Utilities 04, 2013

UTILITIES NUMMER 04 - mei 2013 • VEERTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,00

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

De waarde van water Platteland vernieuwt energienet

001_A_Cover.indd 1

a W

www.utilities.nl

te

r

v

is

ie

In

s

id

e

Mega-cv brengt duurzame warmte in Rotterdam-Zuid

01-05-13 16:40

TRENDS IN MAINTENANCE CONgRES - 5 JUNI “Hoe om te gaan met big data in een snel veranderende omgeving” Onderhoudsbeslissingen worden overwegend genomen op basis van onzekere factoren, zoals de conditie van een asset en de waarschijnlijkheid of deze in de nabije toekomst operationeel blijft. Betrouwbare data kan het potentiële risico van downtime aanzienlijk reduceren. Maar wat als u te weinig tijd heeft om deze data te interpreteren? Of misschien worstelt u wel met de uitdaging om grote hoeveelheden data om te zetten in waardevolle informatie. Deze 5e editie van Trends in Maintenance biedt u inzicht in hoe deze en nog meer relevante industrievraagstukken efficiënt aan te vliegen.

U wordt geïnspireerd door gastsprekers uit vier verschillende sectoren. Gedurende het programma is er voldoende ruimte om met sectorgenoten te netwerken. Het congres vindt plaats op 5 juni in het spoorwegmuseum te Utrecht.

Tijdens het congres krijgt u inzicht in hoe: - Uw assets beter te managen op basis van data - Relevante data te gebruiken gedurende de asset life cycle - Data uit verschillende organisatieperspectieven te gebruiken - Uw asset & maintenance strategy te flexibiliseren met behulp van data-input

Voor het volledige programma bezoekt u nu de trends in maintenance website: www.storktechnicalservices.com/tim2013 ASSET LIfECyCLE INTEgRITy PARTNER

Advertentie TIM 2013 - 23.04.2013.indd 1 002_stork.indd 1

4/23/2013 12:23:14 PM 01-05-13 10:57

i n h o u d

V E R D E R

Waarde van water

Ozon, licht en geluid doden ziekenhuisbacteriën 14

Binnenkort gaat bij het Antoniusziekenhuis in Sneek een proef van start om afvalwater te zuiveren met ozon, hoogfrequente wisselstroom, UV-licht en ultrasoon geluid.

10

Belangenvereniging voor industriële waterverbruikers VEMW luidde begin dit jaar de noodklok over het gebrek aan zoet water in Nederland. Maar is zoet water wel echt schaars?

En hoeveel is het ons waard? Een aantal experts boog zich hierover.

Conclusie: water staat nooit op zichzelf.

ISO 50001 maakt van energie­ besparing een mentaliteit 22

ISO 50001 is de nieuwe norm voor energiemanagementsystemen. Deze norm heeft voordelen te over.

Maar in Nederland laat het succes nog op zich wachten.

Algenfarming op afvalwater 27

In Olburgen is een pilot naar algenfarming gestart. Afvalwater wordt ontdaan van nutriënten en organische vervuilingen en tegelijk wordt algenbiomassa geproduceerd.

Platteland vernieuwt energienet

30

Wie moet de regie van onze energie-infrastructuur in handen nemen als decentrale bronnen de komende decennia steeds groter en meer wijdverspreid worden?

VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Infostroom 6 Trending news 8 Technologie 18 Wervelingen 25 Project 27 Product en oplossing 28 Agenda 37 In het volgende nummer 38

Thema: Water

20

Rotterdam bouwt een enorm warmtenetwerk dat eind dit jaar in gebruik wordt genomen. Zo'n 50.000 woningen en bedrijven gaan restwarmte afnemen van de industrie. Het is één van de projecten waarmee de stad zijn klimaatdoelstellingen voor 2025 hoopt te halen.

HVC en DuPont slaan handen ineen

34

In Dordrecht bereiden HVC en DuPont een stoomkoppeling voor waarmee HVC in het weekend stoom gaat leveren aan DuPont en gedurende weekdagen reservecapaciteit ter beschikking stelt. DuPont zorgt voor back-up voor het geval HVC door onderhoud of storingen niet kan leveren aan het stadswarmtenet dat in ontwikkeling is.

003_C_inhoud.indd 3

UTILITIES 3 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 16:05

Snel op weg met kostenramingen DACE Prijzenboekje Richtprijzen voor industriĂŤle procesinstallaties Praktisch en onmisbaar bij Raming van projecten Kostenafweging van alternatieve uitvoeringen Toetsing van offerteprijzen Vergelijking eigen prijzen met marktprijzen De 29e editie van het DACE Prijzenboekje helpt u snel op weg bij het samenstellen en vergelijken van kostenramingen voor industriĂŤle procesinstallaties. Het biedt richtprijzen voor vrijwel elk onderdeel van een procesinstallatie en actuele kengetallen per m2 oppervlakte voor productie-, magazijn-, kantoor- en laboratoriumgebouwen. Tevens bevat het bouwdeelprijzen voor bouwkundige, installatietechnische en civieltechnische componenten.

De richtprijzen reflecteren werkelijk gemaakte kosten en zijn niet slechts een afspiegeling van catalogusprijzen.

Het DACE Prijzenboekje wordt verzorgd door leden van de DACE Special Interest Group Cost Engineering Process Industry, kostendeskundigen die actief betrokken zijn bij investeringsprojecten en midden in de praktijk staan.

Ga voor uw bestelling of een abonnement naar www.sdu.nl/prijzenboekje Of bel 070 378 98 80

SDU_ADV_DACE_185x132.indd 1

004_eco_sdu.indd 1

14-03-13 10:58

01-05-13 14:26

Waterstress Vorig jaar, tijdens het Watervisie-congres, toonde Paul Birker van Unilever tijdens zijn presentatie een kaart van de wereld in eenheden van waterverbruik. De landen werden naarmate ze meer water verbruikten groter afgebeeld. Waar je Nederland normaal met een vergrootglas moet zoeken, zag ons land er eindelijk eens fatsoenlijk, belangrijk uit. Uiteraard was de visuele boodschap als waarschuwing bedoeld, want Nederland gebruikt significant meer water dan ons formaat doet vermoeden. We hebben er veel van, dus waarom zou je het niet gebruiken?

Natuurlijk moet je naar het grotere plaatje kijken en dan zie je al snel dat, net als rijkdom, de beschikbaarheid van schoon, zoet water niet eerlijk is verdeeld.

Sterker nog, het lijkt alsof met name de rijkere landen ook genoeg water tot hun beschikking hebben. Water is van levensbelang en toch lijkt het in ons land niet zoveel waarde te hebben. Totdat het ineens niet meer beschikbaar is.

Ik heb thuis één keer meegemaakt dat de kraan ineens dienst weigerde. Met een klein kind dat afhankelijk was van poedermelk, leverde dat op zijn zachtst gezegd een kleine paniekaanval op. Gelukkig was de supermarkt open en kon ik nog net het laatste pak Bar-le-Duc meegrijpen. Op dat moment is een glas water meer waard dan een glas diamanten.

Toch blijkt Nederland ook steeds droger te worden. De klimaatverandering die al dan niet onder invloed van de mens doorzet, zorgt ervoor dat we te maken krijgen met langere droge periodes afgewisseld met hevige regenbuien. De stress wordt ook hier voelbaar. Dat dit niet van de ene op de andere dag zal gebeuren, is niet eens heel belangrijk. Het gaat gebeuren, en het gebeurt al in zuidelijker gelegen landen, zoals Spanje. Laten we Spanje helpen zijn problemen nu aan te pakken, zodat we straks zelf de technologie klaar hebben liggen om het leed te verzachten.

De Spanjaarden zullen er blij mee zijn. En als we maar innovatieve technieken blijven ontwikkelen, kunnen we er ook nog geld aan verdienen.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON veertiende jaargang nummer 4 - mei 2013 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Evi Husson 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Gabriele Köbbemann Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Cover Urban Exploration Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. BTW) Nederland/België € 128,– Introductie NL/B 25% € 96,– per jaar Overig buitenland € 152,– Proefabonnement 3 mnd € 26,50 Studenten € 37,75 Losse verkoopprijs € 18,–

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonOPZEGGEN neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. Abonnemenuit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter. er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten. uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden. kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2013 na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever. is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per

UTILITIES 5 nr. 4 - mei 2013

005_B_commentaar.indd 5

01-05-13 14:33

infostroom PvdA voor winning schaliegas Regeringspartij PvdA gaat onder strenge voorwaarden akkoord met de winning van schaliegas. Er is daarmee een meerderheid in de Tweede Kamer om te boren naar schaliegas. Coalitiepartner VVD liet al eerder weten voorstander te zijn.

Volgens PvdA-Kamerlid Jan Vos is het ’belangrijk om te beseffen dat schaliegas slechts kan fungeren als een tussenoplossing voor ons energievraagstuk’. Maar om het land energieonafhankelijk te maken moet er naar zijn mening verder worden geïnvesteerd in duurzame energie uit onder meer zon en wind.

Vos wil alleen tot winning overgaan ‘als het schoon en veilig kan’. Minister Henk Kamp van Economische Zaken laat een onderzoek uitvoeren naar de effecten van winning van schaliegas. Vos wil dat rapport, dat eind juli verwacht wordt, eerst afwachten. Kamp wil weten wat de gevolgen zijn voor hij akkoord gaat met proefboringen. De winning van schaliegas is omstreden omdat er onder meer schade aan het milieu kan ontstaan.

Groei zonne-energie explodeert De groei van zonne-energie in Nederland lijkt niet meer te stoppen.

Dankzij honderden lokale initiatieven, die zowel streven naar duurzaamheid als onafhankelijkheid, groeit de markt van onderaf. In 2012 zelfs met 250 procent. Ook de komende jaren zal het aantal zonnepanelen en opgewekte zonnestroom meer dan verdubbelen, verwachten deskundigen.

In Nederland werd vorig jaar 145 megawatt aan nieuwe zonnepanelen geïnstalleerd. Dat is 3,5 keer zoveel als er in 2011 aan vermogen bijkwam. De meeste panelen worden aangeschaft door gezamenlijke initiatieven van burgers. ‘In Nederland zijn op dit moment meer dan driehonderd lokale energiecoöperaties. Dat geeft aan dat het

populair is. Nederland is echt een land waar de groei van onderaf plaatsvindt.

Ik noem dat power of the crowd’, zegt René Moerman. Hij is directeur business development bij Solar Insurance & Finance en voorzitter van CALorie in Noord-Holland. Dit lokale burgerinitiatief opende onlangs zijn eerste zonnecentrale met 112 panelen en wil er dit jaar nog twee tot vier in gebruik nemen. ‘Wij bestaan sinds 2010 en zijn eigenlijk een oude club. Wij hebben al diverse projecten gerealiseerd, terwijl nieuwe coöperaties pas volgend jaar echt tot bloei komen. Daarom verwacht ik dat zonne-energie in Nederland de komende jaren meer dan verdubbelen zal, puur door die kracht van onderuit’, aldus Moerman.

Ombudsman gaswinning benoemd Voormalig burgemeester Leendert Klaassen wordt de onafhankelijke ombudsman in Groningen op het gebied van gaswinning.

Er is een digitaal loket geopend. Het gaat hierbij om klachten over het verloop van de procedure vanaf de melding van de schade bij de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) tot de uiteindelijke afhandeling van de schade.

De gaswinning veroorzaakt kleine aardbevingen in het gebied. De ombudsman onderhoudt nauw contact met de NAM en wordt bijgestaan door de Dienst Landelijk Gebied.

Minister Kamp van Economische Zaken had tijdens een bezoek aan Groningen in maart al aangekondigd dat er een ombudsman zou worden aangesteld.

Klaassen was burgemeester van de Groningse gemeenten Midwolde en Zuidhorn en zit nu in het college van bestuur van Stenden Hogeschool in Leeuwarden.

6 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

006_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

01-05-13 14:33

‘Investeren opsporing olie en gas nodig’ De jaaromzet van EBN, de staatsdeelneming in vrijwel alle olie- en gaswinning in Nederland, is ten opzichte van 2011 sterk gegroeid naar ruim 8,5 miljard euro (+20 procent). De stijging van de omzet houdt voornamelijk verband met hogere opbrengstprijzen (+18 procent) bij een vrijwel gelijk gebleven afzet van aardgas.

De afgezette volumes van olie zijn fors gestegen (+81 procent), mede door de herontwikkeling van het Schoonebeek-olieveld. De winst is met elf procent gestegen naar 2,4 miljard euro.

De opbrengsten uit de kleine velden waren in 2012 met 1,3 miljard euro verantwoordelijk voor 55 procent van EBN’s winst. Om de komende jaren de opbrengsten door gaswinning uit kleine velden te waarborgen, wijst EBN op de noodzaak om te blijven zoeken naar nieuwe gasvelden.

De totale investeringen van EBN, waaronder die in boringen en gasopslagen, stegen in 2012 naar 621 miljoen euro (+1,6 procent). Deze investeringen moeten de leveringszekerheid van aardgas waarborgen. ‘In de behaalde successen in 2012, zoals de significante olievondst in de Noordzee, zien wij het bewijs dat het nog steeds loont om te investeren in de opsporing van olie en gas’, stelt Jan Dirk Bokhoven, CEO van EBN.

Meer windenergie door vaarroutes Per 1 augustus 2013 verandert de gehele vaarroutestructuur op het Nederlandse deel van de Noordzee ingrijpend. Daarmee komt er ook meer ruimte voor windparken op zee. Dat maakte Rijkswaterstaat onlangs bekend.

Voor het halen van de Europese doelstelling van veertien procent duurzame energie in 2020 was al een inzet van 6.000 megawatt windenergie op zee voorzien. Met de verhoogde doelstelling van zestien procent waaraan de regering zich heeft gecommitteerd wordt ruimte voor wind op zee des te dringender. Om ervoor te zorgen dat wind van zee ook daadwerkelijk haar

bijdrage kan leveren aan het bereiken van de duurzame energiedoelstelling is haast geboden met het beschikbaar stellen van de noodzakelijke investeringsgelden. Dat blijkt ook uit de recente studie van het ECN. Voor wind op zee moet, beschrijft ECN, de volledige nog benodigde extra capaciteit van ongeveer vier gigawatt uiterlijk 2014 een toezegging voor subsidie van de overheid krijgen. Al vanaf 2014 moeten concrete projecten worden gestart waarmee de tot 2020 benodigde capaciteit wind op land en wind op zee in het elektriciteitsnet kan worden ingepast.

NAM blaast gasproject af Er zit minder aardgas in een veld nabij Ommelanderwijk in de gemeente Veendam dan de NAM eerder op grond van seismisch onderzoek had verwacht.

Het kleine veld werd ingeschat op een volume van 0,8 miljard kubieke meter gas. Een boring en metingen om de aardgasvolumes te bepalen, troffen echter aanzienlijk minder aardgas aan. Het is daardoor niet rendabel om dit project uit te voeren en tot winning over te gaan. De NAM zal dit project daarom beëindigen en de voorgenomen tien kilometer leidingaanleg naar de huidige NAM locatie Wildervank ook afblazen.

Dat er bij een boring minder aardgas wordt aangetroffen dan verwacht, komt vaker voor. Bij circa tien procent van de proefboringen wordt niet tot winning overgegaan. De vorige keer dat dit bij een boring van de NAM gebeurde, was in het najaar 2011 op de locatie Ranum nabij het Groningse Winsum. NAM voert ongeveer tien boringen per jaar uit.

De Vopak Terminal Vlissingen wordt met 36.800 kubieke meter (cbm) uitgebreid. Momenteel heeft de terminal een opslagcapaciteit van 131.400 cbm.

