Uti 07 lr

UTILITIES NUMMER 07 - oktober 2013 • VEERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,00

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Hans Grünfeld: ‘Proefboringen schaliegas essentieel voor debat’

0

1

3

‘Energieakkoord geeft rust en stabiliteit’

S t e M

www.utilities.nl

p

e

c

ia

l

V

e

il

ig

h

e

id

2

Industrie neemt waterhuishouding steeds serieuzer

001_A_Cover.indd 1

08-10-13 15:07

Samenwerken aan de oplossing. Dat is waar de overgang naar een duurzame energievoorziening om vraagt. Daarom hebben HVC en ROVA een vergister gebouwd die groen gas produceert uit groente-, fruit- en tuinafval.

GasTerra vindt dit een gezonde ontwikkeling. Daarom kopen we het biogas dat deze installatie oplevert tegen een marktconforme prijs. En vervolgens verkopen we deze groene variant van ons product weer aan onze klanten.

Zo zijn we samen deel van de oplossing. www.iampartofthesolution.nl

002_gasterra.indd 1

07-10-13 14:55

i n h o u d

V E R D E R Hongerige alg maakt meer biobrandstof

Interview

15

In ‘Technologie’ meer over deze wetenschappelijke vondst en ook: ministerie maakt energie van urine, plastic bomen halen CO2 uit de lucht en ‘schoongemaakte’ zonnecel is efficiënter.

De waarde van water

24

De industrie is grootverbruiker van utilities als elektriciteit, aardgas en water. Toch krijgt de laatstgenoemde relatief weinig aandacht in Nederland. Maar bedrijven als AkzoNobel en Cargill nemen hun waterhuishouding wel degelijk serieus.

Heerlens mijnwatersysteem steeds slimmer 28

Het was een ambitieus plan: water in ondergelopen mijnen op zevenhonderd meter diepte aanboren om Heerlense gebouwen te verwarmen. Toch lukte het, en daarmee had Heerlen in 2008 een primeur met ‘s werelds eerste mijnwaterenergiecentrale.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Technologie Wervelingen Product en oplossing Agenda In het volgende nummer

5 6 8 15 23 27 31 37

10

Schaliegas uit Nederland biedt méér toepassingen dan alleen energie, mits het in aardlagen opgesloten gas uit propaan, butaan of etheen bestaat.

Die mening ventileerde Hans Grünfeld, algemeen directeur van de Vereniging voor Energie, Milieu en Water, onlangs in de media.

Betekent dit dat VEMW per definitie voor proefboringen naar schaliegas is? Verre van dat, zegt Grünfeld. Zijn doel is niet om stellig te kiezen vóór of tégen schaliegas, maar om tot een afgewogen beslissing te komen.

Energieakkoord: het grootste compromis

18

Zelfs als Nederland alle zeilen bijzet, worden de beoogde doelen uit het SER Energieakkoord net niet gehaald, zo blijkt uit doorrekening van het Planbureau voor de Leefomgeving en ECN. Toch zijn vrijwel alle partijen tevreden. ‘Het is een compromis dat rust en stabiliteit aan de markt geeft.’

Special veiligheid

17

We focussen op een thema dat onverminderd veel aandacht krijgt in de industrie: veiligheid. Hoe beïnvloeden trends als vergrijzing, personeelstekorten en verouderde assets de veiligheidssituatie bij bedrijven? En van welke incidenten de afgelopen jaren hebben we het meest geleerd?

UTILITIES 3 nr. 7 - oktober 2013

003_C_inhoud.indd 3

08-10-13 14:18

De kracht van de combinatie Verschil maken in het meten van gasstromen is een kwestie van de juiste combinaties. De integratie van Ultrasoon en Turbinemeters in ĂŠĂŠn meetoplossing is een combinatie die zijn kracht ontleent aan de diagnostiek en de perfecte onderlinge afstemming.

Bijvoorbeeld door de verhoogde, bi-directionele meetcapaciteit van de Turbinemeter en de met 50% gereduceerde drukval. Tegenover de zekerheid van twee meetprincipes staan minimale onderhoudskosten, dankzij het optionele automatische smeersysteem en de TurbinScope, die de meetprestaties on-site diagnosticeert.

Onze Turbinemeter vormt de standaard voor wereldwijde kalibreerfaciliteiten. Het is het resultaat van jarenlange ervaring en een blijvende pioniers-mentaliteit.

Over krachtige combinaties gesproken.

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Elster-Instromet

Rijkmakerlaan 9

Steinern Strasse 19-21

Munstermanstraat 6

2910 Essen

55252 Mainz-Kastel

7064 KA Silvolde

Belgium

Germany

The Netherlands

Tel. +32 3 670 0700

Tel. +49 6 134 6050

Tel. +31 315 33 89 11

www.elster-instromet.com

EIM088 advertentie automatie 185x267.indd 1

020_elster.indd 1 004_elster.indd

sales@elster-instromet.com

Q-Sonic plus Ultrasonic gas meter

SM-RI-2 Turbine gas meter

22-02-12 16:28

29-05-12 09:51 15:11 08-10-13

Polder model De recessie is voorbij, tenminste, dat zegt de voorzitter van De Nederlandsche Bank. En ik geloof hem natuurlijk graag. Het zou dan ook doodzonde zijn als een industrieel bedrijf zoals Aldel failliet zou gaan doordat de energieprijzen in buurland Duitsland beduidend lager liggen. Hebben de Duitsers dan toch gelijk gekregen met hun Energiewende? Is een duurzame koers dan toch uiteindelijk ook beter voor de portemonnee? De waarheid blijkt ontnuchterend genoeg weer te zitten in politieke keuzes. Want de Duitse energiegrootverbruiker betaalt een stuk minder voor elektriciteitstransport dan zijn Nederlandse concurrenten.

Het goede nieuws is dat die scheefgroei in 2014 wordt gecompenseerd en dus krijgen Nederlandse bedrijven vanaf volgend jaar maar liefst negentig procent korting op de transportkosten. Net als Duitsland dat al langer doet. En of het niet opkan, krijgt de industrie ook nog eens 78 miljoen euro terug van de CO2-heffingen die het moet betalen.

Nu is het de vraag of de elektriciteitsprijzen daarmee daadwerkelijk gaan dalen. De doorrekeningen van het SER Energieakkoord laten zien dat het sluiten van kolencentrales en investeringen in offshore windenergie veel geld gaan kosten. Met name de omschakeling van kolen naar het (te) dure aardgas kan negatief uitpakken voor de energieprijzen.

Het laatste woord is nog niet gezegd over het Energieakkoord. Veel van de plannen moeten nog worden uitgewerkt. Om dan gelijk alles af te branden, lijkt me niet zinvol. Het is typisch zo’n Nederlands poldermodel geworden waar niemand het mee eens is, maar ook niet volledig oneens. Het lijkt erop dat de weg wordt vrijgemaakt voor grootschalige windenergie. Daarmee neemt de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen in elk geval af met navenante CO2-reductie. Als de crisis dan toch voorbij is, kunnen we net zo goed luxeproducten als een schoon milieu omarmen.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON veertiende jaargang nummer 7 - oktober 2013 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Inge Janse 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Gabriele Köbbemann Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Cover Ernst & Young Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. BTW) Nederland/België € 128,– Introductie NL/B 25% € 96,– per jaar Overig buitenland € 152,– Proefabonnement 3 mnd € 26,50 Studenten € 37,75 Losse verkoopprijs € 18,–

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonOPZEGGEN neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. Abonnemenuit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter. er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten. uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden. kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2013 na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever. is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per

UTILITIES 5 nr. 7 - oktober 2013

005_B_commentaar.indd 5

08-10-13 16:23

infostroom OESO onderzoekt toekomst waterbeheer Een delegatie van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) bezoekt Nederland in het kader van een studie naar het Nederlandse waterbeheer. De centrale vraag van de studie is of het huidige Nederlandse model voor waterbeheer en -bestuur toekomstbestendig is.

Het ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft samen met de Unie van Waterschappen aan de OESO gevraagd een onafhankelijk onderzoek te doen in ons land met aanbevelingen voor de organisatie van het waterbeheer en -bestuur op een termijn van circa vijftig jaar.

Het onderzoek wordt uitgevoerd in de vorm van een ‘policy dialogue’. In februari van dit jaar bezocht een delegatie van de OESO Nederland al voor een zogeheten ‘fact finding mission’. Nu wordt opnieuw gesproken met politici, bestuurders van betrokken organisaties en beleidmakers uit de watersector.

Doel van het bezoek is eerdere feiten en bevindingen over het waterbeheer te bespreken, aanvullende vragen te laten beantwoorden en het beeld van waterbeheer in Nederland te verscherpen. Op basis hiervan ontwikkelt de OESO een conceptrapport. Het definitieve rapport, waarin observaties, vergelijkingen, conclusies en aanbevelingen zijn opgenomen, komt in april 2014 beschikbaar.

Proefboringen schaliegas uitgesteld Er wordt voorlopig nog geen besluit genomen over óf en wáár proefboringen naar schaliegas plaatsvinden. Daarover heeft minister Kamp (Economische Zaken) de Tweede Kamer geïnformeerd. Hij wil namelijk meer inzicht krijgen in waar het boren naar schaliegas het meest verantwoord kan gebeuren. Dit aanvullende onderzoek kan tot anderhalf jaar duren.

‘Mogelijke locaties voor proefboringen naar schaliegas werden tot nu

toe aangewezen door bedrijven die een vergunning aanvragen’, schrijft Kamp aan de kamer. De minister is nu tot het inzicht gekomen dat hij zélf een oordeel wil vormen over de beste locaties voor proefboringen qua effect op milieu, landschap en natuur.

Vervolgens kan de aandacht zich richten op die locaties waarvan bekend is dat een mogelijke proefboring kansrijk is en waar de veiligheidsrisico’s het best ondervangen kunnen worden.’

Sluiting centrales is kartelafspraak Het sluiten van vijf kolencentrales zoals is afgesproken in het Nationale Energieakkoord is een kartelafspraak. Dat vindt de Autoriteit Consument en Markt (ACM), waarin de Nederlandse Mededingingsautoriteit is opgegaan. Wat de gevolgen zijn voor het Energieakkoord is onduidelijk. Het kabinet, milieuorganisaties, vakbonden, werkgevers en tientallen andere organisaties ondertekenden begin september de afspraken over de toekomstige Nederlandse energievoorziening. ‘Het is aan de bij het akkoord betrokken partijen om te bezien welke maatregelen in het belang van het milieu wel mogelijk zijn’, zegt ACM-bestuurslid Henk Don. De ACM concludeert dat de vervroegde sluiting van de centrales leidt tot hogere prijzen voor consumenten. De milieuvoordelen die worden behaald door sluiting van de kolencentrales wegen volgens de waakhond niet op tegen de prijsstijging voor de consument. Zo stelt de ACM dat er ook andere maatregelen zijn afgesproken waardoor de uitstoot van CO2 door sluiting van de centrales niet vermindert, maar slechts wordt verplaatst.

6 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

006_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

08-10-13 14:18

Energieakkoord leidt tot welvaartsverlies Het Energieakkoord leidt per saldo tot een welvaartsverlies van zes miljard euro. Dat komt vooral door de gesubsidieerde aanleg van windparken op zee.

Het recent gesloten Energieakkoord genereert tot en met 2020 in totaal tussen 13 tot 17,7 miljard euro extra investeringen in energiebesparing of hernieuwbare energie. Het zwaar-

tepunt van de investeringen ligt bij de hernieuwbare energie, waarin cumulatief 9,5 miljard euro wordt geïnvesteerd in de periode 20132020. Belangrijke investeringen zijn er daarnaast in de gebouwde omgeving, waar in totaal tussen 3,3 en 7,9 miljard mee gemoeid is in de periode 2013-2020.

Haperende markt bedreigt gasvoorziening Niet de grilligheid van gasleveranciers buiten de Europese Unie, maar de onvoldoende ontwikkelde interne markt ondermijnt de leveringszekerheid van aardgas. Er is voldoende aardgas beschikbaar voor de EU, waardoor zij zelf kan voorkomen dat de beschikbaarheid van aardgas problematisch wordt als bijvoorbeeld Rusland de gaskraan dicht zou draaien. Maar dat vereist een veel betere samenwerking tussen de lidstaten en een beter geïntegreerde markt met meer coördinerend toezicht vanuit ‘Brussel’. Dat concludeert Tim Boersma die 23 september promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen op zijn onderzoek naar bestaande besluitvormingsstructuren binnen de Europese gasmarkt.

Er bestaan in de EU zorgen over Europa’s afhankelijkheid van externe leveranciers. Er is dan ook veel onderzoek gedaan naar de risico’s van de afhankelijkheid van m et name Russisch aardgas, voor het geval de aanvoer onderbroken wordt. Een te eenzijdige benadering, stelt Boersma vast, want er is de komende decennia voldoende aardgas in de EU beschikbaar. Alleen kan het niet altijd stromen naar de plaats waar het nodig is. Dat blijkt een van de grote problemen van de Europese gasmarkt, die nog te veel nationaal georganiseerd is.

ABN: succes remt opkomst windenergie Het rendement van Nederlandse gas- en kolencentrales staat onder druk van het overschot aan windenergie in Duitsland, dat hier voor (bijna) niets verkocht wordt.

Toch moeten de Nederlandse centrales blijven draaien, aangezien de levering van de oosterburen niet stabiel is, en hierdoor dreigt een fors energieoverschot. Dat beeld schetsen de economen van ABN Amro in hun maandelijkse energiemonitor.

In eerste instantie plukt de consument in Nederland de vruchten van dit overschot, en dat is goed voor het herstel van de economie. Een nadeel is niettemin dat (energie)bedrijven en overheden minder verdienen aan energie, en daardoor minder kunnen investeren in verduurzaming van de energieproductie. Bovendien zorgen lage energieprijzen er ook voor dat er minder urgentie is om op zoek te gaan naar alternatieven. Op de langere termijn kan de succesvolle productie van windenergie vergroening dus juist tegenwerken.

Werk warmtetransportnet begonnen Eneco legt een zeventien kilometer lang warmtetransportnet aan dat vanaf Rozenburg via Vlaardingen en Schiedam naar Rotterdam loopt. De werkzaamheden zijn officieel begonnen. Over een jaar is de pijpleiding gereed en vanaf oktober 2014 wordt de eerste warmte van afval- en energiecentrale AVR via deze leiding geleverd aan woningen en bedrijven in Rotterdam. In de toekomst verwacht Eneco vanuit het nieuwe net ook warmte te kunnen leveren in Vlaardingen en Schiedam. In totaal is er warmte beschikbaar voor 95.000 woningen.

Gecomprimeerd of vloeibaar aardgas (CNG of LNG) en uit aardgas te maken energiedragers als elektriciteit, waterstof en GTL (Gas to Liquid) kunnen de uitstoot van broeikasgassen en luchtverontreinigende emissies in de transportsector beperken. Dit is het geval als elektriciteit, waterstof of CNG toegepast worden bij personenauto’s en bussen en LNG wordt toegepast bij trucks en schepen. Om de uitstoot van broeikasgassen bij schepen te verbeteren is het echter wel nodig dat er eisen gesteld worden aan methaanemissies. Dit blijkt uit het rapport ‘Aardgas in transport’ dat CE Delft, ECN en TNO hebben opgesteld.

Ondernemers uit de technologische industrie verwachten dat het tot medio 2014 duurt voordat er in Nederland weer sprake is van economische groei. Zij voorzien wel een groei in investeringen (8,5 procent) voor 2013. De verwachte omzetgroei blijft daar met 2 procent fors bij achter. Opmerkelijk is dat een deel van de sector het nog steeds zwaar heeft. Een derde verwacht een daling van de omzet, terwijl 45 procent op een omzetstijging rekent. Groei komt vooral uit de export.

