Utilities 10, 2012

UTILITIES NUMMER 10 - 2012 • DERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

‘Onafhankelijke gasopslag maakt markt dynamischer’

Nieuw Gas

Het nieuwe gas verovert de wereld

‘Gasopslag strategisch onderdeel van gasrotonde’ • Break Bulk-terminal brengt LNG als transportbrandstof dichterbij • Schaliegas zet verhouding tussen regio’s op zijn kop

www.utilities.nl

001_A_Cover.indd 1

Met Special Nieuw Gas

22-11-12 10:41

... vooruitstrevend in SHDSL Ethernet extenders Doorvoersnelheden tot 15,3 Mbit/s over “single” twisted-pair kabel of 30,4 Mbit/s over twee paar (bonded) twisted-pair tot afstanden van 15 km. De geïntegreerde 2-poorts 10/100 Mb L2 Ethernet switch ondersteunt VLAN en QoS. De Ethernet extender beschikt over een RS-232 interface alsmede een USB aansluiting voor oa. systeemonderhoud. Het hoge werktemperatuurgebied (-40°C tot +70°C) alsmede de robuuste behuizing maken de Ethernet extender zeer geschikt voor toepassing in extreem zware omgevingen.

Maak gebruik van bestaande bekabeling en vergroot het netwerk tot ver boven Ethernet limieten.

... committed to perfection.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

DDW-142

adv_WmoA4_DDW.indd 1 002_modelec_west.indd 1

11-07-12 13:51 20-11-12 09:26

i n h o u d

S P E C I A L

Trending news

Gasopslag Bergermeer

2

Nu ook de laatste bezwaarproce­ dures niet ontvankelijk zijn ver­ klaard, kan TAQA beginnen met de aanleg van de infrastructuur voor Gasopslag Bergermeer.

Gevolgen van schaliegas

10

Welk nieuws is het populairst onder u en uw collega’s? Deze maand scoren onder meer de zonnepanelen bij DSM, de ‘champagnespoeling’ van Vitens en de uitreiking van de Enlightenmentz of the Year hoge leescijfers.

6

De snelle stijging van de schalie­ gasproductie heeft de Amerikaanse economie een impuls gegeven. Wat zijn de gevolgen voor Europa?

Break Bulk LNG-terminal

10

Vloeibaar aardgas staat aan het begin van een snelle opmars als motorbrandstof. De nieuwe Break Bulk LNG-terminal zet hierop in.

Bijmengen waterstof kansrijk 14

Op Ameland wordt een proef uitgevoerd met het bijmengen van waterstofgas in het gasnet.

Watervisie

14

De jury van de Water Innovator Award 2012 heeft zijn nomina­ ties bekend gemaakt.

Tijdens Watervisie 2012 strijden vijf kandidaten in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam om de titel Water Innovator of the Year 2012.

Windgas 20

Greenpeace en Gasunie willen samen overtollige windenergie omzetten in waterstofgas.

Noors gas innoveert

23

Innovatie maakt het mogelijk om onder extreme weersomstan­ digheden gas te winnen in de Barentszzee.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Infostroom 7 Trending news 10 Wervelingen 41 De energiewet 43 Agenda 45 In het volgende nummer 46

Special Nieuw Gas

15

Het gas uit eenvoudig te winnen bronnen raakt op. Onconventioneel gas wordt daardoor een steeds belangrijkere component van de energiemix. LNG, schaliegas, waterstofgas zijn in opkomst. Maar ook biogas en windgas zijn marktrijp.

In de Special Nieuw Gas alles over de toekomst van het ‘nieuwe gas’.

003_C_inhoud.indd 3

UTILITIES 3 nr. 10 - 2012

22-11-12 15:05

KIWA TRAINING LEVERANCIER VAN KENNIS

Kiwa Training biedt de energie-branche cursussen op het gebied van distributietechniek en installatie-techniek.

Daarnaast kunt u ook bij Kiwa Training terecht voor cursussen op het gebied van kwaliteitsmanagementsystemen.

Een greep uit ons cursusaanbod: • Middelbare Gas-, Warmte- en Elektriciteitsdistributietechniek • Hogere Gastechniek • Gasstationstechniek • Kathodische Bescherming 1 en 2 • PE-lassen • Examinering Bovengronds Lekzoeken • Normkennis en Interne Audit ISO9001, ISO14001 en VCA • Legionellapreventie Adviseur • Inspectie Brandstoftoevoerleidingen en Bovengrondse Tankinstallaties • Onderhoud en Veiligheidsinspectie Stookinstallaties Ook voor maatwerk en in-company trainingen kunt u bij ons terecht. Kijk op www.kiwatraining.nl voor een volledig overzicht van ons cursusaanbod.

SCHRIJF VANDAAG NOG IN EN ZORG DAT U BIJBLIJFT! Kiwa Training Telefoon 31 (0)55 539 33 50 e-mail training@kiwa.nl www.kiwatraining.nl

004_kiwa_altena.indd 1

DROOGIJSSTRALEN MILIEUVRIENDELIJK EFFECTIEF AFVALBESPAREND Droogijsstralen is een uiterst milieuvriendelijke reinigingsmethode waarbij droogijs (in vaste vorm samengeperst CO2) als straalmiddel wordt gebruikt. Door gebruik van deze methode bestaat de mogelijkheid vervuiling op een uiterst effectieve manier te kunnen verwijderen waarbij er een minimale hoeveelheid afval overblijft.

Bel: +31(0)416-670700 WWW.ALTENA.COM

ALS KWALITEIT VOOROP STAAT

20-11-12 09:20

Grondstoffencrisis Kiezen tussen utilities is zoiets als kiezen tussen je kinderen: ze zijn me allen even lief. Na het congres Energy 4 Next Generations dat Utilities organiseerde, heerste het gevoel dat energie de belangrijkste utility is. Maar de manier waarop we energie gebruiken, kunnen we niet volhouden en we moeten de grootste energiebron die we hebben gaan gebruiken: de zon.

Tegelijkertijd wil ik gas nog niet aan de kant schuiven. Het is uiteraard ook een fossiele brandstof, maar schoner dan kolen. Met name ook omdat aardgascentrales flexibel zijn in te zetten terwijl kolencentrales de basislast verzorgen. Iedereen is het met elkaar eens dat de komende vijftig jaar gas nodig is om duurzame productiedips op te vangen. De pilot die Greenpeace en Gasunie opzetten om overtollige windenergie om te zetten in waterstofgas, is dan ook een strategische mijlpaal in de energietransitie.

Dan die laatste utility: water. Misschien het stilste kind, maar hem over het hoofd zien, kan je duur komen te staan. Jan Rotmans, expert in transitiemanagement, waarschuwde tijdens de presentatie van zijn nieuwe boek op Energy 4 Next Generations dan ook dat na de kredietcrisis en de eurocrisis de grondstoffencrisis de economie zal domineren. Want met de bevolkingsgroei in voormalige derdewereldlanden, neemt de druk op grondstoffen toe.

Schoon water is zo’n grondstof die schaarser wordt. Gelukkig zien steeds meer bedrijven in dat ze niet altijd drinkwaterkwaliteit nodig hebben. Want laten we wel wezen: een utility is toch iets anders dan een grondstof.

Om het kringetje rond te maken: uiteindelijk is ons ‘energieprobleem’ een grondstoffenprobleem. Energie is er genoeg. Een beetje een platitude, maar de Chinezen gebruiken hetzelfde karakter voor crisis als voor kans. We gaan dus met zijn allen de krapte voelen, maar als we daar slim mee omgaan, biedt het ook kansen. En daarmee gaan we fluitend 2013 in.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON dertiende jaargang nummer 10 2012 Utilities (10x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans, Erik te Roller

Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl

Lay-out Gabriele Köbbemann

Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl

Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam

Abonnementen (incl. BTW) Nederland/België D 132,50 Introductie NL/B 25% D 99,40 per jaar Overig buitenland D 156,50 Proefabonnement 3 mnd D 27,50 Studenten D 40,– Losse verkoopprijs D 18,50

De abonnementenadmini­s­tratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 D 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonOpzeggen neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. Abonnemenuit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter. er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten. uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden. kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2012 na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever. is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per

005_B_commentaar.indd 5

UTILITIES 5 nr. 10 - 2012

22-11-12 15:00

Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie?

Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water.

Verhuur

• warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services

• 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering

Milieuzorg

• Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering

www.ecotilburg.com

(VER) E D

B I N D E N D E FAC T O R

Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com

006_eco_imbema.indd 1

e ns op d o k e o Bez oy h in Ah c e t a r f !

In r. 2.204 standn

20-11-12 09:20

infostroom Kosten groene stroom België ontsporen Groene stroom jaagt tot 2020 de energiekosten van Vlaamse bedrijven fors omhoog. Van plus 55 procent voor een Vlaamse energie-intensieve mkb’er tot ruim maal twee voor de grootindustrie. Deze sterke stijging is volgens Febeliec, de spreekbuis van de Belgische energie-intensieve ondernemingen, reden genoeg om aan de alarmbel te trekken.

Het grote gevaar is dat deze sterk oplopende rekening de concurrentiepositie van heel wat energie-intensieve bedrijven zwaar onder druk zal zetten. Temeer omdat in de buurlanden de groenestroomsteun veel minder wordt verhaald op industriële bedrijven die heel veel energie nodig hebben.

In Vlaanderen wordt de stijging van de groenestroomkosten tussen nu en 2020 vooral veroorzaakt door de subsidiëring van de windenergieparken op zee.

Hoe meer energie een bedrijf verbruikt, hoe zwaarder de rekening zal doorwegen. Vandaag is deze doorrekening van de steun aan windparken op zee nog vrij beperkt maar de verwachting is dat dit de volgende jaren snel zal oplopen.

Sterke stijging fiscale stimulering R&D Nederlandse bedrijven tonen in 2012 veel belangstelling voor fiscale R&D-stimuleringsmaatregelen.

Voor de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelingswerk (WBSO) en een regeling waarmee bedrijven R&Dloonkosten kunnen verminderen, zijn ruim 40.000 aanvragen ingediend. In 2011 was dat nog 33.700.

Ook de nieuwe Research & Development Aftrek (RDA) doet het goed. Sinds de start van de regeling op 1 mei heeft Agentschap NL bijna

23.000 RDA-aanvragen ontvangen, goed voor ruim twee miljard euro aan R&D-uitgaven. Met de RDA kunnen bedrijven een deel van de R&D-kosten en uitgaven voor R&D (bijvoorbeeld voor prototypes, proefopstellingen of onderzoeksapparatuur) aftrekken van de fiscale winst. In 2012 zullen naar verwachting ruim 25.000 innovatieve bedrijven gebruik maken van deze fiscale regelingen. Ruim 95 procent hiervan is MKB.

‘Borssele ander reactorvat dan Doel’ Kerncentrale Borssele is een eigen onderzoek begonnen naar de mogelijke risico’s van haar reactorvat. Aanleiding zijn de haarscheurtjes die het Vlaamse Doel in een reactorvat aantrof. Voorlopige conclusie: de Belgische en Nederlandse vaten zijn niet vergelijkbaar.

Bij een inspectie van het reactorvat van Doel-3 kwamen deze zomer 7800 mogelijke haarscheurtjes aan het licht. Er ging een waarschuwing uit naar kerncentrales met een vergelijkbaar reactorvat. Eén van die reactorvaten staat in Borssele. ‘Er is hier niets aan de hand’, luidde de officiële reactie. Intussen is Borssele zelf wel degelijk een onderzoek begonnen naar de mogelijke risico’s.

Daaruit blijkt vooralsnog dat de vaten niet vergelijkbaar zijn. De centrale in Doel is groter: 1000 om 480 megawatt. Het Zeeuwse vat is geheel door RDM in elkaar gezet, terwijl het Belgisch vat Frans fabricaat is. Het belangrijkste verschil zit hem in het staal. Voor Doel is mangaanhoudend staal gebruikt, terwijl het staal in Borssele chroom bevat. In mangaanstaal zit na het gieten veel waterstof, in chroomstaal niet. Dat waterstof veroorzaakt de scheurtjes.

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

007_9_D_infostroom.indd 7

UTILITIES 7 nr. 10 - 2012

22-11-12 10:43

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit

Utilities-abonnees krijgen meer

• Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt • Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar • Volledig evenementenoverzicht • Online catalogi met producten en diensten • Multimediale bedrijfspresentaties • Tweewekelijkse nieuwsbrief • Live twitter updates • LinkedIn interacted

• De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor _adv_1_4 liggend_www_uilities.indd 43

www.utilities.nl 19-11-12 14:22

HEUTE FÜR DIE ZUKUN

FT

ENTDECKEN SIE AKTUE LLE ENTWICKLUNGEN UND NEUE TRENDS AUF DER E-WORLD ENERGY DEM KONGRESS & WATER Strommarkt im Wandel – Regulierungsdruck & Energiewende als Vernetzte Sicherheit im Ber Energiewende: Kann eich Innovationsmotor der kritischen Infrastrukt uren der der Spagat gelingen?

Energie- und Wasserwi rtschaft Mehrwerte schaffen – Smart Cities: EnergieEnergiekooperationen Seminar: Einführung in effizienz und sonst? mit Kommunen die Unternehmensbewertu ng PROGRAMM UND ANME LDUNG FINDEN SIE UN TER

5 . - 7. 2 . 2 0 1 3 Essen /Germany

www.e-world-2013.com/

kongress

SENTRY GS

excess flow valves

cirmac.com Wilt u meer weten over de SENTRY GS? Contacteer Mertik Maxitrol: Tel.: (+49) 3947 400-0

Wat is een excess flow valve?

De SENTRY GS excess flow valves van Mertik Maxitrol sluiten de gasstroom af, zodra een van te voren gedefinieerde gasstroom is bereikt. Fabrieksinstellingen (100 %) garanderen een precieze gasstroom afsluitingsmoment.

De SENTRY GS blijft in een stabiele open positie gedurende de nominale gasstroom, en is uitgerust met een gekalibreerde by-pass opening die ervoor zorgt dat de SENTRY GS zich heropent nadat de verdere gasleiding is gerepareerd en de gasdruk weer is hersteld.

Mertik Maxitrol vervaardigt excess flow valves voor zowel residentiële installaties als ook voor ondergrondse gas toevoerleidingen. www.mertikmaxitrol.com | info@mertikmaxitrol.com

biogas

biogas upgrading • LP Cooab® systems • VPSA systems • Membrane systems Ruime internationale ervaring 25 jaar exploitatie in Nederland Gerichte service & onderhoud Ontwerp & Turnkey-levering van systemen • • • •

hoog rendement, lage emissies CO2 terugwinning mogelijk injectie in aardgasnet voertuigbrandstof (CNG/LNG)

[ tel ] +31 [0]55 534 0110

008_cirmac_eworld_mertic.indd 1

nitrogen

[ mail ] info@cirmac.com

[ web ] www.cirmac.com

20-11-12 09:19

Eemshaven wordt flink uitgebreid De Eemshaven in Noord-Groningen wordt drastisch uitgebreid. Groningen Seaports investeert de komende jaren bijna 55 miljoen euro in de haven. Het gaat om een nieuw bedrijventerrein van 180 hectare, zo meldde Groningen Seaports onlangs.

In de Eemshaven, een decennium geleden nog een dorre vlakte, wordt op dit moment volop gebouwd. Groningen

Seaports verwacht dat de haven over tien jaar ‘uitverkocht’ is en wil daarom uitbreiden.

Het nieuwe terrein is vooral bedoeld voor energie- en datagerelateerde bedrijven. De laatste categorie is grootverbruiker wat betreft elektriciteit en wil dicht in de buurt van elektriciteitscentrales zitten. In de Eemshaven worden op dit moment drie nieuwe centrales gebouwd.

‘Doelstelling windenergie onrealistisch’ De nieuwe doelstelling voor windenergie van het kabinet-Rutte II is niet realistisch zonder een forse verhoging van de investeringen. Om de doelstelling voor windenergie te halen, is circa dertien tot vijftien miljard euro aan investeringen in windmolens nodig tot 2020. Dat blijkt uit berekeningen van het economische bureau van ING. Het nieuwe kabinet heeft het doel voor hernieuwbare energie verhoogd van veertien procent naar zestien procent in 2020. Windenergie is belangrijk voor het halen van deze doelstelling. ING wijst erop dat de uitbreiding van het windmolenpark in Nederland sinds 2009 bijna tot stilstand is gekomen. Het aandeel hernieuwbare energie steeg vorig jaar naar 4,2 procent van het totaal. Het jaar daarvoor was dat nog 3,8 procent.

Een belangrijke voorwaarde voor de beoogde uitbreiding van het aantal windmolens is dat er nieuwe financieringsbronnen worden aangeboord, bijvoorbeeld bij pensioenfondsen of verzekeraars. ‘De bankensector kan namelijk niet alleen in de omvangrijke financieringsvraag voorzien’, aldus ING.