De uitbreiding bestaat uit zes bovengrondse omwalde zelfdichtende tanks: drie van 7.650 cbm en drie van 4.600 cbm met bijbehorende pijpleidingen en rekken naar spoorlaadstations en steiger. Er is daarbij de optie om in een later stadium verder uit te breiden. Met de uitbreiding kan Terminal Vlissingen zijn leidende positie vasthouden als hub voor LPG en chemische gassen in Noordwest-Europa, aldus Vopak.

Om Nederland kennis te laten maken met rijden op waterstof wordt het aantal waterstoftankstations de komende twee jaar uitgebreid. In Rotterdam wordt rond de jaarwisseling een nieuw openbaar waterstoftankstation gerealiseerd, dat geschikt is voor bussen en personenauto’s. Het wordt gebouwd op een strategische locatie langs de A15. Daarnaast is er een nieuw station in Helmond op de Automotive Campus NL in voorbereiding en zijn er concrete plannen om bestaande waterstoftankstations in Amsterdam en Arnhem technisch geschikt te maken voor de nieuwste generatie voertuigen.

Olieproducent BP heeft zijn activiteiten in de Verenigde Staten op het gebied van windenergie in de etalage gezet. Het gaat om een belang in zestien windmolenparken in negen staten met een gezamenlijke capaciteit van 2.600 megawatt. BP is, net als andere grote olieproducenten, bezig met het afstoten van investeringen in duurzame energie omdat investeringen in de winning van olie en gas lucratiever zijn. Het Britse concern heeft de afgelopen jaren al voor ongeveer 38 miljard dollar oftewel bijna dertig miljard euro onderdelen verkocht. Dat bedrag werd deels opzij gezet voor de boetes die het bedrijf kreeg voor de aansprakelijkheid voor de olieramp in de Golf van Mexico in 2010.

006_7_D_infostroom.indd 7

UTILITIES 7 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:33

Trending news op www.utilities.nl

1 IMF: stop 2400 miljard subsidie aan fossiele brandstoffen

Maandag 1 april

Als de subsidies op fossiele brandstoffen wereldwijd worden stopgezet, daalt de uitstoot van broeikasgassen met dertien procent. Dat is de inschatting van de IMF in een recent rapport. De wereldwijde kosten van directe subsidies voor fossiele brandstoffen bedroegen 480 miljard dollar in 2011. Daarnaast schat het IMF de verborgen subsidies, kosten die niet worden doorberekend aan de verbruikers, op 1900 miljard dollar.

Martintietema Sterke boodschap én niet onmogelijk aldus IMF #IMF

2

Shell investeert in veelbelovende technologiebedrijven Dinsdag 2 april

Shell Technology Ventures, Shells corporate venturingtak, gaat de komende zes tot acht jaar enkele honderden miljoenen dollars investeren in opkomende technologiebedrijven. Het doel daarbij is om sneller te kunnen inzetten op innovaties - variërend van slimme exploratieprocessen tot tertiaire-extractietechnieken - die waarde toevoegen aan het bedrijf.

Davidvanbaarle Shell blijft dichter bij zijn kernactiviteiten #utilities.nl

DSM met Russische partner in biobrandstoffen 3

Dinsdag 9 april

DSM en het Russische Rostec onderzoeken of ze samen vergistbare suikers van biomassa kunnen produceren voor de productie van biobrandstoffen en biobased chemicaliën. De bedrijven willen ook samen het glasvezelnet in Rusland uitbreiden. Daarbij wordt gebruikgemaakt van DSM’s UV-drogende harsen en glasvezel-materialen.

Daarisbeter Ondertekening deal tijdens bezoek Poetin #technologie

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

008_9_E_topics.indd 8

01-05-13 14:32

gaat elektrici­ 4 Stedin teit omzetten in aardgas

voor 7 Voorbereidingen vijfde put gaswinning Bedum

Netwerkbeheerder Stedin in Rotterdam gaat weer een stap verder in het ontwikkelen van duurzame energie. De netwerkbeheerder begint, samen met andere partners, medio 2013 in een appartementencomplex in Rozenburg een proef waarbij overtollige duurzame elektriciteit als voeding wordt gebruikt voor het fabriceren van aardgas.

De Nederlandse Aardolie Maatschappij gaat in het Groningse Bedum voorbereidingen treffen voor het in gebruik nemen van een vijfde winningsput. Momenteel wordt bekeken of er in het beoogde gasveld voldoende gas aanwezig is om de put daadwerkelijk in gebruik te nemen.

Woensdag 10 april

Corvandenberg50 =vorm van positief omdenken! #utilities.nl

5

Hedegaard: ‘Geen schalie­ gasrevolutie in Europa’ Vrijdag 29 maart

De kans is klein dat er in Europa een schaliegasrevolutie plaatsvindt. In tegenstelling tot de VS zijn hier geen uitgestorven gebieden waar zomaar geboord kan worden. Dit zei EU-commissaris Conny Hedegaard bij de presentatie van het groenboek voor klimaat en energie. Het groenboek, opgesteld door de Europese Commissie, is een eerste stap naar het klimaat- en energiebeleid voor 2030.

Donderdag 28 maart

8

In één keer 1.500 meter warmtenet Maandag 11 maart In Rotterdam is in één klap 1.500 meter aangelegd van het warmtenet, beter bekend onder de naam De Nieuwe Warmteweg. De leiding, met een doorsnede van zestig centimeter, is met een boring onder Katendrecht aangelegd.

Janvdmeer Ziet er imposant uit. Ook in 024 gaan we straks met warmtenet onder rivier door #warmtenet

9

Subsidie voor Chemie en Energie Dinsdag 16 april

Mkb-ondernemers kunnen subsidie aanvragen voor innovatieve activiteiten binnen de Topsectoren Chemie en Energie. Dit kan vanaf 22 mei tot 1 juli en loopt via de MKB-Innovatiestimulering Topsectoren (MITregeling) van het ministerie van Economische Zaken.

Inekemarree Bijna te mooi om waar te zijn #schaliegas

6

China koopt voor miljar­ den Afrikaans aardgas

ieuw magazine verbetert 10 Nfootprint van producten Vrijdag 12 april

Het belangrijkste energiebedrijf van China, CNPC, heeft zich voor ruim drie miljard euro ingekocht in een aardgasproject in Mozambique. Het is de grootste aankoop die het bedrijf ooit heeft gedaan in een ander land.

Industrielinqs pers en platform en CEO Media introduceren de eerste editie van het gloednieuwe magazine Duurzaam Geproduceerd. De uitgave is als gratis download in de Bruna Tablisto-kiosk te vinden.

Het magazine is een van de producten van het platform dat rond Duurzaam Geproduceerd is gecreëerd.

Chocolate76 China heeft al grote delen Afrika opgekocht. Zorgwekkend voor toekomst. #shell

Dgeproduceerd Duurzaam Geproduceerd nu ook als magazine!!!! Trots op de redactie. #DG

Vrijdag 15 maart

008_9_E_topics.indd 9

UTILITIES 9 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:32

Water Belangenvereniging voor industriële waterver-

bruikers VEMW luidde begin dit jaar de noodklok over het gebrek aan zoet water in Nederland. Men vindt dat de industriebelangen meer aandacht moeten krijgen in het Nationale Deltaprogramma. Binnen dit programma worden belangrijke keuzes gemaakt ten aanzien van onder andere de zoetwatervoorziening.

Maar is zoet water wel echt schaars? En hoeveel is het ons waard? Een aantal experts boog zich hierover.

Conclusie: water staat nooit op zichzelf.

Tekst: David van Baarle Beeld: Josée Zwijnen

De waarde van water Roy Tummers is directeur Water van VEMW en formuleerde de noodzaak om meer aandacht te schenken aan zoet water als volgt: ‘Zonder voldoende zoet water loopt de Nederlandse economie volledig vast. We hebben het droge voorjaar van 2011 en de hete zomer van 2003 nog vers in het geheugen. Vanwege het hoge zoutgehalte in het oppervlaktewater konden bedrijven toen tijdelijk geen proceswater meer innemen. Ook mochten zij minder koelwater lozen en moesten ze hun productie noodgedwongen terugschroeven. Dat leidde in 2003 tot een schade van tientallen miljoenen euro’s.

Als we nu niks doen, zal de schade een veelvoud daarvan bedragen.’

Het juiste water In de aanloop naar het congres Watervisie 2013 dat Utilities dit najaar weer samen met Evides Industriewater zal organiseren, kwam een keur aan waterexperts samen om te spreken over ‘De waarde van Water’. Met de noodkreet van VEMW in het achterhoofd, die ook werd verwoord in een brief aan de Deltacommissie, lieten de experts hun licht schijnen over waterschaarste, duurzaam watergebruik en de waarde van schoon, zoet water.

Pieter van Staveren van Logisticon denkt dat VEMW een punt heeft

als het gaat om koelwater: ‘Veel bedrijven hebben zich in Nederland gevestigd omdat we hier goede toegang tot koelwater hebben. Als dat water tijdens een hete zomer ineens niet meer voorhanden is, heeft men wel degelijk een probleem. Het is alleen de vraag hoe vaak dat voorkomt. Danny Traksel, manager KWR Industrie, Afvalwater & Hergebruik en tevens programmacoördinator

TKI Watertechnologie bij KWR, benadrukt dat de kwaliteit van het Nederlandse afvalwater erg hoog is.

‘Als je dat water op de juiste tijd op de juiste plaats kunt krijgen, heb je een prachtig alternatief voor grondof oppervlaktewater.’ Sepp Helbers van BASF Water Solutions is het roerend eens met Traksel: ‘Bedrijven moeten niet alleen water juist inzetten, maar ook het juiste water

Expertpanel In de aanloop naar Watervisie 2013 dat Utilities in het najaar organiseert samen met Evides Industriewater, hebben we een discussiereeks in het leven geroepen. Tijdens deze discussie laten experts op het gebied van industriewater in al zijn facetten hun licht schijnen over actuele ontwikkelingen in de waterbranche.

De experts die aan deze discussie deelnamen: Anneke Abrahamse

Evides Industriewater

Ger Ardon

Ministerie Infrastructuur en Milieu/Vitens

Andreas Giesen

Royal HaskoningDHV/SKIW

Emil Sandstra

Paques

Sepp Helders

BASF

Leon Korving

Wetsus

Jacco Rentrop

Havenschap Moerdijk

Ebo Roek

Ebo Roek Water Consultant

Machiel de Rooij

PWN Technologies

Pieter van Staveren

Logisticon

Mike Sijbrandij

Evides Industriewater

Danny Traksel

KWR Industrie, Afvalwater & Hergebruik

10 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

010_11_12_13_Q_Katern_water.indd 10

01-05-13 16:47

Een keur aan waterexperts kwam samen om te spreken over ‘De waarde van Water’. De koppeling met onder meer energie is een punt van aandacht voor de waterkenners: ‘Juist door water en energie integraal te bekijken, kom je tot mooie oplossingen.’

gebruiken. BASF heeft duidelijk een vijftig procent reductiedoelstelling uitgesproken voor zijn waterverbruik in 2020. Dat geldt dus ook voor de site in Antwerpen, waar de waterstress eigenlijk helemaal niet zo hoog is.’

Andreas Giessen, leading professional Industrial Water Treatment bij Royal HaskoningDHV, vindt dat Helbers daarmee de spijker op de kop slaat.

‘Ik denk dat we in Nederland toegang hebben tot genoeg technieken die de waterstress kunnen verminderen, alleen voelen we die stress hier nog nauwelijks. Er zijn gebieden in de wereld waar de waterschaarste heel wat meer vraagstukken oplevert. In China of India is men daar al veel verder mee. In Brazilië staan indus­ trieparken waar alle utilities zijn geïntegreerd, daar zouden wij nog van kunnen leren.’

Traksel is het met Giessen eens dat het watervraagstuk in Nederland niet

zo’n hoge prioriteit heeft. ‘Zuiver beschouwd ligt het watervraagstuk direct in het verlengde van het energievraagstuk. Als energie geen belemmering zou zijn, zou je in principe al het zeewater kunnen ontzilten en

water. Als je bijvoorbeeld zout water gebruikt als koelwater, zit er al veel energie in de vorm van warmte in.

Dan is het een relatief goedkope stap om dat water vervolgens te ontzilten.

Uiteindelijk worden de afwegingen

‘Zonder voldoende zoet water loopt de Nederlandse economie volledig vast.’

heb je nooit schaarste. Vergeleken met water is energie veel duurder en veel bedrijven zullen dan ook eerder kijken hoe ze hun energieverbruik kunnen terugbrengen dan hun waterverbruik beperken.’ Toch ligt daar de kans voor de waterbranche, vindt Van Staveren. ‘Juist door water en energie integraal te bekijken, kom je tot mooie oplossingen. Je zou kunnen kijken naar multi purpose-gebruik van

toch op financiële gronden gemaakt en dan zal je de energiekosten daarin mee moeten nemen.’

Maatwerk Helbers is het niet helemaal met Van Staveren eens: ‘Ik geef toe dat het een wankel evenwicht is waarnaar de chemische industrie aan het zoeken is, maar we willen ook op milieugebied het beste jongetje van de klas worden. En dan

010_11_12_13_Q_Katern_water.indd 11

UTILITIES 11 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 16:48

kies je niet altijd voor de economisch meest voordelige oplossingen. Begrijp me niet verkeerd, we profiteren wel degelijk van het verbund-principe waarbij we de keten van exotherme en endotherme processen zo op elkaar afstemmen dat we weinig energie hoeven toe te voegen, maar dat is niet bij al onze keuzes het geval.

misschien nog wel duurzamer is om het water op het oppervlaktewater te storten.’ Mike Sijbrandij van Evides Industriewater wil wel nuance inbrengen in de opmerking van Giessen: ‘Ik denk dat je lokaal moet kijken wat de beste oplossing is. Dow koos voor hergebruik van effluentwater omdat zoet water schaars is in het

‘Onze blokkendoos met technieken is inmiddels groot genoeg om elk probleem op te lossen, het ligt er maar net aan hoeveel men ervoor wil uitgeven.’

Als je alleen op kosten stuurt, kies je niet altijd voor de meest duurzame oplossing. In Antwerpen werd drinkwater gebruikt als proceswater, door dat te vervangen voor water uit de Biesbosch nemen de kosten wel degelijk af, maar misschien nog belangrijker is dat we geen drinkwater meer gebruiken voor industrieel gebruik en daarbij ook nog het risico op koelwatertekorten beperken.’

Ger Ardon, hoofd van het waterdepartement van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, is het met de voorgaande sprekers eens dat de waarde van water in schril contrast staat tot de waarde van energie. ‘De beschikbaarheid van water heeft echter wel degelijk een hoge waarde. Wanneer bedrijven geen toegang hebben tot koelwater, kunnen ze hun processen niet meer bedrijven en lijden ze verlies.’ Leon Korving van Wetsus voegt daaraan toe dat het milieueffect van water in Nederland ook niet zo heel groot is. ‘Vergeleken met energiebesparing, biedt waterbesparing maar marginale winsten. Daarmee worden bedrijven ook niet direct geprikkeld om hun waterhuishouden onder de loep te nemen.’ Giessen beweert zelfs dat een integrale milieu life cycle-analyse op het hergebruiken van rioolwatereffluent als koelwater weleens negatief zou kunnen uitpakken: ‘Een deel van het duurzame denken is ingegeven door emoties. Terwijl als je rationeel kijkt en het effect op de verschillende milieucompartimenten afweegt, het

deel van Zeeland waar het bedrijf is gevestigd. Als de enige keuze het ontzilten van zeewater is, is het sluiten van de keten een interessante optie.

