Utilities 1 2018 lr by Industrielinqs

UTILITIES NUMMER 01 - februari 2018 • ACHTTIENDE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

Met speciale bijlage Watervisie 2018 ‘Proactieve coalities’ Waterschaarste is strategische pijler Yara Groene waterstof gaat dezelfde richting op als offshore wind www.utilities.nl

LOGISTICON VERHUUR Opslag en dosering

Zand- & koolfiltratie

EUROPA’S GROOTSTE VERHUURVLOOT VOOR WATERZUIVERINGEN

Ultrafiltratie

Flotatie

Chemicaliën

Omgekeerde osmose

Uitgebreide keuze Voor de levering van installaties voor zowel korte als lange termijn verhuur, met capaciteiten van 1 tot meer dan 2000 m3/h voor toepassingen als: - Capaciteitsuitbreiding en/of back-up - Proefneming - Kwaliteitsverbetering Informeer naar Europa’s grootste verhuurvloot voor waterzuiveringen.

Logisticon Verhuur b.v. +31 (0)184 608266 www.logisticon.com/nl/verhuur

Inhoud

Industrie profiteert van elektrificatie

Gezamenlijke afvalwaterzuivering

Flexibiliteitsopties in stroomnetwerken

De industrie en de energiewereld trekken steeds vaker samen op. Zo bouwde Eneco zijn biomassacentrale om tot warmtekrachtcentrale om biostoom te kunnen leveren aan AkzoNobel. Directeur energieproductie en -opslag Hugo Buis, ziet deze directe koppeling tussen investeringen en afnemerscontracten als het enige businessmodel waarin het bedrijf nog wil investeren in assets.

Tien jaar geleden besloot Fuji Film zijn eigen afvalwaterzuivering aan te leggen. Buurtgenoten Coca Cola, Agristo en IFF haakten al snel aan bij het plan, dat uiteindelijk de grootste private afvalwaterzuivering zou worden. Dick Nootenboom van Fujifilm geeft het geheim prijs van de voor alle partijen lucratieve samenwerking.

De toenemende elektrificatie van de energievoorziening dwingt netbeheerders keuzes te maken tussen netverzwaring of de inzet van flexopties. De laatste optie is verreweg de goedkoopste, maar de wetgeving stelt nog steeds netverzwaring als eis. Een consortium onderzoekers onder leiding van ECN zou congestiemanagement dan ook als structurele oplossing in de wet verankerd willen zien.

19 Special Watervisie 2018 'proactieve coalities' De uitdagingen voor de industriële grootverbruikers van proceswater zijn inmiddels zo groot geworden dat ook zij proactieve coalities zullen moeten vormen. Lees alvast over de samenwerkingen die de sprekers van Watervisie 2018 zijn aangegaan.

Commentaar .................................5 Trending news ..............................6

• Groene waterstof in Eemsdelta..............................................22 • Waterschaarste bij Yara Sluiskil ..............................................26 • Water Innovator of the Year 2018 .........................................31

Technologie & Innovatie ............12 Market Review ............................28

Agenda ........................................37 In het volgende nummer............38

UTILITIES 3 nr. 1 - februari 2018

INNOVATIE CENTRUM DUURZAAM BOUWEN | ROTTERDAM | 15 FEBRUARI [Sch

rijf

u nu

in]

PROACTIEVE COALITIES Om wezenlijke innovaties door te voeren in industriële ketens is goede samenwerking onontbeerlijk. Ook als het gaat om waterketens. De transitie naar een groenere industrie vraagt daarom om proactieve coalities, die voldoende massa hebben om ook daadwerkelijk stappen te maken. Maar ze moeten ook weer niet te groot worden. Te veel massa maakt traag. Relatief kleine groepen bedrijven kunnen veel bereiken, vooral als ze met aanvullende kennis en posities hetzelfde doel nastreven. Maar hoe doe je dat in de praktijk, een productieve coalitie aangaan?

Programma

Tijdens het congres Watervisie 2018 laten verschillende wateren industriële coalities zien hoe ze bij elkaar zijn gekomen en hoe ze hun doelen willen verwezenlijken. En wat levert de samenwerking ze op? Daarnaast komen ook verschillende experts aan het woord over de mogelijkheden en uitdagingen van coalities. Bovendien wordt al weer voor de zesde keer de Water Innovator of the Year gekozen.

12.00 uur

Ontvangst met lunch

13.00 uur

Aanvang congres • Introductie: dagvoorzitter Wim Raaijen (Petrochem) • Keynote Cas König (Directeur, Groningen Seaports) • Pitches Water Innovator of the Year 2018 • Keynote Albert Janssen (Global Environmental Manager Water, Shell)

14.35 uur

Korte pauze

15.00 uur

Vervolg programma • Keynote Ewoud van den Brande (Yara) en Marjolein Vanoppen (Universiteit Gent) over het IMPROVEDproject • Korte interviews over samenwerkingsvormen en innovatie in de watersector m.m.v. Bart Budding (Rebel Group), Ad Kroft (Dutch Blockchain Coaliton) en Jan Robert Huisman (Evides Industriewater)

16.15 uur

Korte pauze

16.35 uur

Hervatting programma • Bekendmaking Water Innovator of the Year 2018 • Afsluitende lezing: Diederik Samsom (voormalig partijleider PvdA)

17.30 uur

Netwerkborrel

Initiatiefnemers:

Partners:

www.watervisie.com

PROACTIEVE COALITIES

2017 bleek een jaar van extremen en begin 2018 trekt het nog even door. Ik heb het over het klimaat en de gevolgen van de uitstoot van kooldioxide en andere broeikasgassen voor het milieu. Sommige wetenschappers hebben al een nieuw tijdperk aangekondigd: het Antropogeen. De bewijzen dat het Holoceen is afgelopen zijn echter nog niet sterk genoeg, maar de natuur laat wel zien dat het zich aanpast aan de nieuwe werkelijkheid. Er is dus haast geboden met de uitvoering van de klimaatafspraken van Parijs. Nederland heeft zijn ambities al verhoogd en recent besloot ook het Europees Parlement te mikken op 35 procent energiebesparing en hernieuwbare energie in 2030 en CO2-neutraliteit in 2050. Zelfs Shell toont zich bij monde van topman Ben van Beurden bereid investeringen te doen in CO2-besparende maatregelen zoals CCS of compensatie voor kooldioxide-uitstoot. Ambities zijn mooi, maar het investeringsniveau moet echt omhoog, willen we de ambities ook waarmaken. Nu heeft Shell nog een behoorlijke investeringskracht, maar veel bedrijven zullen de samenwerking moeten aangaan met branchegenoten of zelfs buiten de eigen keten proactieve coalities vormen. Afgelopen jaar werden al voorzichtig wat van dit soort samenwerkingsverbanden aangekondigd. Denk aan de uitwisseling van waterstof tussen Yara Sluiskil en DOW. Maar ook Arcelor Mittal denkt zijn koolmonoxide te kunnen exporteren naar DOW. De samenwerkingen tussen Engie en ESD Sic, Nuon en AkzoNobel of bijvoorbeeld

Behalve leverancier van water, zijn waterschappen steeds vaker energie- en grondstoffenproducent.

RWE met Akzonobel en Avantium zijn voorbeelden van proactieve coalities tussen de industrie en de energiesector. De watersector is wat dat aangaat misschien nog wel een beter voorbeeld van coalitievorming. De waterketen houdt zich nu eenmaal niet aan grenzen tussen het publieke en private domein en dus werken deze partijen al jarenlang samen. Bovendien is in deze sector ook duidelijk te zien dat het buiten de eigen kaders kan opereren. Want behalve leverancier van schoon water, zijn waterschappen steeds vaker energie- en grondstoffenproducent. Dat de sector soms vooruitloopt op weten regelgeving is alleen maar bewonderenswaardig en laat zien dat nood wetten breekt. Zeker nu de klimaatverandering zich zo duidelijk manifesteert, zoeken partijen elkaar op om echt slagen te kunnen maken in verduurzaming, energie- en waterbesparing en het sluiten van kringlopen.

David van Baarle, David@industrieperspectief.nl

Colofon achttiende jaargang nummer 1 - februari 2018 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, wateren gassenmarkt

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Medewerkers aan dit nummer Sophie Dingenen, Margot Besseling, Sharon van de Kerkhof, Wim Raaijen

Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar. Nederland/België € 130,50 p/j Introductie NL/B 25% € 98,- p/jOverig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door abonnementenland.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest T 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut F 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

acts

manuf

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen. Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op. Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2018 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever. ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 1 - februari 2018

Trending news op www.utilities.nl

RWE tekent warmteleveringscontract tot 2040 RWE verlengde zijn warmteleveringscontract met Ennatuurlijk tot 2040. Dit is opmerkelijk omdat de Amercentrale die de warmte zal leveren officieel in 2030 uit bedrijf zou moeten worden gehaald. RWE hoopt echter dat de centrale tegen die tijd voor honderd procent op biomassa kan blijven draaien. RWE vervangt namelijk vanaf begin 2018 vijftig procent van de kolen door duurzame biomassa en in 2019 moet de Amer op tachtig procent biomassa draaien. Hierdoor wordt ruim vijftig procent CO2 bespaard ten opzicht van individuele cv-ketels op aardgas. ‘RWE en Ennatuurlijk geven hiermee een effectieve invulling aan de energietransitie’, zegt Taco Douma, directeur

RWE Generation Hardcoal, Gas & Biomass Continental Europe. ‘We borgen tegelijkertijd voor lange tijd een betrouwbare levering van duurzame warmte aan steden als Breda en Tilburg.’

TenneT experimenteert met crowd balancing Eigenaren van elektrische auto’s kunnen profiteren van overtollige elektriciteit uit hun autobatterijen. Via blockchain-technologie kunnen klanten van Vandebron overtollige elektriciteit opslaan of tekorten opvangen via de batterij van hun auto. Als de zogenoemde crowd balancing-proef slaagt, wil TenneT meer partijen toegang tot de elektriciteitsmarkt verlenen. Het loadbalancing-proces is ingericht op basis van de blockchain technologie. Dit blockchain-project maakt deel uit van een breder programma van TenneT dat bestaat uit proefprojecten die zijn gericht

op het flexibeler maken van het elektriciteitssysteem vanwege de sterke groei van duurzame elektriciteitsproductie door middel van voornamelijk zon en wind ten koste van conventionele centrales.

BP vraagt hulp overheid voor groene waterstoffabriek BP Raffinaderij Rotterdam heeft het afgelopen jaar een haalbaarheidsonderzoek laten doen naar een fabriek voor groene waterstof in de Europoort. CEO Ruben Beens van BP Netherlands, stelt op de site van de VNPI dat de techniek hiervoor aanwezig is, maar dat het verdienmodel nog wankel is en om actie van de overheid vraagt. Vanaf januari 2017 onderzocht BP wat de technische, economische en juridische haalbaarheid is van een power-to-gasplant op het raffinaderijterrein in Rotterdam. Dat deed het oliebedrijf samen met het Havenbedrijf Rotterdam, TNO, Smartport, Uniper en Joulz. Daarbij ging het om een installatie die duurzaam opgewekte elektriciteit omzet in waterstof.

6 UTILITIES nr. 1 - februari 2018

reorganiseert 4 RWE conventionele opwekking RWE deelt zijn conventionele elektriciteitsproductie-

verder in 7 Waterschappen circulaire economie

Staatssecretaris Stientje van

businesses op in

Veldhoven van Infrastructuur

RWE Generation

en Waterstaat nam vijf transi-

en RWE Power. In

tieagenda’s in ontvangst, die

de eerste busines-

de contouren schetsen voor

sunit komen de gas-,

een circulaire Nederlandse

steenkool-, water-

samenleving in 2050. De

krachten biomassa-

waterschappen presenteren de volgende stap in het

activiteiten van het

Grondstoffenakkoord door een eerste aanzet te geven

Duitse bedrijf. De

voor een taskforce Herijking Afvalstoffen.

bruinkool en nucleaire centrales van RWE gaan verder onder de vlag van RWE Power. Beide nieuwe bedrijven krijgen een eigen bestuur en directie.

Boegbeeld TenneT Mel Kroon treedt af Mel Kroon (60) zal in de tweede

Ook Statoil biedt op subsidieloos windpark

helft van 2018 aftreden als voorzitter van de Raad van Bestuur en CEO van TenneT. De Raad van

Statoil heeft een bod uit-

Commissarissen is begonnen met

gebracht op de offshore

de zoektocht naar een opvolger. In

wind tender Hollandse

de afgelopen twintig jaar is TenneT’s activawaarde toegenomen van vijf-

Kust Zuid gebied I & II, een project van maximaal

honderd miljoen naar ruim twintig miljard euro.

760 megawatt in het Nederlandse deel van de Noordzee. Dit is de eerste subsidieloze aanbesteding voor offshore

GenX-bron 9 Tweede gevonden

windprojecten in de

Waterschap Aa en Maas heeft de

wereld. Vattenfall en Innogy gingen Statoil voor. De ten-

tweede bron van GenX gevonden:

der is nu gesloten en RVO zal zich de komende maan-

de Ecoflow afvalwaterinstallatie

den buigen over de inzendingen.

van Suez. De commerciële biologische afvalwaterzuivering zuivert

afvalwater van bedrijven uit de

Wiebes wil in de zomer een Klimaat- en energieakkoord Minister van

buurt. Het bedrijf weet nog niet waar de afvalwaterstroom vandaan komt, maar staakte wel de inname van stromen met een risico op de aanwezigheid van GenX.

