Utilities 08 2014

UTILITIES NUMMER 08 - december 2014 • VIJFTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS € 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Gas op de energietransitie Decentrale energieproductie vraagt om flexibele handel Industriewater 2.0 technisch en economisch haalbaar www.utilities.nl

01_Cover_0814.indd 1

cts

19-11-14 00:25

Van wind gas maken Soms biedt de wind meer stroom dan we op dat moment nodig hebben. We kunnen die kostbare energie op een slimme manier (elektrolyse) omzetten in duurzaam gas. Zo kunnen we het bijmengen in ons aardgassysteem en slaan we het op voor later gebruik.

Door onze gasinfrastructuur ook als opslagmedium in te zetten kunnen we het rendement van duurzame energie vergroten.

Power-to-gas wordt dit genoemd, en we onderzoeken hoe dit realiteit kan worden. Zodat zon en wind de ruimte krijgen om te groeien, terwijl onze energievoorziening ondertussen stabiel en betrouwbaar blijft. www.gasunie.nl /newenergy

i n h o u d

V E R D E R Zelf energie handelen levert geld op

Stoom op druk

16

Het handelsplatform van Powerhouse biedt bedrijven de kans om zelf te handelen op de energiebeurzen. Met een toenemende flexibilisering van de energieopwekking wordt het steeds interessanter om een deel van de nodige energie flexibel in te kopen.

Waterinnovator of the Year 2014

10

Veel industriĂŤle bedrijven houden nog lagedrukstoom over in hun processen. Met mechanische damprecompressie kan die lagedrukstoom weer naar een hogere druk worden gebracht en dat levert zowel milieuwinst als geld op.

33

De elektrospray-techniek van High Voltage Water heeft volgens de jury van de Waterinnovator of the Year Award de potentie om een wereldwijd probleem op te lossen: het scheiden van zout en water. Garantie over het succes gaf voorzitter Cees Buisman niet, maar hij vond de technologie wel innovatief genoeg om de award toe te kennen aan High Voltage Water.

Thema: Gas

15

Met een toenemend aandeel duurzame energie, neemt de behoefte aan opslag en flexibel vermogen ook toe. Wout de Groot van Gasunie ziet in die transitie een grote rol weggelegd voor gas en dan het liefst de duurzaam opgewekte variant zoals power to gas.

Industriewater 2.0

26 VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Infostroom 6 8 Trending news Technologie 24 Product en oplossing 35 Agenda 37 In het volgende nummer 38

Er gaat een nieuwe golf door de wereld van industriewater. Nu veel bedrijven voor vervangingsinvesteringen staan van hun watersysteem, bekijken ze gelijk of de waarde die in het water zit te verzilveren is. Tijdens Watervisie 2014 kwamen alle voorbeelden aan bod.

03_inhoud_0814.indd 3

UTILITIES 3 nr. 8 - oktober 2014

19-11-14 00:26

SMIT

De beste banen voor bèta’s

BETABANEN.nl is de vacaturesite voor hoogopgeleide technici en andere bèta’s.

Op BETABANEN.nl vind je banen in techniek, (bio)chemie en procestechnologie en de maritieme sector. Van researchers tot commercieel medewerkers, van chemici tot bètadocenten, van labmedewerkers tot ingenieurs, en van starter tot leidinggevende functies.

Op de grote jobboards raak je vaak de weg kwijt in een oerwoud van aanbod.

Bij BETABANEN.nl vind je alleen actuele vacatures die binnen jouw domein vallen, een snel en helder zoekfilter en de op maat e-mailservice.

Maak voor meer gemak een zoekprofiel aan en ontvang wekelijks een vacaturemail met de banen die aan jouw persoonlijke zoekprofiel voldoen.

Ga naar www.betabanen.nl/accountaanmaken.

Beta_Bbanen 210x297mm_2014.indd 1

18-11-14 16:15

Hou de industrie in huis We kunnen elkaar mooie verhalen vertellen over biogas, waterstofgas of andere duurzame alternatieven voor aardgas. Feit blijft dat een groot deel van de wereldwijde energiehonger nog altijd wordt gestild met fossiele brandstoffen. Sterker nog: bedrijven die nu nog moeten kiezen waar ze hun energie-intensieve productiefaciliteiten gaan bouwen, kiezen massaal voor de Verenigde Staten. Als je in Amerika de helft betaalt van de energiekosten van een gemiddelde Rotterdamse plant is de keuze snel gemaakt.

Tekenend was de oproep van DSM-directeur Atso Nikolaï onlangs om zijn ­industrie, life sciences, te helpen zo energiezuinig mogelijk te werken. De oproep was in dit geval gericht aan een zaal vol experts op het gebied van onderhoud, maar de boodschap was helder: als Nederland geen antwoord vindt op de lage energieprijzen in de Verenigde Staten en de lage loonkosten in het Verre Oosten, vertrekt de industrie op den duur.

De vraag is dan ook of Nederland er verstandig aan doet om alle fiches op duurzame energie te zetten. Wellicht is de industrie meer gebaat bij een politiek klimaat waar lage energieprijzen prevaleren boven duurzaamheid. Of laat de indus­ trie een rol spelen in de balancering van het net, wat steeds meer nodig zal zijn naarmate de bijdrage windenergie toeneemt. Betaal voor het beschikbaar houden van flexibel vermogen zodat warmtekrachtkoppeling weer aantrekkelijk wordt.

Het is nog steeds ongelofelijk vreemd dat Aldel straks rendabel wordt dankzij een directe stroomverbinding met Duitsland. Of andersom: om de Claus C-centrale aan te sluiten op het Belgische hoogspanningsnet. Laten we eerst de balans herstellen en dan pas kijken naar nieuwe investeringen in duurzaam vermogen. Dat wil niet zeggen dat duurzame innovatie maar stil moet liggen. Er zijn genoeg goede business cases te bedenken waarbij duurzaamheid en economie samengaan. Maar staar je niet blind op de technologie. Dat is maar een deel van het probleem. Ga meer samenwerken en probeer de opbrengsten zo eerlijk mogelijk te verdelen.

Klinkt soft, maar het is de enige manier om de industrie in huis te houden.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON vijftiende jaargang nummer 8 - december 2014 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Inge Janse 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Martine Hermsen Traffic Breg Schoen 020 3122 088 Cover Gazprom Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00

De abonnementenadmini­s­tratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 acts manuf 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonOpzeggen neren of www.aboland.nl voor adreswijDit magazine hanteert de opzegregels zigingen en opzeggingen. Abonnemenuit het verbintenissenrecht. Wij gaan tenland is ook bereikbaar via Twitter. er van uit dat u het blad ontvangt uit Stuur uw tweet naar: hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten. uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en Prijswijzigingen voorbehouden. kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen © Industrielinqs pers en platform 2014 na het aantal aangegeven nummers.

Niets uit deze uitgave mag worden Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming post of per telefoon. De opzegtermijn van de uitgever. is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per

UTILITIES 5 nr. 8 - december 2014

05_commentaar_0814.indd 5

19-11-14 00:26

infostroom Lagerwey levert windturbines Finland Yard Energy en ABN Amro zijn een samenwerkingsverband aangegaan voor het bouwen van windparken. Yard Energy draagt zorg voor het projectmanagement en de bedrijfsvoering van de windparken. ABN Amro neemt de financiële struc­ turering voor haar rekening en verstrekt flexibel kapitaal voor de projecten. De eerste gezamenlijke investering wordt gedaan in een tweetal parken gelegen in midden Finland. Het gezamenlijk opgewekt vermogen van deze parken bedraagt straks 27,5 megawatt. De windturbines worden geleverd door Lagerwey. Een honderd procent Nederlandse fabrikant met een jarenlange ervaring in het leveren van uiterst betrouwbare en duurzame windturbines.

De windturbines van Lagerwey zijn voorzien van de meest innovatieve technieken. Zo leidt het ‘Modular Steel Tower concept’ tot de realisatie van windturbines met een ashoogte van maar liefst 135 meter. Op deze hoogte is er sprake van een aanzienlijk hogere energieopbrengst en dus lagere elektriciteitskosten.

Desso gebruikt kalk uit drinkwaterproductie voor tapijt Desso, fabrikant van tapijten en sportvelden, heeft een nieuwe mate­ riaalstroom ontwikkeld voor de pro­ ductie van zijn tapijttegels. Het bedrijf maakt gebruik van geupcycled calci­ umcarbonaat (kalk) voor de productie van hun tapijttegels. Het bedrijf ver­ wacht jaarlijks 20.000.000 kilo kalk af te gaan nemen en heeft onlangs al haar nieuwe Transitions collectie met het gerecyclede materiaal gelanceerd.

In samenwerking met Reststoffenunie, een vereniging van drinkwater­ bedrijven, heeft Desso een manier gevonden voor het upcyclen van

kalk afkomstig van de drinkwater­ bedrijven Brabant Water en Water Maatschappij Limburg (WML). WML zegt met deze nieuwe ontwikkeling 99 procent van de reststoffen, met name ijzer en calcium, te recyclen.

Bij de verwerking van drinkwater blijft veel calciumcarbonaat achter nadat het grondwater is onthard, een noodzakelijke stap voor het maken van geschikt drinkwater. Bovendien verlengt zacht water de levensduur van huishoudelijke apparaten, omdat het kalkaanslag vermindert en daarom voor minder onderhoud zorgt.

Gascentrales blijven onder druk staan Het komt niet helemaal onverwacht, maar Nederland heeft de komende zeven jaar ruim voldoende productievermogenom te kunnen voldoen aan de binnen­ landse vraag naar elektriciteit. Dat blijkt uit het jaarlijkse Rapport Monitoring Leveringszekerheid dat TenneT publiceerde. De malaise voor de gascentrales is dan ook voorlopig nog niet voorbij.

Hoewel de vraag naar elektriciteit de afgelopen jaren gestaag daalde, valt op basis van CPB-prognoses van de economische groei (0,75 procent in 2014) te verwachten dat die vraag weer iets zal toenemen. Het binnenlandse aanbod van elektriciteit, het opgestelde operationele productievermogen, is op dit moment circa 28,7 gigawatt. Dit bestaat voor ruim 25 gigawatt uit thermisch productie­ vermogen (kern-, kolen-, gas- en biomassacentrales) en voor 3,4 gigawatt uit wind- en zonne-energie. Daarnaast staat er nog voor 2,7 GW aan vermogen geconserveerd; in de mottenballen.

Energieproducenten hebben productievermogen uit bedrijf genomen en gaan dat de komende jaren ook doen, zowel definitief (amovering) als ter conserve­ ring (mothballing).

6 UTILITIES nr. 8 - december 2014

06-07_infostroom_0814.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

19-11-14 00:11

Gate Terminal kan LNG-infrastructuur verder uitbreiden Gate Terminal van hoofdaandeelhouders Gasunie en Vopak heeft de financie­ ring rond voor de uitbreiding van haar LNG-infrastructuur in Rotterdam. De nieuwe, zogenoemde break bulk installatie zal bijdragen aan de verdere ontwik­ keling van de terminal als knooppunt van waaruit export van LNG naar andere delen van Europa en de rest van de wereld kan plaatsvinden.

De investering in deze break bulk-infrastructuur werd aangekondigd op 3 juli 2014 en zal naar verwachting een impuls geven aan het gebruik van LNG als een schonere brandstof voor de transportsector in Nederland en Noordwest Europa. De nieuwe infrastructuur zal worden aangelegd naast Gate terminal.

Sinds 2011 maakt de terminal de LNG import van overzee in Europa mogelijk en draagt daarmee bij aan de diversificatie van de gasvoorziening en de vergro­ ting van de leveringszekerheid.

Gate heeft nu een financieringsovereenkomst afgesloten met de Europese Investeringsbank (EIB) en vier andere banken die al deel uitmaken van het ­syndicaat van tien internationale banken dat eerder een langlopend krediet heeft verstrekt aan Gate terminal voor de verdere uitbreiding.

De start van de bouw van de nieuwe break bulk infrastructuur staat later dit jaar gepland. De oplevering van de installatie en de start van de eerste dienstverlening staan gepland voor de eerste helft van 2016. Gate terminal zal verder worden uitgebreid met een extra havenbekken. Het havenbekken zal gefinancierd worden door de Haven van Rotterdam, en zal met een maximum­ capaciteit van 280 slots per jaar, de distributie van LNG voor kleinschalig gebruik mogelijk maken. Als launching customer speelt Shell een belangrijke rol in de verwezenlijking van dit project.

Aldel maakt doorstart door stroomverbinding met Duitsland De in 2013 failliet verklaarde alu­ miniumproducent Aldel in Delfzijl maakt een doorstart. Het bedrijf raakte onder meer failliet door de grote verschillen in stroomprijzen met Duitsland. Dat probleem is nu opgelost: het bedrijf krijgt een directe stroomverbinding met het Duitse net.

De herstart levert tweehonderd men­ sen werk op. Verder zullen er drie­ honderd indirecte banen bij komen.

Eigenaar van de geplaagde aluminium­ fabriek Klesch Group verwacht begin 2015 de primaire productie te kunnen opstarten. Tot die datum zullen extra onderhoud en tests worden uitge­ voerd om de fabriek weer volledig gereed te maken voor productie. De eerste proefgietingen zullen naar ver­ wachting voor het einde van dit jaar reeds ­plaatsvinden.

Aldel werd in december 2013 f­ailliet verklaard . Het bedrijf slaagde er

toen niet in om financiers te vinden voor het lopende exploitatietekort van naar schatting 24 miljoen euro.

Ook de toenmalige eigenaar van het bedrijf, de Amerikaan Gary Klesch, wilde niet opdraaien voor dat tekort. Dat het nu wel is gelukt om de ­productie van aluminium opnieuw op te s­ tarten komt door de verbeterde marktomstandighe­ den, alsmede de vorderingen die gerealiseerd zijn in de voorbereiding van de aanleg van de zogenaamde ‘Directe Lijn’ naar Duitsland. Een en ander in nauwe samenwerking met Groningen Seaports en andere indus­ trieën in de regio.

Deze Directe Lijn zal op lange ter­ mijn een oplossing zijn voor de gehele regio om te komen tot een gelijk speelveld binnen de Europese markt op het gebied van baseload ­elektriciteitsprijzen.