Zeker voor water geldt dat er veel maatwerk nodig is. Je kunt niet één model nemen en dit gebruiken voor alle bedrijven, overal ter wereld. Ook in het Rotterdam Rijnmond-gebied dreigt verzilting. De bedrijven die wij daar van demiwater voorzien, kiezen vanuit strategisch oogpunt voor het Brielsemeerwater.’

Europa Zelfstandig waterconsultant Ebo Roek weet wel waar de noodoproep van VEMW vandaan komt. ‘In 2015 wordt opnieuw het nationale waterplan gepresenteerd en dus worden nu al de messen geslepen. Hoewel water nu niet schaars is, kan verzwaarde wetgeving wel degelijk de prijs van water opdrijven.

En daar zitten de leden van VEMW natuurlijk niet op te wachten.’ Een van de zaken die de belangenvereniging in zijn brief aan de Deltacommissie aanstipte, was de bestaande heffing op lozingen van reeds gezuiverd water.

‘Deze zogenoemde verontreinigingsheffing propageert duurzaamheid maar bewerkstelligt het omgekeerde: de industrie kan minder investeren in het verduurzamen van de productieprocessen’, betoogde Tummers.

Van Staveren kan de redenering wel volgen: ‘Met name Europese wetgeving kan de waarde van water uiteindelijk opdrijven. Het is de vraag of de industrie daar mee om kan gaan.’

Sijbrandij denkt niet dat het zo’n vaart zal lopen: ‘Gezien de economische omstandigheden in Europa verwacht ik niet dat de EU nu de stress gaat opvoeren.’ De overige panelleden zijn het roerend met Sijbrandij eens, waarbij Roek nog opmerkt dat het voor een land al moeilijk is om één uniform beleid uit te voeren rondom water, laat staan dat dat voor een heel continent gaat lukken. ‘De situatie in Limburg is heel anders dan die in Zeeland of Groningen. Waar de een last heeft van verzilting, kan de ander weer tegen andere problemen aanlopen met bijvoorbeeld de grondof oppervlaktewaterkwaliteit. Anders dan de energiewereld opereert de waterwereld heel lokaal. Dan moet het beleid daar ook op aangepast zijn.’

Allianties Zo gaandeweg mag voorzichtig worden geconcludeerd dat de waterschaarste in Nederland meevalt. Toch heeft water wel degelijk een waarde, al was het maar omdat het een belangrijk koelmiddel en een transportmiddel van warmte is. ‘En vergeet niet de waarde van afvalwater’, vult Traksel aan. ‘Het is niet voor niets dat de waterschappen bezig zijn met de Energiefabriek en de Grondstoffenfabriek. Grondstoffen zoals fosfaat of stuviet, die veel worden gebruikt als kunstmest, worden steeds schaarser terwijl fosfaat in afvalwater meer kwaad doet dan goed. En zo zijn er veel meer waardevolle stoffen te winnen. Hetzelfde geldt voor biogas of cellulose dat kan worden gewonnen.’

De Nederlandse waterwereld lijkt dus een antwoord te hebben op bijna alle kwesties die spelen rondom water in al zijn vormen en toepassingen.

Giessen: ‘Onze blokkendoos met technieken is inmiddels groot genoeg om elk probleem op te lossen, het ligt er maar net aan hoeveel men ervoor wil uitgeven. In Zuid-Afrika moet vervuild mijnwater ook eeuwigdurend worden gezuiverd nadat de mijn niet meer productief is. Dan zijn exploitatiekosten belangrijker dan de initiële investering. We ontwerpen daar dan ook oplossingen die resulteren in cashpositieve bedrijfsvoering

12 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

010_11_12_13_Q_Katern_water.indd 12

01-05-13 16:48

door winning van waardevolle stoffen uit het mijnwater zoals grondstoffen voor de springstofindustrie, kalk en natuurlijk ook drinkwater. Als er in Nederland schaarste dreigt, kunnen we het dus oplossen, maar dat heeft wel zijn prijs.’

Wat dat aangaat is het volgens Korving beter om allianties aan te gaan met andere landen waar de schaarste urgenter is. ‘Landen zoals Spanje hebben nu al te kampen met de problemen die wij pas jaren later kunnen krijgen. Waarom kunnen we niet samen met de Spanjaarden zoeken naar de beste oplossingen voor hun problemen? De topsector Water wil Nederland als proeftuin inrichten voor waterinnovaties. Het is alleen de vraag of wij alle oplossingen nodig hebben die we hebben bedacht.

Zo’n alliantie breekt uiteindelijk ook de markt open voor commerciële opdrachten. Wetsus werkt intussen al samen met bedrijven en kennisinstellingen in Zuid-Europa omdat het een Europese subsidie wil binnenhalen op het gebied van ontzilting en zero liquid discharge. Dit moet een icoon-project worden voor de Europese watersector. Overigens wordt een deel van dit project ook in Nederland uitgevoerd.

Juist door het aangaan van dergelijke allianties met potentiële eindgebruikers kan Nederlandse watertechnologie beter naar de markt worden gebracht. Een demonstratieproject is immers van groot belang voor de vermarkting van een technologie.’

Of Nederlandse waterbedrijven daadwerkelijk voet aan de grond krijgen in het buitenland, waagt Van Staveren te betwijfelen: ‘In de praktijk blijkt men hier toch met lokale partijen in zee te gaan of met de partij die lokaal de meeste invloed heeft.’

Sijbrandij heeft andere ervaringen.

‘Na het project bij Dow in Terneuzen, breiden we de samenwerking uit in Duitsland. We zoeken dan wel naar een lokale partner omdat die nu eenmaal bekend is met de daar geldende wet- en regelgeving. Maar van tegenwerking is geen sprake.’

Machiel de Rooij van PWN Technologies tekent daarbij aan dat zo’n buitenlandse partner wel verwacht dat je mee investeert, ‘en wat dat aangaat zitten we niet aan de goede kant van de streep met een publieke NV als moeder.’ PWN Technologies is een dochter van Waterleidingbedrijf Noord-Holland.

Het bedrijf won onder meer de

Water Innovator of the Year Award met zijn SIX/CeraMac-technologie.

‘We hebben een innovatief concept ontwikkeld, dat ook veel problemen met oppervlaktewaterzuivering in het buitenland kan oplossen. Maar de publieke positie van PWN maakt dat financiering van die commerciële activiteiten lastig is.’

Koppeling Als er een conclusie mag worden getrokken uit de discussie over de waarde van water, is dat de waarde van water niet op zichzelf staat. De meerwaarde zit in de koppeling; water en energie of water en grondstoffen.

De mens kan niet zonder water en ook de industrie is afhankelijk van de vloeistof die tweederde van het aardoppervlak bedekt. Zolang er genoeg zoet water voorhanden is, zal de intrinsieke waarde van water dan ook niet zo heel hoog zijn. Maar als verzilting, vervuiling of verdroging roet in het eten gooien, zijn de gevolgen verstrekkend.

In sommige delen van de wereld is de situatie al zodanig dat water schaars is.

De Nederlandse watersector kan met zijn hoge kennisniveau bijdragen aan oplossingen voor die problemen. n

010_11_12_13_Q_Katern_water.indd 13

UTILITIES 13 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 16:48

Water Binnenkort gaat bij het Antoniusziekenhuis in

Sneek een proef van start om haar afvalwater van bacteriën te zuiveren. In de ene cilinder gebruikt men ozon en hoogfrequente wisselstroom, in de andere UV-licht en ultrasoon geluid. Beiden zorgen ervoor dat multiresistente bacteriën worden gedood. ‘Met deze technologiën besparen we dertig procent op energie.

Bijkomend positief effect is dat bio-fouling wordt voorkomen’, zegt dr. ir. Mateo Mayer van Water Waves en Pure Green.

Tekst: Tseard Zoethout Beeld: Wetsus en Antoniusziekenhuis Sneek

Ozon, licht en geluid doden ziekenhuisbacteriën Hoewel afvalwater van ziekenhuizen volgens de wet als huishoudelijk afvalwater wordt aangemerkt, wijkt het daar, in de praktijk, soms sterk vanaf. Niet alleen zware metalen uit laboratoria en de röntgenafdeling (als arseen, chroom, cadmium, kwik, zilver, zink en lood) komen in relevante hoeveelheden vrij. Via het toilet (urine en/of ontlasting) komen er ook 850 actieve stoffen uit pakweg 18.000 soorten geneesmiddelen in het riool terecht. Daarop zijn de RWZI’s (rioolwaterzuiveringinstallaties) echter niet ingericht. Rioolwaterzuiveringen verwijderen namelijk vooral de zuurstofbindende stoffen, stikstof en fosfaten en kunnen dat in veel mindere mate doen voor microbiële pathogenen als resistente bacteriën, virussen en protozoa die zich in het afvalwater van ziekenhuizen bevinden. Die organische verbindingen worden daarom gewoon geloosd op het oppervlaktewater.

De gevolgen voor het aquatisch milieu aldaar zijn vooralsnog onduidelijk.

Enerzijds heeft de natuur een zelfreinigend vermogen en worden deze

geneesmiddelenresten afgebroken of geabsorbeerd, anderzijds hopen ze zich op in het oppervlaktewater. In dat laatste geval, indien hormonale stoffen (als de pil) niet worden afgebroken, kunnen amfibieën en vissen vergroeid of misvormd raken, met meer verstoringen verderop in het ecosysteem tot gevolg. Dat is een zeer onwenselijke situatie voor onze drinkwaterbedrijven, temeer omdat ze tegenwoordig worden gedwongen steeds meer drinkwater uit het oppervlaktewater te halen.

Voorop lopen ‘Iedereen heeft inmiddels wel gehoord van hogere waterkwaliteitseisen voor diclofenac, aspirines of hormonale producten.

Ondertusen verdwijnt een groot deel van alle medicijnresten uit ziekenhuizen via toiletten naar het riool.

Daarin zitten onder meer resistente bacteriën en virussen. Sinds de kaderrichtlijn Water van de EU van kracht is geworden, neemt de aandacht voor waterkwaliteit toe’, zo plaatst onderzoeker Mateo Mayer het onderwerp in perspectief.

Enkele jaren geleden werkte Mayer bij AkzoNobel tot hij, toevalligerwijs, voor een project op de watercampus in Leeuwarden bij Wetsus moest zijn. Hij vond het er zo interessant dat hij zijn baan opzegde en zich bij Wetsus op R&D stortte, R&D die zich op het snijvlak van biotechnologie en electrotechniek bevindt. Al snel richtte hij, samen met partners uit het Wetsus-netwerk, een aantal start-ups op en stortte zich full-time op productontwikkeling. Vanuit twee van deze start-ups, Water Waves en Pure Green, wil Mayer vanaf deze zomer ruim twee jaar lang enkele innovatieve desinfectietechnologieën bewijzen (ook daarna zal de proef voor een aantal partijen worden gehandhaafd, red.). De apparatuur is door Pure Green en Water Waves vanaf idee tot werkend prototype ontwikkeld en in nauwe samenwerking met Automatic Electric Europe, een nieuw transformator- en assemblagebedrijf uit het Noord-Hollandse Schagen, gerealiseerd. Op die manier liggen de technische specificaties vast, is certificering geregeld en kunnen de

14 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

014_15_17_S_Katern_water 2.indd 14

01-05-13 16:48

start-ups probleemloos naar industriële productieopgeschalen. Daarmee lopen ze, althans volgens eigen zeggen, jaren vooruit op de markt.

‘Er bestaat nu nog geen specifieke regelgeving voor het afvalwater van ziekenhuizen’, verklaart hij. Enkele deuren verder, in een klimaatgereguleerde testruimte, vinden diverse onderzoeken van Wetsus plaats (waaronder het zijne).

‘Met de toegenomen aandacht zal het echter niet lang meer duren voordat wetten voor ziekenhuisafvalwater van kracht worden. Wie dus in staat is om met een betaalbare, bewezen technologie op de markt te komen, heeft een streepje voor. Bovendien scheppen de onderzoeken gegevens voor de overheid zodat die op de technologie kan instappen die het minste energieverbruik heeft’, aldus Mayer.

‘Met de toegenomen aandacht zal het niet lang meer duren voordat wetten voor ziekenhuisafvalwater van kracht worden.’

Cilinders Hoe de installatie en de processen er dan precies uitzien?

De testfaciliteit bevindt zich bij het Van Hall-instituut. Het is een klimaatgereguleerde ruimte die bekend staat als het Water Applicatie Centrum (of WAC). Hier kan een keur aan waterbedrijven nieuwe producten testen.

Aan het eind van het vertrek bevinden zich onderzoekskasten waarin de prototypes van de desinfectie-apparatuur staan. Meetapparatuur staat op de grond. Mayer laat zien wat hij straks gaat doen met de zelf gefabriceerde opstellingen die nu nog leeg zijn.

Hij wijst op de opstelling van Pure Green. ‘In deze cilinder pompen we ozon met een overmaat lucht. Dat zorgt voor een opgaande beweging

(het principe van de fluïde bedreactor, red.). Door de vloeistof, gevuld met ziekenhuisafvalwater, bewegen zich metalen staafjes die de stroom draadloos uit hoogfrequente wisselspoelen krijgen. Tussen deze spoelen zetten we straks camera’s die alles filmen zodat we het proces ook in de gaten kunnen houden. Later - maar dat is nu nog veel te duur - kunnen we er misschien leds voor gebruiken. Hoe dan ook, welke typen inductiestaafjes we ervoor inzetten, zij zorgen dat de celmembranen van de bacteriën in de vloeistof worden aangetast.’

Mayer toont de andere opstelling, rechtop staand in een kast, de proef van Water Waves. Ook weer een cilinder. Nu echter zijn er van boven

014_15_17_S_Katern_water 2.indd 15

UTILITIES 15 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 16:48

EE FR

ce s an m ie tr ) t ili k.co en ,n 295 : ut ee e tio € w bi e od tyhi av lc ili ex (s na -ut io n ot ea om op Pr eur . w w

w

Have you got a thirst for technology, networking and industry insight?

Place yourself at the forefront of the smart energy revolution.

15-17 October, Amsterdam The Netherlands

Het Polytechnisch Zakboeksmart is al meer dan 80 jaar eenhomes onmisbare vraagbaak voor technici uit vele metering smart smart t&d renewable infrastructures

integration & storage

ict & data management

end-user engagement

vakgebieden. Het bevat een unieke verzameling gegevens in de vorm van definities, formules, tabellen, schema’s en grafieken. Nieuwe informatie is toegevoegd over (onder andere) impregneren, trillingsisolatie, wrijving, slijtage en smering. Alle onderwerpen zijn volledig afgestemd op de Eurocodessystemathiek. Het formaat is vergroot en de opmaak is verbeterd, waardoor het aflezen van figuren en tabellen een stuk eenvoudiger is geworden.

Ga voor meer informatie en uw bestelling naar www.sdu.nl/polytechnischzakboek POLYTECHNISCH ZAKBOEK, 52e druk Redactie Prof. Ir. F. van Herwijnen, Prof. Ir. P.H.H. Leijendeckers, Prof. Dr. Ir. G. de Roeck, Ir. G.A. Schwippert, Prof. Ir. Y. Verbakel ISBN 9789062287703 € 175,- excl. verzend- en administratiekosten

016_synergy_sdu.indd 1

01-05-13 10:57

tot onder electroden in bevestigd.