Het Havenbedrijf Rotterdam gaat samen met Evides Industriewater, E.ON, Stedin en Vopak een samenwerkingsverband aan voor de realisatie van een ‘Plug & play-gebied’ voor het op Maasvlakte 2 geplande biobased cluster. Aan de andere kant van Maasvlakte 2 had Evides al eerder een waterleiding van twintig kilometer gerealiseerd.

Nederland heeft de afgelopen jaren haar Kyoto-verplichting voor de uitstoot van broeikasgassen gehaald.

Dat blijkt uit voorlopige cijfers van het CBS. Tussen 2008 en 2012 bracht Nederland 999 miljoen CO2-equivalenten in de lucht, en dat is volgens de Nederlandse Emissieautoriteit (NEa) fors minder dan het beschikbare aantal emissierechten.

UTILITIES 7 nr. 7 - oktober 2013

006_7_D_infostroom.indd 7

08-10-13 14:18

Trending news op www.utilities.nl

1 ‘Chinees Shell-project van bijna 10 miljard geannuleerd’ Woensdag 11 september

Een grootschalig plan van Shell om in China een raffinaderij en chemiefabriek te bouwen, is stilzwijgend geannuleerd. Dat melden bronnen aan de Britse krant The Telegraph. Oorzaak: grootschalig onderzoek naar corruptie in China, waardoor minstens vijf betrokken politici het veld moesten ruimen. Hierdoor is er niemand meer die de bouw aanjaagt.

Emma Lewis Due to “local opposition” in China! Ironic. @Petchary

2

Groot Noors project voor afvang CO2 afgeblazen Maandag 23 september

Het had zo mooi kunnen zijn: via amines tot 90 procent CO2 uit de emissies halen van de olieraffinaderij Mongstad in Noorwegen. Het plan, in 2007 door het toenmalige Labour-kabinet gepresenteerd als het Noorse equivalent van de maanlanding, is alleen afgeblazen.

Rene Peters Groots CO2 opslag project in Noorwegen gestrand door lage #CO2 prijs #ccs

3 Schaliegas: Nederland laat miljarden liggen Vrijdag 20 september

Nederland dreigt maar liefst 30 tot 85 miljard euro aan aardgasbaten in de grond te laten zitten, als er geen proefboringen naar schaliegas worden toegestaan.

Toekomstige generaties zullen het daardoor met een fiks kleinere welvaartstaat moeten stellen. Dat zeggen deskundigen in reactie op het besluit van minister Kamp om proefboringen uit te stellen.

Martin Lamboo Hup, proefboren met die geit... @telegraaf

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

008_9_E_topics.indd 8

08-10-13 14:17

lijdt 4 Concurrentiekracht onder tekort technici Woensdag 4 september

Er zijn te weinig vakmensen op mbo-niveau en te weinig technici op hboen wo-niveau. Die tekorten vormen een van de belangrijkste kwetsbaarheden van de economie.

Mede daarom staat Nederland niet meer in de top 5 van de meest concurrerende economieën.

Arthur Blom Wanneer worden we wakker @Petrochem

schaliegas biedt 5 VEMW: meer dan alleen energie Donderdag 5 september

Schaliegas uit Nederland biedt méér toepassingen dan alleen energie, mits het in aardlagen opgesloten gas uit propaan, butaan of etheen bestaat. Dat stelt Hans Grünfeld, directeur van de vereniging van energiegebruikers (VEMW). Maar als het schaliegas gewoon uit methaan bestaat, dan is hij minder enthousiast over proefboringen.

investeert 10 miljard 6 China in olie- en gasexploratie Maandag 16 september

China investeert dit jaar zo’n 10 miljard euro in het zoeken naar nieuwe gas- en olievoorraden. Het land, de grootste energieconsument ter wereld, wil de leveringszekerheid vergroten door zijn afhankelijkheid van buitenlandse leveranciers verkleinen.

Peter v Boesschoten Wat een geld, en is alleen nog maar exploratie... @UpstreamOnline

7

Nuon en Eneco zijn het eens over biomassacentrale

Maandag 2 september

Nuon en Eneco hebben overeenstemming bereikt over de ontwikkeling van één biomassacentrale voor duurzame warmte en elektriciteit in

Utrecht. Tot op heden werden er in Utrecht twee biomassacentrales ontwikkeld. Eén door warmteleverancier Eneco, en de ander door energieproducent Nuon.

Arjan van den Hoogen Waar moet alle biomassa vandaan komen? Eneco Nuon concurreren met andere #biomassacentrales in NL? @Energie030

blij met 8 ESD-SIC verlaging transportkosten Vrijdag 20 september

ESD-SIC is verheugd over de signalen dat minister Kamp grootverbruikers van elektriciteit tegemoet komt. Tijdens een bedrijfsbezoek van het Petrochem Platform aan ESD-SIC in Farmsum was Plant Manager of the Year Cas König positief over de aankondiging van Kamp dat hij snel met een voorstel komt om grootverbruikers 90 procent korting te geven.

van Rotterdam gaat 9 Haven olie terugwinnen uit plastic Donderdag 5 september

Bedrijven in de Rotterdamse haven gaan olie terugwinnen uit plastic afval van schepen. Zij werken mee aan een experiment onder de noemer ‘Collect your own fuel’. Het project is een initiatief van Plastic Soup Foundation, Stichting de Noordzee en Nature Group.

Verpakkingsexpert Mooi project! @utilities

10

Vitens start bouw Vechterweerd Maandag 2 september

Met het slaan van de eerste paal is drinkwaterbedrijf Vitens begonnen aan de bouw van haar nieuwste en duurzaamste drinkwaterproductielocatie Vechterweerd.

Vera Wasch Een mooi #duurzaam project. @Vitens

UTILITIES 9 nr. 7 - oktober 2013

008_9_E_topics.indd 9

08-10-13 16:26

Interview Schaliegas uit Nederland biedt méér toepas-

singen dan alleen energie, mits het in aardlagen opgesloten gas uit propaan, butaan of etheen bestaat. Die mening ventileerde Hans Grünfeld, algemeen directeur van de Vereniging voor Energie, Milieu en Water, onlangs in de media. Betekent dit dat VEMW per definitie voor proefboringen naar schaliegas is? Verre van dat, zegt Grünfeld.

Zijn doel is niet om stellig te kiezen vóór of tégen schaliegas, maar om tot een afgewogen beslissing te komen.

Tekst: Inge Janse en Wim Raaijen Beeld: Wim Raaijen

‘Transparantie boringen schaliegas geeft draagvlak’ De Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEMW) heeft zich pas laat gemengd in het debat over schaliegas.

En gedebatteerd, dat is er zeker. De beoogde locaties voor proefboringen – Boxtel, Haaren en Noordoostpolder – waren al mordicus tegenstander voordat er ook nog maar iets bekend was over de voor- en nadelen. Toen vervolgens minister Kamp van Economische Zaken, gesteund door een rapport van Witteveen+Bos, deze zomer wist te melden dat er veilig en verantwoord kan worden geboord, nam de chaos toe. Gemeenten en provincies verklaarden zich schaliegasvrij, hoogleraren schreven brandbrieven om toch alsjeblieft niet naar schaliegas te boren, belangenorganisaties betwistten de validiteit van het rapport, en ondertussen zag Kamp het draagvlak voor de proefboringen totaal verdwijnen.

Inmiddels heeft de minister te kennen gegeven aanvullend onderzoek te laten uitvoeren naar onder meer de gevolgen voor de omwonenden en de impact op het milieu. Dat betekent dat bij een positieve uitslag pas over zo’n anderhalf jaar kan worden begonnen met het aanvragen van een boorvergunning. Op korte termijn gebeurt er dus nog niets.

10 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

010_11_13_K_interview.indd 10

Aversie Grünfeld, algemeen directeur van VEMW, is die chaos zat. ‘Ik maak me ernstig zorgen over hoe er wordt gediscussieerd over grote maatschappelijke onderwerpen, zoals nu over energie. Die discussies worden heel sterk gedomineerd door emoties en schrikbeelden. Daardoor wordt er niet op een goede en verantwoorde manier gesproken over maatschappelijke dilemma’s.’ Zijn doel: werken aan een klimaat waarin emoties niet elk gesprek gijzelen.

Maar begrijp Grünfeld niet verkeerd: alleen feiten zijn ook niet zaligmakend. Hij onderschrijft de uitkomsten van het Rathenau Instituut naar wat er verkeerd ging in de schaliegasdiscussie volledig. Hierin kwam onder meer naar voren dat er te weinig rekening is gehouden met de gevoelens van de omwonenden. ‘Emoties, daar is niets op tegen en die mogen ook zeker onderdeel uitmaken van de discussie. Dat de bewoners van bijvoorbeeld Boxtel geëmotioneerd zijn, daar heb ik alle respect en begrip voor. Waarvoor ik alleen geen begrip heb, is dat belangenorganisaties daar bovenop springen en die emoties gebruiken voor hun aversie. Wat ik

dus nog steeds wil, is een goede discussie over de vraag: moeten wij in Nederland boringen naar schaliegas doen?’

Schadelijke effecten Het antwoord op die vraag heeft Grünfeld zelf ook nog niet. Zo bestaat de kans dat niet alleen burgers per definitie te negatief zijn over schaliegas, maar ook dat de industrie misschien te positief is, gek gemaakt door de jubelverhalen uit de Verenigde Staten. ‘Er zijn mensen in de industrie die zeggen dat door de schaliegasrevolutie in de VS de prijzen daar een derde of minder zijn van wat ze hier zijn. En dat dat het einde van de Europese industrie betekent als er niet onmiddellijk iets gebeurt. Ook die discussie is voor een deel emotioneel.’

Die vervorming aan beide kanten van het spectrum pleit volgens Grünfeld des te meer voor een rustige discussie op basis van argumenten. ‘Ik begrijp én de mensen die vanwege goedkoop gas een grote trek van investeringen naar de VS zien, vooral in de chemie, én degenen die zich grote zorgen maken over de mogelijk schadelijke effecten van schaliegasproductie in Nederland.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

08-10-13 14:13

Hans Grünfeld, algemeen directeur van de Vereniging voor Energie, Milieu en Water over schaliegas: ‘Emoties, daar is niets op tegen en die mogen ook zeker onderdeel uitmaken van de discussie. Waarvoor ik alleen geen begrip heb, is dat belangenorganisaties daar bovenop springen en die emoties gebruiken voor hun aversie.’

Beide partijen moet je serieus nemen, maar dan moet er wel iets constructiefs mee gebeuren, namelijk dat je een stapje verder gaat.’

Niemand Mocht die discussie er komen, dan moet ook VEMW kleur bekennen en aangeven waar zij staat.

‘Ook bij ons zijn bedrijven aangesloten die heel veel emoties hebben.

De chemie, maar ook daarbuiten, ziet alle investeringen aan haar neus voorbijgaan, en zegt: schaliegas in Amerika biedt perspectief, waarom spreken jullie je niet uit voor schaliegas in Nederland? Aan de andere kant hebben we bedrijven die water gebruiken, zoals voor de productie van frisdrank, bier en voedingsmiddelen. Zij zeggen juist: wacht eventjes, ons voortbestaan hangt af van de betrouwbaarheid en beschikbaarheid van grondwater van hoge kwaliteit.

Maar goed, dat is een standpunt dat ook de grootste voorstanders binnen VEMW begrijpen en accepteren.’

Grünfeld zoekt daarom naar een genuanceerd standpunt dat de zorgen van

beide kanten adresseert. ‘Dat blijkt niet zo ingewikkeld te zijn. Wat voor ons van groot belang is, is dat bij proefboringen de veiligheid van het grondwater is gewaarborgd. Volgens het rapport van Witteveen+Bos is dat zo.’

Dus VEMW staat positief tegenover proefboringen naar schaliegas? ‘Waar we positief tegenover staan, is een fatsoenlijke maatschappelijke afweging, en dat kan pas na een proefboring.

Niemand weet momenteel namelijk

grond zit. Alleen op die manier kunnen we een fatsoenlijke maatschappelijke afweging maken. Dat is ons standpunt.’

Nieuw stadhuis Waar de algemeen directeur nog wel zijn vraagtekens bij zet, is het onderdeel van het rapport van Witteveen+Bos dat over de kans op aardbevingen gaat.

Het rapport zegt: maximaal 3 op de schaal van Richter, en niet groter

‘Ik maak me ernstig zorgen over hoe er wordt gediscussieerd over grote maatschappelijke onderwerpen, zoals nu over energie. Die discussies worden heel sterk gedomineerd door emoties en schrikbeelden.’ waar hij het over heeft, want niemand weet wat er op het moment onder de grond zit, noch in volumes, noch in kwaliteit. Niemand! Daarom zijn wij voorstander van het doen van proefboringen, natuurlijk met garanties voor de bescherming van de omgeving, om te zien wat precies de waarde is van wat er mogelijk in de

dan bij conventionele gaswinning.

‘Aarbevingsgevoeligheid is mogelijk een groter risico dan in het rapport wordt gesuggereerd. Kennelijk is de basis waarop Witteveen+Bos dat concludeert niet zomaar toe te passen op de geologische structuur in Nederland.’

En daarmee, zegt Grünfeld, kom je bij de kern van het verhaal: ‘Je moet UTILITIES 11 nr. 7 - oktober 2013

010_11_13_K_interview.indd 11

08-10-13 14:13

012_ice.indd 1

07-10-13 14:54

bij lokale omstandigheden onderzoek doen om tot een goede afweging te komen of je wel of niet naar schaliegas moet boren in Nederland.

Het grote probleem is alleen dat het draagvlak hiervoor volledig zoek is.

En wordt er niets aan dat draagvlak gedaan, dan zien de kansen voor schaliegaswinning er bijzonder somber uit.’

Maar hoe win je ooit van negatieve emoties? Grünfeld denkt dat er veel mogelijk is door goed uit te leggen wat de betekenis en waarde kunnen zijn. ‘Op dit moment zien burgers de waarde als iets waarvan anderen rijk worden, terwijl zij er ellende van ondervinden. De overheid moet daarom een andere wind laten waaien, en bijvoorbeeld ook omgevingseffecten in de discussie betrekken.’

Ook mist hij de economische aspecten van schaliegas, terwijl die van groot belang zijn. Want ook omwonenden kunnen profiteren van boringen. ‘Het lijkt me volstrekt terecht als concreet wordt gemaakt hoe straks ook de lokale gemeenschappen gaan profiteren als er wordt geboord naar schaliegas.’ Betekent dat een nieuw stadhuis in Boxtel? Twee keer per jaar kermis? ‘Boxtel zou aantoonbaar waarde moeten ontlenen aan dit soort activiteiten, zoals via werkgelegenheid of betere infrastructuur.’

Schaliegas, concludeert Grünfeld, is óf van waarde voor ons allemaal, of niet. ‘We moeten af van het idee dat schaliegas goed is voor een beperkte groep, en dat de lasten elders liggen.

Zolang je die bottleneck niet weghaalt, krijg je nooit draagvlak.’

Proeftuin Er is natuurlijk ook nog een andere benadering. Eén die voorstanders van duurzaamheid veel noe-

men: niet méér energie oppompen, maar mínder energie gebruiken. Kan Nederland niet beter tijd en energie steken in bijvoorbeeld energie-efficiency, iets waar Europa van oudsher goed in is? Grünfeld is het daarmee hartgrondig eens, en heeft daar ook op ingezet tijdens de onderhandelingen voor het SER-energieakkoord

‘Wij zijn voorstander van het doen van proefboringen. Alleen op die manier kunnen we een fatsoenlijke maatschappelijke afweging maken.’

voor duurzame groei. ‘Op de lange termijn moeten we het hebben van topspelers in efficiënt energiegebruik.