De Verenigde Staten en China bereik­ ten een akkoord over het verminde­ ren van de CO2-uitstoot. Samen zijn deze grootmachten verantwoordelijk voor meer dan een derde van de wereldwijde emissies. China zal zijn emissies uiterlijk in 2030 limiteren. De VS geeft aan emissies met 26 tot 28 procent terug te dringen tegen 2025.

Minister Kamp neemt pas in decem­ ber een besluit over toekomstige gaswinning in Groningen. De minister van Economische Zaken schrijft dat in een brief aan de Tweede Kamer.

Kamp neemt het besluit later omdat hij een analyse van de Nederlandse Aardolie Maatschappij en een advies van toezichthouder Staatstoezicht op de Mijnen afwacht na een aardbeving bij Ten Boer.

Emerald Kalama Chemicals ontving de Responsible Care Prijs 2014 voor haar inzet voor de stoomleiding, die vorig jaar is aangelegd bij Rozenburg. Dank­ zij het partnerschap van Emerald met afval- en energiebedrijf AVR en net­ beheerder Stedin werd het mogelijk om een twee kilometer lange stoom­ leiding aan te leggen die duurzame stoom van AVR naar Emerald brengt.

De Nederlandse Vereniging Omwo­ nenden Windturbines (NLVOW) waarschuwt de Tweede Kamer voor kapitaalvernietiging in de windsector.

Zij verwacht namelijk dat zo’n 172 windturbines zullen worden vervangen vóór het einde van hun levensduur.

Met de vervanging kunnen de ­turbines weer aanspraak maken op groene stroomsubsidie, maar daarmee slaat de Kamer de plank mis.

? in uw mailbox Al het nieuws on op f rie sb ze nieuw Meld u aan voor

utilities.nl!

06-07_infostroom_0814.indd 7

UTILITIES 7 nr. 8 - december 2014

19-11-14 00:11

Trending news op www.utilities.nl

1 ‘Zonnebloem’ IBM oogst elektriciteit en warmte

Dinsdag 30 september

Computergigant IBM toonde afgelopen week het prototype van zijn zonne-energiecentrale: geïnspireerd op en gemodelleerd naar de zonnebloem. De ‘bloem’ is bedekt met 36 spiegels die gemaakt zijn van 0,2 millimeter dik gerecycled plastic folie met een zilveren coating. De ­zonnebloemen kunnen tachtig procent van de zonne­ straling omzetten in warmte en elektriciteit.

2 Ecorus wil zonnepark in Den Helder

Vrijdag 3 oktober

Het Belgische energiebedrijf Ecorus heeft plannen om een zonnepark in Den Helder te bouwen. Het zonnepark krijg een geïnstalleerd vermogen van vijf megawatt; dit is genoeg voor de energievoorziening van drieduizend huishoudens. Er is voor Den Helder gekozen, omdat de stad volgens het KNMI de meeste zonuren per dag heeft in Nederland.

3 TenneT-afdeling Offshore Nederland ontwikkelt net op zee

Dinsdag 14 oktober

TenneT heeft met Offshore Nederland een nieuwe ­afdeling opgericht speciaal voor de ontwikkeling van een net op zee. Het richtinggevend besluit van Minister Kamp van Economische Zaken in juni dit jaar om TenneT bij wet aan te wijzen als enige netbeheerder op zee maakte de weg definitief vrij voor het opbouwen van een gespecialiseerde afdeling. Omdat in Nederland de windparken veel dichter bij de kust komen te liggen dan

4

in Duitsland kan hier worden gekozen voor wisselstroom (AC) ­verbindingen. Dat heeft het voordeel dat het goed­ koper is en dat de offshore (sub)stations veel kleiner van omvang zullen zijn.

Energienieuws Samenwerking Natuur & Milieu en TenneT voor natuurvriendelijke stopcontacten op zee.

Groen licht voor Centrale Afvalwaterzuivering Botlek Vrijdag 7 november

Het Rotterdamse haven- en industriegebied Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering. Vertegenwoordigers van vier organisaties hebben tijdens het Watervisie Congres, hun handtekening gezet onder een Letter of Intent voor de bouw van de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek.

Huntsman, Emerald Kalama Chemical, Kemira en Evides Industriewater gaan hiervoor de komende jaren samenwerken. Het project omvat een persriool ter inzameling van het bedrijfsafvalwater in het Botlekgebied en de bouw van een aërobe afvalwaterzuivering.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 8 - december 2014

08-09_topics_0814.indd 8

19-11-14 00:08

zonne-energie geen ir Products bouwt 5 Groei 8 Anegentien gevaar energienet waterstof tankstations in Californië

Donderdag 18 september

In Nederland worden op steeds meer woningen of kantoren zonnepanelen geplaatst. Het vermogen aan zonne-energie is vorig jaar opnieuw gegroeid en verwacht wordt dat deze groei door zal zetten. Voorlopig is er nog geen gevaar voor het energienet. De huidige distributienetten kunnen tot 16 gigawatt zonnestroom verwerken, terwijl voor 2020 ‘slechts’ een vermogen van 4 gigawatt wordt verwacht.

6

kzoNobel wil CO2 als A grondstof Woensdag 17 september

AkzoNobel en cleantechbedrijf Photanol slaan de handen ineen om een proces te ontwikkelen waarbij zonne-energie wordt benut om chemicaliën te maken. Grondstof: CO2. De samenwerking draait om Photanols bestaande eigen technologie waarbij licht wordt gebruikt om CO2 uit de lucht rechtstreeks om te zetten in vooraf bepaalde grondstoffen zoals azijnzuur en butanol.

DSM Nederland Van lineair naar circulair: maak meer van gewasresten, gebruik CO2 als grondstof, haal meer uit de zon.

7

omst Friese bioplasticK fabriek steeds realistischer Vrijdag 12 september

KNN Bioplastic uit Groningen wil een bioplasticfabriek bouwen op het terrein van afvalverwerkings­ bedrijf Omrin bij het Friese Oudehaske. Het bedrijf heeft al een flink deel van de investering van 12 miljoen euro bij elkaar gekregen, maar is nog op zoek naar een investeerder. In de fabriek wordt uit organisch afval het volledig afbreekbare biopolymeer PHA, PolyHydroxyAlkanoaat. Vanwege de afbreekbaarheid van PHA draagt dit bij aan een oplossing van de ­zogenoemde ‘plastic soep’ in de oceanen.

Kees van Wuyckhuyse Hoe ziet #biobased Nederland er momenteel uit. Alle initiatieven op een rij. keesvanwuyckhuyse.tumblr.com/ image/102440195431

Vrijdag 24 oktober

Air Products heeft een overeenkomst getekend met FirstElement Fuel voor de levering van tankzuilen en technologie voor negentien waterstof tankstations, die in 2015 in Californië gebouwd worden. De bouw van de tankstations is onderdeel van het waterstof programma van de California Energy Commission (CEC). Met de uitbreiding van het netwerk van de tankstations anticipeert Californië op de introductie van waterstofauto’s door een aantal automobielfabrikanten in 2015.

erste windmolen op 9 EIKEA Zwolle geplaatst

Woensdag 22 oktober

In Zwolle is een nieuwe vestiging van meubelgigant IKEA in aanbouw. Op het dak worden in totaal negen windmolens gezet. Op 14 oktober is de eerste windmolen geplaatst. Naast de negen windmolens komen er ook zo’n 5.500 zonnepanelen op het dak, die in totaal een oppervlak bestrijken van 12.000 m2 (het hele dakoppervlak is 14.400 m2).

In 2100 moeten 10 IPCC: fossiele brandstoffen uitgebannen zijn

Maandag 3 november

In het vijfde rapport van de Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) laten de onderzoekers er geen gras over groeien: de mens is verantwoordelijk voor de klimaatverandering waar we nu mee te maken hebben en het gebruik van fossiele brandstoffen is de grootste boosdoener. IPCC wil dat het gebruik van fossiele brandstoffen in 2100 totaal is uitgebannen.

Dit zou noodzakelijk zijn om verder opwarming van de aarde te voorkomen.

DrzmBedrijfsleven.nl Het is nog niet te laat, maar nu actie nodig tegen klimaatverandering, zegt @IPCC_CH: uitbannen fossiel in 2100.

08-09_topics_0814.indd 9

UTILITIES 9 nr. 8 - december 2014

19-11-14 00:08

ENERGIE Veel industriële bedrijven houden nog lagedrukstoom over in hun processen. Doorgaans condenseert men die stoom om het water vervolgens terug in de ketel te leiden. Met mechanische damprecompressie kan die lagedrukstoom weer naar een hogere druk worden gebracht en dat levert zowel milieuwinst als geld op.

Auteur: Egbert Klop, managing partner DWA

Mechanische damprecompressie waardeert lagedrukstoom op De (petro)chemie, de papiersector, de farmacie en de staalsector passen nog veel stoom toe in hun processen.

Zeker bij de grote (petro)­chemische bedrijven en in de foodsector is stoom één van de belangrijkste ­energiedragers. Stoom kan op allerlei drukniveaus worden opgewekt en gebruikt waarbij geldt dat hoe hoger de temperatuur en daarmee de druk is, hoe hoger de toegevoegde waarde.

Bedrijven gebruiken de stoom bijvoor­ beeld in tegendrukturbines om grote compressoren aan te drijven of direct voor verwarming van processen.

Lagedrukstoom, bijvoorbeeld onder de vijf bar, heeft vaak minder of geen waarde omdat dit vanwege de lage temperatuur en druk moeilijker is te gebruiken. Doorgaans condenseert men het stoom om het consensaat vervolgens opnieuw te gebruiken als ketelvoedingwater. In extreme situa­ ties wordt reststoom zelfs afgeblazen.

In het geval van hergebruik van het

condensaat heeft reststoom slechts een fractie van de oorspronkelijke waarde (circa tien procent). Als rest­ stoom moet worden weggekoeld ­zonder hergebruik van condensaat heeft het zelfs een negatieve waarde.

Veel industriële bedrijven kampen met dit probleem.

De vraag is hoe waarde kan w ­ orden toegevoegd aan laagwaardige rest­ stoom. Dat kan met name door gebruik te maken van stoomrecom­ pressie, ofwel mechanische damp­ recompressie (Mechanical Vapour Recompression, MDR). MDR is een beproefde techniek die onder andere veel wordt toegepast in de food­ sector om stoom op te waarderen en te hergebruiken. De techniek zorgt er voor dat reststoom wordt opgewaardeerd tot stoom met een bruikbare temperatuur en druk.

MDR is daarmee een energetisch en economisch aantrekkelijke maatregel die energieverspilling voorkomt, de energie-efficiency laat stijgen en die stoombalans op een flexibele wijze herstelt. Ook geeft het een steun in de rug aan warmtekrachtopwekking.

MDR kan worden toegepast voor recompressie van allerlei dampen zoals tolueen, propaan en butaan en uiteraard ook voor waterdamp

10 UTILITIES nr. 8 - december 2014

10-11-12-13_DWA_0814.indd 10

(stoom). Door de compressiestap stijgt de druk en daarmee ook de temperatuur en de bijbehorende ­verzadigingstemperatuur van de damp.

Dit vraagt een fractie additioneel ver­ mogen (compressorenergie) in relatie tot de hoeveelheid latente warmte die aanwezig is in de gerecyclede damp. Het systeem fungeert als een warmtetransformator die de kwaliteit van de warmte, ofwel het tempera­ tuurniveau, opwaardeert. Men plaatst een compressor of rootsblower in de dampstroom die van verzadigde stoom oververhitte stoom maakt met een hogere druk.

Energetische prestaties De Coëfficiënt of Performance (COP) is een eenvoudige en goed hanteerbare indicator van de energieefficiency van koelmachines, warmte­ pompen en dus ook van MDR. De COP geeft de verhouding weer tussen de toegevoerde compressieenergie en de netto teruggewonnen warmte. Energetisch en economisch aantrekkelijke toepassingen hebben een COP van circa 3,5 of hoger.

Praktijktoepassingen van MDR laten zien dat COP’s van 10 en zelfs meer haalbaar zijn. Bepalend voor de COP zijn met name de drukverhouding van de compressiestap en het rendement van de compressie.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

19-11-14 00:03

MDR biedt zowel technisch als economisch voordelen in combinatie met een laag technisch en financieel risicoprofiel

Een goed energetisch rendement kan worden bereikt door een lage absolute drukverhouding, waarbij een maximum van 1:6 als richtlijn kan worden aangehouden. Maar ook door een minimale schaalgrootte. Als richtlijn hiervoor kan een ondergrens van één ton stoom per uur worden aangehouden.

Waarom MDR? MDR biedt zowel energetisch als economisch voordelen in combinatie met een laag technisch en financieel risico­ profiel. De technologie is met name aantrekkelijk voor bedrijven met een overschot aan lagedrukstoom. MDR is bewezen technologie met terug­ verdientijden tussen de één en drie jaar, voorkomt energieverspilling en verbetert de energie-efficiency zodat het energiegebruik daalt.

De capaciteit van MDR gaat van één tot tientallen tonnen stoom per uur per installatie, en maximaal circa dertig bar. Maar wie meer capaciteit of flexibiliteit wil, kan meerdere een­ heden parallel plaatsen. Bijkomend voordeel is dat actieve sturing mogelijk is van de warmtekracht-­ verhouding van wamrtekrachtcen­ trale, waardoor het economisch ­rendement toeneemt. Bovendien kunnen bedrijven hiermee flexibel inspelen op variërende elektraprijzen.

Economie De inrichting van een MDR-systeem is altijd maatwerk. De rentabiliteit van investering is MDR is onder meer afhankelijk van de schaalgrootte, de stoom ofwel gas­ prijs, de drukverhouding, de waarde van het reststoom en de elektrici­ teitprijs. Uit eerder doorgerekende

business cases blijkt dat MDR eco­ nomisch gezien erg robuust is voor stoomhergebruik. Bij een verhouding tussen een elektriciteits- en gasprijs van 3:1 in combinatie met een goede COP, is MDR nog erg rendabel. Voor industriële toepassingen betekent dit dat MDR ongevoelig is voor de elek­ triciteitsprijs en dat de aardgasprijs bepalend is voor het toepassen van MDR. Met MDR krijgt de industrie een stuurmechanisme om stoom op verschillende manieren op te ­wekken: de klassieke weg via ketels en/of warmtekracht, of daarnaast stroomstoom met MDR.