Door op de cilinder UV-licht en ultrasoon geluid te richten, hoopt de onderzoeker vergelijkbare effecten als bij de eerste opstelling te bewerkstelligen. Het medium voor het transport van ultrasoon geluid is een aantal glazen knikkers. ‘Dat kan ultrasoon geluid door de hele kolom verplaatsen’, zegt de onderzoeker. ‘Zonder knikkers blijft een ultrasone geluidsgolf geconcentreerd in een wolk, niet groter dan een vuist. Met knikkers verspreid je het geluid door de hele cilinder. En als je dit dan combineert met UV-straling, dan verwachten we dat het desinfecterende effect groter is dan afzonderlijk. Daarop optimaliseren we, niet op de afzonderlijke technieken.’

Geen chemicaliën Volgens de onderzoeker hebben deze desinfectiemethoden aantoonbare voordelen ten opzichte van bestaande technologieën. ‘De alternatieven zijn chloordesinfectie, absorptie door actieve kool en ozonering’, zo licht hij toe. ‘Als je chloor toepast, krijg je echter organisch gechloreerde verbindingen die ook weer toxisch kunnen zijn en hormonale werking kunnen

De led-inductiereactor in bedrijf. De inductiestaafjes zorgen dat de celmembranen van bacteriën in water worden aangetast waardoor het water wordt gezuiverd.

Water Waves en Pure Green willen straks met verschillende concepten bewijzen dat de energie-efficiency toeneemt door celmembranen poreus te maken. Als bijkomend effect biedt de ontwikkelde technologie tevens mogelijkheden om bio-fouling in afvalwaterleidingen van het ziekenhuis te voorkomen. ‘Mocht de proef lukken’, zo neemt Mayer een voorschot op de toekomst, ‘dan

‘Vanuit twee start-ups, Water Waves en Pure Green, wil men vanaf deze zomer ruim twee jaar lang enkele innovatieve desinfectietechnologieën bewijzen.’ hebben. Wij gebruiken helemaal geen desinfectiemiddelen (lees: chemicaliën, red.). Door het celmembraan van de pathogene bacteriën slechts even lek te prikken, verbruiken we veel minder energie, ik schat tot wel dertig procent. Verder richt de nieuwe, te testen techniek zich ook veel specifieker dan actieve kool alleen op micro-verontreiniging in medicijnresten. Voor de andere technologie, die van Pure Green, hebben we bovendien een nieuw type ozongenerator ontwikkeld dat twintig tot veertig procent minder energie verbruikt dan de huidige alternatieven. Dat type generator passen we natuurlijk toe in het project: het levert ons meteen een duurtest op.’

kunnen we snel opschalen van een paar honderd liter per uur naar het honderd- tot duizendvoudige en de technologie schakelbaar maken. Dat is de beste oplossingsrichting om het probleem aan te pakken: meteen bij de bron en dus per ziekenhuis, niet via een centraal inzamelpunt’, besluit Mateo Mayer.

Onderzoeksprogramma Binnen onderzoeksinstituut Wetsus houdt men zich bezig met meerdere onderzoeken naar afvalwater uit ziekenhuizen. Samen met de provincie en SNN (Samenwerkingsverband Noord-Nederland) heeft Wetsus gelden uitgetrokken om de infrastuctuur

van het project te financieren. De R&D strekt zich verder uit dan eerdere Pills en no-Pills projecten, opgezet door farmaceutische bedrijven, andere marktpartijen en de Europese Unie. Heleen Sombekke, projectmanager voor de behandeling van ziekenhuiswaterafval, licht toe.

‘Wij onderzoeken diverse soorten afvalwater uit ziekenhuizen. Een richt zich op antibiotica afkomstig uit interne geneeskunde en de longafdeling, een ander op toiletwater dat nu nog rechtstreeks naar het riool gaat. Binnen het Nederland-Duitse onderzoek, gefinancierd vanuit het Europese Interreg IV-programma, staat kennisuitwisseling over rio-thermie en ziekenhuiswaterafval centraal.

Wij focussen ons op de laatste variant, de microbiologische. Hoe sterk is de resistentie van dergelijke stoffen in het water? Je spreekt immers wel van enkele tientallen kuubs per uur per ziekenhuis. De Duitsers zijn verder met riothermie, dus hoe je warmte uit reststromen kan terugwinnen en daarmee het koude water kan verwarmen. Wij zijn juist weer verder op het gebied van behandeling van afvalwater van ziekenhuizen. Voor dit Interreg IV A-programma is Wetsus de penvoerder. De gelden gaan naar laboratoriummateriaal en de uren die de onderzoekers aan hun projecten besteden.’ n

014_15_17_S_Katern_water 2.indd 17

UTILITIES 17 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 16:48

technologie Superschoon waterstof Engelse wetenschappers hebben een manier bedacht om op grote schaal goedkoop en veilig waterstof te produceren. En daarmee lijkt deze milieuvriendelijke brandstof nu eindelijk aan zijn grote doorbraak te kunnen beginnen.

Waterstof is een veelbelovende brandstof. Zo kan deze (op papier) gemakkelijk geproduceerd worden en wel door water te splitsen in waterstof en zuurstof. Daarnaast is de brandstof ook nog eens zeer milieuvriendelijk: bij de verbranding van waterstof komen geen vervuilende stoffen vrij.

Ondanks dat waterstof daarmee zeer veelbelovend is, heeft de brandstof

de grote doorbraak nog niet doorgemaakt. Dat heeft meerdere redenen. Zo is de huidige manier waarop wetenschappers waterstof uit water halen, niet ideaal. Onderzoekers verwijderen het waterstof en de zuurstof tegelijkertijd en daardoor is er kans op explosies. Ook wordt voor het ‘maken’ van waterstof gebruikgemaakt van elektrische energie die vaak door fossiele brandstoffen wordt opgewekt.

Zo schoon is deze waterstof dus niet.

Om de manier waarop waterstof nu wordt gewonnen te verbeteren, richtten Engelse wetenschappers zich op de plant. Planten zijn in staat om

Wetenschappers maken piepkleine batterij

zoek van de meest uiteenlopende wetenschappelijke instituten en bedrijven. De komende jaren zullen wetenschappers hard aan de zonneschijf blijven werken. Ze hebben daarvoor iets meer dan twee miljoen dollar gekregen. Uiteindelijk moet er met dat geld over drie jaar een zonneschijf zijn die tegen een aantrekkelijke prijs kan worden geproduceerd.

Wetenschappers van de universiteit van Illinois zeggen dat ze een doorbraak hebben bereikt in het ontwerp van batterijen. Door de complexe, driedimensionale microstructuur van de batterij is deze slechts enkele millimeters dik, stellen de onderzoekers in Nature Communications. Een smartphonebatterij zou in een paar seconden kunnen worden opgeladen.

Batterijen hebben twee componenten, een anode en cathode, of de pluskant en de minkant. De onderzoekers gebruikten een snel oplaadbaar cathode-ontwerp van een andere professor uit Illinois en ontwierpen een bijpassende anode, die op microscopisch niveau met elkaar kunnen worden geïntegreerd.

In tegenstelling tot standaard anodes in lithium-ion batterijen is deze driedimensionaal, waardoor er meer oppervlak is voor chemische reacties.

Daarom is zowel de outputsnelheid als oplaadsnelheid veel hoger.

Naast telefoons zouden ook medische apparatuur, lasers en andere apparatuur kleiner kunnen worden door de uitvinding. Er kleven nog wel nadelen aan de batterij. Zo verliest het prototype al een derde van zijn energie na vijftien keer opladen.

Licht ‘van 2000 zonnen’ Diverse wetenschappers hebben een fotovoltaïsch systeem ontwikkeld dat tweeduizend keer meer zonlicht opvangt dan normale zonnecellen en in staat is om tachtig procent van de inkomende zonnestraling om te zetten in bruikbare energie.

Het prototype is inmiddels klaar. Het bestaat uit een paraboolschijf met heel veel spiegeltjes. Aan de schijf bevindt zich een systeem dat de locatie van de zon bepaalt en de schijf zo op de zon richt dat deze het meeste zonlicht opvangt. De spiegeltjes reflecteren het zonlicht zo dat het heel geconcentreerd op de fotovoltaische chips valt. De chips ontvangen zo tweeduizend keer meer zonlicht dan ze normaal zouden binnenkrijgen.

De chips zetten de zonnestraling weer om in bruikbare energie. Elke chip kan op een zonnige dag in acht uur tijd zo’n 200 tot 250 watt opwekken. En aangezien de schijf honderden chips bevat, levert deze dus aanzienlijk veel energie.

Het ontwerp van de zonneschijf is gebaseerd op tientallen jaren onder-

de energie van de zon te gebruiken om watermoleculen op verschillende momenten en op verschillende plekken in de plant te scheiden in waterstof en zuurstof. Wetenschappers keken het kunstje af en melden in het blad Nature Chemistry dat het ze gelukt is om de vaardigheid van planten na te apen en op een schone, goedkope en veilige manier waterstof te produceren.

18 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

018_19_technologie.indd 18

01-05-13 14:32

Microbrandstofcel laadt telefoon op Het is de nachtmerrie van menig smartphone-verslaafde. U loopt in de middle of nowhere en uw telefoon gaat uit. Een lege batterij! En nu? Dankzij wetenschappers hoeft u alleen maar een slootje, poeltje of kraantje op te zoeken om uw telefoon weer op te laden ... met water. Het werkt eigenlijk heel simpel. U koppelt uw telefoon aan een klein apparaatje (‘PowerTrekk’ genoemd). Vervolgens laat u water over de PowerTrekk stromen en uw telefoon wordt opgeladen.

De technologie achter dit ingenieuze systeem is bedacht door het KTH Koninklijk Technologisch Instituut in Stockholm en is gebaseerd op microbrandstofcel-technologie.

Wanneer water op een metalen schijf in de PowerTrekk wordt gegoten, komt

waterstofgas vrij en gecombineerd met zuurstof zorgt dit voor een chemische reactie. De energie die bij die chemische reactie vrijkomt, wordt vervolgens omgezet in elektrische energie. De PowerTrekk kan zo voldoende energie

leveren om een iPhone op te laden.

De PowerTrekk kan de opgewekte energie direct aan de smartphone leveren. Het is ook mogelijk om de energie op te slaan en op een later tijdstip te gebruiken om de telefoon op te laden.

E. coli blijkt diesel te kunnen produceren hoeft te worden met petroleumproducten alvorens deze in de tank kan worden gegooid. Een ander voordeel is dat tanks, maar ook pijpleidingen en tanks waarin diesel vervoerd en opgeslagen wordt, niet hoeven worden aangepast. ‘Het produceren van een commerciële biobrandstof die gebruikt kan worden zonder dat het nodig is om voertuigen aan te passen is vanaf het begin het doel geweest’, zegt onderzoeker Jon Love.

iLinqs App Wetenschappers van de universiteit van Exeter hebben de bekende E. coli-bacterie zover gekregen dat deze diesel produceert. De diesel is bijna identiek aan de diesel die het tankstation aanbiedt en kunt u zo - zonder eerst met andere stoffen te mengen in uw tank gooien.

E. coli-bacteriën zetten van nature suikers om in vet. Dat vet gebruiken ze vervolgens om aan hun celmembraan te werken. Wetenschappers hebben nu speciale stammen van deze bacterie ontwikkeld die mid-

dels hetzelfde proces synthetische brandstofolie creëren. Zo produceren de bacteriën dus eigenlijk - zij het in kleine hoeveelheden - biodiesel. Dat schrijven de onderzoekers in het blad Proceedings of the National Academy of Sciences.

Het grote voordeel van de biodiesel die de bacteriën produceren, is dat deze sterk lijkt op de diesel die tankstations nu al aanbieden. Dat betekent dat deze biodiesel - in tegenstelling tot biodiesel die bijvoorbeeld uit planten wordt gehaald - niet gemengd

Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Hoe werkt het?

Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’, start de app op uw smartphone of tablet en scan de foto waarbij het icoon is geplaatst. Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

UTILITIES 19 nr. 4 - mei 2013

018_19_technologie.indd 19

01-05-13 14:32

Water Rotterdam bouwt een enorm warmtenetwerk dat

eind dit jaar in gebruik wordt genomen. Zo’n 50.000 woningen en bedrijven gaan restwarmte afnemen van de industrie. Het is één van de projecten waarmee de stad zijn klimaatdoelstellingen voor 2025 hoopt te halen.

Tekst: Sal Stam Beeld: Carel Kramer

Mega-cv brengt duurzame warmte in Rotterdam-Zuid Hij is niet overal even zichtbaar, maar wordt wel onmisbaar. Een 26 kilometer lange leiding voor het transport van warm water, van Rozenburg naar Rotterdam. De aanleg is op dit moment in volle gang. De leiding vormt de belangrijkste schakel van de Nieuwe Warmteweg, een buizensysteem dat warmte gaat vervoeren naar plekken waar het nuttig gebruikt kan worden. Zo’n 50.000 huishoudens en bedrijven, waaronder het Maasstad Ziekenhuis, zullen de komende jaren van de duurzame warmte gebruik maken.

Schonere lucht De Nieuwe Warmteweg maakt gebruik van restwarmte die afkomstig is van de afval- en energiecentrale AVR-Van Gansewinkel in Rozenburg. Daar komt bij de verbranding van afval warmte vrij waar nu nauwelijks wat mee wordt gedaan. Door er water mee te verwarmen krijgt het restproduct een duurzame bestemming.

De eindgebruikers hoeven zo niet zelf te stoken om aan hun warmte te komen. Uiteindelijk wordt de leiding niet 26, maar 52 kilometer lang: het water stroomt, eenmaal afgekoeld,

Ambitieverklaring duurzame warmteen koudevoorziening in 2030 Met de aanleg van de Nieuwe Warmteweg zet Rotterdam een belangrijke stap naar een duurzame warmtevoorziening voor de hele stad. Intussen neemt ook de vraag naar koude toe, met name in het centrum. Om op termijn te kunnen voldoen aan de vraag naar zowel warmte als koude, hebben de belangrijkste partijen (waaronder gemeente, energiebedrijven, woningcorporaties en projectontwikkelaars) op 22 april een verklaring ondertekend. Daarin spreken ze de ambitie uit om in 2030 te komen tot een betrouwbare collectieve warmte- en koudevoorziening, die kostenneutraal is en betaalbaar voor de gebruikers. Het streven is de helft van de woningvoorraad en overig vastgoed op het warmtenet aan te sluiten. Dit moet leiden tot een CO2-reductie van tachtig procent in de gebouwde omgeving en een gezond leefklimaat dat vergelijkbaar is met andere grote steden in Nederland. Tot de ondertekenaars van de verklaring behoren behalve de gemeente Rotterdam onder meer het Havenbedrijf, het Warmtebedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en de energiebedrijven Nuon en Eneco.

ook weer terug, in een gesloten systeem. Bij AVR wordt het transportwater dan weer opgewarmd en begint het proces van voren af aan.

Het project in de Maasstad is op meerdere fronten ambitieus te noemen. Voornaamste doel van het project is om de uitstoot van broeikasgassen omlaag te brengen. Het samenwerkingsverband Rotterdam Climate Initiative mikt op een halvering van de CO2-uitstoot in 2025 ten opzichte van 1990. De Nieuwe Warmteweg moet daar een flinke bijdrage aan leveren. ‘Door energie efficiënter te gebruiken, denken we ruim een kwart van de CO2-ambitie voor de gebouwde omgeving te realiseren’, zegt Wouter Verhoeven, manager business development van het Warmtebedrijf Rotterdam. Het Warmtebedrijf, verantwoordelijk voor de aanleg en exploitatie van het netwerk, hoopt de jaarlijkse uitstoot van CO2 met 70 tot 80 kiloton te verminderen. Ook de lokale luchtkwaliteit verbetert. Doordat geen gasketels in de huizen meer nodig zijn, neemt de uitstoot van stikstofoxiden af. Deze verbindingen dragen bij aan smogvorming, verzuring en vermesting.