Vestas schrapt 3000 extra banen Windturbinemaker Vestas gaat in 2013 ruim drieduizend extra banen schrappen. Dit maakt het Deense producent bekend bij de presentatie van haar derdekwartaalcijfers.

Vestas moet een extra 150 miljoen euro aan kosten besparen in 2013.

Uiteindelijk moet de kostenbesparing uitkomen op meer dan vierhonderd miljoen euro. Verliesgevende pro-

jecten en enkele fabrieken worden gesloten.

Eind 2013 zullen er daardoor 16.000 man personeel overblijven. Eind 2011 werkten er nog bijna 23.000 mensen voor het bedrijf. Vestas geeft drie redenen voor deze maatregelen: er is een overcapaciteit onder windturbinemakers, stijgende kosten en bezuinigingen van de overheid.

Energy Valley: ‘Regeerakkoord kansrijk’ Het nieuwe Regeerakkoord biedt een realistisch instrumentarium voor versnelde vergroening van de energievoorziening. Tegelijkertijd is er oog voor innovatie en bedrijvigheid in de energiesector. Dat zegt de stichting Energy Valley. De doelstelling voor duurzame energie gaat omhoog van veertien naar zestien procent in 2020. Dit is gezien de lange realisatieprocedures het plafond.

Het Kabinet legt daar extra geld voor op tafel. De begroting voor duurzame energie stijgt in de komende jaren met vierhonderd miljoen per jaar naar 2,4 miljard euro structureel in 2020. Daarnaast wordt gestreefd naar een harde doelstelling voor 2030, op weg naar een volledig duurzame energievoorziening.

De schoonmaakkosten van het terrein waarop de verwoeste kerncentrale van Fukushima stond, kunnen oplopen tot ongeveer honderd miljard euro. Dat meldde eigenaar Tepco onlangs. Het bedrijf zegt mogelijk meer hulp van de staat nodig te hebben om het kolossale bedrag bijeen te brengen.

In april van dit jaar werden de kosten nog op zo’n vijftig miljard euro geraamd. Fukushima werd in maart 2011 verwoest door de grote tsunami die Japan toen trof. Het schoonmaken van het bedrijfsterrein en de gebieden die door de ramp met radioactief materiaal zijn besmet, gaat volgens wetenschappers tientallen jaren duren.

Duurzame energie is succesvol in Duitsland en dit is terug te zien op de arbeidsmarkt. Dat blijkt uit onderzoek van het Duitse ministerie van Milieu.

In 2011 hadden circa 382.000 mensen een baan in de duurzame energiesector. Daarmee is het aandeel banen binnen de sector sinds 2004 meer dan verdubbeld. Ruim 280.000 van deze banen zijn direct terug te leiden tot het Duitse feed-in-stelsel. Dat is het systeem waarbij de stroomverbruikers per kilowattuur een toeslag betalen over de verbruikte elektriciteit. Met het geld uit die toeslag subsideert Duitsland duurzame-energieprojecten.

Na een geslaagd experiment met een wave rotor van dertig kilowatt in de Westerschelde, heeft het Energieconsortium nu groen licht gegeven voor het project ‘getijdencentrale Oosterscheldekering’. Voor het nieuwe project is een nieuw consortium opgericht onder de naam Getijdencentrale Oosterscheldekering G.O.S.K., waarin zeven partijen deelnemen.

In Duinkerke is de bouw van een nieuwe LNG-terminal van energiereus EDF van start gegaan. Het project zal ongeveer één miljard euro kosten.

EDF wil met de terminal meer grip op de bevoorrading van zijn elektriciteitscentrales op gas, en het wil ook zijn positie op de West-Europese energiemarkt versterken.

007_9_D_infostroom.indd 9

UTILITIES 9 nr. 10 - 2012

22-11-12 10:43

Trending news op www.utilities.nl voor DSM met 1 Zonne-energie innovatieve zonnepanelen Donderdag 11 oktober DSM Nederland maakt op het Alert & Care Centre in Sittard­Geleen gebruik van zonne­energie. Op het dak van het gebouw dat eigendom is van Sitech Services zijn in totaal 365 zonnepanelen over een oppervlakte van ongeveer 550 vierkante meter geplaatst. De zonnepanelen hebben een speciale KhepriCoat­coating van DSM waardoor de zonnepa­ nelen meer energie opleveren dan normaal.

Derazendebol Typisch gevalletje opgewekte energie #utilities.nl #duurzaamgeproduceerd

blijkt ei 2 ‘Champagnespoeling’ van Columbus Maandag 5 november Drinkwaterbedrijf Vitens en WE Consult hebben een duurzame techniek ontwikkeld om membraanfilters te reini­ gen van biovervuiling. Membraanfiltratie wordt toegepast in de wereldwijde drinkwater­ en voedselindustrie. Momenteel gebruikt Vitens de techniek op pompstation Engelse Werk in Zwolle. Door de filters te reinigen met water en CO2 worden de filters door kleine belletjes schoongeschrobt. Dit proces duurt slechts een kwartier en is vier keer schoner dan chemische reiniging.

Davidvanbaarle De Water Innovator van volgend jaar? #watervisie2012

of the Year uitgereikt 3 Enlightenmentz Maandag 5 november

Onlangs zijn in Science Center NEMO in Amsterdam tijdens het congres Energy for Next Generations de eerste Enlightenmentz of the Year uitgereikt. Een initiatief van het vakblad Utilities en Science Center NEMO. Winnaars zijn BASF met magnetisch koelen, de zuiverende windmolens van Dutch Rainmaker, de Wakawaka­lamp van Wakawaka Foundation, vleesvervangers met een real bite van ProViand en Car2go van Daimler.

Vvdharlingen Lichtende voorbeelden voor water, licht, koeling, voeding en mobiliteit #enlightenmentz.nl

Sinds de Utilities­site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities­lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

10 UTILITIES nr. 10 - 2012

Untitled-6.indd 10

22-11-12 18:06

industrie 4 Nederlandse groeit weer Maandag 1 oktober

fscheid van de passieve 8 A‘consument’?

Donderdag 25 oktober

Voor het eerst sinds februari is de bedrijvigheid in de Nederlandse industrie in september weer gegroeid. Dat blijkt uit cijfers van de Nederlandse Vereniging van Inkoopmanagers (NEVI).

Veel nieuwe technologie stuit op maatschappelijke weerstand, zelfs als het gaat om producten en oplos­ singen met een duurzaam imago, waar op het eerste oog weinig mis mee lijkt.

Misschien is dat wel te wijten aan de eenzijdige manier waarop de beoogde gebrui­ ker wordt gezien, denkt techniekfilosoof Martijntje Smits: vaak worden gebruikers slechts gezien als calculerende ‘klanten’ die pas aan het einde van het ontwerpproces in het oog komen.

Tempoteam Dat is mooi, dat is veerkracht #utilities.nl

5

Het duurzame ventiel van de wereld Maandag 22 oktober

Voor de overgang naar een duurzame wereld, zullen nieuwe kolossale bouwwerken iconisch moeten zijn.

Design-architect Arie Alders ont­ wierp ‘ the Valve of the Earth’. Voor het eerst liet hij het idee aan een groter publiek zien tijdens Energy 4 Next Generations, gehouden op 2 november in Amsterdam.

acteriën worden 6 Bstroomkabel op zeebodem Donderdag 25 oktober Bacteriën die in een keten op de zeebodem leven, kunnen als ‘levende kabel’ elektrische stroom geleiden. Dat meldt een onderzoeksteam uit Denemarken en de Verenigde Staten in tijdschrift Nature.

ouw gasopslag 9 BBergermeer officieel van start Maandag 29 oktober

Minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie heeft, samen met TAQA Energy en haar partner EBN, het officiële startsein gegeven voor de bouw van Gasopslag Bergermeer.

Met de bouw van dit project wordt de grootste gasopslag die toegankelijk is voor derden van WestEuropa gerealiseerd.

Lindenhoviusk Indrukwekkend; waar klein NL groot in is #utilities.nl #innovatie.nl

Oceanexplorium It took 3 years, but scientists finally discovered what was creating the electric currents running through the seabed #utilities.nl

attenfall schrijft miljard 7 VafWoensdag op Nuon 31 oktober Energiebedrijf Nuon krijgt wederom een klap te ver­ werken. Moederbedrijf Vattenfall heeft in haar derde kwartaal één miljard euro op Nuon moeten afschrijven.

Bantummi Vattenfall schrijft een miljard af op Nuon ... en ze hebben er tien miljard voor betaald.

Wie heeft die rekensom gemaakt? #utilities.nl

andreiking voor 10 Huitwisseling Dinsdag restwarmte 6 november Agentschap NL heeft een handreiking gepresenteerd die het gebruik van industriële warmte moet bevor­ deren. Volgens het agentschap kan Nederland veel meer van deze warmte benutten dan nu het geval is. Dit is niet alleen een technisch vraagstuk, maar vooral een organisatorische uitdaging die vraagt om een sterke procesmatige aanpak. De Handreiking gebiedsgerichte warmte-uitwisseling moet ertoe leiden dat afnemers en producenten van warmte vaker succesvol de handen ineenslaan. Op die manier is het mogelijk grote hoeveelheden energie te besparen.

Untitled-6.indd 11

UTILITIES 11 nr. 10 - 2012

22-11-12 18:06

Locatie:

Drijvend Paviljoen

12|12|’12

2012

waterbewust Watervisie 2012

WATERBEWUST

Datum: 12 december 2012 Locatie: Drijvend Paviljoen Rotterdam Thema: Waterbewust

Water wordt in toenemende mate schaars, voor de consument en voor de industrie. Tegelijkertijd wordt schoon water ingezet terwijl alternatieven mogelijk zijn. Zo zijn er veel afvalstromen die na reiniging weer inzetbaar zijn voor nieuwe toepassingen, want niet voor elke toepassing is drinkwater nodig. De vraag die daarom moet worden gesteld is: ‘Hoe kunnen we door bewuster om te gaan met water, oplossingen bieden voor dreigende schaarste? En hoe worden grote waterverbruikers geholpen om stappen te zetten naar duurzaam waterbeheer?’

Initiatiefnemers:

Die vragen worden gesteld en behandeld tijdens Watervisie 2012. In lijn met het thema ‘Waterbewust’ is het congres opgebouwd uit drie elkaar versterkende onderdelen.

1) Plenaire cases van grote bedrijven die naar een duurzamer waterbeheer willen gaan 2) Parallelle masterclasses met lichtende voorbeelden van duurzamer waterbeheer 3) Verkiezing van de Water Innovator of the Year (WIY) Organisatie:

Het congres is een samenwerking van het vakblad Utilities en Evides Industriewater en is bedoeld voor beslissers en geïnteresseerden uit de Nederlandse en Vlaamse industrie.

DE DOELGROEP Beslissers en geïnteresseerden uit de (proces)waterintensieve industrie en managers uit de Chemie & Raffinage, Food & Beverage, Pulp & Paper en de Olie & Gas-industrie

www.watervisie2012.nl 01_A4_factsheet_watervisie.indd 1

22-11-12 12:41

Locatie:

Drijvend Paviljoen

12|12|’12

2012

waterbewust PROGRAMMA 12.00 uur Registratie met lunch 13.00 uur Plenaire opening Marc van Breda, BASF Paul Birker, Unilever 14.00 uur Masterclass ronde 1 Mc1.1: Niels Groot, Dow Benelux Mc2.1: Oscar Helsen, Delft Blue Water 15.00 uur Pauze 15.30 uur Masterclass ronde 2 Mc2.1: Johan Raap, Cosun Mc2.2: Ric van de Water, TUD 16.30 uur Pauze 17.00 uur Plenair debat met genomineerde Innovators 18.00 uur Borrel 19.00 uur Diner met Water Innovator of the Year verkiezing 21.30 uur Sluiting

Water Innovator of the Year 2012 Vijf genomineerden dingen mee naar de titel Water Innovator of the Year 2012!

We stellen ze kort aan u voor: • Dutch Rainmaker - Hoe haal je met windmolens water uit de lucht?

• Forward Osmose pilot - Osmotisch afvalstoffen uit rioolwater scheiden • Six/CeraMac - Keramische membranen • H2OBox - Beproefde technologie levert drinkwater aan de allerarmsten • Nereda - Aëroob korrelslib verovert de waterwereld Kijk voor meer achtergrondinformatie op de website

Kijk voor meer achtergrondinformatie op de website

www.watervisie2012.nl Partners

01_A4_factsheet_watervisie.indd 2

22-11-12 12:41

Water De jury van de Water Innovator of the Year

2012 heeft zijn nominaties bekendgemaakt. Tijdens Watervisie 2012, dat 12 december wordt gehouden, strijden vijf kandidaten in het Drijvend Paviljoen in Rotterdam om de titel Water Innovator of the Year 2012. Vertegenwoordigers van Dutch Rainmaker, Triqua, RoyalHaskoning DHV, PWN en Shell hebben vijf minuten de tijd om tijdens een pitch hun innovatie voor het voetlicht te brengen.

Tekst: David van Baarle

Kandidaten Water Innovator of the Year 2012 bekend Een Water Innovator is een bedrijf, organisatie of persoon die het afgelopen jaar een innovatieve technologie of methodiek heeft ontwikkeld die een grote invloed kan hebben op efficiënter en rationeel watergebruik in Nederland en mogelijk internationaal.

De jury, bestaande uit Cees Buisman (Wetsus), Johan Raap (Cosun) en Jan Willem Mulder (Evides), koos de volgende vijf projecten uit die doorgaan naar de finaleronde.

Water uit de lucht Dutch Rainmaker ontwikkelde een windmolen die op de droge plekken van deze wereld water kan ‘maken’. Een klein koelsysteem onder de molen koelt de buitenlucht af en de hierbij vrijkomende condensdruppels worden vervolgens opgevangen. De energie voor het op deze manier winnen van water komt van de windturbine bovenop de Rainmaker. Het bedrijf werkt aan een installatie die met behulp van condensatie maar liefst 7.000 liter per dag produceert.

Forward Osmose In afvalwater zitten vaak nog veel organische stoffen die kunnen worden omgezet in biogas. Met Forward Osmose kan men de nutriënten eenvoudig scheiden van het water. Het water wordt vervolgens met behulp van energie 14 UTILITIES nr. 10 - 2012

014 watervisie.indd 14

uit het biogas weer ontzilt en opgewerkt tot schoon water. Centraal in het sewer mining-concept staat het innovatieve membraanproces Forward Osmose. Dit proces werkt met een osmotische oplossing (zout water) als drijvende kracht om afvalstoffen uit afvalwater, in dit geval rioolwater, te scheiden. Door deze geconcentreerde afvalstoffen vervolgens te vergisten, ontstaat energie die wordt gebruikt voor het maken van schoon water uit het zoute water.

Keramische membranen Conventionele voorzuivering is niet in staat om alle stoffen te weren die tot kwaliteitsproblemen kunnen leiden. Een combinatie van ionenwisseling (SIX) en keramische membranen (CeraMac) kan dat wel.

Het SIX-proces maakt water helder en verwijdert opgeloste organische stoffen zoals nitraat en sulfaat. De ongewenste stoffen hechten zich aan harskorrels, die na te zijn gereinigd met zout, opnieuw zijn te gebruiken.

Door deze voorzuivering voorkomt men dat de keramische membranen bij het CeraMac-proces snel vervuild raken.

H2O Box In vele gebieden in de wereld is de toegang tot schoon drinkwater niet vanzelfsprekend.

Voor die gebieden ontwikkelde Arian Nijmeijer de H2O Box: een drinkwaterinstallatie in een zeecontainer. Via een proces van microfiltratie, ultrafiltratie, nanofiltratie en omgekeerde osmose kan zo één kuub drinkwater per uur worden geproduceerd.

Voordeel van de installatie is dat hij eenvoudig is te bedienen en ook vrijwel geen onderhoud nodig heeft.

Slibkorrels Nereda staat voor een nieuwe zuiveringstechnologie voor rioolwaterzuiveringsinstallaties. In de Nereda-technologie zuiveren aerobe bacteriën die in compacte korrels groeien het afvalwater, daar waar conventionele systemen gebruikmaken van vlokkig materiaal. Dit biedt grote voordelen voor chemicaliën- en energieverbruik, een significant kleiner bouwoppervlak en een sterke vermindering van kosten.

Watervisie 2012 is het congres van Utilities, Petrochem en Evides Industriewater over rationeel watergebruik. Tijdens het congres delen deskundigen uit de chemische industrie, de voedings- en genotmiddelenindustrie en de watersector hun ervaringen met verduurzaming van hun industriewatergebruik.