Economische Zaken en Klimaat Eric Wiebes stuurde een brief naar de Tweede Kamer over de aan-

147 miljoen voor EIA in 2018

pak van de aange-

Ondernemers die investeren in

kondigde Klimaatwet

energiezuinige technieken kunnen

en het Klimaat en

in 2018 weer rekenen op fiscaal

energieakkoord. De minister hoopt in de zomer van

voordeel via de Energie-

2018 de hoofdlijnen van een Klimaat- en energieak-

investeringsaftrek (EIA). Wie inves-

koord te kunnen presenteren. Over de klimaatwet

teert in op de Energielijst 2018

informeert Wiebes de kamer in het eerste kwartaal van volgend jaar.

genoemde technieken kunnen tot 54,5 procent van de investeringskosten aftrekken. Het budget voor de EIA is volgend jaar 147 miljoen euro.

UTILITIES 7 nr. 1 - februari 2018

ENERGIE

Proactieve coalities profiteren van elektrificatie Waar energiebedrijven voorheen redelijk anoniem bleven, zoeken ze nu actief de samenwerking met burgers en bedrijfsleven. Ook Eneco mengt zich steeds meer in dit soort proactieve coalities. Directeur generation & storage Hugo Buis voorziet een verschuiving van moleculen naar elektronen, waar ook de industrie van kan profiteren. En als de industrie daar zelf niet in wil investeren, zou Eneco graag de rol van utilitiespartner op zich willen nemen.

8 UTILITIES

nr. 7 - februari 2018

l vanaf het begin staat Nederland

ook verdere samenwerkingsverbanden

nieuwe energievoorziening voor onze

en het kabinet Rutte 3 in het

moeten aangaan met onze klanten,

klanten. ‘Energievoorziening is steeds

bijzonder, voor de uitdaging de ener-

maar ook gemeentes, havenbedrijven,

meer maatwerk geworden’, zegt Buis.

gietransitie en verdere verduurzaming

de tuinbouwsector en de industrie om

‘We investeren steeds vaker samen met

te versnellen, recent is daar de ver-

de bijdrage duurzaam zo snel mogelijk

andere partijen in nieuwe assets en we

dere beperking van het verbruik van

op te schroeven. De hele keten zal

zoeken die samenwerking al vroeg in

Groninger gas bijgekomen. De CO2-

moeten samenwerken om zowel de

het proces door de klant, de omgeving

reductie-ambities van het nieuwe kabi-

gebouwde omgeving, de transportsec-

en overheden er bij te betrekken. Dat

net zijn hoog en dus zullen we alle zei-

tor als de tuinbouw én de industrie te

deden we bijvoorbeeld bij AkzoNobel,

len moeten bijzetten om de gewenste

decarboniseren.’

die duurzaam opgewekte stoom wilde gebruiken, maar bijvoorbeeld ook bij

CO2-reductie van 49 procent in 2030 te halen. In die omstandigheden voelt

Elektrificatie ‘Gelukkig zijn de

Schiphol en Unilever die elektriciteit van

Hugo Buis, directeur Generation &

omstandigheden om de Nederlandse

onze windparken afnemen. We han-

Storage, zich gesterkt in zijn opdracht

energievoorziening te verduurzamen

teren dezelfde aanpak bij coöperaties

de bestaande duurzame productiemid-

inmiddels zeer goed’, vervolgt Buis. ‘We

of lokale duurzame energie initiatieven

delen van Eneco zo goed en efficiënt

hebben een prima ondernemersklimaat

met de wens te willen investeren in

mogelijk in te zetten en de groei in

om de bijdrage van wind- en zonne-

windenergie. Steeds meer partijen zien

duurzaam te versnellen. Buis: ‘Ik zie dit

energie in het energiepalet aanzienlijk te

het voordeel van windenergie voor

voor Eneco als een enorme kans om

vergroten. Ook blijken de bouwnormen

milieu en portemonnee en schakelen

samen onze klanten, de omgeving, de

maakbaar waardoor energieneutrale

onze expertise in om het voor elkaar te

overheden en andere belanghebbende

woningen de norm worden. En vlak

krijgen. Het voordeel van zo’n vroegtij-

nu door te pakken op de energietransi-

de goede gasinfrastructuur niet uit.

dige samenwerking is dat je niet alleen

tie. Alle elementen zijn aanwezig, bur-

Hoewel duurzame energie de norm

commitment van de klant krijgt, maar

gers en bedrijven willen verduurzamen,

wordt, kunnen we de bestaande gas-

ook veel minder weerstand vanuit de

zo zijn er talloze coöperaties die lokaal

infrastructuur goed gebruiken om de

samenleving. Doordat partijen vanaf het

willen verduurzamen, we hebben de

energietransitie te ondersteunen.

begin betrokken zijn bij de inpassing

meest innovatieve tuinbouwsector

Tegelijkertijd ontkom je niet aan een ver-

van windturbines of -parken kunnen ze

van de wereld en er is een zeer goed

dere elektrificatie van de energievraag.

invloed uitoefenen hoe het wordt inge-

ontwikkelde industrie. We kunnen goed

We vergeten namelijk nog wel eens

past in de omgeving.’

samenwerken in Nederland, mits er

voor het gemak dat ongeveer twintig

urgentie is en die is er nu. Ook kunnen

procent van onze huidige vraag elek-

Samenwerking Hoewel de

we nog veel energie besparen en dat

triciteit is en de andere tachtig procent

samenwerking met AkzoNobel redelijk

wordt ook ondersteund door de bouw-

bestaat uit warmtevraag, transport en

uniek is voor Eneco, is het wel een

normen. Er is voldoende potentie op

grondstoffen. De warmtevraag wordt

voorbeeld van hoe de energiewereld

duurzame energieproductie met onze

grotendeels ingevuld door aardgas, dus

en die van de industriële grootverbrui-

mogelijkheden vanuit wind op zee, wind

daar liggen veel kansen voor elektrifica-

kers samenvloeit. Buis: ‘De ombouw

op land, zon, biomassareststromen

tie op basis van wind- en zonne-energie.

van Eneco Golden Raand naar een

uit de toekomstige biogrondstoffen

Dat kan in de gebouwde omgeving en

warmtekrachtcentrale bood kansen

en geothermie. Nederland heeft een

in de tuinbouw met elektrische warmte-

voor beide partijen. AkzoNobel kon

goede gasinfrastructuur, die in eerste

pompen, maar ook in de industrie kun-

zijn stoomvraag verder verduurzamen

instantie met aardgas de back-up kan

nen elektrische boilers worden ingezet

terwijl het rendement van de centrale

verzorgen en in tweede instantie inge-

om warmte te produceren. In sommige

een stuk hoger wordt. Bovendien kre-

zet kan worden voor het transport van

gevallen bieden elektrochemische

gen wij er een vaste afnemer bij die in

duurzaam gas uit biomassareststromen

processen een alternatief voor hoge-

ieder geval tot eind 2028, als de SDE+

en groene waterstof. Zeer positief is

temperatuurchemie. Het voordeel van

subsidie afloopt, zijn stoom en stroom

ook de samenwerking in Europa tussen

deze elektrificatie van de warmtevraag

bij ons afneemt.

de Benelux, Duitsland en Frankrijk. We

zoals in de industrie is dat daarmee

Zo’n samenwerking vraagt een stevige

wonen gewoon op de meest geschikte

ook automatisch kansen ontstaan voor

commitment van beide partijen en een

plek om de energietransitie te verwe-

netbalancering. Een hybride boiler die

open bedrijfscultuur waarin partijen

zenlijken, nu dus doorpakken.

op elektriciteit draait als het waait en op

elkaar vertrouwen. Uiteindelijk inves-

Het is wat mij betreft geen keuze tus-

gas als het niet waait, maken netbalan-

teren zowel AkzoNobel als wij behoor-

sen wind op land of op zee, tussen

cering goedkoper.’

lijke bedragen. Dat kan je alleen doen

biomassa of geothermie, groen gas

Eneco ziet haar rol in deze energie-

als je strategisch in lijn staat en beiden

of zonne-energie. We hebben alles

transitie met name in opzetten van

bereid bent om lange termijnafspraken

nodig om de fossiele brandstoffen te

deze samenwerkingsverbanden, het

te maken.

vervangen en de energiebedrijven kun-

investeren in productie-, opslag- en con-

Daarnaast helpt het als ook de overhe-

nen dit niet alleen. We zullen hoe dan

versiemiddelen en faciliteren van deze

den meewerken, met name wat betreft

UTILITIES 9 nr. 1 - februari 2018

Alles onder controle. Samen op weg naar veiligheid en efficiëntie Bent u al bekend met onze bunker in Rotterdam? • •

Een grotere bunkercapaciteit voor radiografisch onderzoek

• •

Uitstekende laad- en losfaciliteiten Met een kraancapaciteit van 5 ton kunnen we nagenoeg alle objecten aan

Streven naar resultaat doet ons bloed stromen. Die uitdaging om optimaal te functioneren en klaar te staan voor de toekomst gaan we graag samen met u aan. Inspectie, certificatie, conformiteitsevaluatie en opleiding: 4 gebieden waarvoor u op ons kan rekenen. Zo timmeren we samen met u aan de weg naar een veiligere en efficiëntere werkplek én samenleving.

vincotte.nl

Gelijktijdig met

21-22/03/2018 Antwerp Expo

Media Partners:

Knowledge Partners:

using your personal code: 2007

on www.maintenance-expo.be Organised by EASYFAIRS

MAI-advertenties.indd 1

8/01/18 15:36

het verlenen van vergunningen. Onze ervaring met zowel de lokale overheden als de centrale overheid zijn wat dat aangaat positief. Voor de bouw van de Eneco Bio Golden Raand heeft de overheid hard gewerkt om de vergunningen zo snel mogelijk te verlenen. Hetzelfde geldt voor de samenwerking met Havenbedrijf Groningen, dat in de twee 2,5 kilometer lange pijpleidingen investeerde die nodig zijn voor het transport van het stoom en het retourcondensaat. Bij dit soort kapitaalsintensieve projecten heb je alle medewerking nodig van zowel de publieke als private partijen. Ook in Rotterdam gaan we dit soort samenwerkingen verder uitbouwen.’

Investeren Buis ziet een grotere rol weggelegd voor Eneco dan alleen energieleverancier. ‘Ik denk dat wij de rol van utilitiespartner goed kunnen invullen. De industrie krijgt een steeds

Hugo Buis ziet een grotere rol weggelegd voor Eneco dan alleen energieleverancier.

grotere invloed op energieproductie, distributie en netbalancering, maar

dat we ook met minder baseload afkun-

geen probleem is van de energie-

dat is niet zijn corebusiness. Bedrijven

nen. In het nieuwe energiesysteem

bedrijven of de industrie alleen. ‘De

moeten zich dan ook afvragen waar

is wel meer flexibilisering nodig, met

energietransitie vraagt om grote veran-

ze waarde toevoegen en welke

name aan de verbruikskant en daar-

deringen in zowel de energiewereld als

onderdelen ze kunnen uitbesteden.

naast flexibele gascentrales die ook als

de industrie, de transportsector én de

Energieproductie en handel is wel

back-up dienen als het niet waait.

gebouwde omgeving. De hele samen-

ónze corebusiness. Wij zijn bereid op

Natuurlijk moet de centrale overheid

leving zal mee moeten veranderen met

te schuiven en te investeren in elek-

daarin zijn overwegingen maken in

de overgang van fossiele energie naar

troboilers of bijvoorbeeld energie- of

een Europees landschap met lidsta-

duurzame elektriciteit en warmte. Die

warmteopslag. In dit nieuwe energie-

ten die allemaal hun eigen belangen

transitie gaat over technische uitda-

systeem is nog wel stimulering nodig

nastreven. Het kan niet zo zijn dat wij

gingen zoals opslag van elektriciteit of

deze systemen rendabel te exploiteren,

in Nederland de CO2-belasting verho-

warmte, maar ook om sociale innovatie.

met onze kennis en ervaring kunnen

gen, terwijl minder efficiënte centrales

De consument moet worden verleid

we deze ondersteuning in omvang

elders in Europa CO2 de lucht in blij-

om energie te besparen, de industrie

en tijd zo veel mogelijk beperken. Of

ven stoten. De instrumenten om dit te

zal nieuwe samenwerkingen moeten

dit soort samenwerkingen echt suc-

voorkomen zijn er al, maar ETS werkt

aangaan om ook die laatste stappen

cesvol wordt, is nu vooral afhankelijk

alleen met reële prijzen en een consi-

in energiebesparing te kunnen maken.

van politieke keuzes. Onze inzet is de

stent Europees breed overheidsbeleid.

Elektrische auto’s spelen een belang-

stimulering van de elektrificatie, waar-

Het zou niet verkeerd zijn om fossiele

rijke rol in zowel de verduurzaming van

door de afzetmogelijkheden voor grote

brandstoffen op den duur dermate te

het transport als in lokale netbalance-

hoeveelheden van offshore windelek-

belasten dat de alternatieven aantrek-

ring. Hetzelfde geldt voor elektrische

triciteit mogelijk worden gemaakt en

kelijker worden. Tegelijkertijd is wel

boilers of warmtepompen.

vooral onze klanten kunnen verduur-

stimulering nodig om de alternatieven

De overheid zal ook zijn positie moeten

zamen en een alternatief hebben voor

voor die fossiele brandstoffen betaal-

vinden in het nieuwe speelveld en op

fossiele energie die steeds meer belast

baar te houden. Technisch is verduur-

zoek moeten naar instrumenten om de

gaat worden met de CO2-belasting.’

zaming niet eens zo heel ingewikkeld,

transitie te versnellen. De SDE+ heeft

maar de lage prijzen voor fossiele

zich voor duurzame productie bewezen.