Tijdelijke oplossing Bij AVR zal het water wegstromen bij een

20 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

020_21_L_artikel.indd 20

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

01-05-13 16:46

Op dit moment wordt de 26 kilometer lange leiding voor het transport van warm water aangelegd tussen Rozenburg naar Rotterdam. 50.000 huishoudens en bedrijven gaan straks profiteren van het Rotterdamse warmtenetwerk.

temperatuur van 120 graden. Het water in de retourleiding is, afhankelijk van het seizoen, afgekoeld tot circa 70 graden. Op drie plaatsen langs de leiding komt een pompstation om de druk in het systeem op peil te houden. De levering van de warmte bij de eindgebruikers wordt onder meer gedaan door Nuon Warmte. Het bedrijf heeft contracten gesloten voor de wijken Feijenoord, Charlois, IJsselmonde en Hoogvliet.

Deze gebieden zijn op termijn samen goed voor ruwweg de helft van de totale afname van de Nieuwe Warmteweg. Een deel daarvan maakt nu al gebruik van het netwerk van Nuon Warmte. ‘Zo’n 5800 woningen en bedrijven zitten op ons netwerk.

Dat moeten er eind dit jaar 6800 zijn.

Voor de warmteproductie hebben we nu een tijdelijke oplossing gekozen: een Tijdelijke Warmtecentrale (TWC). Dit zijn mobiele containers die nu nog voor de warmte zorgen.

Zodra het warmtenetwerk in gebruik is, kunnen we de TWC’s weghalen’,

aldus business manager Marnix van Alphen van Nuon Warmte.

Volgens Van Alphen is de aanleg van het warmtenetwerk erg complex omdat het om bebouwd gebied gaat.

‘In een splinternieuwe woonwijk is het veel overzichtelijker. Daar begin je in feite in een zandbak waar nog

Van Alphen: ‘In het oorspronkelijke plan mikten we met de aansluitingen op tachtig procent nieuwbouw en twintig procent bestaande woningen.

Waarschijnlijk moeten we ons nu iets meer gaan richten op bestaande woningen. Maar ook daar kun je duurzame warmte goed toepassen. Natuurlijk

‘Door energie efficiënter te gebruiken, denken we ruim een kwart van de CO2-ambitie voor de gebouwde omgeving te realiseren.’ niets ligt. Hier ligt het al vol met rioleringen en kabels, dat maakt het veel ingewikkelder. Het betekent ook dat het langer duurt voordat je de kosten hebt terugverdiend. Wij gaan ervan uit dat dat hier meer dan twintig jaar zal duren. Op een plaats waar nog niets ligt, kan dat wat sneller.’

Bestaande woningen Een andere complicatie is dat een aantal geplande nieuwbouwprojecten door de economische crisis niet doorgaat.

moet een woning geschikt zijn voor een aansluiting en het moet ook rendabel zijn. We gaan er echter nog steeds vanuit dat we de 25.000 woningen en bedrijven over tien jaar zullen halen.’

AVR gaat zeker dertig jaar warmte leveren aan het netwerk. Het is de bedoeling dat uiteindelijk nog veel meer partijen van het netwerk gebruik gaan maken, als toeleverancier en als gebruiker van de warmte, aldus Wouter Verhoeven van het Warmtebedrijf Rotterdam. ■

020_21_L_artikel.indd 21

UTILITIES 21 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 16:46

Energie ISO 50001 is de nieuwe norm voor energie­

managementsystemen. Deze norm heeft voordelen te over. Maar in Nederland laat het succes van de nieuwe norm één jaar na invoering nog op zich wachten.

Norm maakt energiebesparing een mentaliteit Gevraagd naar het aantal gecertificeerde, Nederlandse ISO 50001-organisaties zegt Bert Dijkstra – Consultant NEN Energy Resources: ‘De start was veelbelovend, maar ik denk dat het er nu een stuk of zeven zijn. Internationaal is ISO 50001 groeiende, zitten we op ongeveer 650 certificaten, waarvan een aanzienlijk deel in Europa. Dat wil overigens niet zeggen dat niet meer organisaties ISO 50001 hebben ingezet. Certificatie is namelijk niet verplicht, het is een keuze van de betreffende organisaties. Dat heeft vooral met de prijs te maken.

Certificering vraagt om een externe auditor die de organisatie helemaal doorlicht. Dat kan vooral voor kleinere bedrijven niet opwegen tegen de baten.’

Binnen een economie die onder druk staat, vormt energiebesparing een heet hangijzer. Gechargeerd gesteld: energiebesparing resulteert uiteindelijk in lagere kosten.

Energiemanagementsystemen zijn de oplossing. Ze verbeteren de efficiën-

tie van het energieverbruik, reduceren daarmee de kosten én brengen de uitstoot van broeikasgassen terug. En het was de Universiteit van Harvard die aantoonde dat ondernemingen met een duurzame bedrijfsvoering uiteindelijk een betere concurrentiepositie kunnen overleggen.

Maar hoe realiseert een organisatie lagere energiekosten? Namens het Nederlandse Normalisatie-instituut legt Dijkstra uit: ‘Veel bedrijven hebben al milieuzorg volgens de ISO 14001 ingevoerd. Het aspect ‘energie’ komt weliswaar terug in deze norm, maar de realisatie daarvan was niet duidelijk. ISO 50001 gaat wél in op de complexiteit van energiebesparing en de expertise die daarvoor wordt gevraagd. Deze gerichte focus levert structurele CO2-reductie en kostenbesparing op.’

Strijd Aan de introductie van de nieuwe, mondiale norm voor energiemanagementsystemen ging een behoorlijk strijd vooraf. Europa zette

De voorlopers De zeven Nederlandse ISO 50001-gecertificeerde bedrijven: • Bodycote Hardlingscentrum • E-Max Aluminium Profielen • Equinix data center provider • Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard • Kuwait Petroleum Europoort • Sappi • Van Houtum

22 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

022_23_24_T_artikel.indd 22

in op een nieuwe standaard die aansloot op de structuur van ISO 14001.

Maar de Verenigde Staten had andere plannen.

Het gevolg was een discussie, waarin Nederland een belangrijke rol speelde. ‘Op het gebied van energiemanagement is Nederland altijd voorloper geweest’, stelt Dijkstra.

‘De Nederlandse praktijkervaring en de referentie energiezorg van AgentschapNL zijn ingebracht in die discussie. Mede daardoor heeft Europa een beslissend streepje voor gekregen.’

Het resulteerde in ISO 50001, een mondiale norm die organisaties moet helpen hun energiezorg te monitoren én te verbeteren. Dijkstra: ‘Omdat dit de eerste mondiaal geaccepteerde norm is op het gebied van energiemanagementsystemen, nemen tot op heden vooral internationaal opererende organisaties het voortouw met ISO 50001.

Niettemin blijft het aantal Nederlandse gecertificeerde ISO 50001 bedrijven schamel: bij Dijkstra zijn er zeven bekend. Uitgerekend in Nederland - een van de roergangers achter de nieuwe norm - moet de implementatie van ISO 50001 op grote schaal nog op gang komen.

Mentaliteitsverandering ISO 50001 heeft Nederlandse industriële organisaties genoeg te bieden, benadrukt Dijkstra. ‘Er is veel te

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

01-05-13 16:41

g

Hoe meer energie er verbruikt wordt, hoe meer er te winnen valt met energiemanagementsystemen. De chemische industrie, met een hoog verbruik, kan dus veel besparen. Maar dit vraagt om een mentaliteitsverandering. ‘Dus hoe ver wil je gaan?’

winnen op het gebied van energiemanagement. Al is dat moeilijk te kwantificeren. Ik kan nu wel zeggen dat een organisatie tien, twintig of dertig procent kan besparen op haar energiekosten, maar alles heeft in eerste instantie te maken met de bereidheid van de onderneming. Het besparen van energie vraagt om een mentaliteitsverandering. Dus hoe ver wil je gaan?’

Dijkstra vervolgt: ‘ISO 50001 is ontwikkeld voor zowel kleine als grote bedrijven. Maar het spreekt voor zich dat de bakker om de hoek minder investeert in energiebesparing dan een chemische industrie. Bij het monitoren van je energieverbruik kan die bakker zeggen: ik let alleen op de hoofdmeter, die plakt niet nog een aparte meter op bijvoorbeeld zijn oven. Maar chemische industrieën hebben met hun hoge energieverbruik veel meer te winnen, dus die zullen ook veel verder gaan in hun energiemonitoringsysteem. Dan ga je in processen zitten, in het aanbrengen van detail- en tussenmeters voor de monitoring op detailniveau, in het maken van bijvoorbeeld een meter-

plan. Vanzelfsprekend brengt dat ook extra kosten met zich mee, dat is een afweging die iedere organisatie moet maken.’

Verankering Volgens Dijkstra kan ISO 50001 organisaties helpen die eerder aangehaalde mentaliteitsverandering tot stand te brengen. Hij wijst op de geïntegreerde ‘plan-docheck-act-methode’ die de nieuwe norm voorschrijft. Daarmee moet

een verankering van het energiebeleid in de organisatie.’

Dat doet de nieuwe norm onder andere door de verantwoordelijkheid voor het energiemanagementsysteem neer te leggen bij de top van een organisatie. Dijkstra: ‘Energieverbruik is vaak vrij technisch van karakter. Daarom moet je het zichtbaar maken, zorgen dat het binnenkomt op managementniveau.

Dit blijkt vaak lastig voor technisch

‘Mensen zijn geneigd nóg een stapje harder te zetten, zodra je de gevolgen van energiebesparing uitdrukt in harde euro’s.’

ISO 50001 voorkomen dat energiebesparing binnen een organisatie afhankelijk is van ad-hoc-beleid veroorzaakt door bijvoorbeeld de persoonlijke belangstelling van een leidinggevende werknemer, subsidieregelingen of een oliecrisis. In plaats daarvan moet energiebesparing een wezenlijk onderdeel uitmaken van de strategie van de organisatie. ‘Doe je dat niet, dan wordt je energiebeleid los zand’, verklaart Dijkstra. ‘ISO 50001 zorgt voor

geschoold personeel, omdat zij vooral vakinhoudelijk onderlegd zijn. Het management van een organisatie moet zijn handtekening onder het energiebeleidsplan zetten, moet het een vast onderdeel uitmaken van het beleid. Dat is een vereiste binnen ISO 50001. Er moeten targets vastgesteld worden. Organisaties moeten voor ieder jaar vastleggen welke energiebesparingsmaatregelen ze nemen en wat hun besparingen zijn. Halen

022_23_24_T_artikel.indd 23

UTILITIES 23 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:31

ze die doelen niet, dan moeten ze verklaren waarom dat niet is gelukt.

Al die maatregelen maken het energiemanagementsysteem tastbaarder en inzichtelijker. Zeker zodra je de gevolgen uitdrukt in harde euro’s. Dan is de directie geneigd nóg een stapje extra te doen.’

CO2-Prestatieladder De

voordelen van ISO 50001 schuilen niet alleen in de lagere energiekosten. Dijkstra wijst op de CO2-Prestatieladder: een initiatief van ProRail dat inmiddels is ondergebracht bij de stichting SKAO en uitgegroeid tot een breed gedragen score-systeem op het gebied van CO2-uitstoot. Hoe hoger de positie van een organisatie op de ladder, hoe groter het voordeel in het aanbestedingsproces. Een interessant gegeven, zeker met grote inkopers als Rijkswaterstaat als een van de deelnemers. En binnen het beoordelingsproces van de CO2-Prestatieladder vormt ISO 50001 een belangrijk onderdeel. Bovendien helpt ISO 50001 organisaties te kijken naar de energie-inkoop. Daarin mag prijs niet alleen doorslaggevend zijn. Kwaliteit is ook belangrijk. ‘ISO 50001 stuurt organisaties bij het inkopen van energie’, zegt Dijkstra. ‘Dat is ingebracht op Amerikaans initiatief. Bij de liberalisering van de energiemarkt is daar destijds te weinig geïnvesteerd in de infrastructuur. Toen vervolgens enkele energiecentrales uitvielen, was er ineens sprake van enorme kostenposten. Dat probeert ISO 50001 te voorkomen. Zekerheid van levering vormt een belangrijk onderdeel van een energiecontract. Ook de herkomst van de energie, grijs of groen, kan een van de ijkpunten zijn.’

Remmende voorsprong Ondanks de voordelen van de nieuwe norm moet de populariteit van ISO 50001 in Nederland nog toenemen.

Opvallend is dat niet, weet Dijkstra.

Voorloper Nederland loopt nu aan

tegen de wet van de remmende voorsprong. Dijkstra: ‘We hebben in Nederland te maken met de meerjarenafspraken energie-efficiency tussen de overheid en bedrijfsleven.

Onderdeel van de afspraken is dat de aangesloten bedrijven een energiezorgsysteem invoeren volgens een door de overheid ontwikkelde systematiek. Vele bedrijven hebben daarom al een energiezorgsysteem ingevoerd.

Nederlandse bedrijven kennen niet de urgentie die bedrijven in andere landen wel hebben: zij hebben nog helemaal niets. Nederlandse organisaties schakelen over op ISO 50001 zodra het oude systeem niet meer voldoet aan de recentste eisen én zodra de overheid overgaat tot het inwisselen van het oude systeem door de internationaal overeengekomen systematiek.’

Dijkstra: ‘Door de meerjarenafspraken hangt het succes van ISO 50001 in Nederland in belangrijke mate af van de overheid. Maar eerlijk gezegd verwacht ik dat zij het in de toekomst zullen propaganderen als dé nieuwe, internationale norm. Je ziet al dat de overheid via AgentschapNL initiatieven uit de markt voor invoering ISO 50001 ondersteunt en proactief bekendheid geeft aan de ISO 50001.

Bovendien heeft het Europees parlement onlangs ingestemd met de nieuwe energy efficiency directive.

Daarmee wordt het voor grote bedrijven binnen EU-lidstaten onder meer verplicht de energiehuishouding

door te lichten. Voor het midden- en kleinbedrijf moeten de lidstaten deze doorlichtingen stimuleren en succesvolle toepassingen van energiemanagementsystemen onder de aandacht brengen. Een enorme stimulans voor de invoering van ISO 50001.’

Stimulerings­programma’s De Verenigde Staten - het land dat in eerste instantie nog inzette op een geheel andere opzet van de ISO 50001 - ging Nederland nota bene al voor. Evenals enkele andere Europese landen. ‘De VS maakt op dit moment gebruik van enorme stimuleringsprogramma’s op het gebied van energiemanagement’, weet Dijkstra. ‘Als de internationale norm in zo’n groot land wordt gestimuleerd, dan kan Nederland eigenlijk niet achterblijven.

Waarom zou Nederland dat bovendien doen? Het initiatief komt nota bene voort uit Nederlandse kennis.

Het zal een kwestie van tijd zijn.’

Dijkstra verwacht niet dat de Nederlandse overheid uiteindelijk middels grootschalige subsidies probeert ISO 50001 te propaganderen.

‘De subsidiëring staat op dit moment al onder druk. Maar je kunt wel denken aan stimuleringsprogramma’s zoals de VS die heeft ingevoerd. Of aan het verlenen van belastingtechnische voordelen. Nog beter zou het natuurlijk zijn als ISO 50001 een item wordt in nieuwe meerjarenafspraken met grote verbruikers uit bijvoorbeeld de industrie.’ ■

24 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

022_23_24_T_artikel.indd 24

01-05-13 14:31

Wietkwekerij in elektriciteitshuisje De politie heeft in Maarheeze een hennepkwekerij ontmanteld in een transformatorhuisje. Een medewerker van een elektriciteitsmaatschappij ontdekte in het huisje honderd wietplanten.