Energiebalans Naarmate de industrie meer MDR toepast, profi­ teert ook de energie­sector, de netbe­ heerders en de warmtekrachtsector daarvan. De energiesector heeft belang bij een voorspelbare en accep­ tabele prijs voor de geproduceerde elektriciteit. Door de discontinuïteit van het wind­aanbod is er in toene­ mende mate sprake van onbalans tussen productie en vraag. Aangezien

UTILITIES 11 nr. 8 - december 2014

10-11-12-13_DWA_0814.indd 11

19-11-14 00:03

de windsector als onderdeel van het Energieakkoord sterk gaat groeien, wordt verwacht dat de negatieve druk op de elektraprijs verder zal toene­ men. Als gevolg van de verknoping van elektriciteitsnetten blijven de gevolgen daarvan niet beperkt tot landsgrenzen.

Door het toepassen van MDR is een stuurbaar gereedschap beschikbaar waardoor de elektriciteitsvraag toe­ neemt. Dit heeft een gunstig effect op de elektricteitsprijs, en legt zodoende een bodem in het prijsprofiel.

De netbeheerder moet voldoende transportcapaciteit beschikbaar heb­ ben voor alle energie en handhaaft de energiebalans. Een groeiend aandeel duurzame elektriciteit, een dalend aandeel van gasgestookte warmtekrachtcentrales en een toe­ nemend aandeel van kolengestookte elektriciteitsopwekking maakt dat de benuttinggraad van het transportnet lager wordt, en dat de beschikbaar­ heid van regel- en reservevermogen minder wordt. Terwijl aan de ‘duur­

zame’ zijde het vermogen toeneemt.

MDR kan hierin de rol vervullen van stuurbaar opnamevermogen van elektriciteit. Hiermee kan de net­beheerder energiestromen beïn­ vloeden en daarmee geografisch en tijdsafhankelijke vraag en aanbod met elkaar matchen.

Door de hoge gasprijzen en de dalende elektraprijzen, staat de warmtekrachtsector de laatste jaren sterk onder druk. Een van de gevol­ gen is dat warmtekrachtinstallaties

Praktijkvoorbeeld Dat MDR potentie heeft, laten bijgaande voorbeelden zien.

compressieverhouding. Tussen de compressiestappen in

In het eerste voorbeeld wordt stoom opgewaardeerd door

wordt water geïnjecteerd om de temperatuur te reduceren

gebruik te maken van de energie die nog aanwezig is in

en zo te zorgen voor een hoger rendement.

midden- of hogedrukcondensaat. Door de druk af te laten, flasht een gedeelte van het condensaat en wordt dit stoom.

In het voorbeeld wordt condensaat van acht bar geflasht bij een druk van 2,5 bar en daarna verhoogt MDR de druk naar zes bar.

Stoomwinning uit condensaat MP-condensaat flashen naar LP-stoom LP-stoom comprimeren tot bruikbaar niveau Condensaat flow (8 bar) 50 t/h Flash druk 2,5 bara Flow flash stoom 3,2 t/h Compressorenergie 257 kWe COP 10,3 Draaiuren 8.000 Uur/jaar Referentie energiekosten 486 k€/jaar Energiekosten MDR 103 k€/jaar Besparing 383 k€/jaar Investering 800 k€ Terugverdientijd 2,1 Jaar Opwaarderen van Stoom In de volgende twee voorbeelden heeft de stoom geen nuttige toepassing en dus geen economische waarde. De stoom wordt momenteel gecondenseerd en hiervoor is zelfs koelenergie in de vorm van elektriciteit voor de fans van de condensor nodig. Dit is in de berekening niet meegenomen.

Voor beide situaties wordt de stoom gecomprimeerd naar het laagste stoomniveau waar wel vraag naar is. Hiervoor is een tweetrapscompressie nodig, vanwege de relatief hoge

Opwaarderen lagedruk stoom: 8.000 draaiuren LP-stoom (3,5 baro) comprimeren naar 12 baro Stoomflow 50 Ton/h Ingaande stoomdruk 4,5 bara Uitgaande stoomdruk 13 bara Compressorenergie 4,4 MWe COP 9,8 Draaiuren 8.000 Uur/jaar Referentie energiekosten 7.600 k€/jaar Energiekosten MDR 1.760 k€/jaar Besparing 5.840 k€/jaar Investering 5.700 k€ Terugverdientijd 1,0 Jaar Opwaarderen lagedruk stoom: 6.000 draaiuren LP-stoom (1,5 baro) comprimeren naar 9 baro Stoomflow 10 Ton/h Ingaande stoomdruk 2,5 bara Uitgaande stoomdruk 10 bara Compressorenergie 1,1 MWe COP 7,9 Draaiuren 6.000 Uur/jaar Referentie energiekosten 1.140 k€/jaar Energiekosten MDR 330 k€/jaar Besparing 810 k€/jaar Investering 2.090 k€ Terugverdientijd 2,6 Jaar

12 UTILITIES nr. 8 - december 2014

10-11-12-13_DWA_0814.indd 12

19-11-14 00:03

worden stilgezet of teruggeregeld.

Voor procesgekoppelde warmte­ krachtinstallaties is vaak sprake van een ‘must run’ conditie: de energie­ vraag vanuit de productieprocessen staat het stoppen van de warmte­ krachtinstallatie niet toe. Hierdoor heeft de exploitant van de warmte­ krachtinstallatie beperkte mogelijkhe­ den voor economische optimalisatie en heeft voor een verlies draaiende installatie weinig speelruimte om het verlies te beperken.

Net als de duurzame energiesector heeft de warmtekrachtsector belang bij een hogere elektriciteitsprijs.

Door het toepassen van MDR treedt een stuurbare verschuiving op van warmtevraag naar elektriciteitsvraag, met een stijging van de elektriciteits­ prijs. Dit is gunstig voor de exploi­ tatie van de warmtekracht-installatie en levert effectief een besparing op van het fossiele energiegebruik.

ECN schat het perspectief van MDR in combinatie met warmtepompen in op megawatt elektrisch, wat corres­ pondeert met een thermisch vermo­ gen van circa twintig gigawatt. ■

MDR en het Smart Delta Resources project In het kader van het Smart Delta Resources project hebben Zeeuwind, DOW Benelux en Delta Netwerkbedrijf (DNWB) de handen ineen geslagen. Eén van de resultaten van dit project is het initiatief om een pilot MDR-installatie voor Dow uit te werken als onderdeel van een breder project onder de titel ‘Power to Products’. Dow heeft in Terneuzen namelijk substantiële overschotten lage druk stoom.

Kees Biesheuvel, Technology Innovation Manager bij Dow: ‘Binnen de chemische industrie wordt op grote schaal stoom als energiedrager toegepast voor aandrijving en verwarmingsdoeleinden. Dow in Terneuzen is daarop geen uitzondering en we zien daarom kansen voor deze techniek. Door in het ontwerp al rekening te houden met onderhoudbaarheid, bedrijfszekerheid en flexibiliteit, kan een betrouwbare en bedrijfszekere toepassing worden bereikt.

Daarnaast kan MDR vooral een oplossing bieden bij capaciteitsuitbreiding in combinatie met beperkte beschikbaarheid van utilities.’

Workshop MDR Op donderdagmiddag 11 december geeft DWA een workshop over MDR. Hierin wordt informatie verstrekt over de ontwikkelingen, kansen, economische en energetische voordelen en knelpunten.

Meer informatie: www.dwa.nl/stoomrecompressie

UTILITIES 13 nr. 8 - december 2014

10-11-12-13_DWA_0814.indd 13

19-11-14 00:03

HET WATERVISIEPLATFORM KOPPELT DE KETENS De waterwereld is versnipperd, veel te versnipperd naar onze zin. Om

Maar het platform is veel groter. U kunt dagelijks op de site

de schakels in de keten te laten samenwerken, zullen ze elkaar minstens

www.watervisie.com het laatste nieuws volgen uit de wereld van indus-

moeten kennen. Het Watervisieplatform biedt die gelegenheid via hét

triewater. En voor de echte verdieping kunt u terecht bij het vakblad

jaarcongres waar de laatste stand van zaken rondom industriewater

Utilities, dat ook nog een relatie legt met energie. En of dat niet genoeg

wordt gegeven. En waar de watergrootverbruikers, -leveranciers en

is, discussiëren we vier maal per jaar met een expertpanel over de laat-

–experts van zowel het bedrijfsleven als overheden elkaar ontmoeten.

ste trends in proceswater en industrieel afvalwater.

PARTNERS WATERVISIE PLATFORM

Scan de foto en bekijk het filmpje 1) Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’ 2) Start de app op uw smartphone of tablet 3) Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst 4) Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet

Niels Groot Waterspecialist Dow Benelux

Martijn Kruisweg Eco Efficiency & sustainable growth AkzoNobel

LEDEN WATERVISIE PLATFORM

Johan Raap Lector biobased Economy, Avans Hogeschool

Henri Spanjers Prof. Industrieel watermanagement TU Delft

Georg Stockinger Shell Global Solutionsccc

Roy Tummers Directeur Water VEMW

Meer informatie Congresinformatie: Marjolein Veeninga • marjolein@industrielinqs.nl • 020–31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

www.watervisie.com 01_A4_watervisieplatform.indd 1

24-09-14 13:24

GAS

UTILITIES 15 nr. 8 - december 2014

15_katern_gas_cover.indd 15

19-11-14 00:31

Gas Het handelsplatform van Powerhouse biedt bedrij-

ven de kans om zelf te handelen op de energiebeurzen.

Met een toenemende flexibilisering van de energie­ opwekking wordt het steeds interessanter om een deel van de nodige energie flexibel in te kopen. ‘Bedrijven die hier goed op kunnen inspelen, kunnen daarmee ook geld verdienen’, zegt Sukhjinder Singh.

Decentrale energie vraagt om flexibele handel

‘Spreek met een glastuinbouwer en je weet alles over gas en elektriciteit’, zegt Sukhjinder Singh van Powerhouse. ‘De gemiddelde glastuinbouwer is een echte ondernemer die overal kansen ziet, risico neemt en ook investeringen durft te doen. Met die attitude begon de branche zo’n tien jaar geleden met investeringen in warmtekrachtkoppeling. Een kas moet toch verwarmd worden, heeft behoefte aan kooldioxide, die de plantengroei bevordert, en bovendien een elektriciteitsbehoefte voor de geautomatiseerde kweekprocessen en assimilatieverlichting. Daar kwam als voordeel bij de liberalisering van de markt en dat de sparkspread, het verschil tussen de kosten voor gas en de opbrengsten van stroomlevering, erg gunstig was. Tel daarbij de gunstige subsidieregelingen op en het zal niemand verbazen dat de kwekers massaal een wkk-installatie kochten.

16 UTILITIES nr. 8 - december 2014

16-17-19_Powerhouse.indd 16

Warmtekracht De geschiedenis van Powerhouse loopt grotendeels parallel aan de wkk-ontwikkelingen in de glastuinbouw. Singh: ‘Het familiebedrijf Pon is de Nederlandse vertegenwoordiger van Caterpillar die onder andere warmtekrachtinstallaties levert. De tuinders die zo’n wkk hadden gekocht, zagen de potentie van de geliberaliseerde energiemarkt en zochten een onafhankelijk platform waar ze hun elektrische capaciteit konden in- en verkopen. Het is voor hen tenslotte een kleine moeite om de installatie zo nu en dan wat harder, langer of niet te laten werken als de stroomprijs gunstig was.’

Inmiddels is het Powerhouse Energy Platform uitgegroeid tot een volwaardig e-platform dat volgens Singh als enige partij in Nederland volledig gedigitaliseerd is. ‘Het hele proces, van frontoffice tot backoffice, van inkoop tot facturatie verloopt volledig auto-

matisch zodat onze klanten altijd near realtime informatie tot hun beschikking hebben over hun ingekochte stroom of gas, maar ook inzicht hebben in hun rekening en de meterstanden. Maar het platform biedt veel meer. Het geeft tevens inzicht in de ontwikkelingen op de gas- en energiemarkt, zowel op de korte als de lange termijn. Powerhouse zal nooit een advies geven aan zijn klanten om te kopen of te verkopen, maar kan ze wel helpen bij het nemen van een beslissing.’

De energiebeurs is niet geheel te voorspellen, maar er zijn volgens Singh wel een paar belangrijke parameters die grotendeels de koers bepalen.

‘Het weer is vanzelfsprekend een belangrijke parameter. Als het kwik onder nul daalt, zie je de gasprijzen direct oplopen terwijl bij zomerse temperaturen de elektriciteitsprijzen kunnen stijgen als de airco’s aangaan.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

19-11-14 00:04

En als het waait en de zon schijnt, heeft dat een positief gevolg voor de wind- en zonne-energie. Maar ook marktontwikkelingen helpen de koers bepalen. Wat zijn de voorspellingen over de industriële productie voor de komende tijd? Hoeveel voorraad is er beschikbaar? De schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten, de Atom

zoveel mogelijk mee te nemen in de vooruitzichten.’

Navigeren In 2008 kreeg RWE interesse in het bedrijf, met name door de nauwe band die Powerhouse onderhoudt met zijn klanten. ‘We hebben klanten die bij wijze van spreken dagelijks aan de telefoon hangen

Met goed portfoliomanagement kan de energierekening tot zo’n veertig procent omlaag Ausstieg in Duitsland en de aardbeving in Japan met de gevolgen daarvan voor de kerncentrales; ze hebben allemaal invloed op de prijzen. Zelfs op politiek niveau kan een uitspraak van Poetin direct of indirect gevolgen hebben voor het sentiment op de markt. Het is aan ons de taak om die ontwikkelingen te duiden en de gevolgen ervan

om nog eens met onze adviseurs te overleggen over hun portfolio, maar ook klanten die eigenlijk niet zoveel tijd willen spenderen aan hun energieinkoop. Bedrijven vinden het in ieder geval prettig dat ze zelf de regie kunnen voeren over hun energie in- en verkoop. Bovendien is de prijsstelling eerlijk en transparant. Ook RWE ziet

in dat met de ontwikkelingen op de energiemarkt zo’n flexibel, volledig geautomatiseerd platform een grote meerwaarde heeft in de huidige en toekomstige markt.’