Europees Over het gebruik van

brandstoffen maken het heel moeilijk

Die successen zouden kunnen worden

steenkool is Buis duidelijk: ‘In mijn ogen

daar economisch tegen te concur-

doorgetrokken naar andere sectoren.

zijn kolencentrales in het huidige ener-

reren.’

Eneco speelt een leidende rol in de energietransitie, maar we realiseren ons

gielandschap niet meer nodig. De huidige lage energieprijzen zijn een gevolg

Maatschappelijke uitdaging

daardoor juist dat we alleen met samen-

van overcapaciteit, wat duidelijk maakt

Buis benadrukt dat de energietransitie

werken succesvol kunnen zijn.’

•

UTILITIES 11 nr. 1 - februari 2018

Technologie & innovatie EMISSIELOZE KOOLWATERSTOFFEN Het was al mogelijk om emissieloos elektriciteit op te wekken uit fossiele brandstoffen, maar onderzoekers van de Ohio State University hebben het proces aanzienlijk verbeterd. Bovendien kunnen ze hetzelfde proces gebruiken om kooldioxide om te zetten in synthesegas, wat weer als grondstof kan dienen voor ammoniak, diverse kunststoffen en koolstofvezels. De techniek waar het om draait wordt chemical looping genoemd. Daarbij stopt men een koolwaterstof in een zuurstofloze hogedruk reactor, waar het reageert met metaaloxide. Het metaaloxide zorgt voor de benodigde zuurstof om de koolwaterstof te laten ontbranden. Omdat dit in een gesloten systeem gebeurt, komt er nauwelijks kooldioxide vrij. Vijf jaar geleden bewees onderzoeker Liang-Shih Fan al dat het mogelijk is om steenkool op chemische wijze te laten verbranden terwijl 99 procent van de in de reactie gepro-

duceerde koolstof werd afgevangen. Fang gebruikte daarvoor ijzeroxidedeeltjes die in een bewegend bed reactor de reactie in gang zetten. Door de deeltjes weer aan de lucht bloot te stellen, laadden ze zichzelf weer met zuurstof en kon de cyclus opnieuw worden gestart. Destijds lukte het Fang om de reactie op deze manier honderd cycli in acht dagen te laten doorlopen. Daarna degradeerde het ijzeroxide dermate dat

deze moest worden vervangen. Nu kon de onderzoeker melden dat het gelukt is om een deeltje te ontwerpen dat maar liefst drieduizend cycli kan doorstaan en het proces kan daarmee acht maanden ongestoord doorgaan. Het feit dat dit deeltje nu veel langer meegaat, maakt het geschikt om op te schalen naar industriële schaal. Voorlopig is het echter alleen nog op labschaal gedemonstreerd.

GLYCOLZUUR SLAAT ELEKTRICITEIT EFFICIËNTER OP Waterstof wordt al langer gezien als opslagmedium voor overtollige elektriciteit. Een team van Japanse wetenschappers van de Kyushu Universiteit ontwikkelde een apparaat dat glycolzuur gebruikt als opslagmedium. En die blijkt veel efficiënter te zijn dan het splitsen en weer laten reageren van waterstof. Glycolzuur wordt gevormd door oxaalzuur, een veel voorkomend carbonzuur, met vier elektronen te reduceren. De wetenschappers ontwierpen een elektrolytische cel die was gebaseerd op een nieuw membraan-elektrode ontwerp. De anode is gemaakt van iridiumoxide dat is gevangen tussen twee elektrodes. De kathode is

12 UTILITIES nr. 1 - februari 2018

eveneens ingesloten door twee elektrodes, maar is gemaakt van titanium met een titaniumdioxide coating. De anode en kathode zijn gekoppeld via een polymeer membraan. Door deze ontwerpkeuze kan de flow-batterij kan deze continu worden

geladen en ontladen, in tegenstelling tot de meeste flow-batterijen, die meer als batchproces werken. Ook het kathode ontwerp is innovatief. De onderzoekers lieten het titaandioxide direct groeien op de titanium onderlaag, waarop het een gaasstructuur vormt. Daardoor kan de kathode oxaalzuur reduceren tot glycolzuur. Aan de anode kant wordt water geoxideerd tot zuurstof. Opvallend was dat de batterij beter presteerde bij hogere temperaturen, maar dat bij temperaturen boven de zestig graden Celsius een ongewenst neveneffect optrad: het water werd omgezet in waterstof. De optimale bedrijfstemperatuur is dan ook zestig graden Celsius.

ENERGIEZUINIGE ONTZILTING Heel wat landen zijn voor hun drinkwatervoorziening afhankelijk van zout water. Dit water wordt verdampt of via membranen van zout ontdaan. Onderzoekers van de Penn State universiteit hebben daar een nieuwe variant op gevonden: battery electrode de-ionization (BDI). De technologie verbetert de bestaande capitatieve de-ionisatie (CDI) technieken door de regeneratiefase te elimineren en gebruikt bovendien een lagere spanning dan de gebruikelijke ontziltingstechnieken.

De gebruikelijke CDI technieken ontzilten water door de ionen in het water te scheiden. Zo’n cel bestaat dan uit twee elektrodes die aan twee

tegenovergestelde kanten van een stroomkanaal zijn bevestigd. De elektrodes vangen de zoutionen via de elektrische stroomuitwisseling die ontstaat als er spanning op de cel wordt gezet. In een tweede cyclus worden de zoutionen vrijgelaten door de stroomrichting om te draaien. Het voordeel van deze techniek is dat het geen membranen gebruikt en het energieverbruik significant lager ligt dan bij andere populaire ontziltingstechnieken. Het enige nadeel is dat de zoutopname bij de gebruikelijke 1.2 volt laag is. De nieuwe variant, BDI, gebruikt twee kanalen, die zijn gescheiden door een membraan. Twee identieke batterij-elektrodes zorgen voor de spanning. Het lukte de onderzoekers om dezelfde resultaten te krijgen als bij CDI, maar ze hadden daarbij slechts een spanning van 0,6 Volt voor nodig. Ook de prestatieverslechterende neveneffecten bleven uit. En omdat de cel zowel ontzilt water en concentraat produceert, is regeneratie niet meer nodig. Het energieverbruik kon nog eens terug worden geschroefd door extra membranen tussen de elektroden te plaatsen.

ELEKTROLYSE

De productie van waterstof door water te splitsen met elektriciteit kan een stuk efficiënter, zo bewijzen onderzoekers van de Zuid-Koreaanse Unist universiteit. De hybrid-solid electrolysis cell (Hybrid-SOEC) waarmee de onderzoekers experimenteerden, produceerde 1,9 liter waterstof per uur bij een spanning van 1,5 Volt en een temperatuur van zevenhonderd graden Celsius. Dat is volgens de onderzoekers een vier keer grotere waterstofproductie dan de bestaande hoog efficiënte waterstofelektrolyse cellen. Zowel de elektrodes als het elektrolyt van de SOEC zijn gemaakt van vaste stoffen. Het voordeel hiervan is dat het elektrolyt niet verdwijnt. Bovendien kennen de anode en kathode geen corrosieproblemen. Ook de hoge bedrijfstemperatuur van zevenhonderd tot duizend graden Celsius maakt de cellen efficiënter.

VAN EMISSIE NAAR BRANDSTOF De nieuwe regering zet weer stevig in op de afvang en opslag van CO2. Onderzoekers van de Amerikaanse technische universiteit MIT gooien het over een andere boeg en willen het broeikasgas bij de pijp afvangen en direct omzetten in een transportbrandstof. Ze ontwikkelden een membraan van een composietmateriaal waarin lanthaan, calcium en ijzeroxide zat verwerkt. Als het membraan in een stroom kooldioxide en zuurstof wordt geplaatst, laat deze het zuurstof door, terwijl koolmonoxide achterblijft. En wanneer de onderzoekers andere samenstellingen gebruiken van zogenaamde ionische elektrische geleiders, zou ook zuurstof en waterstof kunnen worden geproduceerd uit de restemissies. De afgevangen koolmo-

noxide kan weer worden ingezet als grondstof voor de chemische industrie of worden gebonden met waterstof tot koolwaterstof. Het membraan heeft een perovskiet structuur en is selectief voor zuurstof, wat wil zeggen dat het honderd procent van de zuurstof doorlaat. Andere atomen blijven achter. Het lastigste is om de zuurstof het gehele membraan door de trekken, wat zou kunnen worden opgelost door een vacuüm te creëren aan de andere kant van het rookgas. Dit kost echter behoorlijk veel energie. In plaats daarvan gebruiken de onderzoekers een extra stroom toe aan het rookgas in de vorm van methaan of waterstof. Doordat deze gassen zijn dermate geoxideerd dat ze de zuurstofatomen

door het membraan trekken zonder dat er een drukverschil nodig is. De structuur van het membraan voorkomt dat het zuurstof de andere kant op kan, zodat het niet kan reageren met de afgevangen koolmonoxide. De onderzoekers melden nog dat in de praktijk waarschijnlijk combinaties van vacuüm en hulpgassen zullen worden ingezet, afhankelijk van de omstandigheden. Om het proces op gang te houden is een temperatuur van 990 graden Celsius nodig, wat volgens de onderzoekers kan worden geleverd door zonne-energie of restwarmte uit de energiecentrales zelf. Het membraan produceert volgens de onderzoekers twee waardevolle grondstoffen: zuiver kooldioxide, maar ook syngas.

UTILITIES 13 nr. 1 - februari 2018

THEMA WATER

Gezamenlijke afvalwaterzuivering kent alleen winnaars Tien jaar geleden besloot Fuji Film zijn eigen afvalwaterzuivering aan te leggen. Buurtgenoten Coca Cola, Agristo en IFF haakten al snel aan bij het plan, dat uiteindelijk de grootste private afvalwaterzuivering zou worden. Dick Nootenboom van Fujifilm geeft het geheim prijs van de voor alle partijen lucratieve samenwerking: â&#x20AC;&#x2DC;dit soort complexe contracten alleen maar succesvol kunnen zijn als partijen elkaar vertrouwen en het einddoel in beeld houden.â&#x20AC;&#x2122;

14 UTILITIES

nr. 1 - februari 2018

e Tilburgse vestiging van het Japanse Fujifilm Manufacturing

heeft een interessante geschiedenis in Nederland. Niet alleen is het een van de grootste productievestigingen van Fujifilm buiten Japan, maar het bedrijf vond zichzelf ook opnieuw uit toen fotorolletjes plaatsmaakten voor digitale fotografie. In 2006, het jaar dat het laatste fotorolletje in Tilburg van de band rolde, opende het bedrijf ook zijn tweede lijn voor digitale offsetplaten. Het bedrijf produceert in Tilburg nu fotopapier, offsetplaten en membranen voor onder andere energieopwekking en ontzilting. Daarnaast werkt men in het Tilburg Research Laboratory aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën en producten. Met name voor de productie van fotopapier en offsetplaten gebruikt Fuji water. Op jaarbasis circa 1.600.000 kuub. Het bedrijf pompt het proceswater op uit de ondergrond, haalt

Tien jaar geleden begonnen Fuji, Coca Cola, Agristo en IFF een samenwerking om de

het ijzer eruit en zet dit vervolgens in

grootste private afvalwaterzuivering te bouwen.

voor de productie van fotopapier en offsetplaten. Bij het produceren van

waterschap de Dommel.’ Die klik is een

ten op voor de gezamenlijke afvalwa-

offsetplaten wordt onder andere sal-

lopende rode draad in het project, dat

terzuivering: frisdrankproducent Coca

peterzuur, gebruikt, een stof die veel

niet zozeer een technisch ingewikkeld

Cola en smaak- en geurstoffenprodu-

nitraat bevat. De uitbreiding van de

traject was, maar vooral een sociale

cent IFF.’

offsetplaten-fabriek betekende een

innovatie. ‘Uiteindelijk draait samen-

De vier bedrijven produceren geza-

toename van het nitraatrijke afvalwater

werking om individuen die ergens

menlijk zo’n 380 kubieke meter

en Fuji vroeg bij waterschap Brabantse

in geloven en die elkaar vertrouwen

afvalwater per uur. Fujifilm is met een

Delta een vergunning aan om meer

dat ze gezamenlijk het beste resul-

bijdrage van 170 kuub per uur de

nitraat te mogen lozen. Het waterschap

taat uit een project willen halen’, zegt

grootste afvalwaterlozer, gevolgd door

de Brabantse Delta eiste echter dat het bedrijf een deel van het afvalwater zelf zou zuiveren. Samen met de vergunningverlener waterschap Brabantse Delta en de zuiveraar waterschap de Dommel, ging het bedrijf vervolgens

Fujifim heeft nitraatrijk water en het afvalwater van Agristo bevat zetmeel. In het water van Coca Cola zitten nog suikers enzovoorts.

op zoek naar de beste manier om nitraat uit het afvalwater te krijgen.