De plantjes stonden op een zoldertje. De stroom voor de kwekerij werd uit het huisje zelf gehaald.

De politie onderzoekt wie achter de kwekerij zit. Ook wordt nagegaan hoe die persoon zich toegang heeft kunnen verschaffen tot het huisje.

Citaten ‘De sleutel tot een lagere koolstofdioxide-uitstoot is aardgas.’

Wael Sawan, directeur Shell Qatar, in Technisch Weekblad ‘Alleen als echt alles meezit, kunnen we het halen.’

Hans Alders, voorzitter van EnergieNederland, over de doelstelling zestien procent duurzaam in Energie Actueel ‘Uiteindelijk zal de VS een alomvattend energiebeleid moeten ontwikkelen in plaats van door te gaan met de huidige ad hoc benadering.’

Nieuwe Texelse boot vaart op gas

Lawrence Sloan, CEO van de

De nieuwe veerboot van Texel gaat op LNG-gas varen. De boot komt in de loop van 2015 in de vaart.

Directeur Cees de Waal van TESO, de exploitant van het veer, maakte dat bekend op een bijeenkomst rond de eerste paal van de nieuwe pontfuik in Den Helder. ‘We zetten in op duurzaam, minder vervuiling en minder CO2-uitstoot.

LNG kan ons daarbij helpen’, zei De Waal tegen ambtenaren van Rijkswaterstaat en gemeentebestuurders. ‘In Scandinavië wordt al gevaren op het gas en de resultaten daar zijn bemoedigend. Het is technisch beproefd. We willen graag onderzoeken of we de techniek ook kunnen toepassen in de nieuwe Texelse veerboot die dit jaar ontworpen gaat worden.’

De pontfuik in Den Helder wordt vernieuwd. Het is een zwakke schakel in de verbinding. Tevens komt er een noodaanlanding voor de boot op terrein van Defensie.

Manufacturers and Affiliates (Socma)

Amerikaanse Society of Chemical

‘Het probleem met duurzame energiebronnen is dat ze voor een groot deel afhankelijk zijn van overheidssubsidies. En daar houden de meeste Amerikanen niet van.’

Opnieuw Lawrence Sloan ‘Het is een ondankbare taak om te zaaien als je geen tijd gegund wordt om te oogsten.’

Voormalig minister van VROM Jacqueline Cramer over de onmogelijk-

Wieckse Witte wordt gebrouwen op zonne-energie

heid om in drie jaar een duurzaam

Het witbier van het merk Wieckse van Heineken wordt voortaan volledig op zonne-energie gebrouwen. Dit wordt aangeduid op de nieuwe verpakkingen die vanaf april te vinden zijn in de supermarkten en de horeca.

Op het dak van de brouwerij in Den Bosch worden in totaal 3632 panelen aangebracht met een totaal vermogen van 908 kilowattpiek, en een te verwachten zonne-energie productie van 855.000 kilowattuur per jaar. Dit is voldoende om het gehele portfolio van Wieckse te voorzien van elektriciteit voor het gehele brouwproces. En ook op dagen dat de zon zich achter de wolken verschuilt, kan er voldoende energie worden opgewekt.

Pieter van der Meulen, directeur van de Heineken-brouwerij in Den Bosch: 'De opgewekte energie wordt volledig gebruikt om Wieckse Witte, Wieckse Rosébier en alle alcoholvrije varianten te produceren.'

Energie Actueel

klimaatbeleid te bewerkstelligen, in

'In geen enkel ander land ter wereld wordt zoveel onderzoek gedaan naar het produceren van schonere energie. China is dan ook al lang niet meer de fabriek van de wereld, maar eerder het mondiale laboratorium van nieuwe, innovatieve projecten.'

Peggy Liu, van de Joint US China Collaboration on Clean Energy, op Energiepodium.nl

025_wervelingen.indd 25

UTILITIES 25 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:31

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt • Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar • Volledig evenementenoverzicht • Online catalogi met producten en diensten • Multimediale bedrijfspresentaties • Tweewekelijkse nieuwsbrief • Live twitter updates • LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

CONTACTVRIJE FLOWMETING Draagbaar en explosieveilig voor vloeistoffen en gassen

FLUXUS® F608 en G608 Geen heetwerkvergunning nodig  Robuust  Betrouwbaar  Nauwkeurig  Breed inzetbaar Inzetbaar bij o.a.:  Offshore  Chemische industrie  Raffinaderijen  Gasopslag en transport  Elektriciteitscentrales Vraag een demo aan:

Benelux@flexim.com Tel.: +31(0)10 24 92 333

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

026_abo_flexim.indd 1

Flexim Instruments Benelux BV www.flexim.com

01-05-13 10:56

Project Bij algenfarming snijdt het mes aan twee kanten:

ten eerste wordt afvalwater ontdaan van nutriënten en organische vervuilingen en ten tweede wordt een grondstof, algenbiomassa, geproduceerd. In Olburgen is een pilotonderzoek naar algenfarming gestart.

Tekst: Arjan Dekker en Bart Verberkt

Algenfarming op afvalwater In het najaar van 2010 zijn de industriële afvalwaterzuiveraar Waterstromen en ingenieursbureau Witteveen+Bos gestart met een grootschalig pilotonderzoek in algenfarming. Met een openvijversysteem bestaande uit drie vijvers en een gezamenlijk oppervlak van duizend vierkante meter wordt geprobeerd de productie van algen te maximaliseren en kijkt men of algenkweek op industrieel afvalwater economisch haalbaar is.

Aardappelverwerker Aviko heeft veel interesse in de technologie: ‘De maximale verwaarding van onze grondstof, de aardappel, is één van de duurzaamheidsdoelstellingen van Aviko. Dit geldt ook voor de stoffen die met het afvalwater worden afgevoerd en waaruit door Waterstromen in Olburgen biogas en struviet wordt geproduceerd.’ Bij dit project is ingezet op de de alg als additief voor veevoeding.

Een aantal lessen Door de grootte van het pilotonderzoek werden praktijkomstandigheden benaderd. De werkelijk haalbare algenproductie bleek in de algenfarmingpilot met achttien ton ds (algenbiomassa) per hectare per jaar lager dan verwacht. Tijdens de meest zonnige dagen van 2011 is een daggemiddelde productie van 22,5 gram ds per vierkante meter per dag behaald. Lineaire extrapolatie van dit getal zou een jaarlijkse algengroei van 82 ton ds per hectare betekenen. Verder bleek dat de concentratie van nutriënten minder belangrijk was voor de algengroei dan voldoende mate van aanwezigheid van de combinatie van nutriënten.

Het maximaliseren van algenproductie, bepaling van de economische haalbaarheid en het opdoen van praktijkervaring met algenkweek op industrieel afvalwater waren de belangrijkste doelen van het pilotonderzoek algenfarming in Olburgen.

De businesscase De conclusie van de pilot is dat het mogelijk is om op grote schaal algen te kweken met industrieel afvalwater van Aviko als voedingsbron. Met de huidige stand der techniek en in deze configuratie is een minimale schaalgrootte van tien hectare nodig om het geheel economisch rendabel te maken. Hiervoor is wel een gegarandeerde afzetprijs van 2,50 euro per kilogram ds nodig voor een product met zes procent droge stof. Wanneer de algen gebruikt worden als sojavervanger in diervoeders dan kan dit nog niet concurreren met de teelt van bijvoorbeeld snijmaïs.

Investeringen in het mechanische deel van algenfarming is grootste kostenpost. Dit zijn onder andere oogstapparatuur, pompen, voortstuwers en meet- en regeltechniek. Vervolgens is de last van de civiele investering, het aanleggen van de vijvers zelf, de grootste kostenveroorzaker. Hiermee wordt

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

027_U_artikel.indd 27

duidelijk dat besparingen en daarmee vooruitgang in de haalbaarheid van algenfarming vooral moet worden gezocht in het reactorconcept.

Toekomst Door deze pilotinstallatie is de ervaring met het algenkweken in Nederland sterk toegenomen.

Toch liggen nog flinke uitdagingen en optimalisaties in het verschiet. Zo is de afzetmarkt van algen door een combinatie van relatief hoge prijs en beperkt aanbod nog altijd klein.

Om de economische haalbaarheid van algenfarming te verbeteren moet door innovatieve ontwikkelingen het ‘traditionele openvijversysteem’ voordeliger en efficiënter worden.

Ook zal een hogere prijs voor de algen via nichemarkten en bioraffinage de haalbaarheid vergroten. Verder is vanuit het duurzaamheidsperspectief grondstofterugwinning met algen een veelbelovende route. ■

UTILITIES 27 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:30

product & oplossing Hoogrendementsmodules

➧

LG Electronics neemt de volgende grote stap in de strategie voor duurzame ontwikkeling: de solarspecialist introduceert de hoogrendementsmodule voor 2013, de Mono XTM NeoN-module. De module, op basis van N-type cellen, zorgt voor twintig procent meer output dan de Mono X-module en maakt de montage gemakkelijker voor installateurs, dankzij het verlaagde gewicht en verbeterde assemblagemechanismen. LG bereikt een piekprestatie van 275 tot 300 watt per 60-cel-module als gevolg van diverse interne verbeteringen. De focus ligt op de bi-facial cel, die ook het licht opvangt dat weerkaatst wordt door de backsheet op de achterzijde van de cel, resulterend in een stijging van het rendement. www.gpceurope.com

Bolwerk tegen gevaren

➧

Niet alleen aanvallen door hackers en virussen bedreigen belangrijke toepassingen en gegevens van bedrijven. De nieuwe Modulsafe Level E van Rittal beschermt tegen fysieke gevaren als vuur, water, stof, rookgassen of onbevoegde toegang.

Deze biedt een degelijke, betrouwbare en tegelijk flexibele bescherming voor de IT-infrastructuur van een onderneming.

Het product is net als de Rittal Modulsafe Level B volledig compatibel met het Rittal

IT-rack TS IT en beschermt de 19'-racks betrouwbaar tegen fysieke gevaren. Met een uitgebreid assortiment toebehoren kan de safe worden uitgebouwd tot een veiligheidsruimte conform weerstandsklasse 4. Door de modulaire opbouw is installatie ook op moeilijk toegankelijke locaties mogelijk. De Modulsafe Level E kan bovendien in bestaande datacenters worden geïntegreerd. www.rittal4it.nl

Ventielen Met de Viking Xtreme-serie heeft Parker Hannifin ventielen in huis voor gebruik onder extreme omstandigheden. Eigenlijk is het ontbreken van een 3/2-uitvoering het enige nadeel van deze serie. Sinds enige tijd is het Amerikaanse bedrijf echter gestart met het uitbreiden van het assortiment van deze serie stuurventielen, zodat deze nu ook over een 3/2-ventiel beschikt.

Net als de 5/2- en 5/3-configuraties, zijn de nieuwe 3/2-stuurventielen uit het Viking Xtreme-assortiment robuust en compact en hebben ze een schuiftechnologie die speciaal ontwikkeld is voor gebruik in toepassingen waar pneumatieksystemen moeten werken onder extreme omstandigheden. In tegenstelling tot de conventionele stuurventielen, die doorgaans gebruikmaken van O-ringen of lipafdichtingen tussen ventielhuis en schuif, zijn de Xtreme-ventielen voorzien van een aluminium spoel en gevulkaniseerd met een speciaal rubberprofiel. www.terhorst.com

Modulaire componentenmatrix ➧

28 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

028_29_product oplossing.indd 28

Framo Morat Nederland presenteert een modulaire componentenmatrix waarmee letterlijk honderden varianten van planetaire aandrijvingen zijn te realiseren. Omdat wordt geput uit een zeer uitgebreid, seriematig geproduceerd componentenprogramma,

komt dit direct tot uiting in een goede prijs-kwaliteitverhouding. Door de keuzematrix stap voor stap door te lopen, kan de gebruiker precies de gewenste aandrijving als een soort ‘bouwpakket’ samenstellen. www.framo-morat.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

01-05-13 14:30

TA luchtbehandelingunit voor LNG-tanker Op 10 april is de eerste binnenvaarttanker in gebruik genomen die volledig door vloeibaar aardgas (LNG) wordt aangedreven. Het gebruik van LNG als brandstof zal binnenvaartschippers helpen om aan strenge emissienormen te voldoen. Het schip biedt veel innovaties op het gebied van veiligheid en energie-efficiëntie. Zo wordt voor de ventilatie van de stuurhut de TA luchtbehandelingunit van Rucon Systemair toegepast. De TA is compact, weegt weinig en heeft een vermogen van maximaal 4.500 m3/h. De TA-luchtbehandelingunits worden geleverd met een uitgebreide regeling, verwarmingsbatterij en filters.

De hoogefficiënte direct gedreven ventilatoren in de unit zijn in snelheid regelbaar. De dubbelwandige kast is voorzien van een vijftig millimeter mineraalwollen isolatie zodat het geluid naar de omgeving minimaal is. www.ruconsystemair.nl

Argoncilinder Air Products introduceert de Integra XtraLite argoncilinder. De argoncilinder is de eerste draagbare cilinder van tien liter die met een druk van driehonderd bar is gevuld en slechts achttien kilogram weegt. Deze argoncilinder bevat vijftig procent meer gas dan een traditionele cilinder terwijl het formaat hetzelfde blijft en nog steeds voldoet aan de lokale regelgeving en de

EU-richtlijnen voor handmatig tillen. De cilinders hebben naast de beschermkap waarin een handvat is geïntegreerd, een ingebouwd reduceertoestel met inhoudsmeter en een afsluiter voor het eenvoudig openen en sluiten. Dankzij een speciale snelkoppeling met gasspaar-functionaliteit is het wisselen van de cilinders eenvoudig, veilig en snel. www.airproducts.com

1-assige motion controller Galil Motion Control heeft de serie motion controllers uitgebreid met een 1-assige controller waarin een 800 watt servoversterker of een 6 Ampère microstep drive geïntegreerd kunnen worden. In de behuizing van deze motion controllers kunnen servoversterkers tot 800 watt geïntegreerd worden, waardoor een uiterst compact systeem ontstaat. De controllers kunnen worden aangestuurd via ethernet of een seriële verbinding. De servo-update-tijd bedraagt 125 µsec. Middels een ethernetverbinding kunnen meerdere controllers via één host aangestuurd worden. Op de controller kunnen incrementele encoders aangesloten worden en is dual-loop standaard. www.eltromat.com

Vision-sensor Omron heeft een nieuwe versie van de FQ vision-sensor op de markt gebracht die voldoet aan de vraag naar een eenvoudig te gebruiken vision-sensor die in nog complexere toepassingen kan worden ingezet. Met verbeterde prestaties, uitgebreide functionaliteit en een breder scala van modellen, definieert de FQ2 een nieuwe standaard in beeldinspectie en codeverificatie.

De FQ2 vision-sensor combineert de camera, lens en verlichting in één compact pakket, compleet met beeld-

verwerkingsmogelijkheden die de noodzaak voor een aparte controller elimineren. Het compacte formaat en alles-in-één-ontwerp maakt de sensor eenvoudig te monteren en ideaal voor gebruik in kleine ruimtes. De FQ2 ondersteunt alle inspectie-algoritmen van Omron, zoals vorm zoeken, kleurinspectie, OCR, codelezen en -verificatie. Voor vormdetectie realiseert de Shape Search II-algoritme een hoge snelheid en een zeer betrouwbare detectie van positie en 360°-hoek. industrial.omron.nl

Temperatuursensoren Industry Automation heeft het portfolio van temperatuursensoren uitgebreid met de komst van de Sitrans TS productfamilie. De nieuwe weerstand sensoren en thermokoppels zijn ontworpen voor universele toepassing. Het portfolio heeft een modulaire opzet en is beschikbaar in een grote diversiteit aan materialen, afmetingen, sensoren en transmitters. Niet alleen worden de gebruikelijke communicatie-protocollen ondersteund zoals HART, Profibus PA en Foundation Fieldbus, maar is er ook gekozen voor een certificering volgens ATEX en IECEx. www.siemens.nl/industry

App voor gezondheids­ risico’s De Stoffenmanager van TNO, Arbo Unie en Beco geeft ondernemers al sinds jaar en dag goed inzicht in de gezondheidsrisico’s van het werken met gevaarlijke stoffen. Vanaf nu is er ook een Stoffenmanager-app voor Android-toestellen beschikbaar.