Anders hebben we als Europa het nadeel van hoge energiekosten in combinatie met relatief veel energieintensieve industrie. Willen we die behouden, dan moeten we volop inzetten om wereldspeler te zijn en te blijven in energie-efficiency.’

Maar hoe realiseer je dat? ‘Je kunt dat niet met het pistool op het hoofd afdwingen. Als je echt een grote sprong wilt maken, dan moet je investeren. Nieuwe installaties zijn altijd veel efficiënter dan bestaande.

Je hoopt dus op nieuwe investeringen, maar het is heel lastig om die hier naartoe te krijgen. Ik heb daarom de ambitie voorgesteld om van Nederland een proeftuin te maken voor innovatie in energie-efficiency.

Dat betekent dat bedrijven die internationaal opereren hun nieuwe technologie in Nederland uitproberen, en niet elders.’

Klinkt goed, ware het niet dat Grünfeld in het SER-akkoord wel de

WIE IS HANS GrüNfELD? Hans Grünfeld (1962) studeerde politieke wetenschappen aan de UvA, internationale relaties aan de London School of Economics and Political Science, en promoveerde in de richting Technologie, Beleid en Management bij de Technische Universiteit in Delft. Na banen bij McKinsey en RAND begon hij in 1999 als algemeen directeur bij VEMW. Tussen 2007 en 2011 was hij bovendien voorzitter van de International Federation of Industrial Energy Consumers Brussel. Op Twitter schrijft hij vrijwel dagelijks over energienieuws via @Hans_Gruenfeld.

ambitie maar niet de consequenties terugzag. ‘Nieuwe technieken kennen grote risico’s, want die kunnen productieverlies met zich meenemen.

Nederland moet daarom dit soort investeringen mogelijk maken, en daar zit een rol voor financiers. Ik hoop daarom dat het uitgewerkte energieakkoord hiervoor aandacht heeft.

Want zonder die ambitie en middelen halen we nooit het tempo dat we willen bereiken om energie-efficiency te verbeteren. Dan glij je als Nederland gewoon weg.’

Boemerang Als laatste: stel dat Nederland ooit schaliegas gaat oppompen, zou het dan kunnen zijn dat dat juist als boemerang werkt?

Dat de industrie wel schaliegas gaat gebruiken, maar dat consumenten zeggen: dit klopt helemaal niet, jullie draaien als industrie op grondstoffen die niet goed zijn. Grünfeld stelt een wedervraag: ‘Wat ik zou willen, is dat mensen zich ook de vraag stellen: willen we gas of kolen? Want wat we nu zien, is pervers. Zo neemt in Duitsland de elektriciteitsproductie met steen- en bruinkool, wind en zon toe, en die met gas en nucleair af.

Het resultaat is dat er meer CO2 per megawattuur wordt geproduceerd dan voorheen. In Amerika zien we juist het tegenovergestelde. Schaliegas moet je in die context beoordelen.’

Het is daarom van belang dat je transparantie biedt, vervolgt Grünfeld.

‘Wat betekent schaliegas voor de omgeving? Voor de schatkist? Pas dan kunnen mensen een afgewogen besluit nemen. En kiezen ze voor schaliegas, dan weten ze ook dat ze zo het financieringstekort versneld aflossen of de jongerenwerkloosheid verlagen.

Alleen met meer transparantie kun je een goede discussie voeren, en zo tot draagvlak komen voor de conclusie die wordt getrokken.’ n UTILITIES 13 nr. 7 - oktober 2013

010_11_13_K_interview.indd 13

08-10-13 14:13

12|12|’13

2013 De waarde van water Locatie:

Drijvend Paviljoen Rotterdam e nu in!

Schrijf j

DE WAARDE VAN WATER

PROGRAMMA

Een van de meest voorkomende elementen op aarde kun je

11.45 uur

Registratie & lunch

moeilijk schaars noemen. Toch is water van levensbelang voor

12.30 uur

Plenaire keynote AkzoNobel: Martijn Kruisweg, Head of Eco-Efficiency and Sustainable Growth

13.15 uur

Plenaire lezing Cargill: Martin Pelle, Central Water Engineer, Process Development Group Europe SSE

14.15 uur

Pauze

14.45 uur

Masterclasses 1. Duurzaamheid 2. Energie 3. Watercyclus

15.45 uur

Pauze

16.15 uur

Pitches Water Innovators of the Year

17.00 uur

Plenair debat Met column van beleidsmaker

17.45 uur

Afsluiting

18.00 uur

Borrel

18.30 uur

Diner & Water Innovator of the Year verkiezing

21.30 uur

Einde

de industrie. Als grondstof, drager van warmte, koelmiddel of transportmedium voor afvalstromen wordt water veelvuldig ingezet. Welke waarde vertegenwoordigt water en hoe kunnen we die intrinsieke waarde expliciet maken? Wat zijn voor de industrie de beste keuzes om water zo optimaal mogelijk in te zetten als grondstof voor verwarming en afkoeling van processen of voor het in banen leiden van de afvalstromen. En hoeveel van die waarde is terug te winnen, opnieuw te gebruiken of anders nuttig in te zetten? Tijdens Watervisie 2013 belichten we de vele waardes van water.

Partner:

Initiatiefnemers:

Mediapartner:

MEER INFORMATIE Congresinformatie: Hilde Westerink • hilde@industrielinqs.nl • 020-31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

www.watervisie.com 01_A4_watervisie.indd 1

07-10-13 14:42

technologie Hongerige alg maakt meer biobrandstof Zet algen op een streng dieet van een minimale hoeveelheid stikstof, en ze gaan opeens veel meer vetten maken.

Dat stellen wetenschappers van de universiteit van Florida. Die ontdekking kan goed nieuws zijn voor producenten van biobrandstoffen, want vet uit algen vormt hier een uitstekende bron voor.

Volgens de onderzoekers zit er een opmerkelijke relatie tussen de groei van algen en de productie van vetten. Weinig stikstof betekent dat de cellen in de stress raken en veel vet produceren, maar ook dat zij traag groeien. Het blijft dus zoeken naar de ideale condities waarin de algen én snel delen én veel vet maken.

‘Ons doel voor de lange termijn is dat we algen zo kunnen gebruiken dat ze vetten maken, maar niet stoppen met groeien’, zegt Bala Rathinasabapathi, tuinbouwprofessor aan de universiteit van Florida. Samen met zijn team gaat hij daarom nu kijken naar de betrokken genen en eiwitten.

Delftse gist maakt meer bio-ethanol door CO2 te gebruiken

Door het inbouwen van vier genen uit bacteriën en spinazie, hebben onderzoekers van de Technische Universiteit Delft de productie van bio-ethanol met gist verbeterd door koolstofdioxide te gebruiken. Hun vindingen zijn gepubliceerd in het tijdschrift Biotechnology for Biofuels.

De productie van bio-ethanol neemt snel toe vanwege het gebruik als autobrandstof. De suikers worden door de gist niet alleen omgezet in het eindproduct bio-ethanol, een deel gaat verloren door de vorming van het bijproduct glycerol. Tot voor kort werd dit gezien als een onvermijdelijk deel van dit proces. De onderzoekers zijn er nu in geslaagd de glycerolvorming te verminderen, door enzymen uit de Calvincyclus in te bouwen in de gist.

In het Delftse onderzoek werd het enzym Rubisco uit een CO2-vastleggende bacterie in combinatie met een gen uit spinazie in gist gezet. Samen met twee hulpgenen uit de E.coli-bacterie zorgen die ervoor dat de gist CO2 kan gebruiken om de vorming van glycerol sterk te verminderen. Hierdoor blijft er meer suiker over voor de omzetting naar bio-ethanol. Door deze ingreep stijgt de bio-ethanolopbrengst van het proces met 11 procent, terwijl de glycerolproductie 90 procent afneemt.

Ministerie maakt energie van urine Minister Schultz van Haegen heeft bekendgemaakt dat het Ministerie van Infrastructuur en Milieu gebruik gaat maken van een nieuwe zuiveringstechnologie die energie produceert en fosfaat en stikstof terugwint.

In het kantoorgebouw aan de Rijnstraat in Den Haag (4400 medewerkers) wordt urine opgevangen in watervrije urinoirs. Een deel van deze pure urine wordt gezuiverd door bacteriën die stroom maken en tegelijkertijd de vervuiling en de ammonia verwijderen.

Ook de fosfaat wordt teruggewonnen.

De technologie produceert energie en wint tegelijkertijd fosfaat en stikstof terug. De installatie gaat de urine van 450 medewerkers behandelen en is nauwelijks groter is dan een schoenendoos. Deze eerste installatie voorkomt dat er een hoeveelheid vervuilende stoffen in het milieu terecht komt, die vergelijkbaar is met 150 huishoudens. Bij het succesvol afronden van de testfase kan eventueel opgeschaald worden naar behandeling van de totale urinestroom van het gebouw.

De installatie in de Rijnstraat betekent een eerste opschaling van deze technologie naar een commercieel niveau. Dit wordt het eerste bio-elektrochemische systeem in de wereld op deze schaal.

Bio-elektrochemische systemen maken gebruik van bacteriën die stroom kunnen maken. Deze bacteriën zijn pas bekend sinds 2000.

In een ander deel van het gebouw wordt gewerkt met vacuüm toiletten. In deze toiletten wordt lucht gebruikt voor het doorspoelen in plaats van water.

Hierdoor ontstaat zeer geconcentreerd afvalwater, dat op een veel duurzamere manier te verwerken is. Het systeem staat al in Sneek voor huishoudens en in Wageningen bij het NIOO voor kantoorgebouwen. De systemen worden ontwikkeld door Desah en Magneto Bio Electrochem Tech, beide spin-offbedrijven van Wetsus.

UTILITIES 15 nr. 7 - oktober 2013

015_17_J_technologie.indd 15

08-10-13 14:17

BIZZ56'' De nieuwe standaard in webvertising Presenteer uw bedrijf, innovatie of project volgens de nieuwe standaard in webvertising: BIZZ56”. Vertel uw verhaal in uw eigen creatieve film van 56 seconden en de boodschap komt aan! Het doordachte stramien van BIZZ56” zorgt ervoor dat u en de filmers zich kunnen concentreren op het communicatieve en creatieve deel van uw boodschap. Bovenal zorgt BIZZ56” voor een snelle, complete en eigentijdse boodschap die de aandacht van uw doelgroep tot het einde vasthoudt. BIZZ56”-video’s zijn multi-inzetbaar: op uw website, via smartphones en tablets en op social media.

Verrijk uw teksten, advertenties en commerciële boodschappen met een BIZZ56” video en integreer tekst, beeld en online voor een crossmediale boodschap.

DECONTAMINEREN?

Als dit icoon bij een afbeelding staat, bekijk dan het bijbehorende filmpje door met uw smartphone of tablet de foto te scannen met de iLinqs app. U vindt de gratis iLinqs app in de appstore voor andriod en apple.

Altena Industrial Services B.V. is gespecialiseerd in het chemisch technisch reinigen en decontamineren van industriële installaties. De aanpak is dat wij ter ondersteuning van het operationeel personeel de volledige zorg voor de te reinigen installatie voor onze rekening nemen. Decontamineren van plantequipement voorafgaande aan de Turn Around met als doel de installatie veilig en schoon aan de mechanische contractor te kunnen overdragen. Neem voor meer informatie contact met ons op.

BIZZ56”is een product van Movielinqs video & virals. iLinqs is een app van Industrielinqs pers en platform

Bel: +31(0)416-670700 WWW.ALTENA.COM

Meer weten?

Neem contact op met Ellen van den Burg (020-3122088) of movielinqs@industrielinqs.nl

016_bizz56_altena.indd 1

ALS KWALITEIT VOOROP STAAT

08-10-13 12:27

‘Schoongemaakte’ zonnecel efficiënter Een ‘schoongemaakte’ zonnecel blijkt de efficiëntie van de zonnecel flink ten goede te komen. Maar de meeste winst wordt behaald doordat er minder gebruik van materialen wordt gebruikt.

Dat demonstreren onderzoekers van TU Eindhoven, TU Delft en Philips in een publicatie Nano Letters. De nanodraadzonnecel is een relatief nieuw type zonnecel, waarbij een verzameling halfgeleidende draden met een dikte van ongeveer honderd nanometer (een

nanometer is een miljardste meter) licht opvangen en omzetten in elektriciteit.

Groot voordeel van het gebruik van dunne nanodraden is een veel kleinere behoefte aan kostbaar halfgeleidermateriaal, zodat ze goedkoop gefabriceerd kunnen worden. Nadeel is echter dat de oppervlakte relatief groot is ten opzichte van het volume, en dit net de plek is waar imperfecties in het materiaal tot energieverlies leiden. De onderzoekers beschrijven een methode om het opper-

Plastic bomen halen CO2 uit lucht

Bomen doen iets waar veel onderzoekers alleen maar van kunnen dromen: ze zetten koolstofdioxide om in de meest nuttige stofjes. In een poging klimaatverandering te bestrijden, kunnen we natuurlijk heel veel bomen planten. Maar er is nog een oplossing: een plastic boom neerzetten die meer CO2 uit de lucht haalt. Het broeikaseffect heeft op tal van fronten verstrekkende gevolgen voor de aarde. Onze planeet warmt namelijk steeds verder op. Wetenschappers werken hard aan oplossingen die de opwarming van de aarde – in combinatie met het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen – moeten tegengaan.

Bomen halen koolstofdioxide uit de lucht en zetten het om in allerlei

nuttige stofjes, waaronder suiker.

Alle bomen samen halen zo flinke hoeveelheden CO2 uit de lucht. Maar ondanks hun inspanningen belandt er nog heel wat CO2 in de atmosfeer. Wat we nodig hebben, is meer bomen of bomen die nog grotere hoeveelheden CO2 uit de lucht halen.

Onderzoeker Claus Lackner van de Columbia University gaat voor het laatste. Samen met zijn collega’s bedacht hij een plastic boom die niet alleen in staat is om enkele duizenden keren meer CO2 uit de lucht te halen dan een echte boom, maar de verzamelde CO2 ook nog eens heel gemakkelijk weer afgeeft, waarna wij mensen deze CO2 kunnen gaan recyclen. Lackner ontwikkelde een plastic dat koolstofdioxide uit de lucht

vlak van nanodraden van indiumfosfide veel gladder te maken. Ze bereiken dat met een eigen etsmethode – ‘piranha etching’ – waarbij een chemische reactie de oppervlakte ‘schoonmaakt’. Hun zonnecel haalt een rendement van 11,1 procent. Het huidige wereldrecord is 13,8 procent, dat met hetzelfde materiaal nanodraden behaald werd door Zweedse, Duitse en Chinese onderzoekers. De nanodraden van de Nederlanders zijn echter 2,5 keer zo dun.

haalt (nog voor het in de atmosfeer belandt). Wanneer het plastic vervolgens nat gemaakt wordt, geeft het al het opgevangen CO2 terug.

De koolstofdioxide kan daarna (bijvoorbeeld ondergronds) worden opgeslagen. Maar dat is eigenlijk een gemiste kans. Want met de geconcentreerde koolstofdioxide kunnen we veel meer doen. Zo kan de koolstofdioxide ook voor industriële doeleinden worden gebruikt: het broeikasgas wordt onder meer in de voedsel-, olie- en chemische industrie gebruikt. Dergelijke branches gebruiken het bijvoorbeeld om methanol of koolstofhoudende dranken te maken.

iLinqs App Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Hoe werkt het?

• Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’.

• Start de app op uw smartphone of tablet.

• Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst.

• Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

UTILITIES 17 nr. 7 - oktober 2013

015_17_J_technologie.indd 17

08-10-13 14:17

Energie Zelfs als Nederland alle zeilen bijzet, worden

de beoogde doelen uit het SER Energieakkoord net niet gehaald, zo blijkt uit doorrekening van het Planbureau voor de Leefomgeving en ECN. Toch zijn vrijwel alle partijen tevreden. Vele denken dat er, in een consensuscultuur als de onze, ook niet meer uit te halen was. ‘Het is een compromis dat rust en stabiliteit aan de markt geeft.’ En ‘het kost wat maar niets doen kost veel meer’ zo vatten betrokkenen zoals minister Kamp samen.

Tekst: Tseard Zoethout

Energieakkoord: het grootste compromis Hoe begon het Energieakkoord ook alweer? Want juist daar liggen de pijnpunten als addertjes onder het gras. De laatste jaren is er, vooral door zwalkend overheidsbeleid, immers weinig terecht gekomen van een transitiepad om energie- en klimaatdoelstellingen te halen. Bijna drie jaar geleden werd het stichting Nederland Krijgt Nieuwe Energie (NKNE) te gortig. Dit initiatief begon in 2010 tafels te organiseren over hoe bedrijfsleven en burgers tegen energie aankeken. ‘Er moet nu wél wat worden gedaan, anders krijgen we straks de rekening gepresenteerd’, luidde de strekking van hun inspanningen.

‘In maart 2011 werd ons duidelijk dat, willen we een deltaplan voor energietransitie optuigen, stabiel beleid essentieel is om duurzame investeringen op de langere termijn te waarborgen’, zegt Prins Carlos de Bourbon de Parme, voorzitter van stichting NKNE. ‘Noch met wind, noch met zon of biomassa kunnen we onze energie- en klimaatdoelstellingen halen.

18 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

018_19_20_21_M_artikel.indd 18

Vervolgens hebben we de partijen bij elkaar gebracht op grond van wat ons bindt, niet op wat ons scheidt. Dat resulteerde in de herfst van 2013 in het Energieakkoord waaronder ruim veertig maatschappelijke partijen hun handtekening hebben gezet.’

Haalbaarheid Samengevat is nu afgesproken om in 2020 100 petajoule op het finale-energieverbruik te gaan besparen, 1,5 procent energiebesparing per jaar te realiseren en 14 procent duurzame energie in 2020 (met 16 procent in 2023) te bereiken. Dat moet zo’n 15.000 banen opleveren, vooral de komende jaren. Uiteraard is op het SER Energieakkoord kritiek gekomen. Aan linkerzijde van het spectrum zegt men dat het doel van 16 procent duurzame energie verlaten is terwijl de kolengestookte centrales te veel blijven vervuilen, aan rechterzijde valt te horen dat het energieakkoord op een ‘sovjetaanpak zonder visie’ lijkt dat tot nog meer bureaucratie en zwaar gesubsidieerde windparken zal leiden.

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en Energie Centrum Nederland (ECN) schoven die kritiek terzijde en maakten een doorrekening van het akkoord. Zij kwamen tot de slotsom dat, zelfs als alle zeilen worden bijgezet, de doelen net niet met de hakken over de sloot worden gehaald.

De glastuinbouw en transportsector, goed voor ruim 23 petajoule, zijn bijvoorbeeld buiten beschouwing gelaten (beide sectoren doen overigens niet mee aan het ETS, het Europese emissiehandelssysteem). Biomassa en met name bijmassabijstook, goed voor driekwart van de huidige duurzame energiemix, wordt nu tot 25 petajoule beperkt om tot innovatieve technologieën te komen maar ook om te voldoen aan een aantal nieuw te formuleren duurzaamheidseisen voor biomassa.

‘De grote vraag is’, verduidelijkt Pieter Boot, sectorhoofd klimaat, lucht en energie van het PBL, ‘of we erin slagen om de innovatieve kracht van Nederland optimaal

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

08-10-13 14:16

Volgens het SER Energieakkoord zouden vijf oude kolencentrales uit de jaren 80 gesloten moeten worden. Dit heeft veel weerstand opgewekt. De Autoriteit Consument en Markt ziet de deal als een kartelafspraak met te grote negatieve gevolgen voor de energieprijs.

aan te wenden. Voor de MJA3 kan publiek-private expertise worden gebruikt. En introductie van zogenaamde maatregellijsten die door het Activiteitenbesluit worden geactiveerd. Specifiek rendabele maatregelen voor de industrie leveren volgens de WMb (Wet MilieuBeheer) bij strakkere handhaving 1 tot 8 peta-

Over extrapolatie naar toekomstige werkgelegenheid heeft Boot dan nog geen woord gerept. Volgens het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) kosten de maatregelen in het Energieakkoord de schatkist - en dus de burger - tot 2020 vele miljarden. Om precies te zijn: tussen de 13 en 17,7 miljard aan extra

Aan linkerzijde van het spectrum zegt men dat het doel van 16 procent duurzame energie verlaten is terwijl de kolengestookte centrales te veel blijven vervuilen, aan rechterzijde valt te horen dat het energieakkoord op een ‘sovjetaanpak zonder visie’ lijkt. joule op. We maken we een grote slag met windenergie. Windparken op zee zullen, door procedures van zeven jaar naar vier te verkorten, op termijn op 6 gigawatt uitkomen terwijl decentrale energie, denk aan de honderden energiecoöperaties met kleinschalig wind en PV, sterk in opkomst is.’

investeringen (de 9,5 miljard voor wind op zee meegerekend). Over werkgelegenheid denkt het EIB dat geen 15.000 maar door lagere energiebesparing niet eens 10.000 banen worden gehaald. ‘Betekenisvolle effecten blijven dus uit’, stelde het EIB eind september 2013 in een persbericht.

Roet in het eten Op moment van schrijven heeft de toezichthouder ACM (Autoriteit Consument en Markt, de opvolger van de Autoriteit Financiële Markten) roet in het eten gegooid en het Energieakkoord onder druk gezet. Eind september stelde het dat vroegtijdige sluiting van vijf oude kolencentrales uit de jaren 80 niet strookt met nationale en Europese mededingingsregels. De ACM ziet de deal als een kartelafspraak met te grote negatieve gevolgen voor de energieprijs. Essent, EPZ, E.ON en GDF Suez zijn natuurlijk blij. Die hebben immers de kolenbranders Amer 8 (645 megawatt), Borssele (406 megawatt), de Maasvlakte I en II (beide 520 megawatt) en de Gelderland 13 (602 megawatt), goed voor tien procent van de productiecapaciteit. Greenpeace, WNF en Milieudefensie staan daarentegen op hun achterste benen en zeggen dat de ACM last heeft van ‘tunnelvisie’. De overheid zal volgens de laatste berichten naar oplossingen zoeken om met uitvoering van de deal te starten.

UTILITIES 19 nr. 7 - oktober 2013

018_19_20_21_M_artikel.indd 19

08-10-13 14:16

Innovatie Met de gevolgtrekking van de ACM is Boot het oneens (net als recentelijk Henk Kamp, minister van Economische Zaken). Pieter Boot: ‘Strikt genomen valt er natuurlijk geen speld tussen te krijgen. Maar als je het Energieakkoord integraler bekijkt en van een gunstiger ontwikkeling uitgaat, krijg je ook andere uitkomsten.’

Michiel Boersma, tot oktober 2013 boegbeeld van de topsector energie, deelt die mening. Volgens hem is het

aan te pakken. Er is overeengekomen één loket voor het mkb te openen, niet verschillende waarvoor bedrijven nu aankloppen. Ook zullen we het juiste talent moeten aantrekken. In de bouw kan je bijvoorbeeld denken aan om- en bijscholing van technisch personeel naar de sterk groeiende ‘cleantech’ en duurzame energiesector. In de logistiek, transport en infrastructuur voor windparken op zee liggen onze kansen. Dat zullen we dan ook stimuleren en vasthouden.’

Om tot het Energieakkoord te komen, hebben veel partijen water bij de wijn gedaan. nog te vroeg om te zeggen waar precies innovatieve projecten ontspruiten maar ook hij stelt dat vernieuwende technologieën, in de woorden van SER-voorzitter Wiebe Draaijer, ‘vleugels aan het akkoord’ zullen geven en nieuwe banen zullen scheppen.

‘Aan de innovatietafel hebben we ons gericht op commercialisatie van innovatieve technologieën, zowel in ons eigen land als in het buitenland’, zegt Boersma, samen met Manon Janssen van Ecofys ook voorzitter van de innovatietafel, een van de tafels waaraan over het SER Akkoord werd onderhandeld. ‘Want we moeten wel voorkomen dat uitvindingen die hier worden gedaan vervolgens naar het buitenland wegvloeien. Als de beloftes uit het Akkoord worden ingewilligd, zal dat het verschil maken. De ambities en gelden zijn aanwezig, evenals de waarborgen om duurzame technologieën die economisch haalbaar zijn uit te voeren. Denk aan kansen die slimme netten bieden, aan innovatieve constructies voor windparken op zee, aan nieuwe technologieën om zonnecellen te produceren en dergelijke.

We hoeven het wiel dus niet opnieuw uit te vinden. Bovendien is het zo dat wie zich niet aan de afspraken houdt, uitgesproken redenen moet hebben om van het akkoord af te wijken.’

Manon Janssen vult hem aan.

‘Versnellen van commercialisering vindt plaats door knelpunten, zowel in wet- en regelgeving als in financiering,

Duurzaam decentraal Om tot het Energieakkoord te komen, hebben veel partijen water bij de wijn gedaan. Zo is de regeringsdoelstelling van 16 procent duurzame energie van 2020 naar 2023 geschoven, het minimum dat de EU voor 2020 stelt.

Volgens Teun Bokhoven, voorzitter van de Duurzame Energie Koepel, geeft een geleidelijker pad echter meer rust voor ontwikkeling van de duurzame energiesector. In ruil voor een plafond op biomassa van 25 petajoule (het regeerakkoord repte nog over bijstook van 70 petajoule), kan wind op zee stevig worden verankerd.

‘We hebben inconsistentie voor een structurele aanpak ingeruild’, zegt hij. ‘Er is duidelijkheid voor projectontwikkelaars van windparken. Zij kunnen grotere investeringen aan.

Dat is een fundamenteel verschil en kan een game changer worden. Voor bijna éen gigawatt aan projecten zit er nu in de pijplijn (begin 2013 stond ruim 2200 megawatt windenergie op land, het dubbele zal op zee worden gerealiseerd, red.). We kunnen een

Bokhoven verwacht een sterke groei in decentraal. Zonneboilers, WKO en PV-systemen laten jaren dubbele cijfers zien (netbeheerders hebben eind dit jaar 455 megawatt aan PV geregistreerd, een verdubbeling in zeven maanden tijd). ‘Er vindt een verschuiving van centraal naar decentraal plaats’, zegt hij. ‘Burgers en bedrijven raken steeds meer betrokken bij duurzame coöperaties. De salderingsregeling willen we graag ook voor mkb-bedrijven en innovatieve ondernemingsvormen laten gelden. Belemmeringen worden de komende periode weggenomen. Nut en noodzaak van WKK-installaties zien wij natuurlijk ook in. De belangen van Cogen, vertegenwoordiger van WKK-vermogen, worden aan vele kanten ondersteund. Het gaat erom om zo goed mogelijk gebruik te maken van energiebesparingsmogelijkheden.’

Beteugeling uitstoot Over de hoogte van de CO2-prijs op de ETS, de Europese beurs voor emissiehandel, werden de partijen het niet eens. Niet verwonderlijk: waar de duurzame energiesector pleit voor een zo hoog mogelijke CO2prijs, raakt het de energie-intensieve industrie in Nederland direct aan hun concurrentiepositie. ‘We hebben ingezet op een evenwichtige energiemix en plek voor moderne kolencentrales’, zegt André Jurjus, directeur van Energie Nederland. ‘Door een plafond op biomassabijstook (van 25 petajoule) wordt ruimte voor wind op zee geschapen. Er heerst ook sterke druk op energiebesparing. Dat moet 1,5 procent worden. Naast provinciale fondsen zet het Rijk een revolverend fonds van 185 miljoen euro op van waaruit de opbrengsten

‘CO2-prijs op de Europese emissiehandelsbeurs is de achilleshiel.’ kostenreductiepad van 40 procent voor windenergie doorlopen. En door het vergunningtraject tot vier jaar in te korten weten ontwikkelaars ook sneller waar ze aan toe zijn.’

terugkeren naar nieuwe duurzame energieprojecten. Dat moet leiden tot verdrievoudiging van de gelden, aangevuld door projecten vanuit de bancaire sector.’

20 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

018_19_20_21_M_artikel.indd 20

08-10-13 14:16

Over de hoogte van de CO2-prijs op de ETS, de Europese beurs voor emissiehandel, werden de partijen die het Energieakkoord sluitten het niet eens. Duurzaamheid vraagt om een hoge CO2-prijs, maar daar is de energie-intensieve industrie niet blij mee.

Geld is dus niet het grootste probleem. Naast kostenneutraal investeren wordt het besparingstempo van 1,5 procent bereikt door handhaving vanuit de overheid. ‘In de Wet Milieubeheer staat aangegeven dat energiemaatregelen die binnen vijf jaar kunnen worden terugverdiend, ook door ondernemingen moeten worden uitgevoerd. Daarop gaan de autoriteiten nu beter letten. Dat we alle zeilen moeten bijzetten, is niet erg.

Het gaat om de richting en het werk dat we gaan verzetten. Dat is niet statisch zoals de berekening van het EIB. Spin-off-effecten vanuit nieuwe technologieën heeft het EIB niet meegenomen. Decentraal kan voor een doorbraak zorgen, mits het probleem van vreemd PV – panelen op andermans dak – wordt opgelost. In plaats van de salderingsregeling op te rekken is gekozen voor belastingkorting voor energiecoöperaties. Eerst zag het er niet naar uit dat die coöpe-

raties 7,5 eurocent korting zouden krijgen’, aldus Jurjus. De beurs voor Europese emissiehandel, het ETS, valt echter buiten de reikwijdte van Energie Nederland. ‘We hebben nog steeds de indruk dat het ETS een goed hulpmiddel is om klimaatdoelstellingen te halen’, verduidelijkt de directeur. ‘Maar die discussie wordt in Brussel gevoerd, niet in Den Haag. Alle SER-partijen staan positief tegenover een aantal maatregelen: het overschot aan emissierechten uit de markt nemen en het plafond sneller naar beneden halen om halverwege deze eeuw CO2-neutraal te opereren. Daarbij is er oog voor de grote energie-intensieve sector die mondiaal opereert en binnen de ETS wordt ontzien. Mocht een effectieve emissiehandel niet in Brussel van de grond komen, dan kan de minister het via pentalateraal overleg aankaarten (tussen de Benelux, Frankrijk en Duitsland, red.).’