Notenboom. ‘Twee mensen van water-

Agristo met honderd kuub per uur. De

schap De Dommel en twee vertegen-

afvalwaterstroom van Coca Cola en

Samenwerking ESH manager

woordigers van Fujifilm keken dan ook

IFF, respectievelijk veertig en zeventig

Dick Notenboom van Fujifim was vanaf

met open blik naar de mogelijkheden

kuub per uur, zijn iets kleiner, maar nog

het begin betrokken bij het traject dat

in de omgeving. Al snel werd duidelijk

steeds significant. Dat betekent dat de

uiteindelijk tien jaar zou duren. ‘Al snel

dat buurman Agristo voor dezelfde uit-

zuivering zo’n tien miljoen liter water

werd duidelijk dat het waterschap

daging stond. De aardappelverwerker

per dag zuivert.

Brabantse Delta andere ideeën over

heeft veel zetmeel in zijn afvalwater,

Notenboom: ‘Bijkomend voordeel was

de waterbehandeling had dan wij.

wilde uitbreiden en zou ook zelf moe-

dat de afvalstromen complementair

Aangezien waterschap de Dommel

ten zuiveren. Gaandeweg ontstond het

aan elkaar waren. Fujifim heeft nitraat-

in de praktijk de zuiveraar was van

idee om samen te werken. En als we

rijk water en het afvalwater van Agristo

ons afvalwater zijn we in overleg met

toch samen een zuivering zouden bou-

bevat zetmeel. In het water van Coca

waterschap Brabantse Delta aan tafel

wen, waarom dan niet met nog meer

Cola zitten nog suikers enzovoorts.

gegaan met waterschap de Dommel.

partners. Een rondgang in de directe

Kortom: waar de één veel stikstof had

Vanaf dag één was er een klik met

omgeving leverde nog twee kandida-

en weinig koolstof, hadden de anderen

UTILITIES 15 nr. 1 - februari 2018

Mens. Machine. Mogelijkheden.

Samen met HANNOVER MESSE 2018

23 - 27 april 2018 Hannover ▪ Duitsland hannovermesse.com #hm18 k Ontde le ta i ig ho e d onze ie g o l o n n, h c e t ocesse ctiepr n u e d n o e r p ystem s ie g r e ne ijze werkw dt. e o l beïnv

Get new technology first

Hannover Consultancy ▪ 0184 69 30 50 ▪ www.hannoverconsultancy.nl ▪ info@hf-netherlands.com ▪ Twitter: @HCnederland

EEN TOPCONDITIE SAMEN MET SANTON CIRCUIT BREAKER SERVICES MAAK NU EEN AFSPRAAK EN ONTVANG • GRATIS sporthorloge • GRATIS advies voor een conditieanalyse van uw schakelaars

Kijk op www.santonCBS.com voor meer informatie

circuit breaker services

Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam

Phone: +31(0)10 283 26 00 cbs@santonswitchgear.com

juist de omgekeerde afvalwaterstroom.

heid terwijl ENGIE zorgt dat het water

besluiten dan maar helemaal niet aan

Ook niet onbelangrijk was het feit dat

zo wordt gezuiverd dat het op het

zo’n samenwerking te beginnen. Wij

Agristo, Coca Cola en IFF lagere zui-

Wilhelminakanaal kan worden geloosd.

hebben voor ogen gehouden dat de

veringskosten zouden krijgen dan als

Notenboom: ‘Ook in dit geval zijn de

economische en ecologische voor-

ze op het riool zouden storten. Fujifilm

contacten waardevoller gebleken dan de

delen te groot zijn om er niet aan te

betaalt meer per vervuilingseenheid

contracten. ENGIE bouwde hier een van

beginnen. Het zuiveringsrendement

dan voorheen, maar minder dan ze zou

de grootste industriële MBR’s ter wereld.

voor nitraat ligt op 96,8 procent en

moeten doen als de andere drie par-

Inmiddels draait de zuivering op zo’n

voor fosfor op 95,6 procent. Dankzij

tijen niet waren aangehaakt. Iedereen

zeventig procent van zijn capaciteit.

de geconcentreerdere afvalstromen in

wint dus bij deze samenwerking en het

De overige dertig procent wordt nog

een compacte installatie is er boven-

milieu is er ook nog eens bij gebaat.’

steeds op het riool geloosd, maar op

dien veel minder zuurstof, en dus

den duur moet de zuivering al het water

energie, nodig. Hetzelfde geldt voor

kunnen verwerken. ‘Het heeft gewoon

het chemicaliënverbruik, dat is in deze

al snel aangewezen als projectleider

even nodig om de biologie op gang te

geconcentreerde afvalwaterstroom

van de gezamenlijke afvalwaterzuive-

krijgen’, zegt Notenboom. ‘Als het goed

veel lager dan als dezelfde vervui-

ring Tilburg en riep een studiegroep en

is hebben we straks zelfs capaciteit over

ling in een RWZI zou moeten worden

werkgroep bijeen om de ideeën uit de

voor eventuele andere bedrijven in de

verwijderd. Gecombineerd met lagere

hoofden in een plan van aanpak te krij-

buurt. We gunnen de installatie nu even

zuiveringskosten, is het de investering

gen. Notenboom: ‘We kozen er bewust

rust om op gang te komen.’

waard geweest.’

te zitten en nog geen juristen er bij te

Contracten Notenboom blijft er op

Intensief Intussen denkt

betrekken. Het voordeel daarvan was

hameren dat dit soort complexe con-

Notenboom ook na over de volgende

dat we eerst naar oplossingen zoch-

tracten alleen maar succesvol kunnen

stap. ‘Het mooiste is als we het gezui-

ten voor ons probleem en niet direct

zijn als partijen elkaar vertrouwen en het

verde water weer nuttig zouden kun-

vastliepen op taken, verantwoordelijk-

einddoel in beeld houden. ‘Mensen vra-

nen inzetten. Bijvoorbeeld als proces-

heden en risico’s. De vier deelnemende

gen wel eens of ze ons contract mogen

water in onze eigen fabrieken, maar

partijen werden dan ook naarmate het

gebruiken als voorbeeld voor een verge-

wellicht ook als gietwater voorde boe-

proces verder verliep steeds enthou-

lijkbarre samenwerking. Wat ons betreft

ren in de omgeving. Het slib wordt in

siaster. Ook de waterschappen De

is het prima om inzicht te geven in het

ieder geval vergist tot biogas, wat ook

Dommel en de Brabantse Delta scho-

contract, echter pas na dat partijen een

weer positief bijdraagt aan het milieu.’

Geen juristen

Notenboom werd

voor om met technologen aan tafel

ven weer aan, want als vier bedrijven hun eigen zuivering zouden bouwen, scheelde hun dat een investering in uitbreiding van de rioolwaterzuiveringsinstallatie in Tilburg noord.’ Nadat de specificaties bekend waren,

Notenboom blijft er op hameren dat dit soort complexe contracten alleen maar succesvol kunnen zijn als partijen elkaar vertrouwen en het einddoel in beeld houden.

werd dan ook de eerste tender uitgeschreven. ‘Het was al snel duidelijk dat

concrete case hebben uitgewerkt die

Notenboom kan het partijen die een

een membraan bioreactor de beste

ze werkelijk willen realiseren. Ons voor-

vergelijkbare samenwerking overwe-

oplossingen was voor de zuivering van

beeldcontract doornemen zonder con-

gen dan ook van harte aanbevelen.

ons afvalwater. Uiteindelijk stuurde een

crete plannen zal alleen maar afschrik-

‘Maar hou er wel rekening mee dat

achttal marktpartijen hun ontwerpvoor-

ken. De onderlinge afhankelijkheid zorgt

het een intensief proces is waar je

stel in en we kozen daaruit de in onze

voor potentiële financiële en technische

moet investeren in de samenwerking.

ogen beste oplossing voor de laagste

risico’s. Als een partij besluit af te haken,

Uiteindelijk werk je niet met bedrijven

prijs.’

zal hij daar dan ook geld voor moeten

samen, maar met personen van deze

betalen. Bovendien is een eigen zui-

bedrijven. En als het op persoonlijk

Contacten De partij die de bieding

vering kwetsbaarder dan een robuust

vlak niet klikt, zal je ook nooit positieve

had gewonnen, bleek zijn uiteindelijk de

systeem zoals een RWZI, die veel meer

resultaten bereiken. We ronden dit jaar

financiering van het project niet rond

afvalwaterstromen heeft. Daar komt bij

een proces af dat we tien jaar geleden

te krijgen en dus werd opnieuw een

dat we hebben gekozen voor een groei-

hebben ingezet. Het voordeel is dat de

tender uitgeschreven. Uiteindelijk won

contract waarin nog niet alles tot op de

communicatie nu zeer vlot verloopt.

ENGIE het contract. De partijen sloten

komma nauwkeurig is vastgelegd. We

Als iemand problemen verwacht, weet

met hen een design, build, finance,

willen immers voorkomen dat we elkaar

hij direct wie hij op de hoogte moet

maintain and operate (DBFMO) contract

juridisch de tent uitvechten terwijl we er

stellen. Dus zonder dat we naar con-

voor vijftien jaar af, met een optie op

allemaal bij gebaat zijn dat de installatie

tracten gaan wijzen, lossen we de pro-

verlenging. De partijen betalen in die

naar tevredenheid draait.

blemen pragmatisch op. En dat werkt

tijd een vaste prijs per vervuilingseen-

Veel partijen schrikken daarvan en

uiteindelijk een stuk fijner.’

•

UTILITIES 17 nr. 1 - februari 2018

DÉ MEEST SUCCESVOLLE WATERBEURS VAN NEDERLAND

13, 14 & 15 MAART 2018

LET OP! GEWIJZIGDE OPENINGSTIJDEN: 10:00 – 18:00 UUR

WWW.EVENEMENTENHAL.NL/AQUA TWITTER.COM/AQUA_RIO_EH

AQUA18_185x132_adv_Utilities.indd 1

REGISTREER MET CODE

71800057505

16/01/18 15:54

MEER INZICHT, OVERZICHT EN CONTROLE OP UW INFRASTRUCTUUR? IMBEMA ADVISEERT EN IMPLEMENTEERT • Geavanceerde oplossingen voor het verbeteren van inzicht in de status en de locatie van uw volledige infrastructuur • State of the art gecertificeerde hard en software toepassingen • Met technisch en praktisch advies door een enthousiast team van specialisten

Wilt u meer weten over onze projecten of advies op maat, bel met tel.: 088 130 60 30

www.imbemadenso.nl

Beursspecial Watervisie 2018

Uitdagingen industrie vragen om proactieve coalities Dat een coalitie niet van de één op de andere dag is gevormd, ondervond voormalig PvdA-fractievoorzitter Diederik Samsom aan den lijve. De uitdagingen voor de industriële grootverbruikers van proceswater zijn inmiddels zo groot geworden dat ook zij proactieve coalities moeten vormen. Tijdens Watervisie 2018 deelt onder meer Samsom zijn ervaringen met de industrie.

UTILITIES 19 nr. 1 - februari 2018

Verzilting, waterstress, microvervuilingen en medicijnresten in oppervlaktewater maken de uitdagingen voor de industriële grootverbruikers van zoetwater zo groot dat ze die niet meer alleen kunnen trotseren. Steeds vaker werken bedrijven, toeleveranciers en overheden samen in proactieve coalities om ook de komende jaren toegang te houden tot schoon zoetwater.

Proactieve coalities in Groningse haven Relatief kleine groepen bedrijven kunnen veel bereiken, vooral als ze met aanvullende kennis en posities hetzelfde doel nastreven. Maar hoe doe je dat in de praktijk, een productieve coalitie aangaan? Als één partij zeer diverse belangen weet te verenigen, dan is het wel het havenbedrijf van Groningen. CEO van Groningen Seaports Cas König laat zien dat overheden wel degelijk bereid zijn proactief samen te werken om de industrie te helpen bij een sterk veranderende wereldeconomie.

Tijdens het Watervisie Congres 2018, dat op 15 februari wordt gehouden in het ICDuBo in Rotterdam geven Diederik Samson (HVC), Cas König (Groningen Seaports), Ewoud van den Brande (Yara), Bart Budding (Rebel Group), Ad Kroft (Dutch Blockchain Coalition) en Jan Robert Huisman (Evides Industriewater) hun visie op Proactieve coalities.

Hoe vorm je een coalitie?

Diederik Samsom is

sinds hij de landelijke politiek verliet ietwat onder de radar gebleven. Toch heeft hij niet stilgezeten. Met verschillende opdrachten zet hij zich momenteel in voor de vergroening van de industrie. Een logische keuze, gezien zijn technologische achtergrond. Samen met Mark Rutte was hij de architect van het vorige kabinet dat de rit volledig uitzat. Wat kunnen we van een dergelijke coalitievorming leren als het gaat om samenwerking in de industrie? Met name als we processen op het gebied van energie en water willen

Grenzeloze proactieve coalities

verduurzamen.

Sluiskil betrekt zowel overheden als bedrijven in de nabije

Ook Yara

omgeving bij zijn waterbeleid. Het bedrijf sloot zich onder meer aan bij het Improved-project, waarbij het onderzoekt hoe het zijn afvalwater weer kan inzetten als proceswater. In deze proactieve coalitie met zowel Nederlandse als Vlaamse bedrijven en overheden en onderzoeksinstituten onderzoekt men welke technologie het best kan worden gebruikt voor hergebruik van afvalwater als proceswater. HSEQ supporting engineer Ewoud van den Brande van Yara deelt zijn ervaringen met watermanagement in een waterstress-omgeving.