Alle stoffen waarmee in een bedrijf gewerkt wordt, zijn met deze app altijd toegankelijk en direct oproepbaar. Bij een eventuele calamiteit is voor de hulpdiensten direct duidelijk met welke stoffen wordt gewerkt en welke in het bedrijf aanwezig zijn. www.tno.nl

Switch voor controlrooms De ControlCenter-Digital-288 is de modulaire DVI KVM-switch van fabrikant Güntermann & Drunck en nu onderdeel van het assortiment van Koning & Hartman. Deze switch is bij uitstek geschikt voor gebruik in controlrooms. De ControlCenter-Digital KVM-matrix-switch biedt een flexibele oplossing vanwege de modulaire systeem set-up, het brede scala van ondersteunende signalen en de eenvoudige manier waarop het systeem bediend kan worden. De switch is samen te stellen met in totaal 288 dynamische poorten, welke als CPUof User-poort geprogrammeerd kunnen worden.

028_29_product oplossing.indd 29

UTILITIES 29 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:30

Energie Wie moet de regie van onze energie-

infrastructuur in handen nemen als decentrale bronnen de komende decennia steeds groter en meer wijdverspreid worden? Laten we het dan aan bedrijven en bewoners over? En wat wordt dan de rol van netbeheerders?

Tekst: Tseard Zoethout Beeld: ECN en Cisco

Platteland vernieuwt energienet De infrastructuur van onze energievoorziening, grotendeels daterend uit de jaren 60 en 70 van de twintigste eeuw, gaat de komende jaren op de schop. Zowel landelijk als Europees en mondiaal hebben zich grote wijzigingen in het energielandschap voorgedaan. Dat komt niet alleen door nieuwe gasvormige energiedragers (zoals schaliegas en LNG) die tot een andere gassamenstelling zullen leiden, maar gaat ook op voor elektriciteit.

Waar opwekking en transport voorheen gekenmerkt werden door eenrichtingsverkeer vanuit grote gas- en kolencentrales naar consumenten en bedrijven, zullen onze energiestromen binnen twintig jaar, dankzij gebruikersvriendelijke software op het internet, uit een stijgend aantal duurzame bronnen komen. Bovendien gaan we straks niet langer meer alleen energie afnemen, we zullen ook - steeds vaker zelf - de door ons gewenste elektriciteit in huizen en fabrieken produceren.

Duurzame bronnen, zowel centraal als decentraal, zijn immers sterk in opkomst. Bij onze oosterburen is windenergie op zee de afgelopen jaren behoorlijk gegroeid. Ook bioenergie en zonnestroom boeren daar best. Naar verwachting van het IEA zullen decentrale bronnen, geheel of gedeeltelijk duurzaam, halverwege de 30 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

030_31_33R_artikel.indd 30

21ste eeuw in de EU dertig procent van onze energieopwekking uitmaken en op die wijze een steeds groter beslag op het elektriciteitsnet leggen; een net dat bovendien deels aan vervanging toe is.

Dat brengt een scala aan uitdagingen met zich mee, niet alleen voor beleidsmakers, netbeheerders en industriële partijen maar ook voor burgers/producenten. Trekken van kabels is daarin nog het minste (want technisch gezien relatief eenvoudig).

Veel belangrijker zijn vragen als waar de kosten en baten vallen en hoe de overheid en politiek duidelijke keuzes voor de toekomstige energieinfrastructuur gaan maken, mede in het licht van toenemende klimaatverandering zonder negentig procent CO2-vermindering en uitputting van conventionele fossiele bronnen.

Verknoping Volgens Pallas Agterberg, directeur strategie bij Alliander, met 3,5 miljoen particuliere klanten een van de grootste netwerkbedrijven in Nederland, is er geen centraal concept en richting voor de toekomst aan te geven. ‘Elke duurzame bron kent zijn eigen dynamiek’, zegt ze. ‘Net als tuinders eerder productiecapaciteit aan het net hebben toegevoegd, zullen er de komende jaren nieuwe partijen opstaan. De

werkelijk grote verandering is: wat doet de consument? Gaat hij in groten getale PV-panelen op eigen of andermans dak leggen?’ Veel rapporten wijzen daar volgens Agterberg op. ECN afgelopen winter en het Nationale Aktieplan Zonnestroom (NAZ) deze lente schetsen zonnige vooruitzichten. Zo rept DNV KEMA, het energieadviesbureau dat voor het NAZ de penvoerder is, van 10.000 banen in 2020 (nu 1.500) en een totaal geïnstalleerd vermogen van 4.000 megawatt (nu 160 megawatt) in de Nederlandse PV-sector. Die verwachte groei zal zo zijn weerslag op de toekomstige energie-infrastructuur krijgen.

‘Naarmate de productie uit duurzame bronnen toeneemt, komt het hoger in het net terecht. Onze rol is om ervoor te zorgen dat we dit tegen zo laag mogelijke kosten realiseren.

Daarom ondernemen we, afhankelijk van de situatie, acties om het net slimmer en flexibeler te maken. Om PV-panelen in de gebouwde omgeving handen en voeten te geven, zijn vooralsnog geen grote aanpassingen nodig, zo hebben proeven uitgewezen. Zwaardere ketels voor warmtepompen in kantoren en de utiliteit kunnen voorkomen worden, bijvoorbeeld door waterzijdig inregelen en beter afstellen. Om markt-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

01-05-13 14:28

De energierevolutie vindt niet langer in de stad maar op het platteland plaats. ‘Daar leggen bedrijven de brug naar de circulaire economie. En juist daar krijgt een meer duurzame energie-infrastructuur werkelijk perspectief.’

partijen in het laagspanningsnet ten dienste te zijn, hebben ECN en TNO de PowerMatcher ontwikkeld, vrij beschikbaar via open source. Aan de nieuwkomers zullen we natuurlijk ook onze diensten verlenen, mede om de stabiliteit van het net te bewaken.’

De energietransitie zal volgens Agterberg langs dezelfde lijnen gaan verlopen als op het internet. ‘De opkomst van energiecoöperaties hebben we niet in de hand’, vervolgt ze.

‘En dat is maar goed ook, met hen willen we juist samen optrekken. Met zonnepanelen kan nu al een goed rendement worden bereikt, beter dan sparen op de bank. Netpariteit is in

eerder conversies naar bijvoorbeeld warmte of door flexibiliteit in het energiegebruik. Dat valt met open source-software vrijwel gratis te regelen’, aldus de directeur strategie.

Schaal en balans Voor Han Slootweg, manager innovatie bij Enexis en hoogleraar slimme netten aan de TU Eindhoven, is de vraag hoe de toekomstige energie-infrastructuur eruit gaat zien geen technische maar eerder een politiek-maatschappelijke.

‘Over welke schaal spreken we, regionaal, landelijk of Europees? Willen we, via een Europees supergrid, met grote CSP centrales in Noord-Afrika

‘De keuze tussen autonomie of onderlinge afhankelijkheid op het net is een politiek-maatschappelijke, geen technische.’ zicht, in het zuiden van Duitsland is men die grens begin dit jaar gepasseerd. Het slimme net wordt een publiek orgaan waarbij niemand bepaalt wie erop zit en wie niet. Dat is een organisch, deels autonoom proces waarvan wij de dynamiek graag willen ondersteunen, met extra ruimte, schakelbare netten en opslag.’

Agterberg voegt er onmiddellijk aan toe dat energieopslag in batterijen nog geen toekomst heeft. ‘Ik zie

worden verbonden of juist op decentraal niveau een zo groot mogelijke autonomie bereiken? Met de moderne fysieke en ICT-middelen kunnen we met beide uitgangspunten een technisch optimum behalen’, stelt hij.

Aan koffiedik kijken doet Slootweg niet. Wel weet hij dat het net, bij decentraal en duurzaam vermogen, haar genetisch patroon moet veranderen. ‘Sinds de liberalisering in de vorige eeuw holt iedereen er

bij een nieuwe energiecentrale of PV-systeem met stopcontacten maar achteraan. Een tweede probleem is schaalgrootte. Kiezen we voor een kleinere schaal of voor het huidige, transcontinentale systeem? Duurzaam en decentraal kan het beste over het bestaande net, een tweede net is niet nodig. Wel moeten we daarvoor de wettelijke barrières wegnemen (Slootweg doelt daarbij op de salderingsregeling, red.) en slimme netten inrichten. De vraag is: kiezen we daarvoor? Een slim net dient, in tegenstelling tot het huidige éénrichtingsverkeer, meer convergerende doelen: door decentrale bronnen wordt het namelijk gemakkelijker voor netbeheerders en producenten te piekscheren en krijgen we een vlakker, gunstiger verbruikerspatroon. Met slimme netten kunnen we bewustzijn voor energiebesparing verhogen. En marktpartijen zullen zeker mogelijkheden zien om daarop flexibele tarieven en nieuwe productvormen te ontwikkelen.’

Ondertussen lopen de netbeheerders steeds meer tegen zaken als het socialiseren van kosten aan. ‘De overheid maakt geen heldere keuzes om de energietransitie te faciliteren’, zegt Marko Kruithof, manager netcoördinatie bij Stedin, naast Liander en Enexis een van de grote netbe

030_31_33R_artikel.indd 31

UTILITIES 31 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:28

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

Producten

Energyst Rental Solutions NV

Lubron Waterbehandeling BV

Terbekehofdreef 24 B - 2610 WILRIJK, BELGIË Tel: +32 (0)3 - 457 52 69 Fax: +32 (0)3 - 458 31 40

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mai­l: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

WATER

Diensten

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Siemens Nederland N.V.

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 EX AMERSFOORT Postbus 1132 3800 BC Amersfoort Tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 E-mai­l: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB DEN HAAG Tel: +32 (0)70 - 333 32 52 E-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

GAS

Diensten

Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HELMOND Postbus 6096 5700 ET HELMOND Tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 E-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Producten

DIENSTEN

STAR Oil Gas Power

Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

WATER

BERMAD Holland

Inspectie en Keuringen

Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOERDIJK Tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 E-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

STAR Groningen

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 SZ HOOGERHEIDE Postbus 39 4630 AA HOOGERHEIDE Tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 E-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

Helperpark 282E 9723 ZA GRONINGEN Tel: +31(0)50 - 501 44 01 E-mail: groningen@starpowerpeople.com

Esders BV

STAR België

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Rijnkaai 37 B - 2000 ANTWERPEN, BELGIË Tel: +32 (0)32 - 26 25 95 E-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

DDM Demontage B.V. Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonnementen 26 Deltavisie 36 Eco Ketelservice Verhuur

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

4

Evides 39 Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan ­contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000

Flexim Instruments Benelux

26

Market review

32

MODELEC Data-Industrie Sdu Uitgevers Stork Technical Services Holding

40, bijlage 4, 16 2

Synergy 16

32 UTILITIES

nr. 4 - mei 2013

032_marketreview_index.indd 32

01-05-13 17:01

heerders. ‘Indien we als maatschappij bijvoorbeeld meer PV-energie willen, valt het kostenplaatje voor de infrastructuur heel anders uit dan bij meer wind of biomassa op het net. Voor wind is veel meer transmissie vereist.

Zonder duidelijke voorkeur zijn we minder effectief en worden onze investeringsbeslissingen behoudend genomen.’

Daarnaast speelt er nog iets anders mee. ‘Beheerders zijn er niet op ingericht de vermogenspiek voor grootschalig PV te absorberen’, zegt Kruithof. ‘Kijk maar eens naar Duitsland. En wij hebben dertig tuinders met WKK. Meer investeringen daarvoor worden niet aan de klant doorberekend. Wie gaat duurzaam vermogen in de toekomst dragen?

Wij, de maatschappij, de bedrijven?

En wat denk je van de infrastructuur voor 6000 megawatt windenergie op zee, nodig voor het halen van de rijksdoelstellingen? Nu hinken we op vervangen of vernieuwen van het net.

Slimme netten zijn noodzakelijk voor de energietransitie. Daarmee wordt het net transparant, kunnen we duurzame bronnen beter faciliteren en

elektrische laadpalen, lokale energieopwekking en decentrale ontwikkelingen.

Van onderop Thijs de la Court, wethouder duurzaamheid in het Gelderse Lochem en in diverse gremia bij de energietransitie betrokken, ziet socialiseren van de netwerkkosten minder als een dilemma. Volgens hem zijn de netbeheerders de aangewezen partij om de regierol te vervullen. ‘In de praktijk hebben zij een intrinsiek direct belang in langeter-

‘Er wordt te weinig over de regierol nagedacht nu steeds meer lokale partijen zich op het net begeven’ kunnen we vervangingen ook beter aan’, zegt de manager netcoördinatie.

De energiesector is daarom al enige tijd bezig met een aantal acties om het kabinet van de noodzaak te doordringen de mix van fossiel en opkomst van duurzame bronnen integraal te bekijken.

De laatste zet vond begin april 2013 plaats: koepelorganisaties Netbeheer Nederland en Energie-Nederland hebben toen een aantal innovatieve voorstellen aan het SER Energieakkoord gedaan. Het betrof onder meer

mijninvesteringen. Slimme netten hebben ook terugverdieneffecten bij de netbeheerders. We moeten het niet ingewikkelder maken dan het al is’, zegt hij. Een MK/BA (Maatschappelijke Kosten/Baten Analyse) van het VNG (Vereniging Nederlandse Gemeenten) ondersteunt dat standpunt. Die analyse heeft dit voorjaar uitgewezen dat bij een combinatie van vijftig procent windenergie (maximaal) en vijftig procent PV-installaties (minimaal) de maatschappelijke kosten gelijk of zelfs lager uitvallen.

Verder lezen In april 2013 hebben Netbeheer Nederland en Energie-Nederland voorstellen gedaan aan het SER Energieakkoord voor een betere energiemix. Meer lezen? Het gezamenlijke statement staat op www.energie-nederland.nl

‘Waar we nog weinig over hebben nagedacht’, zo nuanceert de la Court, ‘is de implementatie van lokale duurzame energienetten, qua rendement en investeringen. De nieuwe salderingsregeling zal de coöperatieve opzet van lokale organisaties versterken. Wat wordt, in tijden van schaarste, de beste strategische oplossing? Iedereen kiest weer anders. Lochem wil in 2020 zestig procent duurzaam opwekken. Groen gas is in onze regio een mindere optie dan warmtepompen en PV. Denk eens aan scholen waarvan de energievoorziening door ESCO’s (Energy Service COmpanies, red.) wordt verzorgd zodat het ook nog eens educatieve doelen dient. Het begint bij innovatie in de gebouwde omgeving en zet zich binnen enkele jaren door naar het MKB, met grotere rendementen en investeringen. De lasten daarvan zullen steeds meer aan de hand van zulke duurzame energiebronnen en de wisselwerking met elektrisch vervoer worden berekend. Een woonlastenbenadering in plaats van enkel de huur past ook prachtig in dat plaatje.’