Want voor de goed orde: De glastuinbouw sector gaat zware tijden tegemoet, net als dat voor de industrie geldt. De sparkspread is beneden peil en het is tegenwoordig goedkoper om elektriciteit in te kopen dan het op te wekken via een wkk-installatie. ‘Het feit dat we in Nederland momenteel met een overcapaciteit zitten aan opwekvermogen gecombineerd met de zo nu en dan bizarre situatie dat er heel veel elektriciteit van Duitse of Deense windparken op het net komt, maakt stroom te goedkoop om daar nog veel geld aan te verdienen. De nadruk bij de meeste van onze klanten ligt dan met name ook op de inkoop van gas en stroom. Dat kan overigens zeer lucratief zijn. Hoewel we hier

UTILITIES 17 nr. 8 - december 2014

16-17-19_Powerhouse.indd 17

19-11-14 00:04

RVS – en stalen tanks - Autoclaven

- Kolommen

- RVS tanks

- Reactors

- Opslagtanks

- Silo’s

- Buffervaten

- Filtertanks

- Druktanks

- Warmtewisselaars

AJK Hydrolift, Industrie Kanaal-Noord 1173, B-3960 Bree Tel. +32 89 46 93 90 email: info@ajkhydrolift.eu Web: www.ajkhydrolift.eu

TRADE FAIR NETWORKING CONGRESS PANELS

E-WORLD ENERGY & WATER 10. - 12.2.2015 ESSEN, GERMANY

EUROPE‘S LEADING ENERGY TRADE FAIR

www.e-world-essen.com

Advertentie-index UTILITIES Abonnees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Kiwa Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

AJK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Market review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

BetaPublishers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

MODELEC Data-Industrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Eco ketelservices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Nederlandse Gasunie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Esders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

PennWell Corporation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

E-world . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Watervisie Platform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

GasTerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

18_index_E-world_AJK.indd 1

19-11-14 00:31

natuurlijk ook geen garanties bieden, kan met goed portfoliomanagement de energierekening tot zo’n veertig procent omlaag. Gezien het gebruik van sommigen van onze klanten, zijn dat grote bedragen.

Niet iedereen heeft overigens de kennis of de tijd om op die manier bezig te zijn met energie. Wie voor zekerheid gaat kan kiezen voor een vast gas of elektriciteitproduct. Of wat we ook

‘Natuurlijk hebben we nog veel klanten in de glastuinbouw, maar ook de middelgrote tot grote verbruikers uit andere branches hebben inmiddels ons platform gevonden. De echt grote verbruikers opereren vaak direct op Endex of TTF, maar er zijn genoeg grootverbruikers die geen tijd en geld hebben om een apart team op te richten voor de in- en verkoop van energie. Wij kunnen ze dezelfde

Het kan in sommige gevallen heel lucratief zijn om ook stroom te produceren om het net in balans te houden vaak zien is dat partijen voor een deel van de productie geen risico willen lopen, maar bijvoorbeeld per seizoen of op bepaalde uren meer ruimte heeft voor flexibiliteit. Die partijen kiezen meestal voor een tussenproduct. Als wij denken dat een partij gebaat is bij een beter op zijn gebruikersprofiel afgestemd product, zullen we ze natuurlijk adviseren daarvoor te kiezen. Maar uiteindelijk blijft dat hun eigen keuze.’

Powerhouse is sinds kort mede sponsor van het Vestas team dat meedoet aan de Volvo Ocean Race en Singh ziet grote parallellen tussen de energiemarkt en de zeilrace. ‘De schepen die aan zo’n race meedoen hebben allemaal te maken met de zelfde golfstromen en dezelfde wind, dus is het aan het team om de juiste koers uit te zetten en aan de schipper om zo optimaal mogelijk te navigeren.

Daarbij geldt dat hoe meer informatie hij tot hij tot zijn beschikking heeft, hoe betere beslissingen hij kan nemen.

Hetzelfde geldt voor de energiemarkt.

Als je achter de rest aan blijft varen, weet je zeker dat je nooit de beste prijzen krijgt. Partijen die voor een vaste prijs kiezen, komen dus wel bij de eindstreep, maar als je echt wilt winnen, zul je meer aan het roer moeten staan. Natuurlijk zit daar ook een dosis geluk bij, maar kennis en inzicht maken echt het verschil.’

Dieper koelen Powerhouse heeft zijn horizon inmiddels verbreed.

faciliteiten bieden, zonder dat ze hun eigen systeem hoeven in te richten.

En als het even kan kunnen we ze adviseren over nieuwe inkoopstrategieën die wellicht geld kunnen opleveren. Neem bijvoorbeeld koelvrieshuizen, waar we niet geheel toevallig veel klanten van hebben. Dit zijn pakhuizen waar doorgaans bederfelijke waren worden opgeslagen zoals voedingsmiddelen. Zo’n koelvrieshuis is in feite een grote ‘batterij’. De temperaturen binnen mogen fluctueren tussen de min twintig en de min 35 graden Celsius en daar kun je mee spelen.

Als de energieprijzen laag zijn, kun je extra diep koelen om die buffer te gebruiken zodra de prijzen oplopen.

Net als een kweker vijf minuten voor tijd een seintje krijgt dat hij zijn WKK aan moet zetten, kunnen we ook een

eigen gebruik of voor noodgevallen.

Maar het kan in sommige gevallen heel lucratief zijn om ook stroom te produceren om het net in balans te houden.’

De situatie die Singh schetst kan wel eens een belangrijke stap zijn in de verduurzaming van de Nederlandse en Europese energievoorziening. ‘Er zit al veel flexibiliteit in het net en door slim om te gaan met decentrale opwekcapaciteit , vraagsturing en wellicht de wkk van de kweker kan het net snel in evenwicht worden gebracht. Dat bleek bijvoorbeeld toen twee jaar geleden brand ontstond in de centrale van Elektrabel in Nijmegen. Het plotselinge tekort aan vermogen werd direct doorvertaald naar de onbalansprijs en de markt reageerde snel genoeg om een black out te voorkomen. Als er meer wordt geïnvesteerd in wind- en zonne-energie zullen er op den duur meer van dit soort fluctuaties optreden en heb je een systeem nodig dat daar snel op kan reageren. Bedrijven die hier goed op kunnen inspelen, kunnen daarmee ook geld verdienen.

Het is vorig jaar al meerdere keren voorgekomen dat elektriciteit tegen negatieve prijzen werd aangeboden toen het ’s nachts hard waaide in Duitsland en Denemarken. Bedrijven die hun productie kunnen aanpassen op het aanbod van energie of die buffe­rcapaciteit hebben, zoals de ­eerder genoemde koelvrieshuizen

Het is vorig jaar al meerdere keren voorgekomen dat elektriciteit tegen negatieve prijzen werd aangeboden koelvrieshuis pushberichten sturen om zijn koeling wat dieper te zetten.

Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor datacentra of ziekenhuizen. Ook dit zijn doorgaans grote energieverbruikers die bovendien beschikken over noodcapaciteit. Een beetje ziekenhuis beschikt over een eigen warmtekrachtinstallatie of een noodaggregaat en voor een datacentrum geldt hetzelfde. Nu gebruiken ze die opwekcapaciteit vaak alleen maar voor

kunnen hiervan profiteren. We zullen niet zover gaan dat we op zonnepaneelniveau in- en verkopen in de markt, maar we zien het wel als onze missie om optimale flexibiliteit te leveren aan de midden- en grootverbruikers. Dat doen we door klanten altijd en overal, ook via ons platform, de tablet of smart phone, toegang te geven tot een zeer rijke informatiebron waar ze hun eigen energie­ gebruik kunnen managen.’ ■

UTILITIES 19 nr. 8 - december 2014

16-17-19_Powerhouse.indd 19

19-11-14 00:04

Gas Met een toenemend aandeel duurzame energie,

neemt de behoefte aan opslag en flexibel vermogen ook toe. Wout de Groot van Gasunie ziet in die transitie een grote rol weggelegd voor gas en dan het liefst de duurzaam opgewekte variant zoals power to gas. ‘De rol van gas en gasinfrastructuur draait in de toekomst steeds meer om de bijdrage in de capaciteit van de energievoorziening, en uiteindelijk steeds minder om het volume.’

Tekst: David van Baarle

Gas op de energietransitie Het langetermijndoel is duidelijk: in de toekomst wil de samenleving over een duurzame energievoorziening beschikken en moet het gebruik van fossiele brandstoffen zo goed als geheel zijn teruggebracht naar nul.

Een van de uitdagingen waarvoor we ons gesteld zien als het duurzame aandeel in de mix verder toeneemt is de stabiliteit van de energievoorziening. Als het niet waait en de zon niet schijnt, produceren windturbines en zonnecellen nagenoeg niets. Met behulp van welk systeem zorgen we dan voor aanvulling? En hoe zorgen we ervoor dat alle energie die uit de beschikbare zon- en winduren geproduceerd kan worden ook daadwerkelijk benut wordt? En als we eenmaal het overgrote deel van onze energiebehoefte duurzaam opwekken met de duizend uur zon en de drieduizen uur wind we in Nederland per jaar hebben, hoe zorgen we er dan voor dat we daar het hele jaar door -8760 uur – energie op afroep tot onze beschikking hebben? ‘Daar hebben we krachtige buffer- en opslagmechanismen voor nodig, en slimme energiecombinaties. Dat is

een inspirerende uitdaging waar we nu al aan willen werken,’ zegt Wout de Groot, manager van het recent opgerichte bedrijfsonderdeel Gasunie New Energy.

Opslag De energiemarkt zal straks steeds meer behoefte hebben aan mogelijkheden om energie tijdens productiepieken op te slaan om deze vervolgens te gebruiken als de vraag de productie overschrijdt. ‘De tijd die we hebben om uit te zoeken met welke systemen en combinaties dat het beste kan moeten we goed benutten, want het aandeel hernieuwbare energie in de mix neemt jaar op jaar toe, ook in Nederland, ook al is het aandeel nu nog beperkt.

Wij willen bijdragen aan goede oplossingen voor straks,’ aldus De Groot.

Een van de richtingen die Gasunie New Energy nu samen met anderen verkent is ‘power-to-gas’.

Power-to-gas is een manier om (duurzaam opgewekte) stroom om te zetten in gas en in die vorm te transporteren of te bewaren. De stroom splitst water in zijn basiselementen waterstof en zuurstof. Waterstof is

zeer reactief en kan in een brandstofcel worden gebruikt om elektriciteit te produceren, of rechtstreeks een industriële bestemming krijgen. Maar waterstof kan ook weer gebonden worden aan kooldioxide, waardoor uiteindelijk een synthetische vorm van CH4 ofwel methaan ontstaat.

Met behulp van power-to-gas zou het robuuste Nederlandse gasnet kunnen gaan fungeren als een batterij van ongekende omvang. ‘Het gasnet heeft een enorme opslagcapaciteit. Alleen al in Nederland is de capaciteit een slordige 50.000 gigawattuur,’ becijfert De Groot.

Er zijn natuurlijk tal van andere technologieën voor energieopslag: in lithium-ion batterijen bijvoorbeeld of in vloeibare opslagmedia zoals redox flow-batterijen. Of wat te denken van het valmeer van het Plan Lievense, waarbij de energie wordt opgeslagen door water van bijvoorbeeld het Markermeer omhoog te pompen. Als de energievraag hoog was, kon het water weer via een turbine worden geloosd. Ieder opslagmedium heeft zijn voordelen, maar tot nog toe ook veel beperkingen. Lithium-ion bat-

20 UTILITIES nr. 8 - december 2014

20-21-23_Powertogas_0814.indd 20

19-11-14 00:05

terijen zijn relatief duur, redox flow batterijen hebben een groot volume en het Plan Lievense bleek niet haalbaar en levert lang niet genoeg capaciteit. Ook de power-to-gas technologie heeft nog een weg te gaan: het splitsen van water in waterstof en zuurstof kost energie, en als je die wilt omzetten naar methaan of weer naar stroom kost dat ook weer energie. ‘Power-to-gas wordt breed beschouwd als de technologie die elektriciteit grootschalig kan opslaan.

Daarom moet de technologie worden doorontwikkeld, onder andere om de kosten ervan lager te krijgen,’ aldus De Groot.

Power to gas In april van dit jaar kondigde Energy Valley een power-to-gas project bij Delfzijl aan. Een consortium bestaande uit stichting Energy Valley, Torrgas, Siemens, Stedin, Gasunie, A.Hak en Hanzehogeschool/EnTranCe onderzoeken de mogelijkheden van waterstofgas, synthesegas en biomassavergassing in hun onderlinge samenhang.

Gasunie is een van de consortiumpartners en helpt via het onderdeel

New Energy de transitie naar een duurzame energievoorziening vorm te geven.

Neemt de rol van aardgas niet af in de toekomst?

‘De rol van gas en gasinfrastructuur draait in de toekomst steeds meer om de bijdrage in de capaciteit van de energievoorziening, en uiteindelijk steeds minder om het volume. De rol van gas en gasinfrastructuur blijft belangrijk, en verweeft steeds meer

energie op de juiste tijd en plaats kan leveren.

Power-to-gas wordt verkend met het oog op een toekomst waarin het aandeel duurzaam hoog ligt. Zover is het nu nog niet. Nederland zit momenteel op een aandeel van vier procent hernieuwbare energie. Daarom werken we ook op andere fronten om de energietransitie te faciliteren. We kijken hoe we de specifieke kracht van gas kunnen inzetten om andere, liefst hernieuwbare bronnen een

De energiemarkt heeft steeds meer behoefte aan mogelijkheden om energie tijdens productiepieken op te slaan

met andere energiedragers. Hoe kunnen we gebruik maken van de specifieke kracht van verschillende dragers: van elektriciteit met haar grote potentieel voor (kleinschalige) duurzame energieopwekking, van warmte die nu nog te vaak onbenut blijft en van gas dat enorme hoeveelheden

plaats in het systeem te laten innemen, bijvoorbeeld om te voorzien in de enorme warmtevraag in ons land.