20 UTILITIES

nr. 1 - februari 2018

De eerste stap naar proactieve coalities

Programma Watervisie

De uitdagingen voor de industrie op het gebied van duurzame groei vragen om proactieve coalities van bedrijven

12.00 - 13.00 uur Ontvangst met lunch

die elkaar versterken. Maar hoe zet je de eerste stap en hoe ga je om met risico’s, of met financiering? Rebel Group

13.00 - 14.40 uur Blok 1

heeft hiervoor een eigen aanpak en nodigt iedereen uit aan

13.00 - 13.05 uur

te schuiven en onderdeel te worden van de verandering. Medeoprichter Bart Budding heeft niet alleen veel ervaring in de watersector, maar weet ook hoe publiek/private samenwerkingen wél kunnen werken. En waar nodig financiert Rebel Group. Want wie gelooft in zijn eigen adviezen,

Introductie door dagvoorzitter Wim Raaijen (Petrochem)

13.05 - 13.35 uur

Keynote Cas Konig (20 m presentatie, 10 m Q&A)

13.35 - 14.10 uur

Pitches Water Innovator of the Year (3 pitches plus intro)

investeert mee. 14.10 - 14.40 uur

Keynote Albert Janssen (20 m presentatie, 5 m Q&A)

14.40 - 15.10 uur

Korte pauze

15.10 - 16.10 uur Blok 2 15.10 - 15.40 uur

Keynote Yara (20 m presentatie, 10m Q&A)

15.40 - 16.10 uur

Korte interviews (3 interviews: 8 m interview, 2 m Q&A) met Bart Budding (Rebel Group), Ad Kroft (Dutch Blockchain Coalition) en Jan Robert Huisman (Evides Industriewater)

16.10 - 16.40 uur

Korte pauze

16.40 - 17.45 uur Blok 3 In een op gelijkwaardig niveau werkende proactieve coali-

16.40 - 17.00 uur

Bekendmaking winnaar

tie, zijn vertrouwen, vooruitgang en veiligheid voorwaarden

17.00 - 17.40 uur

Lezing Diederik Samsom

17.40 - 17.45 uur

Afsluiting

17.45 - 18.30 uur

Netwerkborrel

voor samenwerking. Blockchain technologie maakt het mogelijk om veilig en transparant samen te werken zonder dat daar een vertrouwde derde partij aan te pas hoeft te komen. Programmamanager Ad Kroft van de Dutch

(30 m presentatie, 10m Q&A)

Blockchain Coalition legt uit hoe Blockchain samenwerking vereenvoudigt.

WATER INNOVATOR OF THE YEAR De Water Innovator of the Year verkiezing is een onderdeel tijdens het Watervisie congres. We gaan op zoek naar innovatieve bedrijven, start-ups of overheidsinstellingen die innovatie, duurzaamheid, publiek-private samenwerking hoog in het vaandel hebben staan. We zoeken naar innovaties die het gebruik van (industrie)water goedkoper, duurzamer of efficiënter maken. Daarbij kijken we niet alleen naar technologie, maar ook naar WATERVISIE 2018

samenwerking binnen de waterketen.

Wanneer:

De genomineerden voor de award zullen tijdens

Donderdag 15 februari

Watervisie 2018 tijdens een pitch hun innovatie

Waar:

tonen aan het publiek. Uiteindelijk bepaalt een

Innovatiecentrum Duurzaam Bouwen, Rotterdam

vakjury, samen met het publiek en de internetstem-

Meer informatie:

mers de uiteindelijke winnaar.

www.watervisie.com

UTILITIES 21 nr. 1 - februari 2018

THEMA WATER

‘Groene waterstof gaat dezelfde richting op als offshore wind’ Cas König is nu bijna vijf maanden onderweg als directeur van Groningen Seaports. Tijd voor een inhoudelijk gesprek over de koers van het havenbedrijf. Met project ZERO is de toon sowieso al gezet. De Eemsdelta moet de groenste chemiehaven van Europa worden. ‘Bij de verschillende bedrijven leven al geweldige ideeën, die ze overigens niet of nauwelijks van elkaar wisten. En de spirit zit er bij de bedrijven echt in.’

22 UTILITIES nr. 1 - februari 2018

Wim Raaijen

e aanstelling van Cas König legt

gebruik van maken door veel te pro-

direct de ambitie bloot van het

duceren op winderige en zonnige

industriële cluster in de Eemsdelta

dagen. Dagen met overschotten aan

en het havenbedrijf in het bijzonder.

duurzaam geproduceerd energie.

Zo begon Groningen Seaports een

Niet alleen vergroende het bedrijf de

paar maanden na de benoeming met

productie daarmee aanmerkelijk, het

Project Zero. Daarmee geeft het aan

hield tegelijk de energiekosten laag

een leidende rol te willen spelen in de

door slim te handelen op de energie-

transitie naar een CO2-arme toekomst.

markt. Toen al werd de basis gelegd

Dit jaar stelt het havenbedrijf samen

voor een inspirerende samenwerking

met onder andere de aanwezige bedrij-

met energiebedrijf Engie, dat vorig jaar,

ven en belangenorganisaties een mas-

een jaar na zijn vertrek bij ESD-SIC, tot

terplan op, met daarbij een routekaart

stand kwam. Engie mag in avonden

en uitvoeringsstrategie. Op die manier

en weekenden het stuur bij ESD-SIC

moet de Eemsdelta de groenste che-

overnemen. Zodoende kan het bedrijf

miehaven van Europa worden.

vraag en aanbod op het elektriciteits-

Om daartoe te komen organiseert

net meer in balans brengen. ESD-SIC is

het verschillende bijeenkomsten. Cas

immers een grote afnemer van stroom,

König is blij met de gezamenlijke aan-

nummer acht in Nederland. Een voor-

pak: ‘We moeten het vooral samen

beeld van samenwerking dat inmiddels

doen. Dan bereik je het meest.’ De

navolging krijgt. Zo tekenden Nuon en

eerste bijeenkomsten zijn inmiddels

AkzoNobel in december een flexibele

geweest. De nieuwe havendirecteur

stroomleverovereenkomst van 1,5 ter-

was vooral zeer positief verrast over de

rawattuur per jaar. Deze overeenkomst

resultaten van een ronde tafel begin

biedt AkzoNobel mogelijkheden om de

november met industriële CEO’s uit de

voordelen te benutten van flexibiliteit

Eemsdelta. ‘Bij de verschillende bedrij-

in chemische productie en de eigen

ven leven nu al geweldige ideeën, die

elektriciteitsopwekking. Net als bij de

ze overigens niet of nauwelijks van

samenwerking tussen Engie en ESD-

elkaar wisten. En de spirit zit er bij de

SIC kan het energiebedrijf hiermee

bedrijven echt in. Geen discussie over

fluctuaties in het netwerk opvangen en

of we wel aan de slag moeten, maar

beiden kostenvoordelen behalen.

vooral over wat nodig is. De urgentie is bij iedereen duidelijk. We moeten echt

Energiebesparing Toen Cas

vaart maken, want zoveel tijd is er niet.’

König ESD-SIC verruilde voor aluminiumsmelter Aldel bleef hij zoeken naar ver-

Fluctuaties

Hij voelt zich daarbij

nieuwingen met economische en eco-

wel als een vis in het water. Hij staat

logische voordelen. Daarbij kwam zijn

er om bekend dat hij economie en

ervaring met elektrochemische produc-

ecologie aan elkaar wil verbinden. Dat

tieprocessen zeer van pas, immers de

was al duidelijk toen hij als directeur

productie van aluminium uit aluinaarde

van ESD-SIC werd verkozen tot Plant

gebeurt ook via elektrische processen.

Manager of the Year. König heeft in dat

Bij de aluminiumsmelter was König

jaar regelmatig een lans gebroken voor

vooral enthousiast over een idee om

energiebesparing en verduurzaming in

het productieproces om te zetten naar

productieketens. Over de hekken van

een andere vorm van gelijkstroomaan-

bedrijven heen.

sturing. König: ‘Iemand rekende me

En hij gaf ook het goede voorbeeld

voor wat het kan betekenen als we DC/

bij ESD-SIC. Ook bij de producent van

DC-converters op al onze ovens zetten.

siliciumcarbide zijn onder zijn leiding

Dat is echt indrukwekkend.’

economie en ecologie op verschil-

Bij elke procesverstoring verslechtert

lende manieren aan elkaar verbonden.

momenteel de stroomvoorziening en

Bijzonder aan het elektrochemische

in sommige gevallen gaat alles plat.

proces van het bedrijf is dat het snel

Door in een stroomkring met DC/

in- en uitgeschakeld kan worden. In de

DC-converters te gaan werken, is elke

tijd dat König er de scepter zwaaide

oven apart uit te zetten, waardoor de

ging ESD-SIC daar steeds handiger

rest gewoon door kan produceren.

UTILITIES 23 nr. 1 - februari 2018

Partners Watervisie platform

Leden Watervisie platform

EXPERTPANEL

Johan van Mourik Voorzitter SKIW

Arne Verliefde UGent

Frank Oesterholt KWR

Henri Spanjers TU Delft

Johan Raap Avans Hogeschool

Karel Bruins slot Pentair

Roy Tummers VEMW

Martijn Kruisweg AkzoNobel

Niels Groot Dow Benelux

Kennispartners Watervisie platform

Michel Grijpink Hogeschool Utrecht

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Watervisie Platform? Kijk op www.watervisie.com of neem contact op met Janet Robben: janet@industrielinqs.nl â&#x20AC;&#x201C; 020 3122 085

König: ‘De verbetering kan echt enorm

en dat die vooralsnog niet uitkunnen.

stof voor de staalindustrie. Hierbij

zijn. Het proces wordt er veel stabieler

Maar, we zullen wel moeten. En boven-

verdwijnt de vervuiling en wordt fors

van, er is veel meer uptime en de over-

dien moeten we naar mijn inschatting

CO2 bespaard ten opzichte van staal

gangsweerstand neemt af. Dat kan bij

met waterstof echt dezelfde richting

uit ijzererts. Het schroot wordt tot 1500

elkaar een gigantische energiebespa-

op als met offshore wind. De aanleg

graden verhit, waardoor asbestvezels

ring opleveren. Ik heb dit idee aan een

van nieuwe windparken wordt steeds

uiteenvallen in zand, glas en magnesi-

hoogleraar op dit gebied voorgelegd.

goedkoper.’

umoxide. Delfzijl is gekozen uit veertien

Hij vond het een uitstekend idee!’

Het is daarom van belang dat de eer-

locaties in Nederland. Belangrijk voor

ste stappen worden gezet. Om de

deze keuze is het grote aanbod van

8.000 Megawatt

vliegwielen op gang te brengen. Zo is

elektriciteit. De inductieoven die PMC

geen concreet project opgeleverd,

Groningen Seaports in november op

gaat bouwen verbruikt circa 20 mega-

maar het zal in zijn nieuwe positie als

het Chemie Park Delfzijl begonnen met

watt aan elektriciteit per jaar.

directeur van Groningen Seaports

de aanleg van een waterstofleiding tus-

Nog recenter is de investeringsaan-

zeker zijn aandacht houden. ‘Op dit

sen de chloorfabriek van AkzoNobel en

kondiging van Van Merksteijn, net voor

moment wordt intensief gewerkt om

een toekomstig waterstoftankstation.

kerst. De fabrikant van wapeningspro-

het project nader uit te werken. Maar

Het zal eerst om restgas gaan van de

ducten en hekwerkpanelen wil zelf

we moeten het vooral ook breder trek-

fabrieken. Vanaf dit jaar moeten twee

walsdraad gaan produceren uit staal-

ken. In Delfzijl hebben we nog twee

waterstofbussen hier hun brandstof

schroot. Daartoe wil het een fabriek

enorm grote elektriciteitsverbruikers,

tanken. Ze gaan rijden tussen Delfzijl,

bouwen met een investering van 250

de chloorproductie bij AkzoNobel, de

Groningen en Assen. König: ‘Dat is

tot 300 miljoen euro.

Het heeft nog

Ook voor de Tukkers is het grote aanbod van elektriciteit in de Eemshaven

Elektrochemie kan ook de rol van groene waterstof versterken in Noord-Nederland.

van groot belang. Voor de aan- en afvoer van staalschroot en walsdraad is bovendien een grote plek aan open

productie van siliciumcarbide bij ESD-

niet het enige innovatieve. Speciaal

water nodig. Special daarvoor kocht

SIC. Die kunnen ook profijt hebben bij

hiervoor is een kunststoffen buis-

het bedrijf 28 hectare aan in de nabij-

een gelijkstroom-hub. De kabel van

leiding ontwikkeld door techneuten

heid van de Magnumcentrale van

NorNed ligt er al en Cobra wordt aan-

van Groningen Seaports, waardoor

Nuon en heeft het nog een 30 hectare

gelegd. In beide gevallen leveren die

de verbinding aanzienlijk sneller en

in optie genomen.

gelijkstroom van groene stroompro-

goedkoper kan worden gelegd en de

jecten uit respectievelijk Noorwegen

onderhoudskosten vele malen lager

Vooroplopen

en Denemarken. Waarom niet in het

zijn dan bij traditionele leidingen. Dat is

chemie, circulaire ketens en ook de

ontvangstation een aparte verbinding

straks ook erg belangrijk bij het verder

combinatie van energie en data zullen

voor gelijkstroom aanleggen, voordat

uitbreiden van de infrastructuur.’

veel aandacht krijgen in Project Zero.

het aan het bestaande net als wissel-

Vergroening van de

Natuurlijk was de komst van Google

stroom wordt aangeleverd?’