Info: www.watervisie2012.nl

■

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

22-11-12 10:50

Nieuw Gas

‘Gasopslag strategisch onderdeel van gasrotonde’ • Break Bulk-terminal brengt LNG als transportbrandstof dichterbij • Schaliegas zet verhouding regio’s op zijn kop

015_ZA_gas_special_cover cover gas.indd 1

22-11-12 10:51

GASOPSLAG

beeld: triple-d en taqa

Onafhankelijke gasopslag maakt markt dynamischer

Nu ook de laatste bezwaarprocedures niet ontvankelijk zijn verklaard, kan TAQA dan eindelijk beginnen met de aanleg van de infrastructuur voor Gasopslag Bergermeer.

Binnen een maand na de dag dat TAQA, oorspronkelijk afkomstig uit Abu Dhabi, groen licht kreeg van de rechter, ging de eerste ‘schop’ de grond in. Het heeft dan ook even geduurd voordat de benodigde vergunningen waren verleend.

Inmiddels is het voormalige gasveld ingenomen door vijfhonderd werknemers van TAQA, engineeringsbedrijf Fluor en een keur aan subcontractors. Een particuliere investering van ruim achthonderdvijftig miljoen euro wordt in Nederland, zeker gezien de economische situatie, niet snel gedaan. Het staatsbedrijf uit Abu Dhabi

kijkt echter verder dan de marktomstandigheden en verkiest een bestendig dividend boven snelle winsten. Een strategie die volgens managing director van TAQA in Nederland Jan Willem van Hoogstraten past bij de nieuwe rol die aardgas krijgt in de Nederlandse samenleving, maar ook in de rest van Noordwest-Europa.

David van Baarle

Hoe belandt een bedrijf uit Abu Dhabi überhaupt in Nederland?

‘Dat is niet geheel toevallig. De privatisering van de elektriciteitscentrales van Abu Dhabi leidde in 2005 tot de oprichting van TAQA (‘energie’ in het Arabisch, red.). Zoals wellicht bekend, is Abu Dhabi een van de rijke golfstaten die hun

2 Nieuw Gas

016_17_19_ZG.indd 2

22-11-12 15:07

inkomsten voornamelijk halen uit olie- en gaswinning. Het land heeft een behoorlijke energievraag en het opgesteld vermogen is dan ook zo’n achttien gigawatt.

Daarnaast verzorgt TAQA ook de watervoorziening voor de woestijnstaat, wat voornamelijk neerkomt op de ontzilting van zeewater. Naast de privatisering van de elektriciteitscentrales is ook een aantal maatschappelijke doelen belangrijk.

Zo investeert het bedrijf onder andere in zinvol werk voor de nieuwe generatie in Abu Dhabi. De 2030-visie die de regering opstelde, gaf ook de opdracht mee om te investeren in diversificatie van de economie en het creëren van kennisoverdracht.

Hoewel de fossiele voorraden nog honderden jaren meekunnen, voorziet men toch een langzame verschuiving naar andere manieren van energiegebruik.

Gas krijgt daarin een strategische rol.’

Toen BP Nederland in 2007 zijn exploratieactiviteiten in Nederland stopte, bood dat een kans voor TAQA om zijn activiteiten uit te breiden naar NoordwestEuropa. Het bedrijf nam in 2009 ook de upstream olie- en gasactiviteiten en pijpleidingen van DSM over. In het portfolio van BP zat ook de piekgasinstallatie in Alkmaar evenals het Bergermeerveld, dat al geruime tijd in de belangstelling stond als eventuele seizoensopslag voor aardgas. De behoefte aan opslag was echter nog te klein gebleken, zeker gezien het feit dat de NAM ook had geïnvesteerd in de laagcalorische gasopslag in Norg en hoogcalorische opslag in Grijpskerk. In 2007 achtte TAQA de tijd echter wel rijp voor extra seizoensopslagcapaciteit voor hoogcalorisch gas en startte het bedrijf de MER-vergunningsaanvraag. Dat traject bleek nog niet zo heel gemakkelijk te verlopen. Een aantal omwoners van het veld maakte zich zorgen over de kans op aardtrillingen en diende bezwaren in. TAQA riep de hulp in van onderzoeksbureau TNO om de risico’s in kaart te brengen en het onderzoeksinstituut concludeert dat er wellicht risico’s bestaan, maar dat de gevolgen van een eventuele beving zeer beperkt zullen blijven. Ook zonder gasopslag is er trouwens een kans op zo’n lichte beving. Een lang traject volgt waarbij de bevolking van Bergen zich steeds

prijs van toen 36 cent per kuub. Dat zijn forse investeringen. Uiteindelijk deed Gazprom het meest gunstige aanbod en verwierf een aandeel in de capaciteit van Gasopslag Bergermeer. Inmiddels hebben we Statoil, EDF en Vattenfall als klant.

In december hebben we wederom een veiling waarin klanten kunnen bieden op de resterende langetermijncapaciteit. We verwachten daar veel van, aangezien ook kleinere bedrijven nu de mogelijkheid krijgen om op de flexibiliteitsmarkt voor gas te kunnen handelen. We leveren onze capaciteit aan op TTF, maar daarnaast bieden we onze klanten aan hun capaciteit te verhandelen via het secondary trading platform van APX-ENDEX. Daarmee maak je de markt veel dynamischer en daar profiteert de consument uiteindelijk ook van.’

meer gaat roeren en er zelfs Kamervragen worden gesteld over het veld. Uiteindelijk krijgt het bedrijf het volle vertrouwen van de minister en van het volledige kabinet en als dan ook de laatste beroepen ongegrond zijn verklaard, kan men begin mei 2012 daadwerkelijk beginnen met de voorbereidingen voor de bouw van Gasopslag Bergermeer. Eind oktober is officieel de eerste schop in de grond gezet en nu worden de voorbereidingen getroffen voor de booractiviteiten.

Best een lange voorgeschiedenis van het Bergermeerveld. Is de markt intussen niet veranderd?

‘Het rapport dat onderzoeksbureau de Brattle Group samenstelde in opdracht van het ministerie van EL&I, dat wilde weten wat de economische impact was van een Nederlandse gasrotonde, bevestigt zelfs dat er behoefte is aan extra gasopslag, dus naast het Bergermeerveld. Doordat de swing-capaciteit van het Groningenveld afneemt, wordt Noordwest-Europa meer afhankelijk van gas uit de rest van de wereld.

Daarmee neemt het aandeel hoogcalorisch gas toe en gezien het wispelturige karakter van bijvoorbeeld LNG zul je opslagcapaciteit moeten hebben om gas goedkoop te kunnen inkopen om het te gebruiken wanneer de vraag en de prijs hoog zijn. Onze klanten maken dankbaar gebruik van de mogelijkheden die we bieden en dit zullen er in de toekomst alleen nog maar meer worden.’

U begeeft zich wel op een markt waar grote gevestigde namen actief zijn en waar ook de energiebedrijven een duit in het zakje doen met opslag in zoutcavernes.

Wat voegt u daaraan toe?

‘Er zijn niet veel partijen die in deze tijd een investering van ruim achthonderdvijftig miljoen euro kunnen doen. De open en onafhankelijke toegankelijkheid van Gasopslag Bergermeer is onze grootste troef en daarmee kunnen we die investering laten renderen. De opslag in zoutcavernes is een heel andere business dan die van ons. De energiebedrijven gebruiken die echt voor kortetermijnflexibiliteit, bijvoorbeeld voor extra capaciteit in de ochtend of avond.

Neemt niet weg dat ik denk dat gasopslag mogelijk geen kernactiviteit van energiebedrijven is en dat ze dat beter aan andere partijen kunnen overlaten.

De aandelenbeurs is immers ook niet in handen van de beurshandelaren.

We hebben de luxe dat er geen aandeelhouders in onze nek hijgen die snel resultaat willen zien.

De strategie van TAQA is gericht op bestendig rendement over een lange termijn. Dit veld slaat de komende vijftig jaar of langer gas op en is een strategisch onderdeel van de toekomstige gasrotonde.’

Want iedereen is welkom?

‘Dat is het unieke aan deze gasopslag.

Wij zijn de grootste onafhankelijke gasopslag van Europa. Zie ons maar als een soort parkeergarage. Je parkeert je auto, trekt een bonnetje en als je de auto weer nodig hebt, betaal je en rij je weg. Onze opslag is niets anders dan dat. Deze open en onafhankelijke benadering spreekt onze klanten in ieder geval aan.

Toen we in 2009 de tender voor kussengas uitschreven, waren er maar liefst veertien Europese energiebedrijven die op de tender inschreven. Let wel: we vroegen de markt te investeren in 4,3 miljard kubieke meter gas tegen een

016_17_19_ZG.indd 3

Nieuw Gas

3

22-11-12 15:07

018_airproducts.indd 022_airproducts.indd 1 1

20-11-12 09:19 14-03-2011 10:06:00

Het Bergermeer Gas Storage Project heeft Tebodin voor de nodige technische uitdagingen gesteld. Met name de 30” thermisch geïsoleerde ondergrondse transportleidingen voor het transport van gas tussen de puttenlocatie en de behandelingsinstallatie springen hierbij in het oog. Deze leidingen worden ontworpen voor gebruik bij hoge temperatuur en drukken tot 160 barg, hetgeen resulteert in een ontwerp met wanddiktes rond de dertig millimeter bij een hoge materiaalkwaliteit. De combinatie van hoge druk en hoge temperatuur vereiste het gebruik van innovatieve oplossingen voor de isolatie.

In vijftig jaar kan er wel veel veranderen.

Zo is de trend naar duurzame energie al ingezet. Bent u niet bang dat gasopslag overbodig wordt?

‘Dat we naar duurzamere energieopwekking gaan, lijkt me duidelijk en noodzakelijk. Wij zien die trend ook doorzetten en daarom investeren we ook in energie voor morgen en in onderzoek naar duurzame energie. Maar dat wil niet zeggen dat het gebruik van gas van de ene op de andere dag vaarwel wordt gezegd.

Met meer decentraal vermogen zul je immers ook meer flexibiliteit moeten inbouwen in het backup-vermogen.

Dat kan het beste met gascentrales.

Overigens denk ik dat het pas echt wat met duurzame energie wordt als CO₂ reëel wordt geprijsd. Met de huidige CO₂prijzen krijgt de industrie geen prikkels om te investeren in schone techniek.

Momenteel worden de milieuwinsten van de toegenomen duurzame opwekcapaciteit teniet gedaan door de lage prijs van

steenkool. Het heeft toch geen zin om aan de ene kant duurzame productie te stimuleren, of zelfs te subsidiëren, om aan de andere kant vervuilende opwekking toe te laten? De politiek moet daar wat mij betreft echt keuzes in maken.

ETS gaat niet werken. Hef dan een brede CO₂-belasting, dat geeft meer prikkels.

Wij denken met onze expertise een bijdrage te kunnen leveren aan de verduurzaming van de energievoorziening.

Zo investeren we in een researchfaciliteit voor biomassavergassing. We hebben verstand van gas en van opslag ervan, vandaar ook dat we eveneens betrokken zijn bij het onderzoek naar Power-2-Gas. Dus het omzetten van overtollige windenergie in waterstofgas. En vandaar dat wij straks ook de kooldioxide die afkomstig is uit de elektriciteitsproductie in het Rotterdamse Botlekgebied offshore zullen injecteren in een voormalig gasveld.

Het is wederom een stap op weg naar een schonere energievoorziening.’ n

016_17_19_ZG.indd 5

Nieuw Gas

5

22-11-12 15:07

SCHALIEGAS

Koppeling van aardgasprijs aan olie onder druk

De snelle stijging van de schaliegasproductie heeft de Amerikaanse economie een enorme impuls gegeven. Maar wat zijn de gevolgen voor Europa? Hoewel de VS hun goedkope aardgas – nog – niet exporteren, heeft schaliegas toch een grote impact op de Europese energiemarkt.

Francis Voermans

6 Nieuw Gas

020_21_23_ZC_gas_special_artikel.indd 6

22-11-12 10:52

De winning van schaliegas heeft grote gevolgen voor de Amerikaanse economie.

Volgens een studie van IHS Global Insight heeft de winning van schaliegas al tot meer dan 600.000 extra banen geleid in de VS. Die banen zijn te vinden bij de winningsbedrijven zelf, maar in het kielzog daarvan profiteert de toeleverende industrie mee.

Amerikaanse staalbedrijven investeren bijvoorbeeld in uitbreidingen om aan de vraag naar pijpleidingen en apparatuur voor boorinstallaties te voldoen, en ook de productie van boor- en waterzuiveringschemicalien is flink gestegen.

VS De indirecte effecten van schaliegas zijn wellicht nog groter. Door het schaliegas zijn de gasprijs en daarmee de elektriciteitsprijs omlaag gegaan. Gas is nergens in de wereld zo goedkoop als in de VS, en dat levert met name de energie-intensieve industrie concurrentievoordeel op.

Verschillende aluminium- en kunstmestproducenten overwegen nieuwe fabrieken te bouwen in de VS. De Amerikaanse chemische industrie profiteert dubbel.

Behalve goedkope energie, heeft zij door schaliegas ook goedkope grondstoffen ter beschikking. In het gas bevinden zich namelijk, afhankelijk van de locatie, aanzienlijke hoeveelheden ethaan en propaan. De overvloedige beschikbaarheid van deze grondstoffen heeft voor een geweldige opleving van de Amerikaanse chemische industrie gezorgd. Oude fabrieken zijn weer opgestart of omgebouwd en er zijn nieuwe fabrieken en zelfs hele complexen in aanbouw.

De winning van schaliegas is bovendien van strategisch belang voor de VS, omdat het land zelfvoorzienend blijft in aardgas.

Daarbij maakt het ook nog goede sier met een flinke reductie van de CO₂-uitstoot, doordat kolen worden verdrongen door gas in de elektriciteitsproductie, hoewel het nog altijd met afstand de grootste CO₂-uitstoot per inwoner heeft.

Europa Schaliegas heeft dus grote gevolgen voor de Amerikaanse economie, maar wat merken we daar in Europa van? Een sterke daling van de gasprijs, zoals in de VS,

is in Europa voorlopig niet aan de orde, stelt Lucia van Geuns van Clingendael.

Dat komt doordat de Amerikaanse en Europese gasmarkt twee hele verschillende werelden zijn, legt ze uit. ‘In West-Europa wordt veel zelf geproduceerd en er is veel import uit Rusland via pijpleidingen. Daarvoor zijn langdurige contracten gesloten, van tien, twintig of wel dertig jaar. De prijzen, ook die van het Slochteren-gas, zijn gerelateerd aan de olieprijs. De gashandel in Amerika heeft zijn eigen dynamiek en is gebaseerd op de Henry Hub spotprijzen. Maar ook in Europa wordt in toenemende mate gas verhandeld op basis van spotprijzen.’

Door transportbeperkingen is er geen geglobaliseerde gasmarkt, stelt ook Anton Buijs van Gasterra: ‘Er zijn drie grote regio’s, Europa, Noord-Amerika en Azië, die redelijk op zichzelf staan. De prijsniveaus voor gas in die regio’s zijn dan ook verschillend: laag in de VS, hoog in Azië en ergens ertussenin in Europa.’

LNG-handel groeit snel. Gasproducenten als Qatar, Nigeria en Australie hebben veel geïnvesteerd in LNGliquefactiecapaciteit en in steeds meer landen komen LNG-ontvangstterminals.

Zo kan ook Nederland sinds vorig jaar LNG importeren via de nieuwe Gate-terminal in Rotterdam. Daarnaast is West-Europa via de BBL en de Bacton-Zeebrugge Interconnector verbonden met Engeland, waar de gasprijzen al jarenlang op de spotmarkt worden bepaald.

Het importeren van goedkoop gas uit Amerika via LNG kan echter nog niet.

Voor de export van aardgas moet het Amerikaanse Department of Energy toestemming geven, maar er woedt nog een politieke discussie of dit wenselijk is.

Sommige politici menen dat de VS het goedkope gas voor zichzelf moeten houden om zo een goede concurrentiepositie te behouden.

Gas is nergens in de wereld zo goedkoop als in de VS, en dat levert met name de energie-intensieve industrie concurrentievoordeel op.

Koppeling De verhoudingen tussen de regio’s zijn echter drastisch op de kop gezet door de opkomst van schaliegas. Tot nog maar een paar jaar geleden lagen de prijzen in de verschillende regio’s – met uitzondering van tijdelijke uitschieters - redelijk dicht bij elkaar, en allemaal volgden ze in grote lijnen de olieprijs. Door het Amerikaanse schaliegas zijn de prijsverschillen tussen de regio’s enorm toegenomen. Het Amerikaanse gas kost de laatste jaren vier tot zelfs twee dollar per mmBTU (circa veertien tot zeven dollarcent per kubieke meter) en is daarmee 2,5 tot 5 keer goedkoper dan het gas in Europa. Dankzij schaliegas volgt de Amerikaanse prijs ook niet meer de trend van de olieprijs, terwijl de prijzen in Europa en Azië dat nog wel doen.