Voor een gemiddeld huishouden is die gemiddelde vraag energetisch vier keer zo groot als de elektriciteitsvraag, bij piekvraag geldt zelfs een factor tien of hoger.

UTILITIES 21 nr. 8 - december 2014

20-21-23_Powertogas_0814.indd 21

19-11-14 00:05

verduurzaamt Steeds meer mensen kiezen voor windenergie.

Maar in perioden van minder wind is aardgas een schone, flexibele back-up. Daarom ontwikkelden GasTerra en Eneco de windafhankelijke gaslevering.

Een mooi voorbeeld van economisch en ecologisch verantwoord aardgasgebruik. En een stap in de richting van een duurzame energievoorziening. www.gasterra.nl/doet

GAS00039_Adv_WindFlex_A4_ThemaUitg_Gas_Verduurzaamt.indd 1

11-08-14 10:02

De rol van aardgas als bulkleverancier van calorieën zal op termijn afnemen door nieuwe bronnen, zoals geothermie, in te zetten voor de basislast.

Slimme combi’s van een elektrische warmtepomp met HR-ketel kunnen dan samen voor een superefficiënte, duurzame en tegelijk betrouwbare warmtevoorziening zorgen.

nodig is dat je naar het energiesysteem als geheel kijkt, en daarbinnen de rol van verschillende dragers optimaliseert. Neem power-to-gas: alleen op de opbrengsten van waterstofgas krijg je een project nu niet renderend. Conversie kost energie en dat pas je in principe alleen toe als kostbare energie anders ongebruikt

Alleen al in Nederland is de capaciteit van het gasnet een slordige 50.000 gigawattuur

Geothermie zou dus in de gebouwde omgeving voor de basis van de warmtebehoefte kunnen gaan zorgen en gas zou dan steeds meer in de rol van piekleverancier komen. En dat gas is dan in toenemende mate groen gas – dat kan omdat het voor die piekrol benodigde volume relatief laag zal liggen. Aan de vergroting van het aandeel groen gas wordt gewerkt: via vergisting, via vergassing, via power-to-gas-omzettingen uit windof zonne-energie. Het eindresultaat is dan een honderd procent duurzame warmtevoorziening.’

En waterstof kan de fossiele gassen vervangen?

‘Niet alleen waterstof, maar ook groen gas en synthesegas zijn mooie alternatieven voor fossiel methaan.

Biomassa kan in gas worden omgezet zodat je dezelfde voordelen hebt van aardgas, zonder de koolstofdioxidecomponent. Tenminste: er is wel degelijk uitstoot, maar die CO2 is eerst door de planten uit de atmosfeer gehaald.

We merken dat er al veel gebeurt op het gebied van duurzame energie en groen gas, maar ook dat er nog maar een beperkt aantal business cases is. Vaak blijven nieuwe, veelbelovende technologieën steken in de pilotschaal. Het is volgens mij de kunst om de verbinding te maken met energiedragers maar ook met verschillende waardeketens zodat je daarmee technologieën over de streep kunt trekken. Wat daar voor

zou blijven. Als power-to-gas een integraal onderdeel wordt van een veel bredere energie- en waardeketen, kan de technologie ineens heel interessant worden. Bijvoorbeeld als de energie moet worden opgeslagen of over grotere afstanden moet worden getransporteerd. Maar ook op kleinere schaal kun je kijken naar ketenoptimalisatie en integratie van energievormen.’

Vandaar de plannen voor Power-togas bij Delfzijl?

‘Het zou een mooi voorbeeld kunnen zijn van een integrale energievisie.

Uniek in dit project is dat je de zuurstof die je uit het elektrolyseproces hebt verkregen gebruikt in het vergassingsproces van Torrgas. In de meeste andere power-to-gas projecten wordt de duurzame zuurstof niet verder gebruikt. Omdat dit hier wel gebeurt scheelt dit investeringen.

De installatie die Torrgas bouwt, is gericht op het vergassen van biomassa, oftewel hout(afval). De biomassa wordt eerst voorbewerkt middels de techniek torrefactie, waarbij het op hoge temperatuur wordt geroosterd tot biocoal. Omdat de gebruikte biomassa door de torrefactie een constante kwaliteit krijgt, ontstaat een stabiel vergassingsproces en een synthesegas van constante kwaliteit.

De te realiseren Torrgas-installatie speelt een grote rol bij het verduurzamen van de chemische industrie in Delfzijl. Het door Torrgas geprodu-

ceerde syngas is namelijk een grondstof voor een groot aantal chemische processen die nu nog afhankelijk zijn van fossiel aardgas. In de nabije toekomst kan de installatie ook Bio-LNG produceren. LNG (liquefied natural gas, oftewel vloeibaar aardgas) is een schoon en duurzaam alternatief voor minder schone transportbrandstoffen als diesel.’

Wat is er voor nodig om power to gas rendabel te maken?

‘Daarvoor zijn significante technische doorbraken nodig bijvoorbeeld in de elektrolysers die stroom via brandstofcellen omzetten in gas. Zo zijn PEM-cellen al relatief efficiënt met een elektrisch vermogen tussen de zestig en zeventig procent, maar toch nog duur als je kijkt naar de benodigde investering per megawatt.

Een aantal partijen is al bezig met de ontwikkeling van grotere membranen waardoor de kosten op den duur omlaag zullen gaan.’

Is dit business model door te trekken naar andere industriegebieden?

‘Niet een op een. Je zult van geval tot geval moeten ontwikkelen. Elke situatie is uniek: is er een afnemer van de zuurstof, een gebruiker van het synthesegas, een bestaande infrastructuur en toegang tot duurzame bronnen, zoals in Delfzijl? De kunst is om dicht bij de afnemers van het gas te zitten.’

Wanneer is het project voor jullie geslaagd?

‘Als we met dit project kunnen laten zien dat power-to-gas de kracht van energiesystemen met elkaar verbindt en dat deze technologie een belangrijke rol kan spelen als het aanbod van duurzame energie verder toeneemt. Dat we hiermee in de juiste opzet de industrie de mogelijkheid bieden te verduurzamen met groene grondstoffen. En dat we kunnen laten zien welke rol onze bestaande energieinfrastructuur kan spelen voor grootschalige en efficiënte opslag en transport van hernieuwbare energie.’ ■

UTILITIES 23 nr. 8 - december 2014

20-21-23_Powertogas_0814.indd 23

19-11-14 00:05

technologie Enlightenmentz Enlightenmentz zijn lichtende voorbeelden van duurzame innovatie. Samen kunnen ze de groene industriële revolutie in gang zetten. Tijdens het congres duurzaam geproduceerd zijn de beste Enlightenmentz van het jaar gekozen. Hieronder een greep uit de longlist van duurzame energie, water of gas­projecten.

Mini windturbine voor bebouwde omgeving De Windchallenge weegt slechts 10 kilogram en heeft een spanbreedte van 1.7m. De opbrengst van de molen ligt rond de 500 kWh per jaar bij een windsnelheid van 4m/s en 900 kWh per jaar bij 6m/s. Het hoge rendement van de molen komt doordat de bladen zelf hun positie kunnen afstemmen op de windkracht en –richting. De integraal ontworpen windturbine, kan voorzien in een deel van de energiebehoefte van een bedrijf of woning.

De windturbines geven geen trillingen door aan het gebouw waarop ze staan, hebben een extreem lage geluids-

productie en zijn speciaal ontworpen voor win in een bebouwde omgeving.

Daarnaast kunnen ze direct aangesloten worden op het elektriciteitsnet.

Waarom een lichtend voorbeeld?

Door gebruik van gepatenteerde nieuwe technologie en hightech materialen is de molen bovendien geruisloos, efficiënt, betaalbaar en eenvoudig te combineren met zonnepanelen. Er bestaan op dit moment nog maar weinig betaalbare kleine windturbines die ook nog eens geschikt zijn voor particulier gebruik in een bebouwde omge-

ving. Windchallenge maakt hiermee duurzame energie toegankelijker. Zo leveren zij een bijdrage aan een duurzame wereld. Zoals ze het zelf zeggen, ze maken gebruik van een onuitputtelijke bron: de wind

Waterschap in 2025 energieneutraal Waterschap Vallei en Veluwe heeft als doel in 2025 volledig energieneutraal te zijn. Alle energie die door het waterschap wordt gebruikt zal dan zelf worden opgewekt. Ze zijn daarom op dit moment bezig met een groot aantal duurzame investeringen.

Alle energie zelf opwekken is goed voor het milieu en bespaart daarnaast aanzienlijk veel kosten. Van deze kostenbesparing profiteert de burger en de bedrijven, aangezien die waterschapsheffingen betalen. Het waterschap wil dit bereiken door te investeren in duurzame innovaties. Zo doen ze onderzoek naar de mogelijkheden van wind- en zonne-energie en andere energiebronnen, bijvoorbeeld door het plaatsen van zonnepanelen en windturbines op de terreinen van de rioolwaterzuiveringsinstallaties.

Daarnaast zijn ze bezig met de ontwik-

keling van twee energiefabrieken in Amersfoort en Apeldoorn die in 2015 en 2016 in werking gaan. In deze energiefabrieken wordt afvalwater gezuiverd op een duurzame manier, vervolgens wordt uit het slib dat na dit proces overblijft via vergisting biogas geproduceerd. Op dit moment al wordt zo’n 65 procent van wat het verbruik van het waterschap opgewekt in eigen rioolwaterzuiveringsinstallaties. Met de te bouwen energiefabrieken stijgt dat percentage naar maar liefst 80 procent.

Daarnaast wordt er ook fosfaat in de installaties gewonnen. Fosfaat wordt als natuurlijke stof steeds schaarser.

Het waterschap verwacht in de toekomst nog meer waardevolle grondstoffen uit afvalwater te kunnen halen, zoals vezels en polymeren. Die weer kunnen worden gebruikt bij de productie van bioplastic.

Waarom een lichtend voorbeeld?

Volgens Dijkgraaf Tanja Klip-Martin zijn waterschappen bij uitstek geschikt om energieneutraal te werken. Ze hebben zelf alle zuiverings- en vergistinginstallaties in huis en kunnen dus direct spijkers met koppen slaan, als het gaat om innovatie en ontwikkeling van duurzame initiatieven. Waterschap Vallei en Veluwe vindt het zijn maatschappelijke plicht zo zuinig mogelijk met energie om te gaan.

Tanja Klip-Martin is er dan ook van overtuigd dat het doel om 2025 energie neutraal te zijn met gemak behaald gaat worden. Sterker nog: de verwachting is dat het waterschap straks meer produceert dan dat het zelf nodig heeft. Zo kan er met het verkopen van de surplus aan energie en grondstoffen zelfs nog geld verdiend worden. Wat ook weer voordelen oplevert voor bewoners en ondernemers.

24 UTILITIES nr. 8 - december 2014

24-25_technologie_0814.indd 24

19-11-14 00:12

Ben & Jerry zet ijs om in energie The Chunkinator maakt gebruik van een anaerobe reactor die restjes melk, room, siroop, fruit en het afvalwater van de fabriek afbreekt in een tank gevuld met microben. Het afval wordt omgezet in biogas. Dit gas wordt vervolgens weer gebruikt om elektriciteit op te wekken. Juist deze combinatie is de innovatie: afvalwater met vetten en oliën wordt in één compacte reactor behandeld, samen met de afbreekbare deeltjes. In conventionele systemen is dit alleen mogelijk als je allerlei verschillende productiestappen neemt. Het biogas dat hierdoor ontstaat gebruikt Unilever om de ijsmachines te koelen, zodat ijsresten het uiteindelijk mogelijk maken opnieuw ijs te maken. Daarbij werkt een tank als een enorme ‘batterij’

die, door water op de juiste temperatuur te isoleren, ervoor zorgt dat veel minder aardgas nodig is om de fabriek te verwarmen.

Waarom een lichtend voorbeeld?

Volgens Unilever zijn er alleen al het afgelopen jaar 16 miljoen bakken ijs milieuvriendelijk geproduceerd.

Arjan Vloon, hoofdingenieur voor de Chunkinator: ‘Bij fabricageprocessen wordt per definitie afval geproduceerd.

Ons doel is allereerst minder afval te produceren en ons daarnaast af te vragen hoe we dat afval het best productief kunnen inzetten. De biovergister geeft ons de kans iets wat eerst gewoon afval was op een heel nuttige manier te gebruiken: voor onze energieopwekking!’

Vliegen op biokerosine KLM hoopt met het vliegen op biokerosine een belangrijke stap te zetten in de verduurzaming van de luchtvaart. En dit is hard nodig! De luchtvaartindustrie is op dit moment verantwoordelijk voor ongeveer twee tot drie procent van de totale hoeveelheid CO2, veroorzaakt door de mens. Al sinds 2007 werkt KLM samen met Het Wereld Natuur Fonds aan de ontwikkeling van een duurzame brandstof. Het WNF geeft hen onder meer advies op het gebied van ecologische duurzaamheid.

De biobrandstof waarmee nu wordt gevlogen werkt precies hetzelfde als traditionele kerosine, waardoor er geen aanpassingen nodig zijn aan de vliegtuigmotoren of de infrastructuur op de luchthavens. Het vliegen op de biokerosine brengt ook geen extra veiligheidsrisico’s met zich mee. De brandstof

werd in juni 2011 goedgekeurd door the American Society for Testing and Materials (ASTM). Dit is een vereiste voordat luchtvaartmaatschappijen op een nieuwe brandstof mogen vliegen.

Het productieproces en de brandstofspecificaties zijn gecertificeerd, dit geeft een garantie voor verantwoord en veilig vliegen.

Waarom een lichtend voorbeeld?

Het vliegen met biokerosine is volgens KLM een stap naar het proces van duurzamer vliegen. Ze blijven onderzoek doen naar de mogelijkheden en de verschillende grondstoffen voor het maken van biokerosine. Met de huidige vluchten wordt de CO2 uitstoot met maar liefst tachtig procent verminderd.

Aangezien een technische doorbraak zoals vliegen op zonne-energie of op batterijen op korte- en middellange termijn nog niet is te verwachten is dit volgens KLM het beste alternatief dat er op dit moment is om de CO2 uitstoot te verminderen.