Jan Paul van Soest, energiedeskundige en onder meer voorzitter van de Gelderse milieufederatie, volgt wekelijks het tv-programma ‘De Kimaatjagers’ en heeft gemengde gevoelens over het akkoord. ‘Een deel komt neer op uitruil tussen kolengestookte centrales en duurzame energie. Het akkoord is beslist nuttig qua implementatie omdat het daaraan steeds ontbrak’, zegt hij. ‘Maar het is niet genoeg om klimaatverandering te beteugelen. CO2-beprijzing op de Europese emissiehandelsbeurs is de achilleshiel. Die prijs moet op minstens vijftig euro per ton uitkomen, ook om CCS (afvang en opslag van CO2, red.) en andere noodzakelijke opties economisch rendabel te maken. Ik sta ook achter de visie van Noë van Hulst (voormalig topambtenaar energie en Nederlands vertegenwoordiger in de OESO, red.) om een oplopend aandeel duurzame energie verplicht te stellen.’ ■ UTILITIES 21 nr. 7 - oktober 2013

018_19_20_21_M_artikel.indd 21

08-10-13 14:16

Snel op weg met kostenramingen DACE Prijzenboekje Richtprijzen voor industriële procesinstallaties Praktisch en onmisbaar bij Raming van projecten Kostenafweging van alternatieve uitvoeringen Toetsing van offerteprijzen Vergelijking eigen prijzen met marktprijzen De 29e editie van het DACE Prijzenboekje helpt u snel op weg bij het samenstellen en vergelijken van kostenramingen voor industriële procesinstallaties. Het biedt richtprijzen voor vrijwel elk onderdeel van een procesinstallatie en actuele kengetallen per m2 oppervlakte voor productie-, magazijn-, kantoor- en laboratoriumgebouwen. Tevens bevat het bouwdeelprijzen voor bouwkundige, installatietechnische en civieltechnische componenten.

De richtprijzen reflecteren werkelijk gemaakte kosten en zijn niet slechts een afspiegeling van catalogusprijzen.

Het DACE Prijzenboekje wordt verzorgd door leden van de DACE Special Interest Group Cost Engineering Process Industry, kostendeskundigen die actief betrokken zijn bij investeringsprojecten en midden in de praktijk staan.

Ga voor uw bestelling of een abonnement naar www.bimmedia.nl/prijzenboekje Of bel 070 304 66 77

SDU_ADV_DACE_185x132.indd 1

15-07-13 12:54

Your partner for E&I installations • Electrical

• Hydraulic systems

• HVAC control systems

• Instrumentation

• Fire & gas

• Commissioning

• Automation (PLC, Scada, DCS)

• Telecoms

• Hazop studies

• ESD systems

• Heattracing

• Safety cases

Sportlaan 53 • 3364 DK Sliedrecht • Postbus 125 • 3360 AC Sliedrecht Tel. 0184 43 39 00 • Fax 0184 43 39 99 • E-mail info@vageri.nl • Internet www.vageri.nl

022_bim_vageri.indd 1

07-10-13 14:53

Citaten ‘De olie- en gassector is net een kudde schapen. Niemand wil de eerste zijn, maar als dit een succes wordt, dan volgt de rest.’

Cyril Widdershoven van kennisinstituut TNO over Shells FLNG-installatie in aanbouw, in Shell Venster

Een elektriciteitsmast hoeft niet saai te zijn Het Amerikaanse architectenbureau Choi + Shine Architects heeft speciale elektriciteitsmasten ontworpen om het IJslandse landschap te verfraaien. De standbeelden zijn ongeveer dertig meter hoog en zijn samengesteld uit losse delen die zo kunnen worden aangepast dat het lijkt alsof de figuren verschillende houdingen aannemen en wandelen, klimmen of hurken. Het project heet ‘Land of Giants’, ofwel Land van de Reuzen.

‘Twintig procent duurzame energie in 2020? Niet haalbaar zonder miljardeninvesteringen en overheidsmaatregelen. Een volledig duurzame energievoorziening in 2050? Wishful thinking. Economisch en milieutechnisch gezien is het niet noodzakelijk om op korte termijn over te gaan

Koeien met jeuk terroriseren dorp

op alternatieve brandstoffen. Gas

Een dorpje in Wales heeft regelmatig te kampen met stroomuitval. De oorzaak?

Koeien met jeuk die zichzelf tegen elektriciteitspalen schuren. De inwoners van Llanddona hebben er genoeg van. Al jarenlang valt de stroom regelmatig een paar seconden uit, om vervolgens vanzelf weer aan te gaan. Volgens het elektriciteitsbedrijf ScottishPower komt dit doordat de aan jeuk lijdende koeien hun jeuk proberen te verlichten door tegen elektriciteitpalen aan te wrijven. Hierdoor wordt de stroom enkele seconden afgesneden. Het bedrijf heeft beloofd om hekken rondom de elektriciteitspalen te zetten, maar tot dusver wil het niet echt opschieten, schrijft Metro.

komende 20-40 jaar.’

wordt de transitiebrandstof voor de Nogmaals Widdershoven ‘De vraag is waarom er nu zoveel druk op de ketel moet; 2020 is niet meer dan een tussenstation op een veel langere route. Het is belangrijker om de hele tocht te vervolmaken, dan in een enkele etappe in de

Gaslek noopt Shell tot ontruiming tankstation

groepssprint mee te doen.’

Bij het Shell-tankstation aan de A20 tussen Nieuwerkerk aan den IJssel en Capelle aan den IJssel is onlangs een lek bij het LPG-vulpunt geconstateerd.

Daarop werd het station ontruimd. Zodra de tankstationmedewerkers merkten dat er LPG uit de vulinstallatie lekte, ontruimden zij volgens protocol het tankstation. De brandweer kwam ter plaatse, die het lek stabiliseerde. Daarna lichtte de autogasleverancier het dek en werd het lek definitief gedicht. Na enige tijd gesloten te zijn geweest, kon het tankstation vervolgens weer zijn deuren openen. Tegenover RTV Rijnmond laat een woordvoerder van de brandweer weten dat de oorzaak van het lek nog niet bekend is.

Clingendael International Energy

Coby van der Linde, hoofd van het Programme, over het nationaal energieakkoord in Energie Actueel ‘Een op feiten gebaseerde discussie is onmogelijk zolang geen proefboringen worden uitgevoerd. Ik heb al eerder op deze plaats opgemerkt dat voor- en tegenstanders selectief winkelen in feiten en dat de milieulobby

Implosie gaat mis

schaliegas ziet als een bedreiging

In Californië zijn bij een geplande implosie van een oude energiecentrale vijf mensen gewond geraakt. Honderden mensen hadden zich aan de rand van de stad Bakersfield verzameld om te kijken hoe de oude fabrieksgebouwen werden opgeblazen, maar niemand had rekening gehouden met rondvliegend puin. Op het moment dat de oude energiecentrale wordt opgeblazen is er gejuich te horen, maar als snel verandert dat in een ‘oh my God’. Op de video die deze ooggetuige maakte, is te zien met wat voor een vaart het puin komt aanvliegen. De man die naast hem staat, raakt daarbij gewond.

duurzaam. Het debat is gepolari-

voor de energietransitie naar volledig seerd, gepolitiseerd en door selectief te winkelen feitelijk feitenvrij.’

Rob de Wijk, directeur van het The Hague Centre for Strategic Studies over schaliegas op Energiepodium.nl

UTILITIES 23 nr. 7 - oktober 2013

023_H_wervelingen.indd 23

08-10-13 16:27

Watervisie De industrie is grootverbruiker van utilities

als elektriciteit, aardgas en water. Toch krijgt de laatstgenoemde relatief weinig aandacht in Nederland.

Gas en elektriciteit zijn nu eenmaal duurder en besparingen op dat vlak leveren al snel veel geld op.

Water is echter een belangrijke drager van warmte en verbeteringen in het waterproces kunnen ook het energieverbruik terugdringen. Vandaar dat bedrijven zoals AkzoNobel en Cargill hun waterhuishouding wel degelijk serieus nemen.

Tekst: David van Baarle

Water net zo waardevol als energie Een van de meest voorkomende elementen op aarde kun je moeilijk schaars noemen. Toch is water van levensbelang voor de industrie. Als grondstof, drager van warmte, koelmiddel of transportmedium voor afvalstromen wordt water veelvuldig ingezet. Welke waarde vertegenwoordigt water en hoe kunnen we die intrinsieke waarde expliciet maken?

Wat zijn voor de industrie de beste keuzes om water zo optimaal mogelijk in te zetten als grondstof voor verwarming en afkoeling van processen of voor het in banen leiden van de afvalstromen. En hoeveel van die waarde is terug te winnen, her te gebruiken of anders nuttig in te zetten? Tijdens Watervisie 2013 belichten we de vele waardes van water.

WaTErvISIE 2013 datum: 12 december 2013 Locatie: Het Drijvend

Paviljoen, Rotterdam Info:

www.watervisie.com

ning van de ecologische voetafdruk in de fabrieken met dertig procent in 2015. Daarom werd Operationele Eco-Efficiëntie (OEE) toegevoegd als één van de bedrijfswaarden in de Value en Values-strategie.

Martijn Kruisweg, Head of EcoEfficiency & Sustainable Growth is lid

van het international leadership team for sustainability van de multinational en focust zich op duurzame groei en eco-efficiëntie. Behalve dat Kruisweg betrokken is bij het uitstippelen van de beleidslijnen voor een duurzame koers van het chemiebedrijf, zorgt hij er ook voor dat projecten daadwerkelijk worden uitgevoerd. ‘Het duurzame programma van AkzoNobel streeft naar het verkleinen van de ecologische voetafdruk in bijna driehonderd productiefaciliteiten. De drie hoofdthema’s zijn energie, water en afval. Om een hoge OEE-score te halen, moet je op alle vlakke excelleren. Dus is water net zo belangrijk als energie. Vorig jaar stonden we nog op de tweede

WaTErdIScUSSIES TIjdEnS aqUaTEch

Sustainability Index Voor

Het Watervisie Platform organiseert een rondetafeldiscussie tijdens de beurs

AkzoNobel is de keuze voor duurzaam waterverbruik een strategische. De onderneming was afgelopen jaar nummer één van negentig ondernemingen in de sector chemische producten van de SAM Corporate Sustainability Assessment en is een van de leiders op de Dow Jones Sustainability Index.

AkzoNobel streeft naar een verklei-

Aquatech. Daarnaast organiseert Aquatech samen met het Netherlands

24 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

024_25_L_artikel.indd 24

Water Platform het Industrial Leaders Forum. Hier zullen vertegenwoordigers van onder andere Rabobank, Coca-Cola en DSM discussiëren over de oplossingen voor de mondiale uitdagingen op het gebied van watervoorziening.

Plaats:

RAI Amsterdam

Tijd:

11.00 uur Discussie Watervisie Platform 14.30 uur Industrial Leaders Forum

Info:

www.aquatechtrade.com/amsterdamen/

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

09-10-13 10:03

plaats in de Dow Jones Sustainability Index en we hebben alle zeilen bijgezet om nummer één te worden. Zo hebben we teams getraind om locaties te ondersteunen op het gebied van energiebesparing. Hiermee zien ze kansen voor besparingen en wat daarvoor nodig is. Op afvalgebied willen we een groot deel van de restverven omzetten in echte producten die door klanten kunnen worden gekocht. We gaan een partnerschap opzetten met een bedrijf dat in de toekomst deze restverven van ons afneemt en ze in nieuwe producten gaat gebruiken.

Hieronder vallen ook overtollige verf en verouderde voorraden. Deze twee voorbeelden alleen al zullen, mits goed uitgevoerd, leiden tot een aanzienlijke

verkleining van de voetafdruk van onze eigen productie.’

Keten De voedingsmiddelenindustrie heeft een andere band met water dan de chemische industrie. Bijna alle grondstoffen die men gebruikt voor de bereiding van voedsel hebben water nodig om te kunnen groeien.

Zo ook bij Cargill, dat in Nederland diverse voedingsmiddelen zoals zetmeel, cacao en proteïnen produceert, maar bijvoorbeeld ook industrieel zetmeel en industriële alcohol. Men is zich bewust van de afhankelijkheid van zoet water en het bedrijf heeft waterefficiency dan ook in zijn strategische doelen meegenomen. Het bedrijf stelt dat iedere waterdruppel

WaTEr InnovaTor of ThE yEar Ook dit jaar kiest een vakjury de Water Innovator of the Year. Inmiddels zijn er drie kandidaten bekend.

BWa Water met GaLicos Deze techniek zorgt voor een intensief gas/vloeistofcontact voor een optimale uitwisseling van componenten met een minimale input van energie. Meer informatie: bwa-water.nl dnv KEMa met capWa In de witte rookpluimen uit fabrieksschoorstenen zit

vaak nog hoogwaardig water. Door het rookgas door membranen in de vorm van holle vezels te laten stromen, kan het water worden afgevangen.

Meer informatie: www.watercapture.eu aquaver met vacuüm Membraan distillatie Verontreinigd water wordt tussen een folie en een waterafstotend membraan geleid. Zo ontstaat een waterfilm. De condensatiewarmte die vrijkomt, wordt opnieuw gebruikt om de volgende waterfilm op te warmen. Meer informatie: www.aquaver.eu

telt en streeft in de productiefaciliteiten naar reductie, hergebruik of recycling van water. Om iets concreter te worden stelde de directie in 2010 dat Cargill vijf jaar later de waterefficiency met vijf procent moest hebben verbeterd. Inmiddels staat het bedrijf anno 2013 al op vier procent, dus heeft het nog twee jaar de tijd om één procent te verbeteren.

Om die verbetering te bereiken, kijkt men zowel naar de eigen processen als naar de keten. Zo gebruikt een Duitse maltfabriek van Cargill recyclewater voor zijn stoomketels, koeltorens en voor het inweken van gerst. Het bedrijf combineerde daarvoor bestaande technieken zoals ultrafiltratie en omgekeerde osmose tot een unieke technologie. Met dit systeem kon vrijwel al het water uit de fabriek worden verzameld, worden opgewerkt tot drinkwaterkwaliteit en hergebruikt. Bovendien verzamelt en gebruikt men regenwater in delen van het proces. Deze aanpak resulteerde in een afname van jaarlijks vijfduizend ton slib dat normaal gesproken in het waterbehandelingssysteem terechtkwam.

Vorig jaar liet Paul Birker van Unilever tijdens Watervisie al zien dat het externe waterverbruik groter was dan binnen de eigen fabrieken. Cargill werkt samen met het WNF om zijn productie van onder meer vlees en palmolie duurzaam in te richten. Door transparantie in de keten en streven naar waterreductie in de eigen fabrieken houdt het bedrijf een leidende positie in de voedingsindustrie. ■ UTILITIES 25 nr. 7 - oktober 2013

024_25_L_artikel.indd 25

09-10-13 10:03

Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie?

Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water.

Verhuur

• warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services

• 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering

Milieuzorg

• Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering

www.ecotilburg.com Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com

Polytechnisch Zakboek Uw encyclopedie op het gebied van technische informatie Het Polytechnisch Zakboek is al lang geen zakboek meer. In dit boek vindt u technische informatie uit uiteenlopende vakgebieden in de vorm van definities, formules, tabellen en tekeningen.

Uw voordelen: • Onmisbaar vanwege de verplichte Eurocode systematiek.

• Alle naslaginformatie van diverse technische vakken gebundeld in één boek.

• Praktische korte en bondige teksten afgestemd op de dagelijkse praktijk.

• De tabellen zijn duidelijk leesbaar door groter formaat boek.

• Inhoud is betrouwbaar, onafhankelijk en compleet. Ook voor de Vlaamse markt!

• Ook op cd-rom.

Auteurs: F. van Herwijnen, G. de Roeck, G.A. Schwippert, P.H.H. Leijendeckers en Y. Verbakel Ga voor meer informatie en uw bestelling naar www.bimmedia.nl/PTZB

026_eco_bim.indd 1

07-10-13 14:53

product & oplossing Elektrische Energie Logger Fluke introduceert de Fluke 1730 driefase elektrische Energie Logger, een intuï­ tief en gebruiksvriendelijk meetinstrument om professioneel energiegegevens te verzamelen. De Fluke 1730 is een meetinstrument dat een bredere categorie onderhoudsprofessionals uit diverse disciplines in staat stelt energiegegevens te verzamelen. Met de bijbehorende Fluke Energy Analyze­software kan namelijk niet alleen worden voorzien in de analyse­ en rapportagebehoeften van instal­ latiebeheerders, maar ook in de geavanceerde analyse­eisen van elektrotechnici.