Hoewel er geen directe export is, heeft het Amerikaanse schaliegas wel invloed op de Europese gasprijzen. Verschillende gasproducerende landen, met name Qatar, hebben de LNG-productie fors opgevoerd in de verwachting dat de VS het gas nodig zou hebben. Nu Amerika zelf genoeg produceert, is er een overvloed aan LNG op de markt. Dat, plus een lagere vraag door de crisis, heeft geleid tot een overschot aan gas in Europa en lage prijzen op de spotmarkt. De handel via de spotmarkt had altijd een klein aandeel in het totaal, maar is door de lage prijzen snel gegroeid. Bijvoorbeeld de handel via de Nederlandse gashub, de TTF, is in de laatste drie jaar verviervoudigd.

De langetermijncontracten met Statoil en Gazprom werden hierdoor een blok aan het been voor grote energiebedrijven. De prijzen die zij hiervoor moesten betalen zijn de laatste jaren gestegen, doordat ze gekoppeld zijn aan de olieprijs. Door concurrentie van het gas van de spotmarkt waren zij genoodzaakt het gas met verlies te verkopen. De energiebedrijven zijn met

De verhoudingen tussen de regio’s zijn drastisch op de kop gezet door de opkomst van schaliegas.

De verschillende regio’s raken echter steeds minder geïsoleerd. Dat is vooral te danken aan de opkomst van LNG (vloeibaar aardgas), dat per schip over de hele wereld kan worden getransporteerd. De

020_21_23_ZC_gas_special_artikel.indd 7

Nieuw Gas

7

22-11-12 10:52

De kracht van de combinatie Verschil maken in het meten van gasstromen is een kwestie van de juiste combinaties. De integratie van Ultrasoon en Turbinemeters in ĂŠĂŠn meetoplossing is een combinatie die zijn kracht ontleent aan de diagnostiek en de perfecte onderlinge afstemming.

Bijvoorbeeld door de verhoogde, bi-directionele meetcapaciteit van de Turbinemeter en de met 50% gereduceerde drukval. Tegenover de zekerheid van twee meetprincipes staan minimale onderhoudskosten, dankzij het optionele automatische smeersysteem en de TurbinScope, die de meetprestaties on-site diagnosticeert.

Onze Turbinemeter vormt de standaard voor wereldwijde kalibreerfaciliteiten. Het is het resultaat van jarenlange ervaring en een blijvende pioniers-mentaliteit.

Over krachtige combinaties gesproken.

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Rijkmakerlaan 9

Steinern Strasse 19-21

Munstermanstraat 6

2910 Essen

55252 Mainz-Kastel

7064 KA Silvolde

Belgium

Germany

The Netherlands

Tel. +32 3 670 0700

Tel. +49 6 134 6050

Tel. +31 315 33 89 11

www.elster-instromet.com

EIM088 advertentie automatie 185x267.indd 1

020_elster.indd 1

sales@elster-instromet.com

Q-Sonic plus Ultrasonic gas meter

SM-RI-2 Turbine gas meter

22-02-12 16:28

29-05-12 15:11

meerdere arbitragezaken had aangespannen. RWE Transgas, de Tsjechische dochter van RWE, en Gazprom vochten het geschil voor de rechter uit. Het Oostenrijkse rechtshof stelde RWE Transgas in het gelijk, waardoor deze geen boete hoeft te betalen voor het niet nakomen van het ‘take-orpay’-contract. Ook het Noorse Statoil paste verschillende langetermijncontracten aan zodat de prijzen ‘meer marktconform’ zijn.

Hoewel de energiebedrijven daarmee voorlopig uit de brand zijn, blijven de prijzen van de langetermijncontracten hoger dan die op de spotmarkt. Bovendien blijft de prijs gekoppeld aan de olieprijs, al wordt het aandeel van de olieprijs wel kleiner.

‘Het loslaten van de koppeling met de olieprijs zal nog niet zo gauw gaan gebeuren, maar het staat wel onder druk’, zegt Lucia van Geuns.

de leveranciers - Gazprom en Statoil - om de tafel gaan zitten om de contracten aan te passen. In de meeste gevallen zijn -

Transportbrandstof Het Amerikaanse schaliegas heeft meer indirecte gevolgen voor de Europese gasmarkt. Want terwijl gas niet geëxporteerd mag worden, geldt dat verbod niet voor kolen. ‘Doordat de VS zoveel nieuw eigen gas produceert, is het land meer kolen gaan exporteren, waardoor de kolenprijs hier is gedaald. Dat heeft bijvoorbeeld geleid tot een ongunstiger spark spread voor gasgestookte centrales’, aldus Anton Buijs van Gasterra. Zo veroorzaakt schaliegas in Amerika een verschuiving in elektriciteitsproductie van kolen naar gas en in Europa de andere kant op. In Duitsland zouden energiebedrijven zelfs de bouw van nieuwe kolencentrales overwegen, om het gat te vullen dat door het stilleggen van nucleaire centrales ontstaat.

De overvloedige beschikbaarheid zorgt ook dat gas steeds meer belangstelling krijgt als transportbrandstof. Voor grote vrachtwagens en schepen kan gas in de vorm van LNG een schoon en goedkoop alternatief zijn voor diesel en stookolie.

In de scheepvaart is het moment goed voor de introductie van LNG. De ontwikkeling van trucks en schepen op LNG gaat snel en ook aan de infrastructuur wordt gewerkt. Zo zijn Gasunie en Vopak van plan om een LNG Break Bulk-terminal te bouwen voor de kleinschalige distributie van vloeibaar aardgas. Indien LNG een grote vlucht gaat nemen als transportbrandstof, dan zou het zelfs een daling van de olieprijs kunnen veroorzaken n

goedschiks of kwaadschiks - nieuwe overeenkomsten gesloten. Zo bereikte E.ON een overeenkomst met Gazprom, nadat het

Geen boringen in Nederland De lage gasprijzen in de VS zijn goed nieuws voor energieverbruikende industrie en burgers, maar minder gunstig voor de gasproducenten. Grote schaliegasproducenten als BHP, BP, Encana en BG hebben dit jaar miljarden moeten afschrijven op hun schaliegasvelden. Het aantal boringen naar schaliegas is dan ook drastisch afgenomen.

Toch verwacht de Amerikaanse EIA dat de productie snel blijft stijgen. Schaliegas is inmiddels goed voor 35 procent van de Amerikaanse aardgasproductie en zal in 2035 de helft van de productie voor zijn rekening nemen, zo stelt de EIA in haar Energy Outlook.

De organisatie meldt daarbij dat er wel grote onzekerheden zijn over de toekomstige productievolumes en de winbare reserves.

Schaliegas komt voor in meer landen, maar daar staat de winning ervan nog in de kinderschoenen. De grootste reserves, nog meer dan in de VS, zijn naar verwachting te vinden in China. Daarnaast zouden in Argentinië, Mexico en Zuid-Afrika de grootste voorraden kunnen voorkomen. In Europa worden de grootste reserves vermoed in Polen. Heel wat bedrijven, waaronder ConocoPhillips, Chevron, Marathon Oil en Talisman Energy hebben concessies gekocht in Polen om naar schaliegas te boren. Polen is een van de weinige landen in Europa die het boren naar schaliegas ondersteunt. In veel landen is het – voorlopig – verboden vanwege vele protesten bij de bevolking. Zo ook in Nederland, waar al meerdere concessies zijn verleend maar de activiteiten voorlopig zijn opgeschort. De Nederlandse overheid laat eerst een onderzoek uitvoeren naar de risico’s en gevolgen van schaliegaswinning. Dit onderzoek zou halverwege 2013 klaar moeten zijn. Tot die tijd mag in ieder geval niet naar schaliegas worden geboord.

020_21_23_ZC_gas_special_artikel.indd 9

Nieuw Gas

9

22-11-12 10:52

LNG

Beeld: LBBR

Terminal maakt inzet LNG voor transport mogelijk

Vloeibaar aardgas staat aan het begin van een snelle opmars als motorbrandstof voor schepen en vrachtwagens. In de wereld komt steeds meer aardgas beschikbaar, dat veel schoner verbrandt dan diesel en stookolie. Vanwege de aangescherpte EU-emissienormen voor het transport in 2015, bestaat er daarom de nodige belangstelling voor LNG.

Erik te Roller

10 Nieuw Gas

024_25_27_ZD_gas_special_artikel 2.indd 10

22-11-12 10:52

De belangstelling komt onder meer van de ‘grote jongens’. Vopak en Gasunie hebben onlangs laten weten dat ze van plan zijn op de Maasvlakte een overslagterminal te gaan bouwen. Hiermee kan de van zee aangevoerde LNG in binnenvaartschepen en tankwagens worden overgeladen voor distributie in Noordwest-Europa. Guus Vogels, Business Development Manager van Vopak LNG Holding en Willem Kuipers, Managing Director van LNG TR&D vertellen over deze nieuwe ontwikkelingen.

Terminal Ruim een jaar geleden namen Vopak en Gasunie de Gate-terminal voor de aanlanding van LNG op de Maasvlakte in gebruik, goed voor een doorzet van twaalf miljard kubieke meter (bcm) aardgas per jaar. Het gas wordt via het hoogcalorisch gasnet van Gasunie uitgezonden naar afnemers in Denemarken, Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Engeland en Nederland. In augustus hebben Gasunie en Vopak bekendgemaakt, dat ze naast de Gate-terminal een LNG Break Bulkterminal willen gaan bouwen om de LNG in kleinere hoeveelheden op te splitsen.

De nieuwe terminal zal via een pijpleiding in verbinding staan met de Gate-terminal en bestaan uit een aanlegsteiger met een laadpunt voor binnenvaartschepen en zeeschepen en daarnaast uit twee laadpunten voor tankwagens. Het is de bedoeling dat de nieuwe LNG Break Bulkterminal eind 2014 operationeel zal zijn.

De mogelijke doorvoercapaciteit zal 1,3 tot 1,5 miljoen ton LNG per jaar zijn, dat is ongeveer de helft van de verwachte Nederlandse behoefte aan LNG als transportbrandstof in 2030. Beide partners hopen nog subsidie te krijgen in het kader van de twee Europese programma’s Trans-european Transport Networks en Motorways of the Sea. Shell is launching customer, maar vindt het nog te vroeg om iets te zeggen over de LNG-plannen voor 2014 en daarna.

‘In feite gaat het om een outlet van Gateterminal voor een nieuwe groeimarkt: LNG als brandstof voor schepen en vrachtwagens’, zegt Guus Vogels, Business Development Manager van Vopak LNG Holding. ‘De EU-emissierichtlijn van 2015

directeur van de stichting LNG TR&D (uitgesproken als ‘trend’), waarin de drie technische universiteiten, TNO en VSL samenwerken om de LNG-techniek verder te ontwikkelen. Er is volgens hem niet alleen interesse voor LNG vanwege de EU-emissienormen. ‘Grote bedrijven die zich richten op consumenten, zoals Heineken, Coca-Cola en Albert Heijn willen voor hun transport overstappen op LNG, omdat zij een duurzaam imago nastreven.

Dat geldt ook voor Disney die cruiseschepen op LNG wil laten varen. Overigens leveren fabrikanten van vrachtwagens, zoals Iveco, Scania en Volvo al vrachtwagens met single fuel LNG-motoren en dual fuel LNG-motoren, oftewel de combinatie met diesel’, aldus Kuipers.

schrijft voor dat uitlaatgassen van schepen nog maar een tiende procent zwavel mogen bevatten vergeleken met één procent nu. De enige fossiele brandstof die momenteel aan die norm voldoet is gas zonder extra behandelingen. LNG kan straks een goed alternatief zijn voor andere brandstoffen in de bunkermarkt, zoals diesel en stookolie. De nieuwe normen gelden straks voor alle schepen in het Kanaal, op de Noordzee en de Baltische Zee. Bestaande schepen moeten dus op laagzwavelige brandstof overschakelen, een zogenoemde scrubber (gaswasser, red.) op het schip installeren of op LNG overgaan. Het gaat zowel om vrachtvaarders, tankers, kustvaarders, veerboten, vissersboten, sleepboten als binnenvaartschepen.’

‘LNG kan straks een goed alternatief zijn voor andere brandstoffen in de bunkermarkt, zoals diesel en stookolie.’

Platform LNG verbrandt relatief schoon. Vergeleken met diesel is de uitstoot van zwavel en fijnstof nihil, die van CO2 twintig procent lager en die van NOx negentig procent lager. Voordeel is verder dat LNG-motoren stiller zijn dan dieselmotoren. Inzet van LNG op de Nederlandse markt leidt bij een afname van twee tot drie miljoen ton LNG als transportbrandstof tot een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen, overeenkomend met één miljoen ton CO2 en een vermindering van de uitstoot van fijnstof met vierhonderd tot zeshonderd ton per jaar.

Vopak en Gasunie maken deel uit van een groep bedrijven van het Nationaal Platform LNG. Dit platform is een initiatief van Energy Valley (Noord-Nederlandse Energiecluster), Deltalinqs (ondernemersorganisatie in het Rotterdamse havengebied) en LNG TR&D (kennisplatform voor LNG). Het platform wil in samenspraak met de overheid vloeibaar aardgas als motorbrandstof in Nederland introduceren. Doel is om in 2015 minstens vijfhonderd trucks op LNG te laten rijden en er vijftig binnenvaartschepen plus vijftig zeeschepen mee te laten varen. Daartoe heeft het platform een zogenoemde Green Deal gesloten met het ministerie van EL&I. ‘Verschillende marktpartijen zijn in LNG geïnteresseerd vanwege de lage emissiewaarden’, beaamt Willem Kuipers,

Vogels: ‘LNG als brandstof inzetten in schepen en vrachtwagens is niet nieuw. Het is een bewezen techniek. In Scandinavië varen al meer dan dertig veerboten op LNG en in Nederland vaart de tanker Argonon van Deen Shipping op LNG. Verder bevoorraadt Simon Loos de winkels van Albert Heijn in Amsterdam met LNG-vrachtwagens.’ De overschakeling van schepen op LNG is volgens hem technisch uitvoerbaar. Wel kan de ruimte een probleem zijn. De huidige tanks voor diesel of stookolie zijn gemakkelijk weg te werken in een schip, maar LNG vereist op het moment cilindervormige brandstoftanks waarvoor in sommige gevallen ruimte gemaakt zal moeten worden.

Nieuwe markt Bij Gate-terminal op Maasvlakte wordt vloeibaar aardgas bij –161 graden Celsius aangevoerd en opgeslagen. Volgens Vogels is het echter geen probleem dat de LNG in de tanks van schepen of vrachtwagen opwarmt. De druk op de cilinders neemt toe, maar het gas blijft vloeibaar en kan gebruikt worden net als bij CNG, (gecomprimeerd aardgas). Het tanken van koude vloeibare LNG gaat overigens sneller dan van CNG en er kan meer vloeibaar gas meegenomen worden.

024_25_27_ZD_gas_special_artikel 2.indd 11

Nieuw Gas

11

22-11-12 10:52

Gerbrand Bruin & Max Jutters en voorstanders van Open Lab Duurzaam Ameland

De grote vaart bracht mij naar alle hoeken van de wereld. Ik heb veel van de wereld gezien, maar op Ameland ben ik thuis. Hier weten we hoe kwetsbaar onze natuur is en zoeken we daarom naar manieren om het eiland schoon te houden. Dat betekent minder energie gebruiken en slimmer energie produceren. Als jutter help ik mee mijn eiland schoon te houden.

Dat geldt ook voor GasTerra. Als initiatiefnemer van het project “Duurzaam Ameland” laten we zien hoe alternatieve energietoepassingen een reële oplossing vormen in de overgang naar een duurzame samenleving. Aardgas blijkt daarbij steeds weer een onmisbare schakel. Zo zijn we onderdeel van de oplossing. www.iampartofthesolution.nl

NieuwGasSpecial_29Okt_Gerbrand.indd 1

026_gasterra.indd 1

11/5/12 11:22 AM

20-11-12 09:18

‘De vraag is niet zozeer of LNG op grote schaal als transportbrandstof beschikbaar zal komen, maar vooral hoe snel’, zegt Vogels. ‘Het gaat om een nieuwe markt, die de bedrijven van het Nationaal Platform LNG willen ontwikkelen. De introductie van het gas dient zo goed en veilig mogelijk te verlopen. Het vergt ook het maken van weten regelgeving voor LNG, want die is er nog niet. Daar moet de overheid nog stappen mee maken.’ Onder de paraplu van het Nationaal LNG Platform zijn drie werkgroepen actief op het gebied van respectievelijk wet- en regelgeving, ketenanalyse & financiën en omgevingsmanagement.