Daarnaast gebruikt KLM in tegenstelling tot sommige andere maatschappijen alleen biobrandstoffen die zijn gebaseerd op gebruikt frituurvet. Dit is een zeer duurzame optie.

De biovergister produceert 1.500 m3 methaangas per dag. Daardoor zorgt de vergister ervoor dat de fabriek honderd procent klimaatneutraal is en dat er geen gas meer hoeft te worden ingekocht.

Betere isolatie maakt energiebesparing chemiefabriek lucratief Door in de toekomst bij de isolatie van leidingen, tanks, vaten en meer zestig millimeter steenwol te gebruiken in plaats van dertig millimeter, kan Kisuma Chemicals in Veendam met beperkte extra investering fors energie besparen.

Zelfs goed en fors geïsoleerde leidingtrajecten komen toch nog en aanmerking voor verbeterde isolatie. Ook werd er gekeken naar de afwerking.

Bij inwatering doet de isolatiewaarde teniet. Het is dus ook belangrijk dat het mogelijk is bij een storing over de leidingen te lopen. Dit wordt opgelost door opbepaalde plaatsen een eenvoudig rooster te plaatsen. Het verbeteren van het isolatiemateriaal is onderdeel van een omvangrijk energieprogramma, dat het energiegebruik per ton product tussen 2011 en 2015 met twintig procent moet reduceren.

Waarom een lichtend voorbeeld?

Het laat zien dat isolatie geen kostenpost hoeft te zijn maar een bedrijfsmiddel. Het levert op lange termijn alleen maar voordelen op. Zo is goede isolatie beter voor het milieu en bespaart het veel kosten.

24-25_technologie_0814.indd 25

UTILITIES 25 nr. 8 - december 2014

19-11-14 00:12

Watervisie 2014 Er gaat een nieuwe golf door de

wereld van industriewater. Nu veel bedrijven voor vervangingsinvesteringen staan van hun watersysteem, bekijken ze gelijk of de waarde die in het water zit te verzilveren is.Een andere manier om de kosten te drukken van de productie van industriewater of de behandeling van afvalwater is te kijken naar synergievoordelen in nieuwe samenwerkingsvormen. Tijdens Watervisie 2014 kwamen alle voorbeelden aan bod.

Industriewater 2.0 technisch en economisch haalbaar Op het moment dat Huntsman, Emerald Kalama, Kemira en Evides Industriewater de handtekening zetten onder de intentieverklaring voor de centrale afvalwaterzuivering Botlek zijn nog niet alle synergievoordelen van een gezamenlijke afvalwaterbehandelingsinstalltie duidelijk.

Maar dat er voordelen zijn, dat staat vast. De overeenkomst tussen de drie bedrijven is dat ze allemaal voor een investering stonden in een proces dat niet tot de kernactiviteiten behoort. De vierde partner, Evides Industriewater, heeft industriewater wel als kerntaak en dus neemt de verantwoordelijkheid voor het afvalwater graag voor zijn rekening.

De directeur van Huntsman Holland Max van der Meer ziet dan ook een meerwaarde in de samenwerking tussen de bedrijven in de omgeving. ‘We spraken elkaar een aantal jaar geleden op een bijeenkomst en waren het al snel met elkaar eens dat het eigenlijk best onhandig is om allemaal onze eigen afvalwaterbehandeling te verzorgen. Toen al stond het idee om de krachten te bundelen en de stromen 26 UTILITIES nr. 8 - december 2014

26-27-29_Watervisie.indd 26

samen te brengen op een locatie. Nu zitten wij in de luxe positie dat we nog wat ruimte overhebben en met deze intentieverklaring kunnen de vergunningen worden aangevraagd om straks daadwerkelijk te beginnen met de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek. Het voordeel is dat wij ons nog meer kunnen concentreren op de productie van MDI terwijl we er vertrouwen in hebben dat Evides

goed kunnen uitpakken. Zo kijken we gezamenlijk naar koeling van de MDI-1 fabriek met het water dat uit het Brielsemeer wordt gehaald. Dat leidt tot twee voordelen: wij hebben in de zomer extra koelcapaciteit terwijl Evides zijn water in de winter kan voorverwarmen. Dat leidt uiteindelijk tot een stevige energiebesparing. In het ideaalplaatje hebben we op den duur helemaal geen koelto-

Het is technisch niet zo heel complex om de keten te sluiten.

zorgt voor een betrouwbare afvalwaterbehandeling.’

Evides was geen vreemde voor Huntsman. De demiwaterplant Botlek staat ook op het Huntsmanterrein en Evides heeft sinds kort ook het beheer van de ruwwaterfabriek van Huntsman overgenomen.

‘Die integratie kan niet alleen kostenbesparingen opleveren, maar ook synergievoordelen die voor het milieu

rens meer nodig. Als je een kind een tekening laat maken van een fabriek dan tekent hij vaak rokende schoorstenen en koeltorens. Op den duur zouden we van die negatieve associatie af willen en duurzame koeling zou daarbij helpen.’ De vraag is natuurlijk wie uiteindelijk investeert in zo’n voor het milieu gunstige oplossing die niet direct in extra opbrengsten voor Huntsman is uit te drukken. ‘Mijn uit-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

19-11-14 00:32

gangspunt is dat wij alleen in de eigen assets investeren en zo staat Evides er volgens mij ook in. Dat betekent dat er een deel infrastructuur is dat buiten de investeringsbeslissingen van beide bedrijven valt. Ik denk dat daar een mooie overheidstaak ligt om te investeren.’

Volgens Van der Meer zal de Rotterdamse industrie meer moeten samenwerken om de huidige economische situatie het hoofd te blijven bieden. ‘We hebben het geluk in Rotterdam dat we veel verschillende fabrieken bij elkaar hebben.

Moderne chemische parken delen vaak al de utilities en waarom zou dat in Rotterdam ook niet lukken?

De Nieuwe Warmteweg is een mooi initiatief waar de overheid in heeft geïnvesteerd en nu komt er een centrale afvalwaterbehandeling. Als we Rotterdam als één geïntegreerd gebied beschouwen kunnen we nog veel meer stromen met elkaar delen of uitwisselen. Wat efficiency betreft lopen we al voorop op de Verenigde Staten, die voorsprong moeten we blijven houden.’

Duurzaam Croda De beslissing om te investeren in verduurzaming van de watervoorziening had het Goudse Croda al eerder gemaakt.

Danny Zwakhals is senior engineer bij het kleine bedrijf met grootse plannen. Het bedrijf dat oorspronkelijk de bekende Goudse kaarsen maakte, zit al sinds 1858 in Gouda. ‘ De oorsprong van die kaarsen waren altijd al plantaardige vetten en die gebruiken we nog steeds als grondstof’, zegt Zwakhals. De producten zijn wel veranderd, net als de naam van het bedrijf. ‘We maken nu chemische halffabricaten die bijvoorbeeld worden toegepast om de Samsung telefoons waterafstotend te maken, maar ook smeermiddelen voor onder andere windmolens. Voor onze processen gebruiken we voornamelijk water dat we onttrekken aan de IJssel, maar ook grondwater. Dat grondwater gebruiken we voornamelijk voor de productie van stoom. Voordat het redelijk zilte en ijzerhoudende grondwater kon worden gebruikt moest het water worden behandeld waarbij calciumhydroxide voor de ontharding

zorgde. Daarna werd het water opgewerkt tot demiwater, waar we ook nog redelijk veel natriumhydroxide en zoutzuur gebruikten. Vervolgens werd er stoom van gemaakt waarna het condensaat weer op de Hollandse Ijssel werd geloosd. Idee was om dit proces te stoppen en in plaats van grondwater, het eigen effluent in te zetten als grondstof voor demiwater.

Hoewel de investering relatief hoog was, met een terugverdientijd van zo’n acht jaar, koos de directie van Croda er toch voor om het nodige budget vrij te maken voor de investering. De klanten van Croda vragen namelijk steeds meer om een life cycle analysis en daarin scoren we steeds hoger. Het heeft voor ons dus wel degelijk toegevoegde waarde om zo milieuvriendelijk mogelijk te produceren. Want behalve dat we nu geen grondwater meer onttrekken, is het chemicaliëngebruik ook spectaculair gedaald. Vandaar ook dat we binnenkort een volgende stap maken en ook de glycerinestroom die we als afvalproduct produceren om te zetten in biogas. We zien dit niet als

UTILITIES 27 nr. 8 - december 2014

26-27-29_Watervisie.indd 27

19-11-14 00:32

Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie?

Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water.

Verhuur

• warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services

• 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering

Milieuzorg

• Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering

www.ecotilburg.com Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com

Al 25 jaar dé leverancier in innovatieve leklokalisering- en drukbeproevingsapparatuur voor waterleidingen.

Voor meer informatie kijk op www.esders.nl

28_eco_esders_0814.indd 1

Esders ontwikkelt, produceert en verkoopt: » Correlerende ruisloggers » Hydrostatische drukbeproevingspompen » Drukloggers » Digitale schrijvende meters

19-11-14 00:34

een afvalstroom, maar als een nieuwe, waardeverhogende processtap. Door op die manier naar processen te kijken, kun je nog steeds je rendement verbeteren.’

Waarde uit papierafval De papierindustrie heeft een beetje een haatliefde verhouding met water.

Water heeft namelijk een cruciale rol in het proces van pulp tot papier en verbindt de koolstofatomen in de papierpulp. Na die processtap moet overtollig water echter weer worden afgevoerd en dat kost redelijk veel energie. Michiel Adriaanse van Kenniscentrum Papier en Karton toonde dat de papiersector steeds beter in staat is om de negatieve uitvloeisels van zijn watergebruik weet om te zetten in kansen. ‘Waar in het begin nog afvalwater werd geloosd, keek men later naar end of pipe oplossingen om de stroom afvalwater af te knijpen. De volgende stap is om afvalwater te verwerken en vervolgens weer in het proces terug te brengen. Maar daarmee ben je er nog niet. In het afvalwater van de papierindustrie zitten vaak nog zeer veel waardevolle grondstoffen.

Natuurlijk probeert de branche eerst zijn waterverbruik te verminderen, maar daar zitten grenzen aan. Je hebt nu eenmaal een bepaalde hoeveelheid water nodig om de atomen te binden.’

De kansen liggen dan ook met name in samenwerking met andere branches. Zo bleek dat de combinatie van celluloserijk afvalwater en de afvalstroom van de productie van babyvoeding een rijke afvalstroom opleverde die tot een veel eenvoudigere afvalwaterbehandeling leidde. Maar ook binnen de branche zijn synergievoordelen te halen. ‘Neem de samenwerking van drie papierfabrieken in Eerbeek. De gecombineerde zuivering levert nu calciumoxide voor de industrie, zwavel voor de landbouw schoonwater voor de papierfabrieken zelf, restwarmte voor de woonwijk en biogas dat kan worden gebruikt om in de eigen energiebehoefte te voorzien.’

Het is volgens Adriaanse dan ook technisch niet zo heel complex om de keten te sluiten. Maar om er ook een economische interessante businesscase van te maken, is vaak lastiger. Pas er dan ook voor op dat je niet alleen op de procesgerichte innovaties richt, maar ook kijkt naar de markt voor het product dat je daarmee gaat produceren. Denk niet dat je bijvoorbeeld met het produceren van biogas de jackpot wint.

Bedrijven die een dergelijk traject in gaan, moeten een lange adem hebben

tor, maar veel mensen vinden het toch een vreemd idee om afvalwater te drinken. En dus moet meer worden geïnvesteerd in het creëren van bewustwording van mensen, zowel medewerkers bij de industrie als particulieren.’ Ook zag Oesterholt dat er nog wel eens juridische barrières werden opgeworpen die kringloopsluiting in de weg staan, bijvoorbeeld in relatie tot het lozen van concentraatstromen. De oplossing licht met name in het bevorderen van de publiekprivate samenwerking zodat optimaal gebruik

Pas als mensen overtuigd raken van de noodzaak en de voordelen van kringloopsluiting, zullen ze bereid zijn hier de nodige stappen voor te zetten.

en investeringen verdienen zich niet altijd binnen zeer korte tijd terug.

Voor bedrijven die een visie hebben, ervaringen durven te delen en bereid zijn minder marges te nemen om de toekomst veilig te stellen, zijn er gelukkig kansen genoeg. Bijvoorbeeld in het winnen van chemicaliën die kunnen worden gebruikt om het papier beschrijfbaar te maken of ­karton waterafstotend te maken.’

Sociale belemmeringen Frank Oesterholt van KWR keek wat breder naar de motivatie van bedrijven en de overheid om de waterkringloop te sluiten. De conclusie van het onderzoek was niet eens heel verrassend: ‘ Technologisch en economisch gezien lijken er maar weinig belemmeringen voor kringloopsluiting’, zegt Oesterholt. ‘De beperkingen zitten meer in sociale en bestuurlijke aspecten. Pas als mensen overtuigd raken van de noodzaak en de voordelen van kringloopsluiting, zullen ze bereid zijn hier de nodige stappen voor te zetten. Het is bijvoorbeeld technisch mogelijk en economisch haalbaar om afvalwater zo schoon te maken dat het kan worden gebruikt in de voedingsmiddelensec-

wordt gemaakt van win/win-situaties voor alle lokaal betrokken partijen.

Dat leidt vervolgens ook sneller tot bereidheid voor het doen van de noodzakelijke investeringen.

Oesterholt waarschuwt er wel voor dat bij kringloopsluiting waterbesparing geen doel op zich moet zijn, maar integraal moet worden beschouwd met energiebesparing. ‘ Het sluiten van de waterkringloop mag niet leiden tot een grotere impact op het milieu in vergelijking met de bestaande watervoorziening of andere alternatieve waterbronnen. Het is goed te beseffen dat de milieu-impact van water veel lager is dan die van energie. Omdat voor een dergelijke integrale beschouwing een specifiek instrument ontbreekt, wordt op dit moment de duurzaamheid van kringloopsluiting nog onvoldoende vastgesteld en nog niet als criterium meegenomen bij de besluitvorming. Alleen bij acute waterschaarste in een bepaald gebied lijkt kringloopsluiting zonder meer te verdedigen, maar zelfs dan zou de impact van kringloopsluiting moeten worden afgewogen tegen de impact van bijvoorbeeld ontzouting van brak water of zeewater.’ ■

UTILITIES 29 nr. 8 - december 2014

26-27-29_Watervisie.indd 29

19-11-14 00:32

WATER Het Rotterdamse haven- en industriegebied

Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering.