Om een dergelijke energieverspilling te kunnen detecteren, moet het energiever­ bruik gedurende een bepaalde periode worden gelogd met behulp van kostbare Power Quality Analyzers die worden bediend door grondig getrainde technici.

Helaas vormen de kosten en vereiste vaardigheden voor een groot aantal fabrie­ ken en installaties een praktisch onneembare barrière voor de uitvoering van energieaudits. Met de Fluke 1730 Energie Logger is dat niet langer het geval. De Fluke 1730 is een gestroomlijnd en ongecompliceerd, intuïtief ontworpen meet­ instrument waarmee technici onmiddellijk aan de slag kunnen om belastingstudies uit te voeren en het energieverbruik te loggen. www.have-digitap.nl

➧

Frequentieregelaars Eaton levert haar PowerXL­ frequentieregelaars met vermogens tot 7,5 kilowatt sinds kort met IP66­ bescherming. De robuuste apparaten kunnen buiten de schakelkast worden gebruikt, direct naast de motor of op de machine. Dit zorgt voor veelzijdige toepassing en eenvoudige montage achteraf, zelfs in zware industriële omgevingen. Naleving van de nood­ zakelijke EMC­eisen is nu ook mak­ kelijker dankzij de navenant kortere motorkabellengtes. Met de PowerXL­

frequentieregelaars kunnen operators een lastgeoriënteerde besturing voor hun machines en installaties imple­ menteren. Dit verhoogt de energie­ efficiency en verlaagt de operationele kosten. De PowerXL­omvormers zijn ideaal als eenvoudig te installe­ ren, gebruiksvriendelijke en energie­ efficiënte oplossing, in het bijzonder bij toepassingen als pompen, ventilatoren, transportbanden, kranen, wikkelmachi­ nes, compressoren of liften. www.eaton.eu

➧

Vlakverzonken zoemer EAO heeft een vlakverzonken waarschuwingszoemer ontwikkeld voor gebruik in diverse applicaties, zoals machines, paneelbouw, medische apparatuur, lift­ en hijs­ werktuigen enzovoorts. Het moderne vlakverzonken ontwerp van de zoemer uit de serie 61 is geschikt voor standaard 22,5 millimeter montagegaten en sluit aan bij de overige EAO­componenten voor besturingspanelen – met name de serie 51, 61, 71 en 84. Met mix­and­matching van het uitgebreide HMI­assortiment van EAO kunnen ontwerpers intelligente, eigentijdse besturingspanelen bouwen die de operators een consistent, uniform en intuïtief gevoel geven. De zoemer uit de serie 61 heeft een continu, 88 dB(A) geluidssignaal dat geschikt is voor diverse applicaties. De zoemer is gemaakt van robuuste polyetherimide, beschermd vol­ gens IP40 en voldoet aan de hoge eisen die EAO stelt aan ontwerp, functionali­ teit en materialen. Door het lage stroomverbruik en de eenvoudige fastonaanslui­ tingen is dit product heel geschikt voor vele industriële signaleringen. www.eao.nl

➧

www.eao.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

027_G_product oplossing.indd 27

UTILITIES 27 nr. 7 - oktober 2013

08-10-13 14:15

Het was een ambitieus plan: water in ondergelopen mijnen op zevenhonderd meter diepte aanboren om Heerlense gebouwen te verwarmen. Toch lukte het, en daarmee had Heerlen in 2008 een primeur met ‘s werelds eerste mijnwaterenergiecentrale. Na de pilot is het nu tijd voor Mijnwater 2.0: een intelligent net dat gebouwen compleet vraaggestuurd verwarmt én koelt, dat toekomstbestendig en rendabel is.

Water

Tekst: Imke Hamacher Beeld: Geheugen van Nederland

Heerlens mijnwatersysteem steeds slimmer

Pilotsysteem Na een positieve

geschikt is als warmtebron. Minder diep gelegen water, op 250 meter, heeft een temperatuur van zo’n 18 graden Celsius, geschikt als koudebron. Om het mijnwater op te pompen zijn op beide diepten elk twee bronnen geboord, plus een vijfde bron op 350 meter, die dient als retourbron om gebruikt water terug de mijn in te sluizen. ‘Ik heb behoorlijk peentjes gezweet bij het mogelijk maken van die boringen’, geeft DemollinSchneiders toe. ‘Het moment dat de eerste gang geboord was in 2006 zal ik nooit vergeten, echt een hoogtepunt.’ Ook is ze trots op de sociale waarde van het project. ‘Door de mijngeschiedenis van Heerlen voelen de bewoners zich betrokken, hun familie heeft nog in de mijn gewerkt.

Het mijnwater slaat een brug tussen het verleden en de toekomst.’

haalbaarheidsstudie is van 2003 tot 2008 een pilotsysteem ontwikkeld: Mijnwater 1.0. Het principe is eenvoudig. Geothermische energie uit de aarde warmt het water in de mijnen op; hoe dieper het water in de mijn zit, hoe hoger de temperatuur. Water op zevenhonderd meter diepte is zo’n dertig graden Celsius, waardoor het

Mijnwater backbone Het mijnwater komt via een mijnwaterdistributienetwerk van zeven kilometer lang, ook wel de backbone genoemd, terecht bij de energiecentrales van de aangesloten gebouwen. De backbone bestaat uit drie pijpen: een voor warm, een voor koud en een voor

Diep onder de Heerlense grond liggen kilometerslange mijngangen, die na sluiting van de mijnen rond 1970 zijn volgelopen met water. Het resultaat is een reservoir van elf miljoen kubieke meter mijnwater. Dit bracht Elianne Demollin-Schneiders, toenmalig energiecoördinator bij de gemeente Heerlen, in 2002 op een idee. ‘Ik was eerder betrokken geweest bij een studie naar het stijgen van mijnwater en hoe dat de kwaliteit van ons drinkwater beïnvloedt.

Op een woensdagmiddag thuis viel ineens het kwartje: die enorme hoeveelheid mijnwater moet warm zijn.

Die warmte is bruikbaar als bron van hernieuwbare energie. Ik ben met dat idee binnengelopen bij het bestuur en toen is het balletje gaan rollen.’

28 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

028_29_N_artikel.indd 28

gebruikt mijnwater. In de energiecentrales wordt de warmte of koude van het mijnwater met warmtewisselaars overgedragen op een tweede watercircuit met schoon leidingwater. Dit water wordt gebruikt om de aangesloten huizen en kantoren te verwarmen of koelen.

Leerpunten Uit het eerste pilotsysteem kwamen verschillende leerpunten naar voren, vertelt Louis Hiddes, directeur van Mijnwater sinds voorjaar 2012 en vanaf de start betrokken als adviseur. ‘We ontdekten dat het terugvloeien van mijnwater met een tussentemperatuur via de retourbron ongunstig is voor het behoud van de mijnreservoirs. Dit kan ervoor zorgen dat de temperatuur van het mijnwater in de reservoirs geleidelijk aan homogeniseert en de warme en koude bronnen uitgeput raken. Dit lossen we op door water vooraf voldoende af te koelen of op te warmen met warmtepompen en het op een passende plek terug de mijn in te laten vloeien. Het water dat we inbrengen mag kouder zijn dan achttien graden, of warmer dan dertig, maar niet ertussenin. Dan behouden de reservoirs hun warmte- en koudevoorraad.’

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

08-10-13 14:14

Een andere beperking van Mijnwater 1.0 was dat het systeem nog niet vraaggestuurd was. Ook was het niet mogelijk om warmte en koude uit te wisselen tussen gebouwen. Deze punten zijn aangepakt in de transformatie van het pilotsysteem naar Mijnwater 2.0.

Hiddes: ‘In de pilot speelde vooral de vraag: hoe kunnen we energie halen uit mijnwater? In de tweede fase zijn we bezig de hele energie-infrastructuur te optimaliseren: hoe past mijnwater het beste in het geheel van energiestromen?’ Mijnwater 2.0 is een intelligent warmte-koudenetwerk met een hybride energiestructuur, wat betekent dat het vraaggestuurd warmte en koude levert, dat het warmte en koude hergebruikt en dat gebouwen onderling warmte en koude uitwisselen. Om die energieuitwisseling mogelijk te maken zijn er clusternetwerken gerealiseerd: groepen gebouwen die samen een gesloten circuit vormen. Hiddes: ‘Aan het recent aangesloten datacenter van APG leveren we koude en onttrekken we veel warmte. Met die restwarmte kunnen we 32.000 vierkante meter kantoren en 500 woningen verwarmen.’

Gebouwgerichte aanpak De gebouwgerichte aanpak van Mijnwater 2.0 is een van de stokpaardjes van het project. Buffers in de gebouwen kunnen de warmte of koude die de warmtepompen produceren op een later moment inzetten. Het opwarmen van een gebouw op een koele lenteochtend levert koude op, die de buffer ’s middags weer kan terugleveren als er bij een warmere temperatuur een koudevraag ontstaat. Uiteindelijk houdt een gebouw altijd een netto warmte- of koudevraag over, die door de gebouwcluster wordt geleverd. Deze clusters bepalen op hun beurt de vraag van de mijnwater-backbone, die warmte en koude aan de mijnwaterbronnen onttrekt. Hiddes: ‘We optimaliseren het systeem op basis van de vraag. Dat is een opgave, want ieder gebouw heeft een andere behoefte. Er is niet alleen een verschil tussen woning- en utiliteitsbouw, maar juist ook binnen de utiliteitsbouw. Je moet bij ieder gebouw

Na sluiting zijn de Limburgse mijnen volgelopen met water. Dat water wordt nu ingezet om delen van Heerlen van warmte en koude te voorzien.

opnieuw vragen: wat is dit voor gebouw en wat is de vraag?’

65 procent CO2-reductie

Tot 2012 had het mijnwatersysteem twee grote eindgebruikers: het CBS-kantoor en het complex Heerlerheide Centrum, bestaande uit tweehonderd woningen, winkels, een supermarkt, bibliotheek, stadsdeelkantoor en gemeenschapshuis.

In 2013 komen er twee aansluitingen bij: het gerenoveerde kantoor en datacenter van APG en een nieuw schoolgebouw van het Arcus College. Hiddes: ‘Gemiddeld realiseren we een CO2-reductie van 65 procent. Bij APG is dat zelfs 118 procent, omdat het gebouw energieleverend wordt.’ Voor de geleverde warmte en koude betalen de gebruikers een niet-meer-dan-anders-tarief, wat betekent dat ze nooit meer betalen dan de gasprijs. Gemiddeld zijn klanten vijf tot vijftien procent goedkoper uit.

Geen subsidie meer Zonder subsidie was het mijnwaterproject nooit zo ver gekomen. De pilotfase is gesubsidieerd door de Europese Unie uit het Interreg IIIb-programma en ook Agentschap NL is sinds het prille begin betrokken, vertelt adviseur Paul Ramsak. ‘Tien jaar geleden stapten we in als klankbord en gesprekspartner en dat zijn we nog steeds. Onze betrokkenheid is relevant, want met de opgedane kennis en ervaring kunnen we anderen weer adviseren. Het project heeft veel spin-off gecreëerd; sinds Mijnwater zijn er veel meer geothermieprojecten opgestart.’ Financieel heeft Agentschap NL ondersteund met subsidie uit de Unieke Kansen Regeling (UKR). Hiddes: ‘We worden langzaamaan onafhankelijk van subsidie.

Het is dankzij die financiële steun dat we zo ver zijn gekomen, maar uiteindelijk moet het ook zonder kunnen.’

Dat gaat lukken, want dit najaar wordt de exploitatie van Mijnwater 2.0 formeel ondergebracht in een bv. ■ UTILITIES 29 nr. 7 - oktober 2013

028_29_N_artikel.indd 29

08-10-13 14:14

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

PRODuCten

Jotem Waterbehandeling b.v.

Dalkia BV Postbus 2010 3430 CB nieuwegein tel: +31 (0) 30 - 60 96 111 Fax: +31 (0) 30 - 60 96 198 email: info@dalkia.nl Website: www.dalkia.nl

WATER

Diensten

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

WATER

PRODuCten

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Diensten

BERMAD Holland

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Kiwa Nederland B.V. sir Winston Churchilllaan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

Brancheverenigingen Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

STAR Oil Gas Power

STAR België Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Lubron Waterbehandeling BV

GAS

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Esders BV

Inspectie en Keuringen

DDM Demontage B.V. industriële verhuizingen Demontage – sloopwerken transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonnees................................................................................... 38 Aquatech Amsterdam ................................................................ 38 Altena Cleaning ......................................................................... 16 BETA Publishers ......................................................................... 39 BIM Media.............................................................................22, 26 Bizz56” ....................................................................................... 16 Eco Ketelservice Verhuur ........................................................... 26 Elster Instromet............................................................................4 Euroforum ........................................................................... Bijlage GasTerra ......................................................................................2 ICE Endex .................................................................................. 12 Market Review ........................................................................... 30 MODELEC Data-Industrie .......................................................... 40 Vageri Electrical & Instrumentation ........................................... 22 Watervisie congres 2013 ............................................................ 14

30 UTILITIES nr. 7 - oktober 2013

030_marketreview_index.indd 30

09-10-13 09:52

agenda Offshore Energy Exhibition & Conference 23 en 24 oktober RAI, Amsterdam www.offshore-energy.biz

Offshore Energy Exhibition & Conference is een platform voor de volledige offshore energiesector. Bedrijven kunnen hier hun activiteiten presenteren, netwerken, kennis uitwisselen en gezamenlijke uitdagingen bespreken. De zesde editie van het evenement verwelkomt dit jaar naar verwachting meer dan vijfhonderd exposanten, 8.500 bezoekers en negenhonderd conferentiedeelnemers van vijftig verschillende nationaliteiten.

Aquatech 5 t/m 8 november RAI, Amsterdam www.aquatechtrade.com

Aquatech is een beurs voor proces-, drink- en afvalwater. Op de beursvloer vindt u een compleet overzicht van de watersector waarbij marktleiders hun visie geven. Ook wordt de Aquatech Innovation Award uitgereikt aan innovaties die niet alleen cruciaal zijn voor de waterindustrie, maar voor de hele wereld.

Bezoekers krijgen volop kans om kennis uit te wisselen en op het Industrial Leaders Forum zullen alle captains of industry vertegenwoordigd zijn.

Europort 5 t/m 8 november Ahoy, Rotterdam www.europort.nl

Europort is een maritieme vakbeurs waar bijna 31.000 internationale maritieme professionals afkomstig uit alle sectoren uit de scheepsbouwindustrie elkaar ontmoeten. Van binnenvaart tot zeevaart, van marine tot baggerindustrie en van visserij tot offshore. De beurs biedt bezoekers uit binnen- en buitenland een compleet overzicht van de nieuwste technologieën voor de maritieme industrie

Nationaal Warmtecongres 7 & 8 november Inntel Hotel, Rotterdam www.euroforum.nl

Het waarmaken van uw energieambities en het benutten van de kansen van warmte is voor veel bedrijven belangrijk. Tijdens de zesde editie van het Nationaal Warmtecongres komen alle cruciale ontwikkelingen in de warmtesector aan bod en hoort u vernieuwende praktijkcases van succesvolle warmteprojecten. Relaties van Utilities ontvangen een korting van 20 procent op de toegangsprijs. U kunt gebruik maken van deze korting door de code ‘Utilities’ te noteren in het invulveld ‘kortingscode’ op het inschrijfformulier van het Nationaal Warmtecongres.

iMaintain Infra 28 november Glazen Ruimte, Maarssen www.imaintain.info/infra

De Nederlandse infrastructuur is onderhevig aan veranderingen. Het gebruik verandert in de loop van de tijd, net als de budgetten voor bouwen en behouden.