Kuipers constateert dat er sprake is van een versnelling in de acceptatie van LNG in de markt. Ook hij ziet het als een uitdaging om op diverse plaatsen in het land LNG-bunkerstations te installeren en ook langs de Rijn. ‘Dat vraagt ook om harmonisatie van de Europese wetgeving. De Rijnoeverstaten zijn hierover in gesprek met de Europese Commissie.’

R&D LNG TR&D is een jaar geleden opgericht

dubbelingen in de projecten en komen we in aanmerking voor subsidie.’

De meeste R&D- en installeringsprojecten vallen sinds oktober onder het Innovatiecontract LNG 2012 van het Topconsortium voor Kennis en Innovatie op het gebied van gas (TKI-Gas), één van de TKI’s van de Topsector Energie. LNG TR&D is coördinator geweest bij het opzetten van de twaalf publiekprivate onderzoeksprojecten, waaraan in totaal 31 grote bedrijven, 22 mkb’ers, 5 kennisinstellingen en 4 brancheorganisaties deelnemen.

Zij werken met een budget van tien miljoen euro, waarvan drie miljoen subsidie en zeven miljoen aan bijdragen (cash en in kind) van de bedrijven. Bij deze projecten gaat het om de ombouw van motoren, veiligheidsaspecten bij nieuwe schepen die op LNG varen, en het opzetten van opleidingen voor LNG-gebruikers. ‘Door het opstellen van het innovatiecontract weten we nu waar in de markt behoefte aan is en hoe we daar efficiënt op in kunnen spelen, waarbij het Nationaal Platform LNG, het TKI-Gas en LNG TR&D nauw samenwerken’, aldus Kuipers. n

door de drie TU-federatie, TNO en VSL. Het is een kennisplatform dat werkt voor zowel grote als kleine bedrijven. Het platform coördineert LNG-onderzoek op globaal vier gebieden: offshore, small scale (kleine schaal), duurzaamheid en metrologie. Onderzoek op het gebied van de metrologie moet standaarden opleveren voor het nauwkeurig meten van het volume LNG dat door een schip of vrachtwagen is getankt. Bij duurzaamheid wordt gekeken naar de mogelijkheden

‘LNG als brandstof inzetten in schepen en vrachtwagens is niet nieuw. Het is een bewezen techniek.’ voor de inzet van bio-LNG, dat is vloeibaar aardgas gemaakt van biogas. Ook loopt er onderzoek naar de risico’s van LNG en hoe die beheerst kunnen worden. Daarnaast wordt ook gekeken naar de risico-perceptie van overheid en burgers ten aanzien van LNG. ‘We onderscheiden projecten zowel op het gebied van fundamenteel onderzoek, ontwikkeling als uitvoering.

Door samen te werken voorkomen we

024_25_27_ZD_gas_special_artikel 2.indd 13

Nieuw Gas

13

22-11-12 10:52

WATERSTOF

Beeld: Duurzaam Ameland

Bijmengen waterstof in gasnet kansrijk

Opslag van duurzame energie levert altijd een variabel aanbod. Dat is een van de grootste uitdagingen voor netbalancering. Waarom zou je die stroom niet in waterstof omzetten, dat in het aardgasnet wordt bijgemengd? Tot twintig procent kan dat zonder problemen, zo heeft een proef bij twintig huishoudens op Ameland aangetoond. In het hogedruk gasnet is bijmenging ook mogelijk, maar daarvoor gelden andere randvoorwaarden.

Tseard Zoethout, 14 Nieuw Gas

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 14

22-11-12 10:53

Wat te doen wanneer windturbines op land en op zee door krachtige constante wind op vol vermogen draaien en overvloedig elektriciteit produceren? In Nederland is het nog geen groot probleem. Bij onze oosterburen wel. Daar stond volgens het Bundesumweltministerum eind vorig jaar maar liefst 29 gigawatt opgesteld, goed voor twintig procent duurzame energie van het landelijke stroomverbruik (hier: ruim twee gigawatt). Als turbines voluit draaien, raakt het hoogspanningsnet steeds vaker overbelast en moeten de windparken in toenemende mate worden afgeschakeld zoals dat al diverse malen in Duitsland is gebeurd. Ook zorgt een overtollig aanbod van windenergie voor een lage of zelfs negatieve prijs voor stroom, iets wat vorig jaar ook in ons land heeft plaatsgevonden.

Transitiemiddel gas Met die onbalans krijgen we in WestEuropa steeds meer te maken. Willen we duurzame energie niet (tijdelijk) uitsluiten, dan moeten we overtollige energie opslaan en meer van slimme energienetten gebruikmaken. Opslag kan in stuwmeren of in batterijen zoals die van elektrische auto’s. Echter, die mogelijkheden zijn toekomstmuziek of nog onvoldoende aanwezig. Op dit moment is opslag via het gasnet een van meest realistische transitieroutes. Ons land heeft daarvoor niet alleen de kennis en kunde in huis maar ook een fijnmazige gasinfrastructuur waarop ruim 95 procent van al onze huishoudens is aangesloten.

Met die gedachten over onbalans en implementatie van duurzame energie in het achterhoofd zijn GasTerra, Joulz en Stedin ruim vier jaar geleden begonnen met een proef om waterstof in het gasnet bij te mengen. Veertien woningen van het complex ‘Noorderlicht’ in Nes (Ameland) ontvingen aardgas waaraan waterstof werd toegevoegd. Men testte er veertien HR-ketels van vier verschillende typen en drie soorten gaskooktoestellen die in standaard uitvoering door de desbetreffende fabrikanten werden geleverd en vervolgens door KIWA werden gecertificeerd.

Albert van der Meer, werkzaam bij Joulz, is initiator van het project.

‘Ruim vier jaar geleden bestond er onder-

zoek op papier dat ervan uitging dat zeven procent kon worden bijgemengd.

Wij wilden wel eens testen of dat de goede richting was. Eneco en GasTerra wilden het project graag financieren. Na vooronderzoek door KIWA legden wij twee gasnetten uit, de ene als referentienet, de ander waarin we in stappen vijf procent waterstof aan aardgas toevoegden tot we uiteindelijk op twintig procent uit kwamen. Welke effecten heeft toevoeging van waterstof op gewone cv-ketels bij de huishoudens? Kunnen ze een bredere Wobbeindex aan? En hoe verloopt de verbranding? Waterstofgas heeft op volumebasis minder energie-inhoud dan methaan.

Je moet dus meer branduren maken om dat verlies te compenseren. Vervolgens, is bijmenging met waterstof voor de huishoudens even veilig als gebruik van regulier aardgas? In labsituaties, waarin we het gedrag van de gebruikte standaard toestellen hebben nagebootst, kunnen al percentages van ruim dertig procent worden gehaald’, aldus Van der Meer.

heeft niet tot een andere kwaliteit in het eindgebruik geleid.’

Unieke proef Hoe zag de proef er aan de achterkant uit? Oftewel; op welke manier hebben de partijen de conversie van elektriciteit naar waterstof tot stand gebracht? En wat zijn de verliezen? Hans Overdiep, manager energietransitie bij GasTerra, geeft eerst de context.

‘Dit waterstofproject is uniek. De hele wereld heeft naar bijmenging in het lagedruk aardgasnet uitgekeken’, zegt hij. ‘Dit was nog nooit zo gedaan. En dat terwijl waterstof, verkregen uit elektrolyse van duurzame stroom, prima kan dienen als opslag en een bufferfunctie voor energietransitie kan vervullen. Uit onderzoek van Gastec bleek al dat we theoretisch tot dertig procent waterstof konden bijmengen. Toen Albert van der Meer bij ons aanklopte, gaven we graag gehoor aan zijn wens voor zo’n praktijkproef. Zijn bedrijf had het lef om bijmenging op huishoudelijk niveau te testen. Ameland, waar NAM, Eneco en Stedin als gasnetbeheerder actief zijn, bleek daarvoor heel geschikt.

Ook ‘Duurzaam Ameland’, het samenwerkingsverband waarin Eneco, Gasterra, NAM en de gemeente deelnemen, speelde een rol bij de locatiekeuze.’

Om conversie van stroom naar gas te kunnen maken, bewandelden de partijen twee stappen. In de eerste stap zette men waterstof uit industriële stalen flessen in. Later werd waterstof via een standaard elektrolytisch proces met behulp van PEM (proton exchange membrane)brandstofcellen duurzaam uit zonne­ stroom geproduceerd. Vervolgens werd dat waterstofgas in een container op het parkeerterrein van het appartementencomplex met aardgas (honderd millibar) gemengd.

De proef heeft nu laten zien dat bijmenging op deze wijze technisch haalbaar is.

Volgens Overdiep zijn echter ook andere elektrolytische routes mogelijk. ‘De conversieverliezen zijn de helft omdat we een gewone, standaard brandstofcel hebben gebruikt. Als je dat anders inricht, kunnen die verliezen tot dertig procent of nog lager worden teruggebracht.’

‘Bijmenging van waterstof in het lagedruk aardgasnet heeft niet tot een andere kwaliteit in het eindgebruik geleid.’

Al die vragen werden positief beantwoord. Dat waterstofgas de cv-ketels zou kunnen doen ontploffen of corrosie zou veroorzaken – zoals de kritische website ‘Climategate’ suggereerde – weerlegt Van der Meer onmiddellijk. ‘We hebben talloze materialen zowel op het net als in de ketels getest’, zegt hij. ‘We waren vooral benieuwd hoe de waterstof op de rubberen verbindingen in bijvoorbeeld de manchetten en op de aansluitslang van de cv-ketel zou reageren. Vier jaar zijn de verschillende, in het lage druk gasdistributienet voorkomende materialen, leidingen, verbindingen, gasmeters, drukregelaars en koppelingen met de referentiesituatie vergeleken, gemonitord en vervolgens naar KIWA Gastechnology gestuurd. Tussen bijmenging en regulier gas constateerde KIWA geen significante veranderingen. Ook bewoners waren positief, zo bleek uit de enquête: bijmenging van waterstof in het lagedruk aardgasnet

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 15

Nieuw Gas

15

22-11-12 10:53

Working together for a safer world.

That’s why working for Lloyd’s Register is so important.

Lloyd’s Register brings together an extraordinary breadth of experience and expertise within a global team. We’re committed to recruiting and developing the very best people to help us achieve our goal of protecting lives and the environment. Everyone in the business is a part of that vision, whether they’re a technical R&D expert, an administrator at one of our main offices, or a surveyor on a client ship or oil platform.

If you share our passion for doing the right thing for both our clients and the environment, it’s a chance to be part of a global organisation that’s proud of its history, while investing more in its future than ever before.

In the Netherlands we are looking for experienced inspection and structural engineers for Lloyd’s Register’s on and offshore clients, within our Energy department.

To find out more about our job opportunities, rewards and careers in the Lloyd’s Register Group, please visit our global careers website: www.lr.org/nl/careers

Lloyd’s Register is a trading name of Lloyd’s Register Group Limited and its subsidiaries.

For further details please see http://www.lr.org/entities © Lloyd’s Register Group Limited 2012

Future Energy

Groen Gas uit biogas

Download de App, scan dit beeld en word

verrast.

Zoek op: Future Energy App beschikbaar vanaf 15 december 2012.

Gastreatment Services b.v. (GtS) is actief in de gehele biogas keten. Wij ontwerpen, bouwen en onderhouden installaties voor het affakkelen van biogas/biomethaan of andere gassen, het drogen van gassen, het verwijderen van verontreinigingen uit biogas zoals H2S, VOC’s en siloxanen, het mengen van biogas met aardgas, comprimeren van biogas en het opwaarderen van biogas naar ‘aardgas’ of vloeibaar biogas (LBG).

Gastreatment Services b.v.

030_gasttreatment_lloyds.indd 1

•

T +31 (0)182 621 890

•

info@gtsbv.com

•

www.gtsbv.com

20-11-12 09:18

Opschaling Wat GasTerra, Eceno, Stedin en Joulz graag zouden willen zien, is dat deze transitieroute straks door marktpartijen wordt opgeschaald en over een lange periode plaatsvindt. De onderzoeksresultaten van de proef op Ameland zijn openbaar. Iedereen kan dus instappen.

‘Netbeheerders lijken mij hierin de aangewezen partij’, verklaart Overdiep. ‘Zij werken van nature al met een lange tijdshorizon. Wij hebben de kar voor vier jaar getrokken maar de hele infrastructuur, dus van opwekking tot eindgebruiker, moet veertig jaar meegaan. Dan zal men bijvoorbeeld ook meer aandacht aan conversieverliezen moeten schenken.’

‘Dit waterstofproject is uniek. De hele wereld heeft naar bijmenging in het lagedruk aardgasnet uitgekeken.’

Voor Albert van der Meer ligt opschaling van de proef voor de hand. ‘Willen we als maatschappij de vruchten van deze proef plukken en duurzame energie in de toekomst met marktpartijen en netbedrijven verder onderzoeken, dan valt te denken aan bijmenging voor WKK’s, wijken, dorpen, het MKB of voor indus­ triële processen. Marktpartijen kunnen dan ook vermarkting of fiscale voordelen

zegt hij. ‘Dat beperkt transmissieverliezen aanzienlijk. Bovendien nemen gastransportnetten minder ruimte dan hoogspanningsnetten in. Zo kunnen we duurzame energie in de huidige infrastructuur optimaal benutten en de onbalans op het net minimaliseren. Overtollige stroom gaat dan het hogedruknet in waarmee we de piekvraag landelijk en Europees kunnen afdekken. De verwachting is dat we, uit oogpunt van integriteit, slechts enkele procenten waterstofgas in het gastransportnet kunnen bijmengen. Voor de aangesloten verbrandingsapparatuur is nader onderzoek vereist. De landelijke overheid werkt op dit moment aan beleid en regelgeving voor invoeding van waterstofgas.’

Volgens Bartholomeus maakt de indus­ trie rappe vorderingen door en ontwikkelt het technologie voor de omzetting van elektriciteit naar waterstof via onder andere PEM-electrolysers. ‘De komende jaren zal die ontwikkeling van het lab naar megawatts worden doorgetrokken. Zulke electrolysers zullen, naar verwacht, over vijf á tien jaar commercieel beschikbaar zijn. In de tussentijd gaan we verschillende demonstratieprojecten zien. Een interessante ontwikkeling is dat de automotive industrie zich steeds meer in dit vraagstuk mengt. Zo hebben Honda, Nissan, Hyundai en Toyota met verschil-

meenemen. Vast staat in ieder geval dat bijmenging bij de standaard honderd millibar niet alleen technisch maar ook qua comfort haalbaar is.’ Hij besluit dan ook met een suggestie: ‘Is opschaling over een aanzienlijk langere periode voor heel Ameland niet wat voor netbeheerders als Stedin en Gasunie? Ik zou daar graag mijn bijdrage aan willen leveren.’

Waterstof in transportnet Het zou een nog grotere slag zijn als waterstof in het hoge druknet kan worden gevoerd. De landelijke overheid heeft daarvoor, via vier van de twintig projecten uit de innovatiecontracten voor energie, tot 2016 anderhalf miljoen euro uitgetrokken. Na een systeemstudie zullen er twee demonstratieprojecten worden opgetuigd, de ene op gebied van distributie, de ander voor transmissie. Methanisering van kooldioxide en elektrolyse tot waterstof zijn aandachtsgebieden. Bij de oosterburen kijkt men tevens naar de percentages en eisen voor invoeding die uiteindelijk tot nieuwe normen moeten leiden. Pierre Bartholomeus, directeur van DNV KEMA Gas Consulting & Services dat deze systeemstudie samen met ECN gaat verrichten, licht de ontwikkeling toe.

‘Transport van gas over grote afstanden is factoren goedkoper dan elektriciteit’,

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 17

Nieuw Gas

17

22-11-12 10:53

Tebodin always close Veiligheid heeft bij internationaal advies- en ingenieursbureau Tebodin vanzelfsprekend topprioriteit: installaties moeten veilig gebouwd, bedreven en onderhouden kunnen worden. De basis daarvoor wordt gelegd tijdens het ontwerp; onze diepgaande kennis en ervaring maar ook geavanceerde engineering tools, ontwerp- en veiligheidsprocedures brengen u verder. Daarnaast kunnen onze experts u helpen bij het praktisch implementeren van duurzame oplossingen.