Walsdraad

Een gelijkstroom-hub in de Eemsdelta

halen, moet de Eemsdelta alle zeilen

opsteker. Maar wil de Eemsdelta ook

zou de regio op voorsprong kunnen

bijzetten. Zo is de inzet van biomassa

op dit vlak groeien dan zullen inves-

zetten en het bedje kunnen spreiden

ook belangrijk voor de vergroening van

teringen in wind- en zonne-energie

voor mogelijk meer elektrochemische

de chemie. Eerst nog vooral als brand-

nog een vlucht moeten nemen. König:

activiteiten. ‘Vergeet niet dat we hier

stof, maar gaandeweg steeds meer als

‘Met name dit soort bedrijven willen

in de Eemsdelta een unieke situatie

grondstof. Niet voor niets zit Groningen

oranjegroene energie. Dus duurzaam

hebben. Door NorNed, Cobra en de

Seaports in een coalitie met Avantium,

opgewekte energie van Nederlandse

groei van windenergie op de Noordzee

RWE, AkzoNobel en Staatsbosbeheer

bodem. We hebben al eens een inves-

groeit de aanvoer van groene stroom

om de bouw van een bioraffinaderij

tering misgelopen omdat er nog niet

hier enorm. Het gaat snel in de richting

mogelijk te maken.

voldoende lokaal vermogen was.’

van 8.000 Megawatt opgesteld vermo-

König ziet ook veel in de mogelijkhe-

En dan is daar natuurlijk Top Dutch, de

gen in onze regio.’

den van recycling. Erg blij is hij met de

Noordelijke flirt met Tesla voor de bouw

voorgenomen investering van Purified

van een batterijenfabriek. ‘Het zou fan-

Metal Company (PMC) in Delfzijl.

tastisch zijn als een bedrijf met die allure

stokpaardje van de nieuwe havendirec-

Binnenkort wil PMC beginnen met de

zich bij ons gaat vestigen. Maar we moet

teur. Elektrochemie kan ook de rol van

bouw van een fabriek voor verwerking

ons daar niet op blindstaren. We wed-

groene waterstof versterken in Noord-

van vervuild staalschroot. Het bedrijf

den op meerdere paarden, maar wel op

Nederland. König: ‘Er wordt nog te

heeft een nieuw procedé ontwikkeld

bedrijven die vooroplopen met innovatie

gemakkelijk gezegd dat er voor water-

om met asbest vervuild staalschroot te

en vergroening. Die passen bij onze

stof enorme investeringen nodig zijn

recyclen tot een hoogwaardige grond-

ambitie en groene havenvisie’

Buisleiding

Het is niet zomaar een

Om de ambities te

een paar jaar geleden al een enorme

•

UTILITIES 25 nr. 1 - februari 2018

THEMA WATER

Waterschaarste is strategische pijler Yara De site van Yara in het Zeeuwse Sluiskil staat in een watergevoelig gebied. Hoewel het bedrijf gebruik kan maken van water uit de Biesbosch en Sint Jansteen, heeft Yara Sluiskil meerdere redenen om zijn watergebruik te temperen. HESQ support engineer Ewoud van den Brande greep de kans dan ook aan om met dertien partners in de regio samen te werken om nieuwe zuiveringstechnieken los te laten op de verschillende interne proceswaterstromen van Yara.

26 UTILITIES nr. 1 - februari 2018

et lukte Yara de afgelopen jaren

de milieuwet- en regelgeving steeds

Een andere uitdaging is de oogst van

steeds weer om zijn utilitiesge-

strenger wordt, waardoor het lozen

de algen. Het is namelijk nogal een klus

bruik terug te dringen. Het bedrijf

van afvalwater ook kostbaarder wordt.

om de algen op energiezuinige wijze

gebruikt aardgas als grondstof en

Het afvalwater gaat uiteindelijk naar

uit het water te filteren en tot poeder

produceert stikstofhoudende produc-

de waterzuivering Terneuzen, waar we

te drogen. Een veelbelovende oogst-

ten waarvan kunstmest en industriële

per vervuilingseenheid worden afgere-

techniek is het gebruik van luchtbellen,

chemicaliën de twee marktsegmenten

kend. Bovendien is waterschaarste een

die de algen naar het oppervlak laten

vormen. Industriele chemicalien zijn

van de drie strategische pijlers van Yara

drijven, de zogenaamde dissolved air

bijvoorbeeld ureumoplossing, salpe-

International. Dat betekent niet alleen

flocculation (DAF) technology. Als we

terzuur, ammoniakwater en koolstof-

werken aan efficiënter watergebruik in

een oplossing vinden voor het zeven

dioxide wat aan de omliggende kas-

de landbouw, maar ook in onze eigen

en ontwateren van de plantjes, dan

sen en de frisdrankenindustrie wordt

productieprocessen.’

kunnen we de grondstof wellicht weer inzetten in onze producten. Algen zijn

geleverd. Sinds de overname van de fabriek van NSM in 1978 is de lozing

Stikstof ‘We proberen die verschil-

tenslotte een prima meststof geble-

van afvalwater spectaculair gedaald,

lende belangen en doelstellingen te

ken in bepaalde proeven. Een andere

terwijl de productievolumes aanzien-

verenigen in duurzaam waterbeheer’,

mogelijkheid is om de algen als pasta

lijk stegen. Dit jaar neemt het bedrijf

vervolgt Van den Brande. ‘Het retour-

te vermarkten, waardoor een droog-

een volledig nieuwe fabriek in gebruik

condensaat uit onze stoomketels

proces niet nodig is. ’

voor de productie van ureumgranules,

wordt bijvoorbeeld al deels opnieuw

waaraan ook zwavel kan worden toe-

gebruikt, maar niet al het water kan

Improved Het meest recente

gevoegd. Maar ureum is ook grondstof

op de gewenste kwaliteit worden

waterproject waar Yara in participeert

voor Air1, een additief dat de uitstoot

gebracht. Ook het overige proceswater

is het zogenoemde Improved-project,

van schadelijke stikstofverbindingen

zou idealiter worden hergebruikt. Een

wat staat voor Integrale Mobiele

van dieselmotoren terugdringt.

uitdaging is echter dat de stikstofpro-

PROceswatervoorziening Voor een

ducten die wij produceren deels ook in

Economische Delta. Dertien partners

Proceswater Het aardgas kraakt

het water terechtkomen. We hebben al

zetten zich met dit project in voor een

men via stoomreforming, waarvoor

getracht stikstof terug te winnen en te

duurzame aanpak van de industriële

ketelvoedingswater ofwel demiwater

hergebruiken, maar helaas belemme-

proceswaterketen. Onder die partners

wordt ingezet. Het bedrijf gebruikt jaar-

ren de andere producten in het water

bevinden zich naast Yara Sluiskil nog

lijks zo’n 3,5 miljoen kuub van dit gede-

het als grondstof te hergebruiken. Een

twee asset owners: DOW Terneuzen en

mineraliseerde water. Het condensaat

andere optie die we uittesten, is het

BASF Antwerpen. ‘De Universiteit Gent

van de ketels wordt gepolished en

kweken van algen op proceswater.

(UG, red.) is kartrekker van het project’,

deels opnieuw ingezet in het proces.

In het water zitten immers nutriën-

zegt Van den Brande. ‘Improved is

Overigens is een flink deel van het

ten en algen kunnen daar prima op

onderdeel van Capture, een samen-

door leverancier Evides Industriewater

gedijen. In de zomerperiode is dit ook

werkingsverband tussen onder-

geproduceerde demiwater ook een

bewezen, maar in de winter bleken de

zoekers, overheid en industrie rond

grondstof voor de productie van Air1.

omstandigheden nog niet ideaal voor

grondstof hergebruik. De financiering

Om verschillende redenen probeert

algen, waardoor we iets zullen moeten

komt van het Interreg V-programma

Yara zijn watergebruik terug te dringen.

bedenken om meer continuïteit te bor-

Vlaanderen-Nederland wat als eis stelt

Ewoud van den Brande: ‘Ondanks dat er veel zout water voorhanden is, maakt de beperkte hoeveelheid zoet water Zeeland tot een waterstressgebied. Ons koelwater kunnen we uit het kanaal Gent Terneuzen halen, al

Het retourcondensaat uit onze stoomketels wordt al deels opnieuw gebruikt, maar niet al het water kan op de gewenste kwaliteit worden gebracht.

hebben we dat fors afgebouwd door middel van luchtkoeling, maar voor

gen. Of in gesprek gaan met bevoegd

dat Nederlandse en Vlaamse onder-

zoetwater zijn we afhankelijk van lokale

gezag of er mogelijkheden zijn wat

zoeksinstellingen en bedrijven samen-

bronnen zoals Sint Jansteen en water

betreft flexibiliteit in lozingsnormen.

werken.’ Dat samenwerken zit wel goed,

van Petrusplaat in de Biesbosch.

De vraag is namelijk of het geloosde

want naast de UG is ook Hogeschool

We proberen dus zowel de kosten voor

water in bepaalde jaargetijden wan-

Zeeland bij het onderzoek betrokken,

ons watergebruik laag te houden uit

neer eutrofiering minder speelt, ook

net als SKIW, Vlakwa, i-Cleantech, IEC

economisch oogpunt, maar ook stra-

meer nutriënten mag bevatten. Het is

en Evides Industriewater.

tegisch gezien is het verstandig niet te

belangrijk dat we zo effectief mogelijk

Van den Brande: ‘Ook in dit project is

afhankelijk te worden van zoetwater

werken, waar bij nieuwe innovatieve

het voornaamste doel de verschillende

dat in de toekomst waarschijnlijk nog

technieken ook innovatievere wetge-

proceswaterstromen zo te behandelen

schaarser zal worden. Daar komt bij dat

ving hoort.

dat we het opnieuw kunnen inzet-

UTILITIES 27 nr. 1 - februari 2018

Market review WATER

OVERIG

PRODUCTEN

DIENSTEN

INSPECTIE EN KEURINGEN

Lubron Waterbehandeling

Kiwa Inspecta Nederland B.V.

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu

Postbus 70 2280 AB Rijswijk Tel: 088 - 998 4621 Fax: 088 - 998 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl

DDM Demontage

Industriële verhuizingen – Demontage – Sloopwerken – Transport – Asbestsanering – Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu

Advertentie-index Ook adverteren in Utilities Magazine?

easyFairs ...................................................................................... 10, 18, 28 Imbema Holland .......................................................................................18 Logisticon Water Treatment .................................................................... 2 MODELEC Data-Industrie ......................................................................40 PennWell Corporation ............................................................................39

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

Santon Circuit Breaker Services ...........................................................16 Vincotte Nederland .................................................................................10

EXPOEUROPE 20-22 MARCH 2018 - AHOY, ROTTERDAM The world’s leading international event for the tank terminal industry

ten in hetzelfde proces, of anders als alternatief water voor andere processen bij ons of buurbedrijven. Om te kunnen experimenteren met diverse zuiveringstechnieken vulde de UG twee zeecontainers met in totaal zeven verschillende technieken, waar talloze combinaties kunnen worden gemaakt van waterstromen en zuiveringstechnieken. Als eerste traject kijken we naar membraantechnieken zoals reverse osmose, ultrafiltratie en membraandestillatie. De tweede route bestudeert nieuwere technieken zoals elektrodialyse en toegepaste oxidatie, maar ook beproefde technieken als ionenuitwisseling en de inzet van actief kool. Per techniek kunnen we vijfhonderd liter per dag testen, maar we kunnen ook bijvoorbeeld voorzuiveren met de ene techniek en nazuiveren met een andere. We zijn in november begonnen met testen, dus hebben nog wel even te gaan. We hebben namelijk nogal wat waterstromen van verschillende kwaliteit, die vaak ook nog eens per uur

Ewoud van den Brande: ‘We hebben nogal wat waterstromen van verschillende kwaliteit,

van samenstelling en concentratie kun-

die vaak ook nog eens per uur van samenstelling en concentratie kunnen veranderen.’

nen veranderen. Om goede analyses te maken en uiteindelijke keuzes voor

ren, of andere bedrijven in de omgeving

kennis en ervaringen met elkaar uit,

de beste techniek voor onze specifieke

die het in industriële processen kunnen

want uiteindelijk hebben we wel het-

deelstromen is dus veel data nodig. Het

toepassen.’

zelfde doel voor ogen: de druk op het

uiteindelijke doel is om zowel zoveel

watersysteem zo klein mogelijk maken.

mogelijk nitraat als ammonium uit de

Samenwerking Zodra Yara zijn

Het is ons de afgelopen jaren steeds

reststromen te verwijderen en waar

testen heeft afgerond, gaat de testop-

gelukt om de waterinname te verklei-

mogelijk nuttig in te zetten als grondstof

stelling naar respectievelijk BASF en

nen, terwijl de productie is toegeno-

voor onze eindproducten. Uiteraard is

DOW Terneuzen. ‘Het geeft de bedrij-

men. De besparingsvolumes worden

ook het gezuiverde water zelf weer een

ven de kans hun eigen combinatie

ongetwijfeld steeds lastiger te realise-

waardevolle grondstof. We hoeven dat

van technieken te testen’, zegt Van

ren, maar er komen ook steeds nieuwe

water niet per se in onze eigen proces-

den Brande. ‘Het is niet zo dat de voor

technieken en business concepten

sen in te zetten, maar zouden het ook

ons ideale combinatie ook door de

beschikbaar om zowel grondstoffen

kunnen aanbieden aan bedrijven in de

andere bedrijven kan worden gebruikt.

terug te winnen als water her te gebrui-

omgeving, denk aan de kassen waaraan

Daarvoor zijn de omstandigheden te

ken. Ik hoop dan ook dat Improved

we nu als restwarmte en rest-CO2 leve-

specifiek. We wisselen wel degelijk

daar aan bij kan dragen.’