Een ideale basis voor innovaties in infra-onderhoud. Daarvoor zijn niet alleen nieuwe producten nodig, ook het anders inzetten van bestaande technieken is als innovatie te bestempelen. Innovatie is namelijk meer dan alleen een technische verbetering. Wat zijn de drijfveren per sector om te vernieuwen en waar is de grootste winst te halen?

Watervisie 12 december Drijvend Paviljoen, Rotterdam www.watervisie.com

Het thema van Watervisie 2013 is ‘de waarde van water’. Een van de meest voorkomende elementen op aarde kun je moeilijk schaars noemen. Toch is water van levensbelang voor de industrie. Welke waarde vertegenwoordigt water en hoe kunnen we die intrinsieke waarde expliciet maken? Wat zijn voor de industrie de beste keuzes om water zo optimaal mogelijk in te zetten als grondstof voor verwarming en afkoeling van processen of voor het in banen leiden van de afvalstromen? Tijdens Watervisie 2013 belichten we de vele waardes van water.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

031_F_agenda.indd 31

12 december

UTILITIES 31 nr. 7 - oktober 2013

08-10-13 14:15

Markt

Veiligheidscultuur in bedrijfsfilosofie inbakken Vergrijzing, personeelstekorten, verouderde assets: allemaal trends in onderhoud die de sector kwetsbaarder maken als er niet adequaat op ingespeeld wordt. Vooral het speerpunt veiligheid kan te lijden hebben onder deze ontwikkelingen. Welke gevaren zien experts opdoemen? En hoe kunnen bedrijven de veiligheid van mens en installatie blijven waarborgen? .

Zorgen de vergrijzing en vergroening voor onveilige situaties? Met de uitstroom van ervaring kan ook het besef van veiligheid verdwijnen. Koos van Wanum, veiligheidsfunctionaris voor Imtech, wil het anders stellen: ‘Er is vergrijzing, maar daar merk ik nog niet zoveel van. Een van de neveneffecten van een kleinere personeelspool is wel dat er meer buitenlandse medewerkers worden aangetrokken.

De effecten daarvan zijn groter. Die spreken vaak geen Nederlands en moeten aan de hand worden meegenomen.’ De verschillen tussen Nederlanders en buitenlandse werknemers zit in de taal, maar ook in cultuur en normen. Volgens Roelf Venhuizen, voorzitter van Profion, gaat het erom dat contractors of opdrachtgevers een goede mix maken van personeel met verschillende ervaringsjaren en expertise. ‘Maar ook de etnische achtergrond kan in de samenstelling een rol spelen. We hebben nu eenmaal veel personeel nodig rond stops en dat moeten we van buiten halen omdat er in Nederland te weinig mankracht beschikbaar is. Het zou in ieder geval helpen als je weet welke klussen hij daarvoor heeft uitgevoerd en over welke veiligheidscertificaten hij beschikt.’

Gedeelde verantwoordelijkheid

De experts zijn het erover eens dat jong personeel wel degelijk veiligheidsrisico’s met zich meebrengt. Jongeren moet je sturen en veiligheid moet van jongs af aan meegegeven worden, is de consensus. Echter, ouderen mogen ervaren zijn en veel kennis in huis hebben, maar hun routine kan ook gevaarlijk zijn. Dit kun je managen, maar dat kost veel geld en tijd. Karen Oude Hengel, van TNO/ Focal Point en campagnemanager van de Europese campagnes van het Europees agentschap voor Veiligheid en Gezondheid op het Werk vraagt zich dan ook af wie verantwoordelijk is voor scholing van inhuurpersoneel. Van Wanum geeft een voorbeeld: ‘Shell neemt zijn verantwoordelijkheid en bouwt een safety center. Maar het bedrijf vraagt aan zijn contractors om hier zelf les te geven. Op die manier deel je de verantwoordelijkheid. Puntje bij paaltje zijn

David van Baarle en Elise Quaden

de belangen van Shell vele malen groter: als er een dode valt bij Imtech op de site van Shell, dan staat in de krant dat er een dode is gevallen bij Shell. En dat wil men natuurlijk voorkomen.’

Bij jongeren is veiligheid vaak nog niet geïnternaliseerd, wordt door de meeste experts beaamd. Rob van Dongen, consultant bij Mainnovation, concludeert dat de verschillen tussen Oostblokwerknemers en jongeren niet zo groot zijn. ‘Beide groepen lopen risico’s en beide hebben minder veiligheidsbesef.’ Oude Hengel nuanceert dit door te stellen dat jongeren gemakkelijker zijn te begeleiden en op te leiden, dus daarin zit wel degelijk verschil.

Ronald Rietdijk, QSHE-manager bij Imtech, wil de kwestie nog verder doortrekken: ‘De prijsdruk speelt ook een grote rol. Dat is een van de redenen dat we ons personeel steeds verder weg zoeken.

We zullen ons met zijn allen wel moeten blijven afvragen waar de grens ligt. Hoever kun je op de prijs blijven beknibbelen voordat je gaat inleveren op de veiligheid?’

Een andere ‘risicogroep’ lijken de flexwerkers te zijn. Victor Zuidema, projectleider bij VeiligheidNL bevestigt dit beeld: ‘Onder zzp’ers en flexwerkers komen meer incidenten voor. Dit komt waarschijnlijk omdat ze minder goed zijn ingewerkt. Ze zijn specialist in hun vak, niet in veiligheid.’

‘Nee’ durven zeggen

‘Cultuur’ is het toverwoord als het om veiligheid gaat. Van Dongen: ‘Het onderwerp veiligheid is een tijd terug losgelaten in de industrie, tot er incidenten kwamen. De veiligheidsbeleving bij bedrijven is inmiddels weer gegroeid. Als je bij een willekeurig chemisch bedrijf op bezoek komt, wijzen ze je er zelfs op dat je de trapleuning moet vasthouden.’ Michel Grijpink, teammanager bij de Hogeschool Utrecht University of Applied Sciences, vraagt zich af of dat niet een oppervlakkige kijk op veiligheid verklapt: ‘Soms worden regels klakkeloos gevolgd en ontbreekt het besef van het waarom. Minder regels en meer aanspreken op gedrag werkt beter.’

32 Veiligheid 2013

032_33_34_K_safety_special_artikel.indd 32

08-10-13 16:32

FOTO: WANO

Optimale veiligheid heeft de industrie nog lang niet bereikt, maar we zijn wel goed op weg. Marktontwikkelingen zorgen ervoor dat bedrijven continu scherp moeten blijven. Hoe gaan we bijvoorbeeld om met personeelstekorten?

Volgens Venhuizen zou veiligheidsbesef in de hele samenleving aanwezig moeten zijn: ‘Het probleem in Nederland is dat we met veel verschillende maten naar veiligheid kijken. In de privésfeer is roken heel normaal, herrie in de disco ook. Dat valt niet uit te leggen: waarom moet ik op mijn werk gehoorbescherming op, terwijl ik zonder oordoppen de disco in mag? Als we die discrepantie opheffen, dan brengen we veiligheid naar een hoger niveau.’

Een goede cultuur ontstaat niet vanzelf. Daarom is Rietdijk van mening dat bedrijven veel meer aandacht voor hun personeel moeten hebben. ‘We vergeten vaak onderhoud te plegen aan mensen.

Met cursussen, toolbox-bijeenkomsten et cetera blijven mensen zich bewust van de risico’s en hun rol daarin. We maken ons nu vaak drukker om de toestand van de fabriek dan die van het personeel.’ Daarbij helpt kennis van het ‘waarom’ van voorschriften.

Van Wanum vult aan: ‘Je moet de mensen helpen hun veiligheidsbewustzijn te vergroten, dat werkt beter dan straffen als ze regels overtreden. En leg uit waarom bepaalde regels gelden.’ Oude Hengel: ‘De eerste zes werkweken zijn cruciaal. Als mensen meteen worden meegenomen in de cultuur, is de kans op fouten kleiner.’

Zuidema is het hiermee eens: ‘We willen dat mensen elkaar voeden en opvoeden.’ ‘Dat is inderdaad heel belangrijk’, zegt Venhuizen.

‘De leiding stelt de norm en moet mensen aanspreken op zaken die niet door de beugel kunnen. Ze zeggen wel eens dat iedere leider de cultuur krijgt waar hij om vraagt. Dus zorg voor een cultuur waarin iedereen commentaar mag geven, ook de jongeren op de ouderen. Te veel hiërarchie is niet goed.’ ‘Dat is ook ons doel’, aldus Van Wanum. ‘Nu ben ik er nog, maar over een tijdje zijn onze mensen zelf verantwoordelijk voor het bedenken en initiëren van

Zorgen de vergrijzing en vergroening voor onveilige situaties?

veiligheidscampagnes. Ik zie ook dat leidinggevenden steeds meer die ambassadeursrol aannemen.’

Nederland wordt gezien als een voorloper en een voorbeeld van een land waar een goede cultuur heerst op de werkvloer. Oude Hengel: ‘Bij ons kun je mensen aanspreken op hun gedrag, ongeacht hun functie. In andere landen heerst er veel meer hiërarchie.’

De keten

Voeden bedrijven elkaar voldoende op? Wat kunnen bedrijven in de keten nog doen om elkaar scherp te houden? Volgens Roelf Venhuizen kijken bedrijven steeds vaker bij elkaar mee: ‘Veiligheid is een groot thema in de brancheorganisaties. Men helpt elkaar steeds vaker en huurt samen expertise in. En het imago van een branche wordt bepaald door de bedrijven die minder presteren.

Een speerpunt van de campagne Veiligheid Voorop is dus ook om hen te betrekken bij de ontwikkelingen op veiligheidsgebied.’

Worden bedrijven wel eens uit een brancheorganisatie gezet als ze het te bont maken? Venhuizen: ‘Toen Odfjell participeerde in de Dag van het Onderhoud werd ik gebeld door het ministerie. ‘Dat kan toch niet’, werd er gezegd. Maar dat is onzin. Het is juist goed om transparant te zijn en de dialoog aan te gaan.’

Staat van onderhoud

Wat betreft veilig werken is de Nederlandse industrie goed op weg, vinden de experts. ‘Als je het vergelijkt met andere landen zijn we zeker ver. Alleen al doordat ons personeel minder slaafs is’, zegt Rietdijk. Oude Hengel: ‘In Nederland kennen we veel goede praktijken die we met elkaar delen, maar ook met andere landen binnen Europa.’

●

Hoever kun je op de prijs blijven beknibbelen voordat je gaat inleveren op de veiligheid?

Veiligheid 2013

032_33_34_K_safety_special_artikel.indd 33

33

08-10-13 15:06

Incidenten 2003: Ingestorte steiger Amercentrale Op 28 september 2003 is tijdens onderhoudswerkzaamheden (gritstralen) in de vuurhaard van een stoomketel van de Amercentrale (eenheid 9) een 77 meter hoge steiger ingestort. Bij dit ongeval kwamen vijf mensen om het leven en vielen drie gewonden.

2007: Ontploffing Biomassa Energiecentrale Sittard In 2007 ontplofte de Biomassa Energiecentrale Sittard (BES). De ontploffing was mogelijk het gevolg van olielekkage in een warmtewisselaar. Waarschijnlijk is de thermische olie gaan koken. Via een overdrukventiel zijn toen de gassen in de buitenlucht geloosd, maar waarschijnlijk door de wind terug in de fabriek geblazen.

2012: Explosie in Nuoncentrale Velsen Op 12 september vielen acht gewonden in de Nuoncentrale in Velsen-Noord. Een van de medewerkers raakte ernstig gewond.

Het ongeluk vond plaats in de hoogspanningsinstallatie in een van de energiecentrales. Uit onafhankelijk onderzoek naar de oorzaak bleek dat het aanbrengen van aarding op een onder spanning staand onderdeel een kettingreactie in gang zette die

De veiligheidskentallen onderschrijven het gevoel van de experts: het aantal incidenten daalt elk jaar. Daarom is het ook lastiger om nog verder te komen. ‘Maar veiligheid verbeteren houdt nooit op. Alleen al omdat er altijd nieuwe instroom van personeel zal zijn dat veiligheid moet internaliseren. Je wordt gemaakt door je ervaringen en vaak zien mensen het licht na een incident. Helaas stromen die ervaringen weg.’

Er gebeuren nog altijd ongelukken tijdens het onderhoud. Maar zonder onderhoud wordt de kans op incidenten alleen maar groter.

Kun je aan de staat van onderhoud zien hoe bedrijven over veiligheid denken? Rob van Dongen vindt dat het wel indicatief kan zijn en geeft een voorbeeld: ‘Soms kun je daar inderdaad zaken uit afleiden. Ik heb fabrieken gezien die te vies waren om aan te zien. Ze voldeden dan wel aan de minimale veiligheidseisen, maar bewust met veiligheid bezig zijn kun je het niet noemen. Dit lag duidelijk aan de cultuur die er heerste. Als zo’n bedrijf zijn operationele prestaties of zijn veiligheid wil verbeteren, zal het wat aan die cultuur moeten doen. Men dacht erover meer onderhoudswerk uit te besteden, maar dat kan alleen als de basis in orde is. Anders verplaats je het probleem alleen maar.’

Rietdijk: ‘Er is niet altijd verband tussen uiterlijk vertoon en bedrijfscultuur. Je moet streven naar evenwicht. Wij vieren ook dat we zoveel manuren ongevalvrij zijn, maar soms is de pijpdikte belangrijker dan die ene medische hechting waarmee je een record eindigt, zoals gebeurde bij Imtech op een plant van Shell.’ ‘Er is een relatie tussen de integriteit van je assets en onderhoud’, zegt Venhuizen. ‘Als iemand een enkel verstuikt, komen er geen Kamervragen. Des te meer aandacht is er als er een ontploffing plaatsvindt. Al hoeven incidenten niet altijd veroorzaakt te worden door onderhoud.’ Michel Grijpink is van mening dat we de waarde

‘Een bedrijf uit de vereniging zetten is echt een last resort.’

leidde tot de explosie. De explosie ontstond tijdens het vrijschakelen (spanningsloos maken) van de hoogspanningsinstallatie.

In het proces van vrijschakelen werd de spanning niet van de installatie gehaald. Toen een medewerker daar vervolgens aarding op wilde aanbrengen veroorzaakte dat kortsluiting waarbij vonken ontstonden en er oliedampen vrijkwamen uit de schakelaar. Op dat moment trad het blusmiddel in werking. Omdat de deuren van de ruimte open bleven staan, kon het blusmiddel niet goed zijn werk doen. Door nieuwe zuurstof toevoer via de openstaande deuren veroorzaakte dit, in combinatie met de aanwezige oliedampen en vonken, een explosie.

2012: Explosie Electrabelcentrale Nijmegen In de Nijmeegse centrale van Electrabel ontplofte in november 2012 een stoompijp bij de ketel. Er vielen gelukkig geen gewonden.

Volgens een medewerker van het bedrijf was er net een wisseling van de ploegendienst aan de gang, waardoor er niemand in het ontplofte compartiment aanwezig was. Alle medewerkers zaten in een controleruimte toen de explosie gebeurde. De stroomcentrale was flink beschadigd. Een deel van de zijkant was weggeblazen.

van uiterlijk vertoon niet mogen onderschatten. Een schone plant is ook wat waard. ‘Al is dit belangrijker in bijvoorbeeld de farma dan in de petrochemie.’