Vertegenwoordigers van vier organisaties hebben op 6 november 2014 hun handtekening gezet onder een Letter of Intent voor de bouw van de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek. Door de verschillende waterstromen te combineren ontstaan synergievoordelen die zich onder meer vertalen in een lager verbruik van energie en chemicaliën.

Tekst: David van Baarle

Groen licht voor Centrale Afvalwaterzuivering Botlek Tijdens Watervisie 2014 werd de letter of intent getekend voor de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek (CAB). Max van der Meer van Huntsman Holland, Oscar Schoordijk van Emerald Kalama Chemical, Jeroen van Woerden van Kemira en Annette Ottolini van Evides Waterbedrijf zetten hun handtekening onder de letter of intent om een gezamenlijke afvalwaterzuiveringsinstallatie te bouwen op het terrein van Huntsman Holland.

Enkele jaren geleden ontstond het idee om de afvalstromen van genoemde chemiebedrijven niet meer op het eigen terrein te behandelen,

betrokken bij de ontwikkeling van de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek (CAB). ‘De motivatie van de verschillende bedrijven om te investeren in een gezamenlijke afvalwaterzuivering was verschillend’, zegt Roubos. ‘De een stond voor een investering in een nieuwe installatie omdat zijn bestaande installatie verouderd was terwijl de ander de capaciteit van zijn installatie moest uitbreiden. De gezamenlijke conclusie was dat het handiger zou zijn de afvalwaterstromen te bundelen en op één locatie te behandelen. Uiteraard is zo’n bundeling gunstig voor zowel de investering

Deze vorm van samenwerking waarbij je gebruik maakt van elkaars kwaliteiten heeft de toekomst maar te verzamelen en centraal te verwerken. Met de ondertekening van de letter of intent kunnen nu de vergunningsaanvragen worden ingediend bij Rijkswaterstaat en DCMR. Chris Roubos van Evides Industriewater is als manager Sales & Marketing vanaf het eerste uur 30 UTILITIES nr. 8 - december 2014

30-31_CAB_0814.indd 30

als de operationele kosten, maar ook voor het milieu. De individuele stromen hebben allemaal hun eigen karakteristieke uitdagingen die min of meer worden opgeheven door de combinatie. Zo is het afvalwater op het Huntsman-terrein rijk aan stikstof. Doordat diverse afvalstromen

bij elkaar komen, maak je de stroom rijker en aantrekkelijker voor de organismen. Hierdoor zijn er minder chemicaliën nodig. Uiteindelijk neemt daardoor ook het energiegebruik af.’

Aërobe waterzuivering De ontwerpen voor de installatie die rond het najaar/winter 2015 zal worden gebouwd zijn min of meer klaar en dus kunnen de vergunningsaanvragen bij de toezichthoudende instanties worden ingediend. ‘We nemen de lozingsvergunning van het gezuiverde afvalwater voor onze rekening’, zegt Roubos. Bedrijven blijven zelf verantwoordelijk voor de kwaliteit van hun afvalwater. Wij zorgen ervoor dat het afvalwater dat de bedrijven lozen goed verwerkbaar is.’ Evides Industriewater zet vooral bewezen technologie in voor de behandeling van de diverse stromen die over het algemeen relatief zout zijn. ‘We gebruiken een aërobe zuivering met een beluchte tank. Deze beluchte tank dient als voorbehandeling,waarschijnlijk wordt dit een zogenaamde anti bulking reactor. Dit heeft een gunstige werking

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

19-11-14 00:24

op de bezinkbaarheid van het slib doordat het draadvorming tegengaat.’ Over eventuele nabewerking is ook nagedacht, maar dat wordt nog niet direct uitgevoerd. ‘We kunnen het water opwerken om er proceswater van te maken. Wij denken dat er ruimte is op het terrein van Huntsman om dit te doen, maar we willen er eerst voor zorgen dat het eerste deel van het project succesvol wordt uitgevoerd. Hetzelfde geldt voor slibvergisting, al dan niet met partners. Het is zeker mogelijk, maar daar is het nu nog te vroeg voor.’

‘We bouwen straks een zuivering met een capaciteit van tussen de zevenhonderd en achthonderd kubieke meter afvalwater per uur en verwerken daarmee zo’n 120 tot 140 duizend vervuilingseenheden’, vervolgt Roubos. ‘Dat staat gelijk aan het afvalwater van een stad van 120 duizend man. We bouwen hem daarbij zo dat we ook eventueel overvloedig regenwater tijdig kunnen verwerken.’

Daarmee stipt Roubos een algemeen probleem aan voor afvalwaterzuiveringsinstallaties. ‘Het is eigenlijk zonde om relatief schoon regenwater

te behandelen. We zijn dan ook met in ieder geval één partner aan het kijken of we de regenwaterafvoer kunnen ontkoppelen van de afval­ waterinfrastructuur.’

Waterketen Speciaal voor de CAB wordt in de Botlek een persriool aangelegd met een lengte van ongeveer twaalf kilometer. De nieuwe afvalwaterzuivering (AWZI) komt naast de bestaande AWZI op het terrein van Huntsman te staan.

Als alles volgens plan verloopt, wordt de CAB eind 2016/begin 2017 opgeleverd. Er zijn nog andere partijen geïnteresseerd in aankoppeling aan de CAB en daar is in het ontwerp dan ook al rekening mee gehouden.

Evides Industriewater is overigens geen vreemde voor Huntsman. Het bedrijf opende een aantal jaren geleden al de Demiwaterplant Botlek op het Huntsman-terrein en nam daarbij ook de proceswaterfabrieken over. Sinds kort beheert Evides Industriewater ook de afvalwaterzuiveringsinstallatie van Huntsman. ‘We verwachten ook hier synergievoordelen te halen’, zegt Roubos. ‘Nu

we Huntsman in de hele waterketen voorzien, kunnen we kijken naar optimalisatie van de stromen.’

Trots De tekenpartners van de letter of intent stellen hun expertise ter beschikking bij het verder uitwerken van het ontwerp. Evides Industrie­ water is blij met deze samenwerking.

‘Dit initiatief laat wederom zien dat samenwerking loont’, zegt Markus Flick, Managing Director van Evides Industriewater. ‘De gecombineerde zuivering van afvalwater levert technologische voordelen op zodat de lozing op oppervlaktewater gezekerd blijft tegen optimale kosten. Voor de aangesloten bedrijven betekent het dat de zuivering van hun afvalwater wordt gedaan door specialisten van Evides, waarbij investeringen in vaak oudere eigen installaties overbodig worden.’

Ook Max van der Meer van Huntsman is positief: ‘Huntsman is trots dat zij deze innovatieve samenwerking mogelijk kan maken. Deze vorm van ketensamenwerking, waarbij je gebruik maakt van elkaars kwaliteiten, heeft de toekomst.’ ■

UTILITIES 31 nr. 8 - december 2014

30-31_CAB_0814.indd 31

19-11-14 00:24

advertorial

Topsector Water zet waterkennis en kunde om in kassa Als de term homebase showcase voor één sector geldt, dan is het wel voor de watersector. Nederland heeft al eeuwenlang een haat-liefdeverhouding met water en de Nederlanders weten iedere keer weer een bedreiging om te buigen tot een kans. Dat geeft de thuismarkt een geweldige etalage positie. De technologie die voor eigen gebruik wordt ontwikkeld, is een waardevol exportproduct dat andere Deltalanden of landen met veel waterstress kan helpen met hun specifieke uitdagingen. Topsector Water valoriseert die kennis en heeft de stevige ambitie neergezet om de toegevoegde waarde van de watersector tussen 2010 en 2020 te verdubbelen.

Wat industriewater 2.0 betekent voor Topsector Water is wel duidelijk. De sector staat klaar om de kosten voor de productie van schoon drink- en industriewater omlaag te brengen, nutriënten en reststoffen terug te winnen uit (afval)water en de energiesector te helpen met het verduurzamen van zijn processen. Om de ambities kracht bij te zetten stelde het Kernteam Watertechnologie van de topsector eind vorig jaar het innovatiecontract Watertechnologie 2014-2015 samen.

Doel van het innovatiecontract is om een gezamenlijke ambitie uit te spreken en innovatierichtingen neer te zetten. Door de gouden driehoek beter samen te laten werken kunnen kunde en kennis omgezet worden in kassa. Innovatie binnen de watersector betekend een betere export. Nederland als ‘Centre of Expertise’ in Water-, Delta- en Maritieme Technologie. Daar staat Topsector Water voor.

Innovatie-Contract In het contract geeft het Kernteam Watertechnologie een gezamenlijke visie en strategie voor de thema’s waarop geïnnoveerd wordt. De ambitie die de gouden driehoek: bedrijven, overheden en kennisinstellingen bij elkaar brengt, is verdubbeling van de export van de watersector in 2020 en het vinden en toepassen van innovatieve oplossingen.

Het innovatie thema: ‘Water for All’ omvat de productie van drink- en industriewater en de zuivering van afvalwater tegen minimale kosten. De omvang van deze markt wordt wereldwijd geschat op 50 tot 60 miljard euro per jaar. De sterke groei van de markt volgt uit de stijgende mondiale behoefte aan zoetwater als bron voor drink- en industrie- water. Nieuwe afvalwaterzuiveringtechnologie is nodig om duurzaam water van goede kwaliteit te kunnen leveren waarbij het milieu niet wordt belast.

De vraag naar deze technologie wordt mede gedreven door meer en strengere regelgeving en hogere kwaliteitsstandaarden.

Het innovatie thema: ‘More Crop per Drop’ stelt een hoogwaardige zoetwatervoorziening voor de productie van voedsel centraal. Door de inzet van innovatieve en duurzame technologieën en integrale oplossingen voor het sluiten van waterkringlopen en hergebruik in de landen tuinbouwsector is veel te winnen. In het verlengde van de landen tuinbouwsector ligt binnen de voedingsmiddelenindustrie een uitdaging voor het efficiënt omgaan met schaarse grondstoffen en de verduurzaming van processen als voorwaarde voor de ‘license to produce’.

Het innovatie thema: ‘Water & Energie’ richt zich op de verduurzaming van processen voor de energieproducerende industrie en op nieuwe vormen van schone energie op basis van Watertechnologie. Het waterverbruik in de energiesector blijft toenemen en met de groei van de wereld- bevolking en de vraag naar energie moet deze trend gekeerd worden. De verwachting is dat alternatieve vormen van energie- opwekking op basis van Watertechnologie een bijdrage zullen gaan leveren aan de energietransitie van ‘fossiel’ naar ‘schoon’.

Het innovatie thema: ‘Water & ICT’ richt zich op het vergroten van de efficiëntie van Watertechnologie door gebruik te maken van automatische sensing & monitoring van de waterkwaliteit en het optimaal kunnen regelen van de waterketen (process control). Dit biedt mogelijkheden voor een sterke verbetering van de procesvoering van installaties waar water behandeld wordt en voor decentrale waterbehandeling ‘fit-for-use’.

www.topsectorwater.nl 32_Topsector_water.indd 1

19-11-14 00:23

WATER De elektrospray-techniek van High Voltage

Water heeft volgens de jury van de Waterinnovator of the Year Award de potentie om een wereldwijd probleem op te lossen: het scheiden van zout en water. Garantie over het succes gaf voorzitter Cees Buisman niet, maar hij vond de technologie wel innovatief genoeg om de award toe te kennen aan High Voltage Water.

High Voltage Water is Waterinnovator of the Year 2014 High Voltage Water zegt het energieverbruik en de investeringskosten van thermisch ontzilten drastisch omlaag te kunnen brengen door gebruik te maken van elektrospray-techniek, dat met name bekend is van de inktjetprinter. Druppels worden daarbij geladen zodat ze elkaar afstoten, waardoor een fijne en gelijkmatige nevel ontstaat. Een promovendus van toptechnologisch instituut voor watertechnologie Wetsus ontdekte dat dezelfde technologie op veel grotere schaal en met grotere debieten kan worden toegepast voor waterontzilting.

Harmen Veldman verduidelijkte in zijn pitch tijdens het Watervisie Congres de technologie: ‘Een typische ontziltingsinstallatie werkt met verdampers

waar het zoute water op wordt gespoten, waarna het water verdampt en het zout achterblijft. Met elektrospray-technieken is het mogelijk om het water veel beter te verdelen over de verdampers, waardoor de warmteoverdracht van de verdampers op het water en daarmee het rendement aanzienlijk toeneemt. Mogelijk bijkomend voordeel van de constante voeding is dat de pijp constant vochtig is, waardoor corrosie wordt verminderd.

Hoewel er steeds meer membranen worden ingezet voor het ontzilten van water, zien de jonge ondernemers met name een markt voor hun product in de ontzilting van zeer zout water of brijn. Bovendien is er een grote installed base aan thermische ontziltingsinstallaties. Die zouden we

kunnen aanpassen en optimaliseren met onze techniek.’ De winnaars worden een jaar lang gevolgd door het vakblad Utilities en krijgen bovendien advertentieruimte om hun product met een vliegende start te laten landen in de waterwereld.