De huidige economische situatie vraagt om bijzondere aandacht voor kostenefficiĂŤnt ontwerpen. Technische elementen zoals standaardisatie, modulair ontwerpen, construction driven engineering, value engineering en een no-change filosofie brengen wij dagelijks in de praktijk tijdens het ontwerp. Onze Asset Management en Operational Excellence dienstverlening levert een belangrijke bijdrage aan het structureel verlagen van operationele en onderhoudskosten van installaties met behoud of verbetering van de prestaties.

www.tebodin.nl/olie-gas

032_tebodin.indd 1

20-11-12 09:17

lende Scandinavische organisaties een memorandum of understanding getekend om de komende jaren een infrastructuur voor waterstoftankstations aan te leggen.

Een ander toonaangevend initiatief komt van Audi, die de ontwikkeling van power to gas actief stimuleert.’ Van het ene op andere jaar gaat dat niet, weet ook Bartholomeus. Eerst moet men weten wat de potentie en randvoorwaarden van deze conversie zijn. Daarna valt er pas na te denken aan eventuele vervolgstappen, bijvoorbeeld waar conversiestations moeten worden neergezet, welke

soort conversie (verschillende soorten elektrolyse en/of methanisering) fabrikanten kunnen toepassen alsmede wie deze fabrikanten worden. Naar verwachting komen de resultaten van de systeemstudie eind volgend jaar vrij. Ondertussen houden marktpartijen, zowel hier als bij onze oosterburen, de ontwikkeling van power to gas nauwlettend in de gaten en vindt er regelmatig uitwisseling van informatie plaats.

Op de valreep plaatst Bartholomeus enkele cruciale opmerkingen: ‘Als we waterstof in het hogedruknet gaan bij-

mengen, verandert de gaskwaliteit. De Wobbe-index is dan geen goede graadmeter meer omdat verbrandingseigenschappen van waterstofhoudende gassen daardoor niet voldoende gedekt worden.

De mate van bijmenging van waterstof in het aardgasnet is afhankelijk van zowel het type infrastructuur als verbruikstoestel. Waterstofgassen verbranden sneller dan aardgas waardoor storingen in de gebruiksapparatuur kunnen ontstaan. Bij het toepassen en ontwerpen van apparatuur moet hiermee terdege rekening gehouden worden.’ n

028_29_31_33_ZE_gas_special_artikel 2.indd 19

Nieuw Gas

19

22-11-12 10:53

WINDGAS

Waterstof als buffer voor overtollige windenergie Een unieke samenwerking tussen milieubeweging Greenpeace en gasinfrastructuurbedrijf Gasunie leidde tot een mogelijke oplossing voor capaciteitsproblemen op het Duitse elektriciteitsnet. Met het Windgasproject willen de initiatiefnemers overtollige windenergie omzetten in waterstofgas, dat vervolgens in het gasnet van de TSO wordt gevoed. Via een pilotproject worden de technische, juridische en economische mogelijkheden verkend.

Milieugroeperingen zoals Greenpeace of Natuur en Milieu ketenen zich, als ze het nodig achten, nog steeds vast aan bomen of blokkeren kerntransporten. Tegelijkertijd is er ook een lichting die op een andere manier het milieu beschermt. In plaats van tegen alles te ageren wat slecht en milieuvervuilend is, laat men zien hoe het dan wel kan. En zo kon het gebeuren dat Greenpeace in Duitsland inmiddels de

grootste onafhankelijke energieleverancier is. Klanten van Greenpeace Energy kunnen er zeker van zijn dat de rekening die zij betalen ten goede komt aan de ontwikkeling van windparken of zonne-energie.

Dat de milieuclub zijn taak serieus neemt, blijkt wel uit een recent initiatief: windgas.

Het idee is vrij eenvoudig: gebruik overtollige windenergie om water te splitsen en voedt het zo verkregen waterstofgas in het

David van Baarle

bestaande aardgasnetwerk. De uitwerking ervan is iets complexer, maar Greenpeace vond een ervaren partner in Gasunie. Dat een milieuclub samenwerkt met een transporteur van fossiele brandstoffen, mag met recht een sociale innovatie worden genoemd. Het geeft ook aan dat Gasunie een rol wil blijven spelen in de gasvoorziening, ook als dit gas niet meer uit fossiele bronnen komt.

20 Nieuw Gas

034_35 ZF windgas.indd 20

22-11-12 10:54

Invoeden Windenergie wordt vooral in NoordwestEuropa gezien als een van de meest logische vormen van duurzame energieopwekking. Eenvoudig gezegd waait het in onze contreien meer dan dat de zon schijnt. Helaas waait het vaak harder op afgelegen plekken zoals op zee en bovendien lopen de energieopwekking en energievraag zelden gelijk op. Een gevolg daarvan kan zijn dat als het hard waait en de energievraag laag is, windmolens op een lager vermogen moeten werken of zelfs van het net worden afgeschakeld.

In met name de Scandinavische landen kan men deze overtollige energie nog wel enigszins bufferen door water in waterkrachtcentrales op te pompen. In Duitsland is echter niet zoveel waterkracht aanwezig. Een robuuste buffer is dus zeer welkom en aangezien het gasnet al van zichzelf een buffer heeft doordat de druk kan variëren, lag het voor de hand om de overtollige elektriciteit om te zetten in waterstofgas.

De conversie van elektriciteit naar waterstofgas gebeurt op een vrij conventionele manier, via elektrolyse van water. Hoewel daarbij ook energetisch verlies optreedt, is het beter dan het alternatief; energie weggooien. De locatie waar dit zal plaatsvinden is inmiddels ook bekend: men zal een installatie bouwen in de gemeente Suderburg, ongeveer tachtig kilometer ten zuiden van Hamburg. ‘Deze locatie biedt door zijn ligging en infrastructuur ideale omstandigheden voor de productie van windgas’, zegt Steffen Welzmiller, directeur van de Duitse energiemaatschappij Greenpeace Energy. ‘Suderburg moet een belangrijke bouwsteen in de Energiewende worden.’

De planning van Greenpeace Energy en Gasunie is erop gericht om de installatie en invoedingsfaciliteiten eind 2013 in gebruik te nemen. Gasunie Deutschland, netbeheerder van een drieduizend kilometer lang gastransportnetwerk in NoordDuitsland, zal het waterstofgas invoeden in haar hogedruknetwerk. Dat betekent dat het gasmengsel iets rijker wordt aan waterstofmoleculen, maar dat moet voorlopig geen probleem opleveren voor de gasapparatuur.

Proeven Nadine Haase, public affairs manager van Gasunie Duitsland, is de kartrekker van het project: ‘We beseffen ons dat we ons in een nieuwe markt begeven.

Veel is nog onduidelijk, maar dat was voor ons juist aanleiding om het project op te starten. Inmiddels zijn de eerste testen op Ameland afgerond waarin een Nederlandse onderzoeksconsortium heeft gekeken wat de effecten van bijmenging van waterstof zijn op huishoudelijke gasapparatuur. We weten in ieder geval dat we waterstof kunnen bijmengen zonder negatieve gevolgen, maar we moeten de hoeveelheden en vervolgkosten in de praktijk begrijpen. Hoe het waterstofgas zich straks met het aardgas gaat vermengen, kunnen we berekenen, maar we kunnen het pas echt zien als we het daadwerkelijk gaan invoeden. Uiteraard houden we daarbij de gaskwaliteit goed in de gaten en zullen de huishoudens er niks van merken. Dat is een strikte randvoorwaarde bij ons. Maar we kunnen zo wel in een veilige omgeving zien wat de impact is van bijmenging.’

Dat de eerste proeven uitgerekend in Duitsland plaatsvinden, is geen toeval.

De Duitsers hebben fors geïnvesteerd in decentraal duurzaam opwekvermogen en lopen daardoor eerder aan tegen de beperkingen in het elektriciteitsnet.

Haase: ‘We hebben berekend dat zonder goede opslagmogelijkheid in 2020 jaarlijks zo’n veertig terawattuur aan energie verloren gaat. Dat is dertig procent van het toekomstige huishoudelijke energiegebruik.

in een gasgestookte elektriciteitscentrale.

De totale efficiëntie ligt dan ook rond de 55 procent. Ons eerste doel is te kijken hoe we het waterstof zo efficiënt mogelijk in het net kunnen krijgen, te kijken hoe het zich in het net verplaatst en hoe het bij de gebruikers landt.

Je moet je echter ook afvragen hoe efficiënt het is om honderd gigawattuur duurzame elektriciteit te produceren en te betalen zonder deze te kunnen gebruiken. Overigens verwachten we wel dat de efficiëntie toeneemt als de technologie verder wordt ontwikkeld. Ter vergelijking: een dieselmotor heeft een efficiëntie van 35 tot 40 procent. Bij transport van elektriciteit over lange afstanden en opslag ervan ontstaan ook verliezen en de efficiëntie daarvan ligt zo rond de 65 procent.

In de afwegingen moet je wel kijken naar het totale energieveld.’

Opschaling In Duitsland is de wetgeving inmiddels zodanig aangepast dat waterstofgas dezelfde status krijgt als biogas. Het inmengen van waterstofgas moet ook technisch aan de standaarden voldoen.

Dat levert geen problemen op omdat de capaciteit zich voorlopig beperkt tot tweehonderd kubieke meter waterstof per uur. Wanneer dit waterstof in het gasnetwerk wordt geïnjecteerd, bedraagt de concentratie waterstof in het gasnetwerk 0,2 procent. Volgens de Duitse gasnetwerknormen ligt dat beneden het niveau dat zou kunnen leiden tot problemen bij de eindverbruikers.

Hoewel de investering van de elektrolyseinstallatie en de aansluiting op het net voor Gasunie toch zo’n vijf miljoen euro is, blijft het om een pilot-installatie gaan. Of het project vervolgens wordt opgeschaald, is volgens Haase aan de markt. ‘Gasunie zet met dit project de eerste stap en met de resultaten zou een kostenschatting kunnen worden gegeven voor eventuele opschaling. De keuze of er daadwerkelijk wordt opgeschaald ligt echter bij de politiek of meer specifiek: de reguleringsautoriteit. Gasunie blijft een TSO en kan alleen transportdiensten aan zijn klanten leveren.

Maar als er een businesscase inzit, is het aan de markt om op te schalen.’ n

Elektrolyse De keuze voor elektrolyse is zeer bewust gemaakt. Haase: ‘Met elektrolyse kan tot zo’n zeventig procent van de energie worden omgezet in waterstof, maar Gasunie heeft bewust gekozen voor conventionele, bewezen technologie. We hebben al genoeg factoren die we willen onderzoeken, als we daar ook nog de ideale manier van waterstofproductie bij nemen, maken we het nodeloos complex.

Het uiteindelijke rendement zal nog lager worden aangezien het gas in het net wordt ingevoerd en vervolgens verbrand

034_35 ZF windgas.indd 21

Nieuw Gas

21

22-11-12 10:54

Our global quest for excellence

The clear path to operational excellence Envision a plant where people are watchful and attentive while your business responds to change quickly and efficiently. Now picture an operation that delivers non-stop production while confidently expanding your capabilities into the future. Imagine no further. This is the vision and promise behind VigilantPlant, the clear path to operational excellence. For more information please visit our website www.yokogawa.com/vigilantplant, or send us an email: info@nl.yokogawa.com

LNG

Kronen besparen in de Barentszzee De Noorse gasindustrie trekt steeds meer naar het noorden. Innovatieve technologie maakt het mogelijk om onder extreme weersomstandigheden gas te winnen in de Barentsz-zee.

Alle zeilen moeten worden bijgezet om de kosten zo laag mogelijk te houden in de zeer competitieve mondiale gasmarkt. Bij de constructie van installaties, maar ook in het trans-

beeld: Wim Raaijen

port. Zo wordt LNG-transport naar Japan over de noord steeds aantrekkelijker. Wim Raaijen

Lange tijd zag het ernaar uit dat vloeibaar aardgas (LNG) de energiewereld volledig op zijn kop zou zetten. En in zekere zin is dat ook gebeurd. Doordat aardgas tegenwoordig met enorme tankers over grote afstanden getransporteerd kan worden, is de gashandel mondiaal geworden.

Overal in de wereld schoten LNG-terminals als paddenstoelen uit de grond, klaar om bevoorraad te worden uit Siberië, Noorwegen, het Midden-Oosten en bijvoorbeeld Indonesië. Koren op de molen van de Noorse gasindustrie, die in 2007 voor de kust bij Hammerfest voor het eerst aardgas

tie. De winning van schaliegas heeft een zodanige vlucht genomen dat het de gasprijs flink heeft gedrukt. Het gaat president Obama wellicht helpen om de Verenigde Staten op termijn onafhankelijk te maken van olie-import uit het Midden-Oosten en landen als Venezuela.

Ook China gaat een deel van haar energiehonger stillen met schaliegas. Zo heeft het land met Shell megacontracten afgesloten om gigantische hoeveelheden aardgas uit Chinese leisteen te halen. Naast de enorme ontwikkeling in zon en wind, zal dus aardgas een belangrijke energiebron

ging produceren onder Arctische omstandigheden en Europa’s grootste LNG-fabriek in gebruik nam op het rotseilandje Melkøya, dat vanaf Hammerfest via een door de steenlagen geboorde tunnel is te bereiken.

Afhankelijkheid Maar niks lijkt zo moeilijk voorspelbaar als de internationale gasmarkt. Ook In de Verenigde Staten werden verschillende LNG-terminals gebouwd om aardgas binnen te halen. Grote gastransporten naar de Amerikaanse havens bleven echter achterwege, als gevolg van de schaliegasrevolu-

037_39_ZI_artikel.indd 23

Nieuw Gas

23

22-11-12 15:16

LEES TECHNISCH WEEKBLAD MET 25% KORTING In Technisch Weekblad leest u elke week het laatste technische nieuws uit binnen- en buitenland, opinie, achtergrond, vacatures en nog veel meer! Bovendien verschijnt TW ook wekelijks in een online editie met extra foto’s en films. Abonnees hebben toegang tot deze online editie en het complete online archief.

Als u nu een abonnement neemt op Technisch Weekblad, ontvangt u het eerste jaar 25% korting. U betaalt geen € 81,50 maar slechts € 61,-. Kijk voor meer informatie op www.tw.nl/abonnement.

Vul de bon in of ga naar www.tw.nl/abonnement

JA, ik neem een abonnement op Technisch Weekblad en ontvang het eerste jaar 25% korting. Ik betaal € 61,Naam

m/v

Ik kies voor de volgende betaalwijze: ❑ Automatische incasso, ik machtig Abonnementenland/Bèta Publishers het abonnementsgeld van de volgende rekening af te schrijven:

❑ Acceptgiro (€ 2,95 administratiekosten)

Adres

Telefoon E-mail

Plaats

Datum

Handtekening

Abonnementen worden automatisch verlengd. Zie voor meer informatie: www.technischweekblad.nl/abonnement Stuur deze bon in een gesloten envelop zonder postzegel naar: Technisch Weekblad, Antwoordnummer 1822, 1910 VB Uitgeest

INDLQ12

Postcode

weten hoe het werkt!

038_industrielinqs.indd 1 120_TW_abonnement_210x297.indd 1

20-11-12 09:17 19-09-12 09:03

ontwikkeld om het gas af te koelen tot de gewenste min 163 graden Celsius. Dat gebeurt op het eiland. Daar worden LNGtankers gevuld. Hiervoor wordt er veel energie gebruikt en wordt er jaarlijks 930.000 ton CO₂ uitgestoten. Daarvan wordt sinds 2008 700.000 ton weer geïnjecteerd in de Snøhvit-velden. Op termijn moet het hele project CO₂-neutraal worden doordat al het CO₂ opnieuw zal geïnjecteerd worden in de bronnen.

Oranjekleurige, driehonderd meter lange en speciaal voor Arctische omstandigheden gebouwde gastankers transporteren het gas over de hele wereld. Deze schepen leggen elke vijf à zes dagen aan om een nieuwe lading gas van 145.000 kubieke meter te laden, dat bij kamertemperatuur een zeshonderd maal zo groot volume heeft. Het gemiddelde Nederlandse huishouden gebruikt 1800 kuub per jaar. Zo’n tanker vervoert dus het jaarverbruik van bijna 50.000 Nederlandse gezinnen.

Waterkracht via enorme kabels naar platforms Een bijzondere combinatie: olie- en gaswinning met behulp van duurzaam opgewekte waterkracht. In Noorwegen worden verschillende offshore-installaties met dikke kabels over de zeebodem voorzien van duurzaam opgewekte waterkracht. Beter voor het milieu volgens de Noorse gasindustrie, maar ook goed voor de portemonnee omdat er meer gas overblijft voor de verkoop.

Technologiebedrijf ABB heeft al in 2005 de eerste kabel aangelegd naar het gigantische Troll-platform van Statoil. In 2010 en 2011 volgden Gjøa van GdF Suez en Valhall van BP. En momenteel heeft het bedrijf heeft de opdracht om nog twee platforms te voorzien van waterkracht: het drijvende platform Goliat moet vanaf eind volgend jaar aansluiting hebben op het elektriciteitsnet van het vasteland en in 2014 moet een tweede deel van Troll zijn geëlektrificeerd.