•

WATERVISIE CONGRES 2018: PROACTIEVE COALITIES Waar:

ICDuBo, RDM Campus Rotterdam

Wanneer:

donderdag 15 februari

Meer info: www.watervisie.com Het Watervisieplatform organiseert voor de zesde keer het Watervisie congres. Met het thema Proactieve Coalities als leidraad, kijken we deze dag naar samenwerkingsverbanden die de industriewatersector helpen bij hun uitdagingen van zowel proces, als koel- en afvalwater. Ewoud van den Brande spreekt deze dag samen met onderzoeker Marjolein Vanoppen van de Universiteit van Gent over het watermanagement van Yara Sluiskil en de eerste resultaten van Improved. U kunt zich nog inschrijven voor dit congres via http://www.watervisie.com/inschrijfpagina/watervisie-2018.

UTILITIES 29 nr. 1 - februari 2018

WATERINNOVATOR OF THE YEAR

Fractiomate spoort snel schadelijke stoffen in water op Het is soms lastig en tijdrovend

sche eigenschappen. Kool: ‘Groepjes

monsters te traceren, kunnen we met

om ongewenste stoffen in water

van stoffen komen dan in een eigen

de FractioMate twee tot wel vijf mon-

te detecteren, helemaal als het om

nanofractie terecht. Als je die nano-

sters per week volledig analyseren.’

zogenaamde microvervuilingen

fracties vervolgens direct doormeet

gaat. Voor dit probleem bedacht

met behulp van toxicologische tests en

Nog sneller en beter De VU

wetenschapper Jeroen Kool de

chemische technieken, ook wel high

ontwikkelde de FractioMate samen

FractioMate. Deze baanbrekende

throughput effect directed analysis (HT

met Spark-Holland. ‘Een deel van de

innovatie is nu een van de kandida-

EDA) genoemd, kun je veel preciezer

Fractiomate bestaat dan ook uit al

ten van de Waterinnovator of the

nagaan welke vervuilende stoffen in

bestaande technologie die Spark-

Year-verkiezing.

het water zitten dan wanneer je het

Holland al in huis had’, zegt Kool. ‘Wij

watermonster als geheel analyseert, of

voegden daar de op de VU ontwikkelde

e waterwereld krijgt de komende

als slechts enkele fracties.

technologie (binnen het STW-project

jaren behoorlijke uitdagingen voor

Inmiddels zijn er lijsten van stoffen

‘HT EDA’) aan toe tot en ontwik-

zijn kiezen. Steeds meer wordt dui-

die we niet in ons drink- en opper-

kelde het redelijk compacte apparaat

delijk dat de verworvenheden van de

vlaktewater willen terugvinden en

FractioMate. We gebruiken bijvoor-

welvaartmaatschappij een negatieve

daarvan kunnen we nu vele op deze

beeld luminescente high throughput

invloed heeft op de waterkwaliteit.

manier achterhalen op basis van mas-

bioassays voor de opsporing van zowel

Medicijngebruik en anticonceptie

saspectrometrie. Veel belangrijker nog:

mutagene stoffen alsook endocrien

zorgen ervoor dat steeds meer hor-

onze techniek kan ook nu nog onbe-

verstorende stoffen. Het uiteindelijke

moonverstorende (endocriene) stoffen

kende toxische stoffen, zogenoemde

doel is om milieuvervuilende samples

in het drinkwater terechtkomen. Maar

‘Compounds of Emerging Concern’

routinematig binnen een vast tijdsframe

ook microplastics, antibiotica of andere chemische dan wel biologische vervuilingen kunnen schade aanrichten aan mens en milieu. Inmiddels wordt de weten regelgeving dan ook aangepast op het voorkomen van lozing

Onze techniek kan ook nu nog onbekende toxische stoffen, zogenoemde ‘Compounds of Emerging Concern’ snel opsporen en identificeren.

of het verwijderen van de ongewenste stoffen uit drink- of oppervlaktewater.

(CECs), snel opsporen en identificeren.

te laten analyseren. En uiteraard willen

De eerste stap is echter om die stoffen

We weten dan al welke toxiciteit in

we daarbij ook meerdere hedendaags

tijdig waar te nemen en terug te bren-

een sample te vinden is en koppelen

belangrijke stofcategorieën die in

gen naar hun oorsprong. Dit is precies

die vervolgens met behulp van de

vervuild water te vinden kunnen zijn,

wat de FractioMate doet.

FractioMate aan een bepaalde exacte

zoals bijvoorbeeld antibiotica en andere

massa waardoor we de vervuiling terug

farmaceutica, graag detecteren. De ont-

kunnen leiden naar de bron. Het mooie

wikkeling staat dan ook niet stil.’

Fractioneren

Jeroen Kool is als

analytisch chemicus met moleculair

is dat we dit dus voor zowel bekende

toxicologische achtergrond verbonden

alsook onbekende organisch chemi-

Twee in een

aan de Vrije Universiteit Amsterdam

sche vervuilingen kunnen doen, wat

De FractioMate is al te koop bij Spark-

(VU) en ontwikkelde samen met Marja

veel tijdwinst oplevert.’

Holland, al wordt deze nog niet seriema-

Lamoree en Timo Hamers (beide VU)

Die tijdwinst is een zeer belangrijke

tig geproduceerd. ‘We merken dat de

in samenwerking met Spark-Holland

factor die voor waterlaboratoria, maar

waterwereld erg geinteresseerd is in de

een apparaat dat razendsnel dui-

ook voor bijvoorbeeld farmaceutische

FractioMate. Nu nog zijn in de meeste

zenden verschillende stoffen in een

bedrijven, het grootste pluspunt is.

waterlaboratoria het scheikunde en het

watermonster via chromotografie kan

‘Waar het voorheen soms wel tot een

biologie lab gescheiden. Wij overbrug-

opdelen, ook wel nanofractioneren

half jaar duurde om ongewenste of

gen die kloof en integreren deze twee

genoemd, op basis van hun chemi-

wellicht gewenste stoffen in complexe

labs met het ontwikkelde product.’

30 UTILITIES

nr. 1 - februari 2018

•

WATERINNOVATOR OF THE YEAR

Tachtig procent waterbesparing in zepen en shampoos Ontwerper Mirjam de Bruijn

De marketingafdelingen van de cos-

wel gelijk aantrekkelijker. Om die reden

bedacht een alternatief voor vloei-

meticabedrijven hebben er lang over

kopen veel gezinnen ook navulverpak-

bare zepen. Die bestaan namelijk

gedaan om de consument ervan te

kingen voor zeepjes.’

voor tachtig procent uit water. Door

overtuigen dat vloeibare zeep beter is.

zich te richten op de twintig pro-

Nu kan dat in sommige gevallen waar

Progressief De Bruijn kreeg veel

cent functionele stoffen, bespaart

zijn, dat hoeft echter niet te betekenen

positieve reacties, ook vanuit de indu-

twenty heel veel water, energie en

dat ze ook vloeibaar moeten worden

strie. Ze vond uiteindelijk wel geïnte-

grondstoffen. Wat ook helpt, is dat

verkocht. Het idee was dan ook geen

resseerde partijen die mogelijk met

de tabletten, verpakkingen en fles-

water meer te verkopen, maar alleen

haar in zee willen gaan. Het is echter

sen er ook allemaal erg aantrekkelijk

de essentie van het product. Daarmee

de vraag waarom zij dat willen. ‘De

uitzien.

worden in de totale keten veel water,

traditionele cosmeticabedrijven en

energie en grondstoffen bespaard. Een

levensmiddelenconcerns vonden het

e industriewatersector mag aardig

vast product kan immers in karton wor-

idee te progressief en zijn bang om de

op dreef zijn om zijn watergebruik

den verpakt en die verpakking kan ook

stabiliteit van hun product op te geven.

te beperken, de consumentenmarkt

nog eens stukken kleiner worden uit-

Op het moment dat je er zelf water bij

doet soms nog rare dingen met water.

gevoerd dan de gebruikelijke flessen.

kunt doen, kan namelijk zo zijn dat je

De verkoop van water in flessen is

Hetzelfde geldt voor het transport. Als

shampoo de ene keer toch wat dun-

bijvoorbeeld vaak niet nodig omdat

vrachtwagens tachtig procent minder

ner is dan de andere keer. En als ze

ons drinkwater van hoge kwaliteit

volume en gewicht hoeven te transpor-

wel belangstelling hebben, hou ik in

is. Maar marketing wint het hier van

teren, heeft dat een behoorlijk effect

mijn achterhoofd dat ze het concept

logica. Eenzelfde soort marketing

op hun brandstofgebruik.’

ook op de plank kunnen leggen. Dat

wilde ik ten allen tijden voorkomen,

versus logica-discussie is de verkoop van shampoo, schoonmaakmidde-

Mooi De ratio achter twenty was dan

omdat ik denk dat deze nieuwe manier

len en afwasmiddel. De producten

ook eenvoudig verdedigbaar. Maar de

van denken de milieudruk van zepen,

bestaan voor tachtig procent uit water,

keuze voor cosmeticaproducten en

schoonmaakmiddelen en shampoos

wat eigenlijk helemaal niet nodig is.

schoonmaakmiddelen zijn voor een

behoorlijk kan verlagen. Inmiddels ben

Tenminste: de producten hoeven zo

groot deel gebaseerd op emoties en

ik dan ook samen met Ilse Kwaaitaal

niet te worden verkocht. Dat water

prijs. De Bruijn: ‘De uitdaging zat er

het concept verder aan het ontwik-

kan ook later worden toegevoegd.

dan ook met name in om de duurzame

kelen tot een product. Ik wil de duur-

Ontwerper Mirjam de Bruijn studeerde

producten ook mooi te maken. Want

zaamheidsgedachte ook in de produc-

cum laude af met het twenty-concept,

als de consument op basis van emoties

ten zelf doortrekken. Door zo natuurlijk

wat uitgaat van een volumebesparing

toch voor de vloeibare producten kiest,

mogelijke producten te gebruiken

van tachtig procent op allerhande dro-

is de missie alsnog mislukt. De tablet-

zonder schadelijke chemicaliën.’

gisterijproducten en schoonmaakmid-

ten en de verpakking moesten aan-

delen.

trekkelijk genoeg zijn om de moeite te

Design thinking

nemen er zelf water aan toe te voegen.

industrie vooral meegeven dat design

Essentie ‘Ik kwam op het idee

Net als de fles waar de tachtig procent

thinking een belangrijke bijdrage kan

nadat de Dutch Packaging Association

water weer wordt toegevoegd. Die fles

leveren aan verduurzaming van de

een vrije opdracht poneerde over de

moest uiteraard stevig genoeg zijn om

samenleving. ‘Veel bedrijven denken

toekomst van verpakkingen , zegt De

lange tijd te worden hergebruikt, maar

nog vooral in restricties, opgelegd door

Bruijn. ‘Na onderzoek viel het mij op

vooral ook mooi genoeg om mee te

de systemen waar die bedrijven onder-

dat wasmiddelenverpakkingen steeds

pronken in de badkamer. Een gezin

deel van zijn. Het vraagt een andere

kleiner zijn geworden, en met dat idee

heeft vaak diverse flessen rondom het

manier van denken om die restricties

ben ik aan de slag gegaan. Al snel

bad staan met allemaal een andere

te doorbreken en producten te ontwer-

vond ik uit dat shampoos en zepen

kleur en schreeuwende logo’s. In zo’n

pen die zowel duurzaam als aantrekke-

voor tachtig procent uit water bestaan.

omgeving is een product dat ‘clean’ is

lijk zijn om te gebruiken.’

De Bruijn wil de

•

UTILITIES 31 nr. 1 - februari 2018

Adsensys adv anc ed

sen sor sys tem s

Welkom bi j Utilit ies

Dr uk Flo w Da uw pu nt

Niv ea u An aly se

Vanaf 2017 is de website van Utilities nieuws vind een stuk aant en over wate rekkelijker r, energie en Ook de Nieu geworden. (industriële) wsbrief heef U kunt hier gassen voor t een facelift dagelijks kunt vinden de industrië ondergaan. en voor de le grootverb We hopen diepgang een ruikers. dat u uw dage abonnement lijkse nieuws 1 neemt up nog sneller het vakblad Utilities. Veel leesplezier.