We hebben al gesprekken met geïnteresseerden, zegt Veldman. ‘We moeten nu vooral laten zien dat de business case voor elektrospray gunstiger uitpakt dan de huidige technieken. ■

Andere kandidaten De twee andere kandidaten voor de

onderzoeksproject CADoS is gericht

afvalwater optimaliseert en de kwa-

Waterinnovator of the Year award gre-

op een vergaande optimalisatie van

liteit van het effluent verbetert. Het

pen net naast de eerste plaats. Nog

zowel de waterlijn als de sliblijn. Het

proces combineert de biologische

even de technologie in een notedop.

proces verlaagt de operationele kosten

afvalwater­behandeling van Biothane

en vereenvoudigt de slibverwerking.

en de X-Flow ultrafiltratie membraan­

CADoS Cellulose van toiletpapier

Het afgescheiden zeefgoed kan ook

separatie-technologie van Pentair.

wordt met een fijnzeef-installatie uit

als grondstof voor biogas of bioplastics

Door gebruik te maken van anaerobe

het ruw afvalwater gezeefd. Hierdoor

dienen.

vergisting, neemt de productie van biogas toe. Bijkomend voordeel is

wordt het afvalwaterzuiveringsproces minder belast met vaste stof, waar-

Memthane Memthane is een

dat het proces weinig energie nodig

door het energieverbruik voor de

anaerobe membraan bioreactor die

gebruikt, een kleine voetafdruk heeft

biologische zuivering verlaagt. Het

de energieproductie uit industrieel

en minder chemicaliën gebruikt.

UTILITIES 33 nr. 8 - december 2014

33_Waterinnovator_0814.indd 33

19-11-14 00:21

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

acts

manuf

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

_adv_www_uilities.indd 43

20-10-14 14:35

product & oplossing Generator voor tijdelijke stikstofbehoefte Atlas Copco Rental levert stikstofgeneratoren aan bedrijven die tijdelijk stikstof nodig hebben. Voor toepassingen waarbij een groot volume aan stikstof nodig is, beschikt het bedrijf in zijn huurvloot over de NGM 4000. Dit is een grote stikstofgenerator op basis van membraantechnologie. De generator heeft een capaciteit van vierduizend kubieke meter stikstof per uur bij 95 procent zuiverheid en een werkdruk tot 25 bar(g). Hij is opgebouwd volgens offshore specificaties en geïntegreerd in een 20 ft DNV 2.7-1 gecertificeerde container. Mede hierdoor is de stikstofgenerator ook geschikt voor gebruik in de offshore industrie voor onder andere het reinigen, drogen en conserveren van pijpleidingen. www.atlascopco.com/rentalnlnl

➧

Applicatie voor drukapparatuur Energie Consult Holland BV voert bij haar klanten keuringen uit aan druk­apparatuur. Het bedrijf heeft een gratis applicatie ontwikkeld, waarmee een gebruiker van drukapparatuur toegang krijgt tot de database van ECH. Klanten die een keuring hebben laten uitvoeren, kunnen met behulp van de applicatie alle benodigde informatie terugvinden over de keuring en

het drukapparaat zelf. Met behulp van het beheerprogramma heeft de klant een overzicht van alle drukapparatuur in zijn bedrijf. De klant kan alle gegevens omtrent de uitgevoerde en nog uit te voeren keuringen inzien. Ook worden eventuele noodzakelijke vervolgacties weergegeven. www.energie-consult.nl

➧

Firmware voor massastroommeters De Gas Select™ firmware van Alicat is uitgebreid met een bibliotheek van maximaal 130 vooraf opgeslagen gassen, gebaseerd op NIST Prop, en een functie die bedoeld is voor het definiëren van gemengde gassamenstellingen. De COMPOSER-functie geeft de gebruiker de mogelijkheid om snel tot wel twintig gepersonaliseerde gassamenstellingen direct op massastroommeters en -controllers te programmeren en op te slaan.

Behalve vele zuivere gassen bevat de firmware ook een groot aantal gasmengsels die veelvuldig gebruikt worden in bioreactors, de laswereld, productie, stroomopwekking, koelings- en medische vakgebieden. Met behulp van het geïntegreerde digitale display kunnen gebruikers gascomposities definiëren tot 0.01 procent elk, met maximaal vijf samengestelde gassen. www.alicat.com/composer

Sneltester voor zonnepanelen Na het plaatsen van zonnepanelen is het belangrijk direct de elektrische veiligheid van de DC-stringen te inspecteren, om onnodige extra kosten te voorkomen. De Solarmex 1000 is speciaal ontwikkeld voor de deeloplevering van een PV-string in een solarinstallatie. De gebruiker voert de EN 62446 metingen (DC)

methodiek uit en hierna kan, bij een goed testresultaat, de bouwstelling of dakrandbeveiliging worden verwijderd. De zonne-installateur kan het DC-gedeelte van de PV-installatie testen op isolatieweerstand, openklemspanning, kortsluitstroom, polariteit en potentiaalvereffening(aarding). www.kwx.nl

➧

35_product oplossing_0814.indd 35

UTILITIES 35 nr. 8 - december 2014

19-11-14 00:19

MARKET REVIEW WATER

Producten

GAS

Producten

Esders BV BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Inspectie en Keuringen

Kiwa Nederland B.V. Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

OVERIG

DIENSTEN

Kiwa Training biedt de energiebranche cursussen op het gebied van distributietechniek en installatietechniek.

Daarnaast kunt u ook bij Kiwa Training terecht voor cursussen op het gebied van (kwaliteits)managementsystemen.

Jotem Waterbehandeling b.v.

Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Lubron Waterbehandeling BV Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mai­l: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

DDM Demontage B.V. Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Een greep uit ons cursusaanbod: • Middelbare Gas-, Warmte- en Elektriciteitsdistributietechniek • Hogere Gastechniek • Gasstationstechniek • Kathodische Bescherming 1 en 2 • PE-lassen • MVO en CO2-Prestatieladder • Legionellapreventie Adviseur • Onderhoud en Veiligheidsinspectie Stookinstallaties

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan ­contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000

Ook voor (maatwerk) in-company trainingen kunt u bij ons terecht, zoals: • Storingsleider: kan uw bedrijf storingen / calamiteiten in uw gasnet adequaat oplossen?

• Gasdistributietechniek voor het Hoger Kader Kijk op www.kiwatraining.nl voor een volledig overzicht van ons cursusaanbod en meldt u aan voor onze nieuwsbrief.

Schrijf vandaag nog in en zorg dat u bijblijft!

Kiwa Training T 31 (0)55 539 33 50 E training@kiwa.nl W www.kiwatraining.nl

38 UTILITIES

nr. 8 - december 2014

36_marketreview_0814.indd 38

advertentie def.indd 1

5/22/14 11:31 AM 19-11-14 00:36

agenda CleanTech Business Day 9 december WTC, Rotterdam www.euroforum.nl/energie/ clean-tech-business-day

De markt voor duurzame energietechnologie groeit wereldwijd met gemiddeld zes procent per jaar tot zelfs 4.400 miljard euro in 2025 (Roland Berger).

De CleanTech-sector is de komende jaren dus één van de belangrijkste e­conomische sectoren. De CleanTech Business Day is de business accelerator voor de Nederlandse CleanTech-sector en brengt innovatie, markt & financiering bij elkaar. De eerste editie van de CleanTech Business Day was een groot succes. Ruim 320 ontwikkelaars, producenten, afnemers en financiers van duurzame en schone technologieën kwamen afgelopen editie bij elkaar voor nieuwe business.

Trainingen Fiscal Metering of Natural Gas 19 januari 20 - 22 januari Groningen www.dnvgl.com/­ fiscal-metering-courses

Weet u zeker dat de omgevingscondities bij comptabele meetstations uw metingen van volume, temperatuur en druk niet beïnvloeden? En hoe zeker bent u dat er geen gas flows lopen die u niet meet? DNV GL’s Energy Academy (voorheen DNV KEMA Academy) cursussen op het gebied van Fiscal metering of Natural Gas helpen u bij het ontwerpen en beheren van betrouwbare meetstations met een lage meetonzekerheid. U leert systematische fouten te minimaliseren, te beoordelen of het bedrijf dat het gasverbruik meet dit correct doet en na te gaan wat er nodig is voor een evenwichtige gasbalans.

Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen 17, 18 en 19 maart Gorinchem www.evenementenhal.nl

Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen is een groeiende beurs wat de afgelopen editie wel gebleken is. Van deze feiten en cijfers uitgaand liggen de verwachtingen hoog voor de editie in 2015.

Circulaire Economie 31 maart WTC Rotterdam www.euroforum.nl

Congres over duurzaam bouwen en produceren, cradle to cradle en hergebruik van energie, water en grondstoffen.

Cursus Energietransformatoren 20 - 22 april Congrescentrum Elektrum te Arnhem www.dnvgl.com/­­ energy-academy

Energietransformatoren zijn onmisbare componenten in de elektrische infrastructuur. Aspecten zoals ontwerp, fabricage, gebruik en onderhoud zijn bepalend voor de beschikbaarheid, betrouwbaarheid, levenscycluskosten en resterende levensduur. In deze cursus worden alle aspecten van de levenscyclus van energietransformatoren behandeld en zult u na afloop een beter begrip hebben van de basisprincipes en gebruiksaspecten.

Windcongres 21 april www.euroforum.nl

Hét nationale platform voor alle stakeholders in de windenergie sector voor Windenergie op Land en Windenergie op Zee. Ga met de beleidsmakers, stakeholders en praktijkexperts in gesprek.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

37_agenda_0814.indd 37

UTILITIES 37 nr. 8 - december 2014

19-11-14 00:18

I N

H E T VO LG E N DE

U T I L I T I E S

N UMMER

N UM M E R

1 V ER S C HI JNT WEEK

6

T h e m a : W a t e r – I n d u s t r i e - e n p r o c e s w a t e r

Duurzaam ziekenhuis

Duurzame papierproducenten

Een zeer energiezuinig en duurzaam gebouw met het BREEAM-predicaat ‘excellent’. Dat is het uitgangspunt voor de nieuwbouw van het ziekenhuis Tergooi in Hilversum. Een consortium onderzocht drie innovatieve ideeën op het gebied van water, waarvan er twee verder zijn uitgewerkt: de invoering van het Pharmafilter-concept en duurzame koeling met behulp van warmtewisselaars in de parkeertoren.

Industriewater Eerbeek verzorgt de zuivering van het afvalwater van de Eerbeekse papierindustrie.

Papierfabrieken gebruiken veel water; als grondstof, als koelmedium, maar met name als transportmiddel. Na meerdere malen te zijn gebruikt, kan het water zijn functie niet meer vervullen en is afvoeren noodzakelijk. Bij afvoer hoort zuiveren. Dit was de reden om in 1961 de handen ineen te slaan om gezamenlijk de zuivering op geavanceerde wijze uit te voeren.

Duurzame waterzuivering Vier grote bedrijven in de regio Tilburg gaan gezamenlijk hun afvalwater duurzaam zuiveren. Agristo, Coca-Cola, Fujifilm en International Flavors and Fragrances ondertekenden een contract met New Waterbusiness Tilburg voor de bouw en exploitatie van de waterzuivering. De nieuwe installatie heeft een laag energieverbruik en het afvalwater wordt na zuivering als schoon water op het Wilhelminakanaal geloosd of wellicht hergebruikt. NWB bekijkt ook of het slib dat bij de gezamenlijke zuivering vrijkomt kan worden opgewerkt tot biogas.

Thema's 2015 2. Gas: Efficiency en duurzame warmte 3. Energie: Smart Grids en Smart Cities 4. Water: Afvalwater en grondstoffen 5. Gas: Industriële gassen, kennis en innovatie 6. Energie: Energie-efficiency 7. Water: Ketensamenwerking 8. Gas: Nieuw gas

38 UTILITIES nr. 8 - december 2014

38_volgende_nummer_0814.indd 38

19-11-14 00:22

9 - 11 JUNE 2015 AMSTERDAM RAI AMSTERDAM THE NETHERLANDS

SECURE POWER FOR A SUSTAINABLE ECONOMY

POWER-GEN Europe, features the industry’s most comprehensive multi-track conference, examining critical aspects of the entire power generation sector. The content puts strategic thinking and technical innovation to the fore, making it an essential event for power industry professionals.

• •

The conference is an opportunity to take a health check on strategic and technical developments right across the sector and in the vital nexus between renewable and traditional power. Major themes are expected to include:

• • •

•

Opportunities arising from new market designs Solutions that manage the impact on the grid of growing variable power Low carbon technology development and deployment Flexible generation solutions Mothballing and decommissioning strategies Energy efficiency and optimization approaches

The conference runs alongside an expansive exhibition floor featuring the leading suppliers, sub-suppliers and service providers across the entire power generation value chain.

To find out how your business can benefit from participating at POWER‐GEN Europe 2015 please contact:

Exhibition & Sponsorship Sales POWER-GEN Europe UK, Italy, France, Greece & Benelux: Gilbert Weir Jnr. T +44 (0) 1992 656 617 E exhibitpge@pennwell.com

Middle East: Feraye Parcali Gurel T + 90 (0) 532 612 77 17 E ferayeg@pennwell.com

Asia, Southern Germany, Austria & Switzerland: Kelvin Marlow T +44 (0) 1992 656 610 E exhibitpge@pennwell.com

Latin America, Spain & Portugal: Juan Gimenez T +54 11 4787 3817 E exhibitpge@pennwell.com

Russia & CIS Natalia Gaisenok T +7 495 258 31 36 E nataliag@pennwell.com

North America: Bridgett Maddux T +1 918-549-0473 E exhibitpge@pennwell.com

Northern Germany, Scandinavia & Eastern Europe: Leon Stone T +44 (0) 1992 656 671 E exhibitpge@pennwell.com

China (Agent) Liu Zizhen China Exhibition World Co.Ltd T +86-10-65920071-888 E liuzizhen@world-fairs.org

Svetlana Struckova T +7 495 258 31 36 E svetlanas@pennwell.com

www.powergeneurope.com Owned and Produced by:

Presented by:

Supported by:

Co-located with:

Join us in Amsterdam for the industry health check

0441_PGE15_ADVERT_185x267mm.indd 1

39_adv_Pennwell.indd 1

11/10/14 4:07 PM

19-11-14 00:36

... vooruitstrevend in breedband Routers De robuuste industriële mobiele breedband router garandeerd veilige connectiviteit (Dual SIM-kaart) naar remote Ethernet en RS-232 apparatuur via mobiele netwerken. GSM/GPRS/3G/UMTS/HSDPA en HSUPA ondersteuning. Download capaciteit 14,4 Mbit/s en upload 5,7 Mbit/s. De router beschikt over een ingebouwde 2-poorts switch en één seriële poort.

MRD-350: safe, flexible en high speed.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

40_modelec_0814.indd adv_WmoA4_bbrout.indd1 1

14-11-14 11-01-13 10:32 13:57