In totaal moeten deze projecten per jaar een CO₂-reductie van 1,2 miljoen opleveren bij de winning van fossiele brandstoffen. Mogelijk is dit vooral een regionaal effect, want het bespaarde gas en olie kan worden verkocht, brengt zodoende extra geld in het laatje, maar wordt elders natuurlijk verstookt. Beter aantoonbare voordelen liggen op het gebied van veiligheid en operatie. De platforms hebben geen eigen energiecentrale meer nodig die geopereerd moet worden en die risico’s met zich meebrengt op het gebied van veiligheid.

Ook is bekend dat elektrisch aangedreven onderdelen als pompen minder onderhoud vragen dan traditionele brandstofgestookte onderdelen. Volgens ABB werken ze energieefficiënter en hebben ze een grotere beschikbaarheid. Alle kleine beetjes helpen om de kostprijs van het aardgas zo laag mogelijk te houden.

zijn voor China om aan de groei te voldoen en tegelijkertijd de afhankelijkheid van steenkool te verminderen.

Sneeuwwitje Het slechte nieuws voor Noorwegen is dat er heel veel goedkoop aardgas op de markt is gekomen en die trend zal alleen maar sterker worden. Juist op het moment dat het land onder extremere omstandigheden gaat winnen, met hogere kosten. Ook zijn er voor het Scandinavische land minder kansen op gedroomde markten als de VS en China.

Het goede nieuws voor Noorwegen is dat de inzet van aardgas wereldwijd nog populairder is geworden dan het al was. Na de ramp bij Fukushima worden wereldwijd alternatieven gezocht voor kernenergie. Juist Japan en Europese landen zullen naar verwachting de belangrijkste afnemers worden van het Noorse gas.

Veel zal er dus van afhangen of de Noren de kosten nog verder kunnen drukken.

Zeker als het gaat om het winnen van aardgas onder extreme omstandigheden in met name de Barentszzee. Het eerste gas in de Barentszzee werd al begin jaren tachtig ontdekt. Plannen om het te winnen

Winst Een belangrijke markt voor Noors gas is Japan. De afstand hier naartoe is voor LNGtankers een gigantische om te overbruggen, te meer omdat ze nog steeds via het Suez-kanaal moeten varen. Over de noord is de afstand veel korter en daar ligt een mogelijkheid om kosten te besparen. Om de tankers van Statoil in volle vaart te laten varen, worden bedragen van één miljoen dollar per dag genoemd. Dus de noordelijke route is bijzonder interessant voor de arctic proof tankers van Statoil. De eerste Russische experimenten zijn daarom hoopgevend. In augustus 2010 maakte de LNGtanker Baltica een reis langs de noordkust van Rusland van Moermansk naar Pevek.

Met haar 117.000 ton was dit het grootste schip dat deze gevaarlijke Noordoostelijke Doorvaart heeft gevaren. Onder begeleiding van ijsbrekers legde het schip de reis van 2.500 zeemijl af in elf dagen. Dit jaar werd dit record gebroken. De suezmax-tanker Vladimir Tikhonov van 160.000 ton voer een nog noordelijker route. De volgeladen tanker legde in 28 dagen een afstand van 8.500 zeemijl af van Moermansk naar Thailand. De tijdwinst was zeven dagen in vergelijking tot de traditionele route via het Suezkanaal. Dus reken uit de winst. n

zijn daarna twee keer gesneuveld, omdat het te duur zou worden. Maar technologische ontwikkeling veranderde dat. In Hammerfest, het noordelijkste stadje van Noorwegen, werd in 2007 een miljardeninvestering in gebruikgenomen, waarbij het LNG-eiland Melkøya net voor de kust werd ingericht en verbonden met verschillende gasplatforms op de zeebodem. Het olie- en gasbedrijf Statoil heeft het project overigens genoemd naar het grootste van de drie tot dan toe ontdekte gasvelden: Snøvhit, ofwel Sneeuwwitje.

50.000 gezinnen De platforms staan op de zeebodem, op een diepte van driehonderd meter. Drie stuks, elk zo groot als een huis. Ze zijn onbemand, wat flink bespaart op personeelskosten, en worden vanaf Melkøya bestuurd en gecontroleerd via een dikke kabel op de zeebodem. De drie platforms pompen gas op dat zich weer 2,6 kilometer lager bevindt in aardlagen. Het gas gaat daarna door een pijpleiding naar het eiland voor de kust, 140 kilometer verderop.

Verder heeft Statoil samen met het Duitse bedrijf Linde een nieuwe technologie

037_39_ZI_artikel.indd 25

Nieuw Gas

25

22-11-12 10:55

Consultatiebijeenkomst voorgenomen verkoop buiten gebruik gestelde brandstof­ leiding van Defensie (10 inch) De Staat der Nederlanden (Ministerie van Defensie/Defensie Pijpleiding Organisatie, en het Ministerie van Financiën/ Rijkvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf, Directie Vastgoed, Regionale directie Zuid) overwegen over te gaan tot de verkoop van de buiten gebruik gestelde transportleiding voor olieproducten van Arcen naar Noorbeek (de zogenaamde GG10-leiding) of van (een) gedeelte(n) daarvan.

In verband daarmee wil de Staat belangstellenden consulteren over de voorgenomen verkoop.

De Staat nodigt belangstellenden daarom uit voor een bijeenkomst, welke zal worden gehouden op maandag 26 november 2012 van 14:00 tot 16:00 uur in het kantoor van de Regionale directie Zuid aan het Stationsplein 3 te Breda.

Indien u aan deze bijeenkomst wenst deel te nemen dient u zich vóór 23 november 2012 aan te melden bij de heer F.J. Magis van de Regionale directie Zuid, mailadres: frans-jozef.magis@rvob.nl

7th International Gas Analysis Symposium & Exhibition

5-7 June 2013 in Rotterdam, the Netherlands Meet experts and companies from all over the world in the field of environmental measurement, calibration gas mixtures, natural gas and gas analysis equipment. Also for new gases like LNG, biogas, hydrogen and unconventional gases! www.gas2013.org Over 1.000 m2 of exhibition area to meet customers and prospects: is your company present?

Main sponsor:

Kijk voor meer informatie op www.delfttoptech.nl/energy

Loop voorop in de turbulente wereld van energie

Master of Business in Energy systems Deze Engelstalige Masteropleiding biedt een combinatie van strategische kennis en technische achtergrond van de veranderende energiemarkt naar verschillende duurzame energiebronnen. Behaal een Mastertitel aan de TU Delft en behoor tot de mensen die hun organisatie dit nieuwe tijdperk in kunnen loodsen.

Het programma staat onder leiding van Prof.dr. Ad van Wijk, één van de meest invloedrijke duurzame energie ondernemers en vernieuwers in Europa.

Voor meer informatie bel of mail met René Tamboer 015 278 38 92 of r.tamboer@tudelft.nl

040_ministerie_delft_nen.indd 1

20-11-12 09:16

Henk Bleker nummer 1 in de Vieze50 Henk Bleker is in een uitzending van Vroege Vogels uitgeroepen tot winnaar van de Vieze50-verkiezingen. Online stemmers beschouwen de voormalig staatssecretaris van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie als de grootste tegenkracht van verduurzaming in 2012. Bleker schrijft geschiedenis als de eerste winnaar van de Vieze50-verkiezing van Nederland.

Minister van Infrastructuur en Milieu Melanie Schultz van Haegen werd tweede.

De jury van de Vieze50-verkiezing nomineerde president-directeur van Shell Dick Benschop voor de eerste plaats, het stemmerspubliek zette hem op plek drie.

Staatssecretaris Henk Bleker was al kampioen natuurvernietiging en spreekbuis van de bio-industrie. Nu wordt hij opnieuw door natuurbeschermers in de schijnwerpers gezet. Hij heeft de trofee met enigszins gespeelde tegenzin aangenomen uit handen van de organisatoren van de Vieze50.

De Vieze50 is een knipoog naar de Duurzame Top100, waarin Trouw de koplopers van duurzaamheid publiceert.

Citaten ‘Nederland kan haar achterstandspositie op het gebied van duurzame energie omzetten in een voorsprong. Het enige wat de overheid moet doen, is de salderingsregel verruimen en geen kunstmatige ingrepen toepassen zoals subsidies en dergelijke.’

Professor sociologie aan de Rijks­ universiteit Groningen en medeoprich­ ter van energiecoöperatie Grunneger Power Frans Stokman in Energie+ ‘Ik mis een degelijk debat over hoe

Halve druppel

wij op langere termijn een adequate

Een waterdruppel doormidden snijden klinkt als een onmogelijk taak, maar het is chemisch-technologen van de Arizona State University gelukt. Ze maakten hiervoor een speciaal mes dat extreem waterafstotend is. De techniek biedt nieuwe mogelijkheden voor biomoleculair onderzoek, bijvoorbeeld bij het isoleren van eiwitten uit biologische vloeistoffen.

houden. De discussie blijft steken

energievoorziening in stand kunnen in een academische gedachtewisseling over het effect van subsidies of welke taken kunnen worden overgelaten aan de markt en welke moeten worden ondergebracht bij

Winkels zonder stroom door hennepkwekerij

de (gereguleerde) netbeheerder.'

Winkelcentrum Deltaplein in de Deventer Rivierenwijk moest het onlangs enige tijd zonder elektriciteit doen. De stroomvoorziening van de winkels, maar ook die van een drietal naastgelegen flats, werd onderbroken om veilig een grote aangetroffen hennepkwekerij te kunnen ontmantelen. Bij een inval trof de politie onder één van de winkels een plantage met ruim duizend plantjes aan. Er werd illegaal stroom afgetapt. Dit gebeurde op zo’n gevaarlijke manier dat het afsluiten van de elektriciteit in de omgeving de enige optie bleek. De eigenaar van de plantage, een 20-jarige Deventenaar, was aanwezig en werd aangehouden.

TU/e, in Net NL

Han Slootweg, hoogleraar aan de

'Als je processen als geheel beschouwt, gaat 98 procent van de energie verloren. Als we bijvoorbeeld kijken naar het koken van een ei, dan kunnen we zeggen: de efficiency van het gasfornuis is 25 à 30 procent. Eén van de grootste ver-

Gratis elektrische taxi in Amsterdam

liesfactoren is echter het kokende

Voor een tweet met een honderd procent elektrische taxi op pad: Nissan maakt het mogelijk op zaterdag 30 juni. Passagiers kunnen via Twitter een rit aanvragen door in een tweet hun eindbestemming aan te geven met daarbij de hashtag #3xvoordeliger. De taxiritten worden met een elektrische Nissan LEAF gereden vanaf het Centraal Station in Amsterdam. De hele dag zijn twaalf taxi’s beschikbaar.

Elektrisch rijden is voordelig. Gerekend met het stroomtarief in de daluren kost een kilometer rijden slechts 3,27 eurocent aan elektriciteit. Een compacte benzineauto zit al snel op het drievoudige. Om de lage gebruikskosten van de LEAF te benadrukken heeft Nissan deze speciale taxi-actie georganiseerd. In de hal van het Amsterdamse Centraal Station is een Nissan LEAF-taxikiosk ingericht. Hier is op een groot beeldscherm te zien welke elektrische ritten zijn geselecteerd uit de aanvragen en de passagier hoeft niet te betalen voor de elektrische taxirit. De ritten worden verzorgd door Taxi-e, het Amsterdamse taxibedrijf dat uitsluitend met de honderd procent elektrische Nissan LEAF rijdt.

spoelt. Dit soort grote inefficiënties

water dat je door de gootsteen zitten in alle processen.'

Natuurkundige, ondernemer en hoog­ leraar Ad van Wijk in Shell Venster ‘We zijn verslaafd aan energie en vooral aan fossiele, maar als vraag uit BRIC-landen blijft groeien dan stijgt de prijs en wordt duurzame energie uiteindelijk het betere en goedkopere alternatief.’

Prins Carlos de Bourbon de Parme op BNR Nieuwsradio

041_H_wervelingen.indd 41

UTILITIES 41 nr. 10 - 2012

22-11-12 11:17

BL IJK T

EH

R TE H EC

FT EE G AF

E DI

ECH TE LA

Z E LF

J

NT

PU

N LE NA G I FS ZEL T N U A N T ELP

SY

JE

O

JK

T

AA

N NG A RL TE H C EE I D

EN

SY

ERK DEN H

EL

ZE LF

SY S T EE

C O M P L EX E

E RVECH OG TD B I S A R T L EEN HSET GE E I AAAR O YW J S R E I T P NDEE K OE H DI K ST M O E T, EI K K R JT D G , T E P I E L D I E N T A J E P O EN T N U DAZTI E SNTAIA G, ERGVEENZVAAER R I EN KAN E AIS NT CEEHN SYSTKEAEM OP EE Z TEL AEK T T E , H BLIJ OP N T PUN E RVET KT DEAET E N A K L EA KEN SY NR A J A ?

NT STEEM IN E D DE E O P L PU NJ VIBLI

AFGEEFT DIE

DA

G AN

PU NT

O G

O

NG LA

N

K A N T E LP U N T

O K J I L WNBASC

ECH TE R

DO

ET NI

PE LI JK

DO

T IE

SY S T EE

STORM. VEE

SIGNALEN AFGEEFT D IE

TZ EL FS IG EN HERKEND. NA ORD W LE N N REE A E D FG IE E R O FS IG EN HERKEND.UI NA TW ORD W LE ET N E EN N RE A E SC D FG HA IE E P OR

NG

OPL ETEENEN O R M E E T NBSAYSBLTLUEIJIKTT DA KANTELPUNT UDNAT EEE N ZE U T ZOAOLGDPO L

RTMORM J STA ES D F K O E T T L I L I A T T S S E P E DIAR JE DE STILTBEK PIJ IN AT, ERVAT ED B AR JE D B S TE EM AA M R A AW A AR TABI A R M A E JE L R

OVER T D D OVERZICHT EN INZICHT VE R IE IE IS E A T T A A IS O N U U E I T T T I I A S S S U T T N SIT SI ITI ?IN ZO’N O’ M AT EE S O’N IN Z D Z E EN N V R I T T G E LLES N?I S O E R L E T UI ROL S ENR . WELKE KANT ZAL T DE BAL IL O

N U P G O O O K K ZIE ZIE J J I I N L L NOG E E NIET N E N H I N N P ED AP N Z P O DE STORP O OG G A EP G T S S A NI E NI NI EJEN A RN H M C ETU S ET E T K

O R IE D U DE STORM. VEE U T S O F E R D M O F .

P V O E LM EL ME E L T L E I NSEN TORM TE OFTDSTE STORM L I T . VE Z S . VE E IEN N N E N EL M N E D OG N EE L EE M P ENS ENS OP M EN EN EE ST K A N T E LP U N T

ZE LF

SLE N E E

N KA

CE TH RE AL GN

H S I EC RIE AF N EOHT E ER AL N LA IG NSG NI ET DO

M

LE

EN PE O M EE T S

VIN G BE V I N DT ZIC H OP E

G

N O O

EN

ALE Z NA E N F GO V . “ EEF

I EV NL ME SA DI

IP UITGEBR E GR I D BE T

EL TZ

NGIS FLEZ ELA T AN GF EE TF

L B T

T

BE N O

E

IT D T D OR W I D EI

W OR DT

AV N

NS V ITN R ADT ZIC

K OOGP U N T BL

NTB G A N I V K ENLE ET

“O N Z

R

CE TH RE AL GN

G AN RL E T CH E E DI

TELPUNT

T

E

VA N

OO K

K

LI J K B A

NT

B

EN

A

Auteur: Jan Rotmans KT ISBN: 978-94-6104-026-8 Aantal pagina’s: 288 Formaat: 17 x 24 cm Uitvoering: full colour Verschijning: oktober 2012 Prijs: € 29,95 (incl. btw)

NU PG

TOP E

OG

N ELA AN GF EE TF

NE D R OW

OO TD E I N

D OR W EN ERE D E I

N U P E G O E OP O M E K TE N J S I Y TELPU L S E EN SYSTEEM OP EEN KAN

TE DA

JI L

S YS T E E M

HE

O

D EI

T

€29,95!