Ken je installaties

Veel installaties in Nederland zijn oud. Wat heeft dat voor invloed op de veiligheid? Venhuizen benadrukt dat oude installaties op zich geen probleem zijn, maar dat het management ervan aandacht vergt: ‘Het samenspel tussen maintenance en operations is essentieel. Kijk met operations naar assetmanagement. En ken je installaties. Dankzij procesverbetering is de doorzet verhoogd terwijl het materiaal hetzelfde is gebleven. Dat levert soms problemen op. Kijk maar naar Rijkswaterstaat waar sommige kunstwerken het verkeer niet meer aankunnen. Dan moet je een langetermijnplan maken om ervoor te zorgen dat die kunstwerken nog decennia mee kunnen. Dus blijf assets reviewen.’ Behalve een samenwerking tussen onderhoud en operations, pleit Venhuizen ook voor meer bemoeienis van onderhoud bij nieuwbouw. Niet vreemd dat we dat nog niet vaak zien, zegt Van Dongen: ‘We zitten nu in een fase waarin we voldoende informatie krijgen over de huidige staat van assets. Vooruitkijken is nog lastig.’

Op een andere manier vooruitkijkend: tot hoe ver kunnen we veiligheid in de industrie doorvoeren? Zit er ergens een ondergrens?

Verbetering is zeker nog mogelijk, is het unanieme antwoord.

Venhuizen: ‘In de luchtvaart is de veiligheid extreem goed geregeld. Daar zijn ze voorbij six sigma. Daar zijn we met de chemie nog niet.’ Maar de balans tussen de inspanning en het resultaat moet wel in verhouding zijn. En zolang de mens de zwakste schakel is, valt er nog genoeg winst te behalen. b

●

‘Er is een relatie tussen de integriteit van je assets en onderhoud.’

34 Veiligheid 2013

032_33_34_K_safety_special_artikel.indd 34

08-10-13 15:06

Bewustwording

Leren van incidenten De industrie heeft veiligheid hoog op het prioriteitenlijstje staan, maar toch zijn er soms incidenten. Die worden tot op de kern uitgezocht om te voorkomen dat zo’n incident nog eens kan voorvallen. Procedures worden vervolgens aangepast, maar ook heel belangrijk is de bewustwording bij alle betrokkenen. Daarom een paar extra leermomenten van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, waarmee iedereen weer op Liesbeth Schipper

Foto: SHELL

scherp wordt gezet.

Iso-pentaan-emIssIe Waar: total Raffinaderij Nederland in Nieuwdorp Wanneer: 1 juli 2007 Wat ging er fout: Door het niet goed functioneren van een klep in een leiding tussen de procesinstallatie en het fakkelsysteem van de raffinaderij is onbedoeld isopentaan naar het fakkelsysteem gestuurd. Een deel van het isopentaan is verbrand in de fakkel, maar er is ook vloeibaar isopentaan in het rioolsysteem van de raffinaderij terecht gekomen via het waterslot van de fakkel. In het rioolsysteem is het isopentaan vervolgens verdampt. op verschillende momenten is er vervolgens isopentaandamp vrijgekomen. De vrijgekomen damp is niet ontstoken en er is geen letsel of schade ontstaan.

Conclusie: De initiële oorzaak van de emissie van isopentaan is het falen van een klep. Vervolgens is het afgevoerde isopentaan niet volledig neergeslagen in het vloeistofopvangvat van het fakkelsysteem. Het isopentaan dat als damp van het opvangvat naar de fakkel werd afgevoerd, heeft wel deels kunnen condenseren in de bodem van de fakkel op het waterslot. Dit werd veroorzaakt door het temperatuurverschil tussen het vloeistofopvangvat en het waterslot in de fakkel: te hoog in het vloeistofopvangvat en te laag in het waterslot. Na condensatie is het isopentaan naar het proceswaterriool afgevoerd waarop isopentaan is vrijgekomen.

Leerpunten: In het procesbesturingssysteem was de werkelijk stand van de klep niet zichtbaar, omdat alleen het signaal werd weergegeven waarmee de klep werd aangestuurd. De werkelijke klepstand kon alleen in het veld worden vastgesteld. Bovendien was al bekend dat de terugkoppelarm van de klep los kon raken van de positioner, omdat dit enkele keren eerder was gebeurd.

Dit heeft echter niet geleid tot een maatregel waarbij alle vergelijkbare combinaties van de betreffende klep en positioner zijn gecorrigeerd. Er is bij de eerdere incidenten met de klep dus onvoldoende onderkend wanneer een vergelijkbare situatie zich kon voordoen en wat de mogelijke risico’s hiervan waren.

De procesinstallaties van de raffinaderij vormen een complex geheel en het feit dat de emissie zich voordeed vanuit een gedeelde voorziening zoals het rioolsysteem leidde ertoe dat er vele potentiële oorzaken mogelijk waren voor de emissie.

Voor dergelijke complexe systemen is het van belang een systematisch storingsanalyse te kunnen uitvoeren. In dit geval werd de falende klep na ongeveer 48 uur ontdekt en verholpen. Dat dit de oorzaak was van de emissie uit het riool werd pas later vastgesteld. Als de falende klep eerder was ontdekt, dan was de emissie kleiner geweest. En tot slot is het fakkelsysteem niet ontworpen voor de verwerking van een grote hoeveelheid isopentaan. Het fakkelsysteem was dus niet geschikt om alle potentiële aanvoerstromen te verwerken.

Veiligheid 2013

035_36_M_safety_special_artikel .indd 35

35

08-10-13 14:21

aardgasemIssIe Waar: Gate terminal in Rotterdam Wanneer: 8 september 2011 Wat ging er fout: tijdens montagewerkzaamheden van een afsluiter kwam ongeveer elf ton aardgas vrij. Voorafgaand aan de werkzaamheden was het betrokken leidingwerk niet afgescheiden van het LNG-houdende deel van de installatie. op het moment dat een blindplug los werd gedraaid om de afsluiter te kunnen plaatsen, schoot deze weg door de druk in de leiding en werd de in het systeem aanwezige LNG naar de buitenlucht afgestoten.

De werknemers die betrokken waren bij het onderhoud aan de afsluiter raakten niet gewond als gevolg van het wegschieten van de blindplug en het vrijkomen van het koude aardgas. De vrijgekomen wolk aardgas is niet ontstoken.

Conclusie: De directe oorzaak is dat voorafgaand aan de onderhoudswerkzaamheden de werklocatie niet is veiliggesteld. Gate beschikte wel over procedures om een veilige werkplek te creĂŤren voor de onderhoudswerkzaamheden, zoals het werken met

werkvergunning, het veilig stellen van de installatie en het gecontroleerd overbruggen van veiligheidsmaatregelen. Deze werden echter niet volledig opgevolgd. Een verklaring hiervoor is dat op de dag van het voorval Gate de operationele bedrijfsvoering van de terminal sinds een week had overgenomen van de leverancier.

De commissioning-fase waarin de leverancier de leiding had, was net afgerond en de werkzaamheden vonden nog steeds grotendeels plaats op een manier zoals Gate en de leverancier van de installatie dat gewend waren tijdens de commissioning-fase.

Leerpunten: Een leerpunt uit dit voorval is dat bij de overdracht van een installatie de leverancier van een installatie en de nieuwe eigenaar/gebruiker bewust moeten zijn van de nieuwe situatie na de overdracht met eventueel gewijzigde taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden en dat hiernaar wordt gehandeld. Een ander leerpunt is dat emissies die plaatsvinden vanuit een op afstand ingeblokt installatiedeel nog steeds tot grote emissies kunnen leiden. In dit voorval was de emissie alleen te stoppen door op korte afstand van het emissiepunt handmatig een afsluiter dicht te draaien.

emIssIe vloeIbaar ethyleenoxIde

emIssIe uIt salpeterzuurfabrIek

Waar: Shell Nederland Chemie in Moerdijk Wanneer: 26 februari 2009

Waar: oCI Nitrogen in Geleen Wanneer: 9 april 2010

Wat ging er fout: In een ondergrondse transportleiding voor ethyleenoxide is een gaatje van 0,2 millimeter ontstaan, waarschijnlijk als gevolg van microbiologische aantasting.

Gedurende langere tijd, hoelang precies is onbekend, is ethyleenoxide naar de bodem gelekt. Als gevolg van deze lekkage is 180 kubieke meter grond van het terrein van Shell Nederland Chemie afgevoerd. Een deel van deze grond is verontreinigd.

Wat ging er fout: Na een korte onderhoudsstop startte oCI Nitrogen de salpeterzuurfabriek op, maar kwam het proces niet in balans.

Bij het weer uit bedrijf nemen van de fabriek zijn nitreuze gassen vrijgekomen via de schoorsteen op circa tachtig meter hoogte.

Conclusie: In de asfaltvloer van een verlaadstation ontstond een gaatje waar een ethyleenoxidegeur uitkwam. Bij het onderzoek naar de herkomst van deze geur werd het gat in de ethyleenoxideleiding ontdekt. Uit vervolgonderzoek bleek dat de leiding op meerdere plaatsen was aangetast. Shell heeft vijf mogelijke oorzaken onderzocht maar geen eenduidige verklaring gevonden voor de aantasting van de ondergrondse leiding. Microbiologische aantasting is de meest waarschijnlijke oorzaak.

Leerpunten: om aantasting als gevolg van corrosie te voorkomen, gebruikte Shell roestvaststaal voor de leidingen met ethyleenoxide. Het periodiek onderhoud was gebaseerd op de veronderstelling dat dit materiaal ongevoelig was voor aantasting. Uit dit voorval blijkt dat roestvaststaal in bijzondere omstandigheden toch wordt aangetast.

Na een incident is bewustwording bij alle betrokkenen heel belangrijk.

Conclusie: Bij het in bedrijf gaan van de salpeterzuurfabriek stond een aftapafsluiter in een watertoevoerleiding nog open waardoor de watertoevoer naar de absorptietoren te laag was. Dit heeft geleid tot hogere concentraties nitreuze gassen in het systeem en te sterk geconcentreerd salpeterzuur in de absorptietoren. Uit de gebeurtenissen wordt geconcludeerd dat de verstoring niet identificeerbaar was en werd dus niet onderkend.

Leerpunten: In de werkinstructies die werden gebruikt bij het opstarten van de salpeterzuurfabriek werd geen expliciete actie benoemd voor het sluiten van de aftapafsluiter. Het openen van de aftapafsluiter is wel benoemd in de werkinstructies die werden gebruikt bij het uit bedrijf gaan. Dit duidt erop dat er niet genoeg aandacht was voor de samenhang tussen verschillende werkinstructies. Bovendien was er geen afwijking zichtbaar in watertoevoer doordat de aftapafsluiter gelegen was na een debietmeting die de waterhoeveelheid op de absorptietoren regelt. ook heeft beperkt zicht op de Nox-concentratie in de afgassen bijgedragen aan de onduidelijkheid over de verstoring in het proces.

â—?

Er is bij eerdere incidenten onvoldoende onderkend wanneer een vergelijkbare situatie zich kon voordoen.

36 Veiligheid 2013

035_36_M_safety_special_artikel .indd 36

08-10-13 14:21

I N

HE T VOL G E N D E

U T I L I T I E S

N U MMER

N UM M E R

10 V ER S C HI JNT WEEK

4 8

Thema:Enlightenmentz

Enlightenmentz

Special Offshore

Tijdens het Duurzaam Geproduceerd-congres dat Utilities mede organiseert, kiezen we weer de Enlightenmentz of the Year. In de komende Utilities alvast aandacht voor de genomineerden in de categorieĂŤn Product en Process Enlightenmentz. Maar we besteden uiteraard ook aandacht aan de bedrijven die de duurzame innovaties nu al toepassen.

Nu de vaarroutes in de Noordzee zijn omgelegd, ontstaat er ruimte voor grootschalige offshore windparken. Hoe groot is de investeringsbereidheid van de Nederlandse bedrijven in dit soort parken, hoe groot zullen ze worden en wat betekent dat voor het Nederlandse energielandschap? In de offshorespecial hebben we aandacht voor dit thema, maar ook voor offshore olie- en gaswinning.

CO2 als goudmijn voor de industrie Sinds de invoering van Emission Trade Scheme (ETS) krijgen bedrijven een deel van hun verplichte CO2-rechten gratis. Met de crisis is de productie van veel emissiehandelverplichte bedrijven echter flink teruggedraaid. Er zit dan ook een behoorlijk overschot in de markt. Zitten de bedrijven op een goudmijn of grijpt de EU in?

THEMa'S 2014 Utilities 1 Water Utilities 2 Gas Utilities 3 Energie Utilities 4 Water Utilities 5 Gas Utilities 6 Energie Utilities 7 Water Utilities 8 Gas

UTILITIES 37 nr. 7 - oktober 2013

037_I_volgende_nummer.indd 37

08-10-13 14:53

‘s Werelds meest toonaangevende vakbeurs voor proces-, drink- en afvalwater





Ontmoet meer dan 800 exposanten, waaronder de internationale marktleiders Bekijk alle innovaties en winnaars van de Aquatech Innovation Award







Kom netwerken met meer dan 21.500 collega’s van over de hele wereld Laat je inspireren en doe nieuwe kennis op bij de AquaStages Bezoek tegelijkertijd de International Water Week

Registreer online voor gratis toegang www.amsterdam.aquatechtrade.com Organised by

Supported by

Part of

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

www.utilities.nl

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor 038_aqua_abo.indd 1 _adv_A5_www_uilities.indd 43

09-10-13 23-08-12 09:48 13:14

LABTECHNO

6 ďšť 7 N OV E M B E

R 2013

LOGY

3

Jaarbeurs Utre

cht

De vakbeurs vo

or professiona

ls in het labora torium

TOEGANG IS GR Registreer nu v ATIS www.labtechnoia logy.nl/registra tie BEURSVLOER Op de uitgebreide beursvloer van Labtechnology 2013 is de nieuwste laboratoriumtechnologie te vinden. Naast innovatieve technologie is er ruimte voor producten ter ondersteuning van de dagelijkse werkzaamheden in het laboratorium. Een overzicht van de exposanten is te vinden op www.labtechnology.nl

PROGRAMMA Op beide dagen is er een stevig inhoudelijk programma.

Op woensdag 6 november staan er onder andere lezingen van het KennisPlatform LabManagers en LIMO op het programma. Onderwerpen die aan bod komen zijn o.a.: biobanking, biomarkers, robotics, labautomatisering,

partners:

039_beta.indd 1 176_adv_Labtech_190x259_NW2.indd 1

laboratoriuminrichting, labmanagement.

Op donderdag 7 november vindt The Analytical Challenge plaats met een programma over de laatste ontwikkelingen binnen de analytische chemie. The Analytical Challenge wordt georganiseerd door de Sectie Analytische Chemie (SAC) van de KNCV en vakblad C2W. Meer informatie: ww.theanalyticalchallenge.nl

REGISTREREN

Toegang tot Labtechnology 2013, de beursvloer en het programma m.u.v. The Analytical Challenge is gratis.

Deelname aan The Analytical Challenge op donderdag 7 november kost â‚Ź 50,-. Registreer vandaag nog via www.labtechnology.nl/registratie

organisatie:

07-10-13 14:53 11-09-13 16:14

... vooruitstrevend met layer 3 managed Ethernet switch Alleen al de uitstraling van de Lynx+, layer 3 Ethernet switch met ingebouwde firewall en routingprotocols, is een reden deze te integreren in zware industriële netwerktoepassingen. Unieke switch functionaliteiten als FRNT-redundantie (< 20ms hersteltijd), IPsec, VLAN, IGMP snooping en QoS. De IP-40 behuizing en het werkingstemperatuurgebied, -40°C tot +70°C, staan garant voor toepassingen in extreme omstandigheden.

Robuust en betrouwbaar in zware industriële omgevingen Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

adv_WmoA4_lynx.indd 1 040_modelec.indd 1

11-01-13 13:57 07-10-13 14:53