De wethouder is ervan overtuigd dat de energierevolutie niet langer in de stad maar op het platteland plaatsvindt. De la Court: ‘Daar zitten de kennis en koopkracht en worden de komende decennia doorbraken naar een duurzame samenleving gerealiseerd. Daar ‘bloeien duizend bloemen’ van creativiteit op. Daar leggen bedrijven de brug naar de circulaire economie. En juist daar krijgt een meer duurzame energie-infrastructuur werkelijk perspectief.’ ■

030_31_33R_artikel.indd 33

UTILITIES 33 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:28

Energie In Dordrecht bereiden HVC en DuPont een

stoomkoppeling voor waarmee HVC in het weekend stoom gaat leveren aan DuPont en gedurende weekdagen reservecapaciteit ter beschikking stelt.

DuPont zorgt voor back-up voor het geval HVC door onderhoud of storingen niet kan leveren aan het stadswarmtenet dat in ontwikkeling is.

Tekst: Jan Grift (Energy Matters), Hugo van Kessel (DuPont) en Jan Bonne (HVC) Beeld: DuPont

HVC en DuPont slaan handen ineen Stel dat teruglevering van stroom aan het net tijdens de daluren weinig meer oplevert. Stel dat één van je gasturbine-eenheden aan vervanging toe is.

Stel dat je zoekt naar mogelijkheden om je productieproces te verduurzamen. Stel dat de buren elektriciteit uit stoom opwekken maar daar in de daluren eveneens minder op verdienen.

Dat was de situatie waarin DuPont in contact kwam met buurman HVC, de energieafvalcentrale van Dordrecht.

Door in het weekend stoom van HVC te betrekken, ontstaat een win-winsituatie die ook nog tot een hogere bedrijfszekerheid leidt.

Kamelenrug De technische uitwerking van zo’n koppeling is niet eenvoudig. DuPont heeft uiterst

schone verzadigde stoom nodig van 22 bar die voor een deel rechtstreeks met het product in aanraking komt.

De beschikbare oververhitte stoom van HVC heeft een druk van 40 bar bij 400 graden Celsius en bevat additieven om het thermische sys-

krimp op te vangen. Er is voor gekozen om de benodigde expansielussen horizontaal te leggen. Dit vraagt meer grondoppervlak maar levert minder risico op voor condensaatophoping.

De aanblik van een ‘kamelenrug’ (bij verticale expansielussen) wordt

Naast verhoging van de bedrijfszekerheid en een bescheiden kostenbesparing levert de koppeling verdere verduurzaming op. teem te beschermen. De stoom kan dus niet rechtstreeks benut worden maar behoeft een warmtewisselaar.

Daarnaast vraagt het ontwerp van de stoomleiding van zo’n duizend meter de nodige aandacht om uitzetting en

daarnaast niet door iedereen gewaardeerd. De leiding voor het retourcondensaat staat onder druk gezien de hoge condensatietemperatuur.

Om de uitkoppeling nog complexer te maken: HVC levert ook warmte aan het warmtenet dat in ontwikkeling is en warmte aan zo’n 10.000 woningen moet gaan leveren. DuPont heeft aangeboden de voeding van dit warmtenet op haar terrein te plaatsen, waardoor het als back-up functioneert voor het geval bij HVC groot onderhoud plaatsvindt of een storing optreedt. Bijkomend voordeel is dat het tracé HVC-DuPont maar één keer hoeft te worden overbrugd.

Simulatie De bedrijfszekerheid is voor levering aan het warmtenet, maar helemaal voor chemische processen, 34 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

034_35_M_artikel.indd 34

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

01-05-13 14:28

DuPont en HVC in Dordrecht hebben een overeenkomst getekend voor de levering van stoom van HVC aan DuPont. DuPont zal vanaf eind 2013 stoom afnemen via een pijpleiding die loopt vanuit de afvalenergiecentrale van HVC naar DuPont.

van groot belang. Energy Matters heeft voor DuPont berekeningen uitgevoerd over welke maatregelen nodig zijn om de bedrijfszekerheid te verbeteren ten opzichte van de huidige situatie.

Daarbij zijn de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van zowel de eigen productie-eenheden alsmede die van HVC en van de koppeling in rekening gebracht. Complicerende factor voor

Bedrijfszekerheid Met de huidige sparkspread (een maat voor de winstgevendheid van elektriciteitsopwekking met aardgas) is het niet lonend de oudere gasturbine (Frame 3) van Desco, een joint-venture tussen Essent en DuPont, te renoveren en in bedrijf te houden. De afgasketel wordt omgebouwd naar koudluchtbedrijf en in stand gehouden als back-up

Door in het weekend stoom van HVC te betrekken ontstaat een win-win-situatie die ook nog tot een hogere bedrijfszekerheid leidt. de berekening is dat het onderhoud van de productie-eenheden op elkaar afgestemd kan worden. Er is dan ook een simulatiemodel opgezet met random uitvalberekeningen om de storingskans en de spreiding daar in te kunnen berekenen.

stoom-asset. De tweede gasturbine (type LM2500DLE+) blijft in bedrijf maar wordt modulerend ingezet om voornamelijk alleen in de eigen elektriciteitsvraag te voorzien. In het weekend wordt deze gasturbine stilgezet en stoom van HVC betrokken.

De extra onderhoudskosten voor een start/stop wegen niet op tegen de besparingen. HVC zet dan minder stoom in de stoomturbine om in elektriciteit en levert deze stoom aan DuPont. Voor het geval de grootste eenheid van HVC in onderhoud is, kan DuPont de reserveketel bijschakelen en helpen de stad van warmte te voorzien. Beide partijen gaan dus vooruit op het gebied van bedrijfszekerheid en energiekosten.

Daarnaast wordt een deel van de warmteproductie van HVC als groen erkend.

Eind 2013 zal de koppeling tot stand komen en binnen enkele jaren zullen de eerste huizen op het systeem worden aangesloten. Naast verhoging van de bedrijfszekerheid en een bescheiden kostenbesparing levert de koppeling voor zowel DuPont als voor de aangesloten woningen een verdere verduurzaming op. â–

034_35_M_artikel.indd 35

UTILITIES 35 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:28

Datum: 06|06|13 • Locatie: RDM Campus Rotterdam

Hét evenement voor de industrie in de Rijn/Schelde-delta

n schrijf nu i

/

/

INNOVEREN, COMBINEREN en COMMUNICEREN

Innoveren, combineren en communiceren

Door het combineren van ideeën en technologieën ontstaan vaak nieuwe en waardevolle oplossingen.

Deltavisie 2013 inspireert beslissers uit de industrie, politiek en wetenschap om die combinaties te zoeken. Innovaties in energieefficiëntie, ketendenken en milieueffecten liggen binnen bereik. En ook innovaties in veiligheid en continuïteit zijn bijna voelbaar.

Een onmisbare schakel in het zoeken naar die combinaties is open communicatie.

Communicatie met elkaar en met de samenleving. Want innoveren doe je samen.

Tijdens Deltavisie 2013 onderzoeken we met sprekers én congresdeelnemers hoe de industrie in de Rijn/Schelde-delta stappen voorwaarts kan maken door te combineren, te communiceren en daardoor proactief te innoveren.

Congresinformatie: Kiki Nelson kiki@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 791 Media advies: Anouk Bouwmeester anouk@industrielinqs.nl • 020 - 31 22 797

Programma

11.00 u Partnercases 11.45 u Registratie & lunch 12.30 u Plenaire keynote Met o.a. Bart Voet, Shell Pernis

13.15 u Safety Buddy Met Michel Meertens, DSM en Paul van Herrewegen, Rubis Terminal 14.15 u Pauze 14.45 u Masterclasses 1. Innoveren: met pitches Process Enlightenmentz (o.l.v. Karin Husmann, Plant One) 2. Combineren: door Paul Smits, Havenbedrijf Rotterdam 3. Communiceren: door Noud Bex, Bex*communicatie 15.45 u Pauze 16.15 u Columns kandidaten Plant Manager of the Year 2013 - verkiezing Cas König (ESD-SIC) Peter Kilburn (Lubrizol Advanced Materials Resins) Gerwin Meulenbeld (Purac Biochem) 17.00 u Plenair debat met een column van Jan Vos (PvdA-kamerlid) en debatdeelnemers: Bart Leenders, Neste Oil; Michel Meertens, DSM; Paul Smits, Havenbedrijf Rotterdam 17.45 u Afsluiting 18.00 u Borrel 18.45 u Diner en verkiezing Plant Manager of the Year 2013

Deltavisie 2013 is een samenwerkingsverband van:

Partners Petrochem Platform:

Leden Petrochem Platform:

Eventpartner:

www.deltavisie2013.nl 02_A4_Deltavisie.indd 2

Organisatie:

01-05-13 13:45

agenda BlueTech Forum 14 mei Okura, Amsterdam www.bluetechforum.com

Op het BlueTech Forum 2013 zullen sprekers te horen zijn van onder meer, MIOX, Siemens, PWN Technologies, Skion, Fujifilm, BASF en Dow Venture Capital. Het Forum is een showcase van innovatieve bedrijven en technologieën uit de waterwereld en zal ook genoeg mogelijkheden bieden om te netwerken. Het thema van dit jaar is ‘Brave Blue World’ en beslaat de hele waterindustrie, van olie en gas tot food en landbouw.

Nationaal Windenergie Congres 16 mei Postillion, Amersfoort Veluwemeer www.euroforum.nl

Het Windenergie Congres is hét platform voor alle stakeholders actief in onshore windenergie: het Rijk, provincies, gemeentes, projectontwikkelaars, energieleveranciers, netbeheerders, exploitanten, fabrikanten, investeerders, kennisinstellingen & adviesbureaus. Laat u informeren en inspireren door de experts op het gebied van windenergie. U leert van de landelijke koplopers en praktijkexperts. Na afloop bent u op de hoogte van de meest actuele beleidsontwikkelingen, inclusief de nieuwe rijksstructuur.

Smart City Event 29 en 30 mei RAI, Amsterdam www.smartcityevent.com

Het Smart City Event is een tweedaagse conferentie die kansen biedt om meer te weten te komen over de laatste ontwikkelingen op het gebied van duurzame innovatie. Hoor van overheidsfunctionarissen en leiders uit het bedrijfsleven over hun ervaringen met het implementeren van ‘smart’ projecten. Aan bod komen onder meer: smart grids, verlichting, e-mobiliteit en duurzaam bouwen.

GAS2013 5 t/m 7 juni Beurs-WTC, Rotterdam www.gas2013.org

Tijdens het driedaags symposium met parallelsessies gecombineerd met een beurs, kunnen experts en bedrijven op het gebied van gasanalyse op verschillende manieren participeren. Onderwerpen die aan bod komen tijdens de deelsessies zijn aardgas, LNG, metrologie & normalisatie, analytische chemie, veiligheid, gezondheid en milieu.

Deltavisie 6 juni RDM Campus, Rotterdam www.deltavisie2013.nl

Door het combineren van ideeën en technologieën ontstaan vaak nieuwe en waardevolle oplossingen. Deltavisie 2013 inspireert beslissers uit de industrie, politiek en wetenschap om die combinaties te zoeken. Innovaties in energie-efficiëntie, ketendenken en milieueffecten liggen binnen bereik. En ook innovaties in veiligheid en continuïteit zijn bijna voelbaar. Een onmisbare schakel in het zoeken naar die combinaties is open communicatie. Communicatie met elkaar en met de de samenleving, want innoveren doe je samen. Tijdens Deltavisie 2013 onderzoeken we daarom met sprekers én congresdeelnemers hoe de industrie in de Rijn/ Scheldedelta stappen voorwaarts kan maken door te combineren, te communiceren en daardoor proactief te innoveren.

Offshore Energy Exhibition & Conference 15 en 16 oktober RAI, Amsterdam www.offshore-energy.biz

Offshore Energy Exhibition & Conference is het platform voor de volledige offshore energiesector. Bedrijven kunnen hier hun activiteiten presenteren, netwerken, kennis uitwisselen en gezamenlijke uitdagingen bespreken. Dit jaar staan onder andere Damen, Heerema, DylanGroup, TNO, Mercon, Van Oord, DNV, Fugro, Boskalis Offshore, HSM Offshore, Gusto MSC, Bosch Rexroth, IHC Merwede en Liebherr op de beurs.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

037_agenda.indd 37

UTILITIES 37 nr. 4 - mei 2013

01-05-13 14:34

I N

H E T VO LG E N DE

U T I L I T I E S

N UMMER

N UM M ER

5 V ER S C HI JNT WEEK

2 3

Thema:Gas

Elektriciteit wordt gas Elf toonaangevende Europese bedrijven hebben de krachten gebundeld in het nieuw opgerichte North Sea Power to Gas Platform voor de verdere ontwikkeling van het concept Power-to-Gas. De omzetting van elektriciteit in gas zal een steeds belangrijkere rol spelen in ons toekomstige energiesysteem omdat het tijdelijke overschotten aan elektriciteit uit duurzame energiebronnen benut door deze om te zetten in verschillende soorten gassen. Deze gassen kunnen worden gebruikt voor diverse doeleinden zoals verwarming van gebouwen, transport en waterstof voor de chemische industrie. We vragen Lukas Grond van DNV KEMA wat de samenwerking kan opleveren voor de industrie.

NAM haalt met stikstof onderste uit de kan Het Drentse De Wijk-gasveld is zo goed als economisch leeg. Dankzij het gebruik van stikstof kan de NAM toch nog zo’n tien procent extra aardgas uit het veld winnen.

Voor het De Wijk-gasveld betekent dat twee miljard kuub extra aardgas.

Regering akkoord winning schaliegas Regeringspartij PvdA gaat onder strenge voorwaarden akkoord met de winning van schaliegas, waardoor er een Kamermeerderheid voor is. De gemeenten waar de boorlocaties zouden moeten komen, zien geen nut en noodzaak in schaliegaswinning. Wat voor gevolgen heeft deze politieke omwenteling voor schaliegas in Nederland?

Thema's 2013 Utilities 6 Enlightenmentz/Water Utilities 7 Gas Utilities 8 Enlightenmentz

38 UTILITIES nr. 4 - mei 2013

038_volgende_nummer.indd 38

01-05-13 14:33

Evides Ongekend betrouwbaar

12 miljoen m3 demiwater per jaar produceren met één installatie.

Wij doen het.

Vijftien grote (petro)chemische bedrijven in de Rotterdamse haven worden vanuit onze Demiwaterplant Botlek 24/7 voorzien van proceswater. Hun processen staan nooit stil. Onze productie dus ook niet. Betrouwbaarheid, leveringszekerheid en kwaliteit zijn kernvereisten bij ons ‘maatwerk in water’ voor de chemische-, petrochemische- en voedingsmiddelenindustrie. Op basis van DBFO-contracten (Design, Build, Finance & Operate) leveren wij onze opdrachtgevers diverse soorten proceswater, zorgen wij voor de zuivering van afvalwater en maken wij hergebruik van water (effluent) mogelijk.

En dat 24/7 vanuit operational excellence. Voor minder doen we het niet.

www.evides.nl

039_evides.indd 1

01-05-13 10:56

... vooruitstrevend in Switches LYNX DSS Managed Device Server Switch Layer 2 en Layer 3 Switches met ingebouwde Device Server en uitgerust met het geavanceerde Westermo Operating System (WeOs). Seriële communicatie over het Ethernet transporteren zonder extra apparatuur. 4 10/100 Mbit/s poorten alsmede 2 sloten voor Gbit of 100 Mbit multimode of singlemode SFP transceivers. Eén van de twee seriële poorten is geconfigureerd voor RS-232, de andere RS-232 of RS-422/485.

LYNX DSS: Serial to IP Solution Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

adv_WmoA4_switches.indd 1 040_modelec.indd 1

11-01-13 13:58 01-05-13 10:56