IN

T EF

L B T

voor slechts N

DA T

EE N

Inzichten uit de transitiekunde, een nieuw wetenschapsgebied, kunnen hierbij helpen. Dit boek laat zien hoe transities tot stand komen en hoe deze kunnen worden ‘gestuurd’ naar een duurzamere samenleving, ten bate van de samenleving en de mensen die er deel van uitmaken. In het oog van de orkaan sluit af met een inspirerende toekomstvisie voor Nederland 2050: vooruit naar vroeger. Hoe zou een duurzame samenleving er over pakweg veertig jaar uitzien? De kiemen voor een dergelijke schone, prettig leefbare en gezonde samenleving worden nu ontwikkeld, in de vorm van tal van transitie-experimenten op uiteenlopende terreinen die in dit boek worden beschreven en verbeeld.

N U GPnu Bestel DI

ED EI R O O D TE

In het oog van de orkaan verhaalt over de uiteenlopende transitieprocessen die zich in Nederland afspelen; van de zorg tot de bouw en van energie tot voedsel, van Rotterdam tot Limburg en van Friesland tot Zeeland. Er is een ondergrondse gaande, een transitiebeweging van onderop, die met de week krachtiger wordt.

Deze beweging van onderop

wordt de komende jaren een belangrijke verandermacht en botst met de gevestigde orde van bovenaf, die probeert deze beweging te remmen. De komende jaren worden heftig en turbulent, waarbij de overheid een nieuw, passend antwoord moet vinden op de verandermacht van onderop vanuit de samenleving.

W OR DT

T I D T D R O W

EE R

HAPPELIJK OOGPU N ENSC T BL WET I J KT

A A ET R M

Onze samenleving bevindt zich op een kantelpunt. Op zo’n moment is de maatschappij instabiel en kwetsbaar voor verstoringen, maar wordt de deur voor radicale veranderingen geopend. Een maatschappelijk systeem geeft op een kantelpunt zelf signalen af, maar die worden lang niet door iedereen herkend.

Dit is vergelijkbaar met het oog van de orkaan: in het oog is het windstil en onbewolkt, buiten het oog raast de storm. Afhankelijk van waar je staat, ervaar je de stilte of de storm.

Veel mensen zien de storm die door de samenleving raast nog niet en staan als het ware in het oog van de orkaan. Het is een kwestie van tijd voordat ze het gaan inzien en ervaren. Dit boek draagt bij aan de bewustwording hiervan.

D

CE TH RE AL GN

T INKAG NTBEVIND V NIET DFO“GO E G G N E A L A N L I EF EN HET TER LEVET K M N T ECH E E A I S DIE E IS TM E TD EF GE D. E TE NTZE SADIE IE IS H I E F E N G A COHR EC R KE N N AF E R E O T O H N ER HE AL .“ LE TH HE TER .

P I T N R A G N T E L M AN IG SLEU N TELBRDE LA IGN M U E SG L U N S N S O E P G N NI E W E L NI ET E N T ET E E T DOOR E N R D T N E O

EI N

LIJK OO G P U NT

BL UIT I J R G E KT V E L DA IS I T T J K B

A R M

NEDERLAND IN TRANSITIE

E DI

R IE

K R EH

S KAN IE ES I EN B IT B P IT PE E E H OHE NS V A NS HO V C T I A R I H R O O DT ZIC FDSTUK OVER ITN ER TN DT Z

E L I J K B A

NG LA R E HT C E

IN HET OOG VAN DE ORKAAN T EF

OO TD E I N

LA

E EC HT ER

L

J

R AL WO EN EEN R DEAFG IE E

G EE TF

VEE LM ENS EN

D EI

S IE

LP U N T

ZE LF

042_uitgeveriij.indd 1 Advertentie_Orkaan_A4.indd 1

T EF

IT

A

IT D MEER INFORMATIE OF DIRECT BESTELLEN? T D WWW.AENEAS.NL/INHETOOGVANDEORKAAN R O W W I O

20-11-12 09:16 31-10-2012 09:04:50

De energiewet Grootschalige opslag van duurzaam

opgewekte elektriciteit wordt wereldwijd beschouwd als een onmisbare schakel in de energievoorziening van de toekomst. De bestaande technologieën voor opslag zijn echter, in vergelijking met fossiele regelbare bronnen, nog niet kostenefficiënt genoeg of grootschalig te implementeren in Nederland. Ambitieuze plannen zijn er wel, en het onderwerp staat inmiddels ook op de (wetgevings)agenda.

Tekst: Mr. Matthijs S. van Leeuwen, Senior Associate, Norton Rose LLP

Opslag elektriciteit onmisbaar voor energietransitie Sinds de presentatie in 2007 van het ‘energie-eiland’ voor de kust van Nederland, waarbij duurzame opwek van elektriciteit wordt gecombineerd met grootschalige opslag daarvan door middel van een ‘valmeercentrale’, is het alweer een tijd lang relatief stil rondom dit onderwerp.

Ondanks dat dit soort plannen meer voor de middenlange - en lange termijn worden ontwikkeld, zijn de laatste jaren steeds meer proefprojecten gestart, waarbij verschillende innovatieve technieken worden ontwikkeld.

Nieuwe regelgeving zal dan ook meer rekening moeten gaan houden met de verschillende (juridische) aspecten van opslag. Zo is het onder de huidige Elektriciteitswet 1998 de vraag of opslag valt onder productie, levering en handel van elektriciteit, of dat dit onderdeel moet worden geacht van de gereguleerde taken en bevoegdheden van netbeheerders in verband met de balanshandhaving op de Nederlandse netten. De elektriciteit is immers in eerste instantie al opgewekt door middel van een duurzame bron en wordt slechts op een later tijdstip weer ‘vrijgegeven’.

Daarentegen hebben de verschillende opslagmethoden vaak technische karakteristieken en andere overeenkomsten met ‘reguliere’ centrales die ook nu al op afroep beschikbaar zijn voor de netbeheerders om regel- en reservevermogen te leveren. Over het algemeen wordt aangenomen dat deze activiteit niet onder de gereguleerde taken van netbeheerders valt.

Daarmee is nog niet gezegd dat op basis van huidige regelgeving opslag niet door netwerkbedrijven uitgevoerd kan worden en dit in de toekomst wellicht deels onder de taken van de netbeheerders zou moeten vallen.

Daarnaast speelt de vraag hoe de implementatie van grootschalige opslag van elektriciteit kan worden gerealiseerd tegen zo laag mogelijke kosten voor de maatschappij als geheel. Dient dit (deels) een gereguleerde activiteit te worden, waarbij coördinatie en sturing plaatsvindt op basis van een vaste set regels? Of weegt de ontwikkeling hiervan niet op tegen de voorziene maatschappelijke baten die gerealiseerd kunnen worden bij implementatie van groot-

schalige opslag? Hierbij zal het ook zaak zijn de ontwikkelingen in Europa en de ons omringende landen in de gaten te houden. De eerder dit jaar aangekondigde samenwerking tussen Gasunie en Greenpeace Energy in Duitsland bij de productie- en het transport van ‘windgas’ laat zien dat bestaande expertise en ervaring van verschillende partijen benodigd is om proefprojecten te starten.

Duidelijk is in ieder geval dat in de uitwerking van deze keuzes een belangrijke coördinerende rol is weggelegd voor de overheid. Zij zou moeten toezien op het stimuleren van samenwerking tussen de verschillende partijen die, al dan niet op basis van wet- en regelgeving, een rol kunnen en willen spelen in de realisatie van grootschalige opslag van elektriciteit. Deze samenwerking is vereist om binnen het bestaande juridische kader te komen tot een kostenefficiënte en innovatieve implementatie.

Of deze technologie zal bijdragen aan de verhoogde doelstelling van zestien procent duurzaam in 2020 is de vraag, maar voor de lange termijn lijkt dit onmisbaar. n

043_K_juridische_pagina.indd 43

UTILITIES 43 nr. 10 - 2012

22-11-12 11:17

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

Producten

Energyst Rental Solutions NV

Lubron Waterbehandeling BV

Terbekehofdreef 24 B - 2610 WILRIJK, BELGIË Tel: +32 (0)3 - 457 52 69 Fax: +32 (0)3 - 458 31 40

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mai­l: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

WATER

Diensten

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Siemens Nederland N.V.

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 EX AMERSFOORT Postbus 1132 3800 BC Amersfoort Tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 E-mai­l: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB DEN HAAG Tel: +32 (0)70 - 333 32 52 E-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

GAS

Diensten

Vossenbeemd 51 5705 CL HELMOND Postbus 6096 5700 ET HELMOND Tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 E-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

DIENSTEN

STAR Oil Gas Power Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOERDIJK Tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 E-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 SZ HOOGERHEIDE Postbus 39 4630 AA HOOGERHEIDE Tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 E-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

Helperpark 282E 9723 ZA GRONINGEN Tel: +31(0)50 - 501 44 01 E-mail: groningen@starpowerpeople.com

Esders BV

STAR België

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Rijnkaai 37 B - 2000 ANTWERPEN, BELGIË Tel: +32 (0)32 - 26 25 95 E-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Sir. W. Churchill-laan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 - 414 46 21 Fax: +31 (0)70 - 414 46 40 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.1kiwa.com

Noxon Stainless B.V.

Producten

Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

WATER

BERMAD Holland

Inspectie en Keuringen

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan ­contact op met Jetvertising: Vincent IJff, tel. 070 399 0000

DDM Demontage B.V. Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Altena Cleaning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 APX Endex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Cirmac International . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Delft TopTech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Eco Steam Rental Solutions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 E-World Energy & Water . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Imbema Groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Kiwa Training . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 marketreview . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Mertik Maxitrol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Ministerie van Financiën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2, 47 Uitgeverij Æneas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Watervisie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12, 13

NIEUW GAS Air Products . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Betapublishers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Elster Instromet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 GasTerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Gastreatment Services . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Lloyd’s Register Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 NEN Nederlands Normalisatie Instituut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Tebodin Netherlands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Yokogawa Europe Solutions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

44 UTILITIES

nr. 10 - 2012

044_marketreview_index.indd 44

22-11-12 15:17

agenda Opleiding zonne-energie advies & verkoop 4 december Utrecht www.switch2solar.nl

Specialistische opleiding voor adviseurs, installateurs en mensen met een commerciële functie op het gebied van solar. Voor deelname is basiskennis op het gebied van PV aanbevolen. Tijdens de opleiding worden onder andere de volgende onderwerpen behandeld; motivaties, kosten- en opbrengstontwikkelingen, business modellen, rendementscalculaties en het verkoopproces.

Jaarcongres Kabels en Leidingen 6 december Meeting Plaza, Maarssen www.reedbusinessevents.nl

De toenemende drukte in de ondergrond leidt nog steeds tot conflictsituaties.

Een optimale samenwerking tussen alle betrokken partijen is noodzakelijk.

In welke mate heeft de Wet Informatie-uitwisseling Ondergrondse Netten (WION) anno 2012 haar doelstellingen bereikt? Wat is de stand van zaken en wat is er uit de evaluatie van de WION gekomen? Op deze twaalde editie van het Jaarcongres Kabels en Leidingen wordt vooral samen met u gekeken naar hoe het aantal graafschades structureel omlaag kan worden gebracht in de toekomst.

Watervisie 12 december Drijvend Paviljoen, Rotterdam www.watervisie2012.nl

Water wordt in toenemende mate schaars, voor de consument en voor de industrie. Tegelijkertijd wordt schoon water ingezet terwijl alternatieven mogelijk zijn.

De vragen die daarom moeten worden gesteld is: ‘Hoe kunnen we door bewuster om te gaan met water, oplossingen bieden voor dreigende schaarste? En hoe worden grote waterverbruikers geholpen om stappen te zetten naar duurzaam waterbeheer?’ Op Watervisie worden deze en andere vragen behandeld.

Standaardisatie voor iedereen 13 december Profion Maintenance Linqs FME-gebouw, Zoetermeer www.industrielinqs.nl/pml

Als elk bedrijf in een bedrijfstak op eenzelfde manier zijn assets beheert, zou dat een zegen zijn voor de industrie? Of niet? Sommige bedrijfstakken staan niet te springen om kennis en ervaring uit te wisselen met vakgenoten. Want dat zou wel eens een concurrentievoordeel kunnen opleveren. Profion Maintenance Linqs wil waarde toevoegen aan die discussie door te kijken naar de stand van zaken van standaardisatie en door ruimte te bieden voor de argumenten van voor- en tegenstanders van standaardisatie. Wat is uw kijk op de zaak?

InfraTech 15 t/m 18 januari Ahoy, Rotterdam www.infratech.nl

Van 15 t/m 18 januari 2013 verzamelt de complete GWW-sector zich op de tiende editie van InfraTech in Ahoy Rotterdam. Opdrachtgever, opdrachtnemer en toeleverancier; voor elk onderdeel uit de branche is InfraTech een ontmoetingsplaats voor de infrastructuur. 'Trots' is het centrale thema van InfraTech 2013. Naast een breed aanbod van exposanten wordt tijdens de beurs een omvangrijk kennisprogramma aangeboden om kennisuitwisseling binnen de branche te stimuleren.

Jaarbijeenkomst KVGN 23 januari Nieuwe of Litteraire Sociëteit De Witte, Den Haag www.kvgn.nl

Op 23 januari wordt de jaarbijeenkomst gehouden van de Koninklijke Vereniging van Gasfabrikanten in Nederland (KVGN). Tijdens deze bijeenkomst zullen spreken: de heren Jeroen de Haas, CEO ENECO; Chris Fonteijn, Voorzitter Autoriteit Consument en Markt; alsmede Prins Maurits, directeur van The Source. KVGN is een personenvereniging voor belangrijke spelers in de gaswereld.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

045_F_agenda.indd 45

UTILITIES 45 nr. 10 - 2012

22-11-12 11:18

I N

H E T VO LG E N DE

U T I L I T I E S

N UMMER

N UM M ER

1 V ER S C HI JNT WEEK

6

M e t : E n l i g h t e n m e n t z e n Wa t e r v i s i e Energy 4 Next Generations

Watervisie 2012

De tweede editie van Energy 4 Next Generations is geslaagd. Met een grote diversiteit aan lezingen, pitches en deelnemers kan er worden teruggekeken op een kwalitatief goed congres. U vindt in het eerste nummer van Utilities in 2013 een uitgebreid verslag van de diverse lezingen die tijdens het congres zijn gehouden en uiteraard komen de winnaars van de Enlightenmentz of the Year 2012 ook aan bod.

Het congres Watervisie 2012 laat sprekers uit de industrie aan het woord die bewust hebben gekozen voor een duurzame en bedrijfszekere watervoorziening. Lees alles over de oplossingen van BASF, Royal Cosun, Unilever, Dow Benelux en vele anderen. Ook de Water Innovator of the Year 2012 zal van zich laten horen.

Netbalancering vraagt om innovatieve techniek Energieopslag met pompaccumulatiecentrales en snelschakelende elektriciteitscentrales, zo reguleert Portugal het wisselende aanbod van elektriciteit uit duurzame bronnen.

In ons land zou op termijn het gebruik van waterstof als opslagmedium wel eens een goede uitkomst kunnen bieden.

Thema's 2013 Utilities 1 Enlightenmentz/Water Utilities 2 Gas Utilities 3 Enlightenmentz Utilities 4 Water Utilities 5 Gas Utilities 6 Enlightenmentz/Water Utilities 7 Gas Utilities 8 Enlightenmentz

46 UTILITIES nr. 10 - 2012

046_volgende_nummer.indd 46

22-11-12 11:18

apxendex.com

De wereld van nu vraagt om transparante, veilige en geïntegreerde energiemarkten. Daarom vertrouwen de belangrijkste financiële instellingen en energiebedrijven van Europa op APX-ENDEX, dé leverancier van beursdiensten voor de groothandel in gas en elektra.

Met spot- en termijnbeurzen in Nederland, België en het Verenigd Koninkrijk is APX-ENDEX een groot voorstander van Europese integratie. Op het gebeid van elektriciteit én gas: onze gasbeurs is met meer dan vijftig handelspartners de grootste van Europa.

APX-ENDEX gelooft in het doorbreken van energiegrenzen. De voortdurende groei van onze beurzen laat zien dat velen deze overtuiging met ons delen. Wilt u meer over ons weten, kijk dan op apxendex.com.

Making Energy Markets Work

APX1219_Corporate_Utilities_A4_v2.indd 1 048_apx.indd 1

02-03-12 09:27 15:40 20-11-12

Superieur in PoE Hoogwaardige PoE (voeding via ethernetbekabeling) IEEE 802.3af Ethernet Switches, geschikt voor toepassingen zoals IP-bewakingscamera’s, wireless toegangspunten en overige PoE apparatuur op moeilijk te bereiken plaatsen. Managed- en unmanaged switches zijn leverbaar, evenals de PoE+ switches voor toepassingen waar grotere vermogens gevraagd worden.

IndustriĂŤle PoE switches Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

managed

unmanaged

r

cial Offi

to

Dis ibu tr

adv_MoxaA4_PoE.indd 1 047_modelec_moxa.indd 1

03-04-12 13:14 20-11-12 09:27