Slimme met er kan bijn a zes keer verbruik aang te hoog even

In 2016 gem iddeld 21 minuten geen stroom

Bepaalde elekt

ronische ener giemeters kunn een tot wel en 582 procent te hoog verb ruik aangeven. Dat blijkt uit onderzoek van de Universiteit Twente in sam enwerking met Hogeschool de van Amsterda m. UT-hoogl Frank Leferink eraa aarr schat dat at in de mete a rkasten van zeker 750.000 nederlandse huishoudens meter is geïn een stalleerd die potentieel foute meterstanden kan weergeve n.

Huishoudens

en zakelijke gebruikers vorig jaar gem hadden iddeld 21 minu ten geen stroo gevolg van m als een storing. Dat is 17 proc dan het vijfja ent korter arlijks gemidde lde. e. Gasstorin zorgden ervo gen or dat een huish ouden in 2016 gemiddeld 58 seconden geen gas had.

qua Nederla nd Vakbeurs en de oleringsVakd agen komen er weer n!

1, 22 & 23

Het platform Het Utilities platform brengt de (hogere) management functies bij elkaar die verantwoordelijkheid hebben omtrent de grote hoeveelheden gas, water en (duurzame) energie die door de organisatie stromen. Het platform belicht journalistiek en onafhankelijk nieuws, trends en innovaties. Actuele onderwerpen worden uitgediept en het uitgebreide netwerk dient voor kennisdeling en inspiratie.

maart 2017 vinden Aqu a Nederland ingsVakdag Vakbeurs en en weer plaa ts in Evenem entenhal Gor îVan vuil naa inchem met r schoonìì. De vakbeurs als centraal ehandeling, kenmerkt zich watermanag als de vakb ement en wate eurs voor ale Waterte rtechnologie chnologie Wee en maakt dee k. Toevoeging l uit van de stratieterrein en voo r 2017 zijn een en een îmu st seeï inno groot vatie route. ch registreren voor uw bezo ek? Bezoek enementenh onze website: al.nl/aquario -go

Dat gebeurt o.a. via verschillende media die nauw met elkaar zijn verbonden. Vakblad Utilities (acht edities per jaar), de website www.utilities.nl (dagelijkse updates) en de nieuwsbrief die twee keer in de maand wordt verzonden.

iciteitslevera nciers op een elijk

kerheid van elekt

riciteit in oten, heeft TenneT een se hoogspan ningsverbindin g nuari is een deel van de ord en Krim pen aan den enomen. Giste ren is ook het Marconistraat en Ommoord cht. De hele 22 kilometer in gebruik.

events

Gasdistributi enet krijg

Liander heef

t grondsto fpaspoort

t in samenwe rking met productiefacili teit AVK Plas tics, Kiwa Tech en AVK Nede nology rland een form at voor een Grondstofpas poort ontwikkel d.

Thema’s magazine 2018: februari Waterketens (beurzen: Aqua Nederland – Maintenance/Pumps&Valves A’werp) maart Energie-inkoop – Asset Management (beurzen Maintenance Gorinchem - Stocexpo) mei Schoon gas en biomassa juni Watertechnologie en innovatie augustus Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren (beurs: WOTS) september Energietechnologie en –inkoop (beurs: Vakbeurs Energie) oktober Stoom en ketelwaterbehandeling december Energie en waterinfrastructuur

Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met Arthur Middendorp van Jetvertising, telefoon (070) 399 00 00, e-mail arthur@jetvertising.nl

WATERINNOVATOR OF THE YEAR

Bacteriën produceren kunststof uit rioolwater Polyhydroxyalkanoaten (PHA’s) zijn

per gram organische stof in het slib, wat

Producten Dat het plastic potentie

afbreekbare polyesters die 150 ver-

ruim boven de ondergrens voor een

heeft, bewees een aantal onderne-

schillende monomeren kunnen vor-

goede businesscase was van 0,40 gram.

mers dat producten maakte van het

men en zo in vele kunststofproduc-

PHA-bioplastic. Zo maakte Modified

ten kunnen worden verwerkt. Het

Biologisch afbreekbaar

Materials al vislood van PHA, wat voor-

mooie is dat bacteriën deze duur-

Etteke Wypkema is innovatiemanager

komt dat er lood in de Nederlandse

zame plastics kunnen maken uit het

bij waterschap Brabantse Delta: ‘De

wateren terechtkomt. Maar ook festi-

slib van een rioolwaterzuivering.

processen die nodig zijn voor het zui-

valmunten, plectrums en afbreekbare

Het Phario-project produceerde al

veren van rioolwater blijken de juiste

kratjes voor waterplanten zijn waarde-

succesvol PHA en is nu klaar voor

bacteriën te kweken voor het maken

volle toepassingen van PHA. Ook voor

opschaling. De gezamenlijke inspan-

van PHA bioplastic. Voor de bacteriën

dit plastic geldt dat hergebruik of com-

ningen van vier waterschappen en

is dit plastic een soort energiereserve

postering de beste manier is om het

partners is een van de kandidaten

en als je ze voldoende voedsel aanbiedt

materiaal na gebruik te verwerken. De

voor de Water Innovator of the Year-

onder de juiste omstandigheden, gaan

goede bioafbreekbare eigenschappen

verkiezing.

ze dit plastic maken, tot wel veertig tot

bieden bovendien een soort verzeke-

vijftig procent van hun eigen gewicht.

ring voor als het materiaal onverhoopt

n 2015 en 2016 bewezen waterschappen Brabantse Delta, Fryslân,

Scheldestromen en De Dommel en partners in een tien maanden durend pilotproject op de rioolwaterzuivering

Festivalmunten, plectrums en afbreekbare kratjes voor waterplanten zijn waardevolle toepassingen van PHA.

in Bath dat ze PHA konden maken. Sterker nog: de kunststof bleek betere

Dit plastic heeft hele goede thermische

toch in het milieu terecht komt, het niet

eigenschappen te hebben dan de com-

en mechanische eigenschappen die het

bijdraagt aan de plastic soep op de

mercieel verkrijgbare PHA. Met name de

bruikbaar maakt voor allerlei toepas-

oceanen en microplastics in het opper-

consistente thermische en mechanische

singen. Bovendien is dit plastic ook nog

vlaktewater.

eigenschappen maken het materiaal

eens zeer goed biologisch afbreekbaar.’

Commercialisering Korving:

geschikt voor de productie van vezels of voor een hogere kwaliteit polymelkzuur,

Full scale In de eerste fase van het

‘De kostprijs van PHA-bioplastic is

wat weer een duurzaam alternatief is

Phario-project, produceerde de rioolwa-

concurrerend, kan zelfs nog dalen en

voor polyetheen.

terzuivering in Bath één kilo bioplastic

de aanvoer is zeker. Bovendien heb-

per week, wat uiteraard te weinig is voor

ben we in de pilot aangetoond dat we

Pilot De productie van PHA is in han-

commercieel gebruik. Inmiddels zitten

PHA bioplastic kunnen produceren van

den van een mix van microbiologische

de partners in, zoals projectleider Leon

een goede en stabiele kwaliteit. Ook

culturen. Met haar CELLA technologie

Korving van waterschap Brabantse

belangrijk is het feit dat onze techno-

had Veolia al eerder bewezen dat het

Delta het noemt, fase 1.5. ‘In deze tus-

logie beschermd is via een patent. Dat

mogelijk was PHA te produceren uit slib,

senfase bereiden we de stap voor naar

geeft concurrentievoordeel. De water-

maar een pilotstudie moest uitwijzen

de volgende fase: PHARIO 2.0. Deze

schappen zijn bovendien bereid om

hoe dit in een praktijkomgeving stand

fase omhelst een demonstratiefaciliteit

ondernemers die met PHARIO aan de

zou houden. De biologische rioolwater-

die zo’n duizend tot drieduizend kilo-

slag willen toegang te verlenen tot hun

zuiveringsinstallatie in Bath van water-

gram PHA gaat maken. Dit is voldoende

rioolwaterzuiveringen. Er staat dan ook

schap Brabantse Delta werd na een aan-

materiaal om afnemers grote testen te

niets in de weg om PHARIO ook com-

tal testen aangewezen als pilotzuivering

laten doen om zo de waarde van het

mercieel succesvol te maken. Behalve

en produceerde wekelijks één kilo PHA

materiaal vast te stellen. Dit geeft dan

dan misschien wat lef en onderne-

van goede kwaliteit. Uiteindelijk produ-

weer de onderbouwing voor de stap

mingszin om het project een boost te

ceerden de bacteriën 0,47 gram PHA

naar full scale.’

geven.’

•

UTILITIES 33 nr. 1 - februari 2018

ENERGIEWET

Gezocht: Flexibiliteitsopties in elektriciteitsnetwerken De toenemende elektrificatie van de energievoorziening dwingt netbeheerders keuzes te maken tussen netverzwaring of de inzet van ďŹ&#x201A;exopties. De laatste optie is verreweg de goedkoopste, maar de wetgeving stelt nog steeds netverzwaring als eis. Een consortium onderzoekers onder leiding van ECN zou congestiemanagement dan ook als structurele oplossing in de wet verankerd willen zien.

34 UTILITIES nr. 1 - februari 2018

Sophie Dingenen, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP

Door een toename van het aantal windturbines, zonnepanelen

en ontwikkelingen met betrekking tot warmtepompen en het opladen van elektrische autoâ&#x20AC;&#x2122;s ontstaan er in Nederlands steeds vaker situaties waarbij de capaciteit van het netwerk onvoldoende is om in de pieken van vraag en aanbod van elektriciteit te kunnen voorzien. Op dergelijke momenten kan congestie op de elektriciteitsnetwerken optreden, oftewel verstopping. De groei in duurzame elektriciteitsopwekking en daardoor optredende congestie stelt de netbeheerders voor de uitdaging om het betrouwbaarheidsniveau van de netten te behouden tegen zo laag mogelijke maatschappelijke kosten. Netbeheerders zijn immers wettelijk verplicht op basis van art. 16 lid 1 sub c van de Elektriciteitswet om netten aan te leggen of uit te breiden indien daarom wordt gevraagd vanuit de markt tegen zo laag mogelijke kosten. Op pieken van vraag en aanbod dienen zij te anticiperen en indien nodig netten te verzwaren om het gevraagde

specifieke locaties en tijdstippen. De

export van elektriciteit en door een ver-

niveau van vraag en aanbod te facili-

opbrengst van wind en zon is door wis-

schuiving in de vraag naar elektriciteit,

teren.

selende windsnelheden en fluctuaties

ten gevolge van binnenlandse vraag-

Een consortium van Energieonderzoek

in zonkracht onvoorspelbaar waardoor

sturing door middel van bijvoorbeeld

Centrum Nederland (ECN), Netbeheer

er in de toekomst meer onverwachte

prijsprikkels en het bevorderen van

Nederland en Alliander deed in het

momenten van congestie zal optreden

eigen energieopwekking door huishou-

project FLEXNET onderzoek naar vraag

op het net. De vraag naar flexibiliteit

dens middels de salderingsregeling.

en aanbod van flexibiliteit om een

zal dan ook gestaag toenemen. De ver-

Ook de inzet van technieken als Power-

duurzame, CO2-vrije elektriciteitsvoor-

wachting is dat met een aandeel van

to-Gas en Power-to-Heat, waardoor

ziening in Nederland te waarborgen.

tachtig procent van door zon en wind

elektriciteit ook voor andere doelein-

Het project is ingedeeld in een drietal

opgewekte elektriciteit, de vraag naar

den kan dienen op momenten van pie-

onderzoeksfasen, te weten (i) de vraag

flexibiliteit zes keer zo groot wordt als

ken, kunnen de benodigde flexibiliteit

naar flexibiliteit, (ii) het aanbod van

vandaag de dag.

bieden om vraag en aanbod op elkaar

flexibiliteit en (iii) het maatschappelijk

Traditioneel worden flexibele ener-

af te stemmen. Tevens kunnen innova-

kader voor afweging tussen netwerk-

giebronnen als gas en kolencentrales

ties op het gebied van energieopslag

verzwaring en inzet van flexibiliteit.

gebruikt als energiebron. Deze ener-

een bijdrage leveren aan de flexibili-

De resultaten van het project zijn in

giebronnen kunnen snel bijschakelen

teit van energiebronnen, hoewel de

november 2017 gepresenteerd op de

op momenten dat de vraag hoog is,

onderzoekers dergelijke innovaties van

website van ECN.

en eenvoudig afschakelen indien de

minder groot belang achten dan voor-

vraag laag is. Het kabinet heeft ech-

afgaande werd gedacht. Investeringen

Flexopties De verwachting is dat

ter besloten om uiterlijk in 2030 alle

in energieopslag zijn kostbaar en de

zon en wind in 2050 gezamenlijk voor

kolencentrales te sluiten. Naast het feit

groeiende vraag naar flexibiliteit zal

tachtig procent in de energiebehoefte

dat kolencentrales niet passen in de

niet volledig kunnen worden gedekt

van de Nederlandse samenleving zul-

transitie naar duurzame energie, is het

door de toepassing van diverse opslag-

len voorzien. De groei van opgesteld

erg kostbaar om dergelijke energie-

technieken.

vermogen van windturbines en zonne-

bronnen enkel als oplossing voor het

panelen en de toenemende opbrengst

gebrek aan flexibiliteit aan te houden.

Natuurlijke monopolies

van turbines en panelen zal ertoe

Fluctuaties in zowel vraag en aanbod

De onderzoekers verwachten dat in het

leiden dat er vaker situaties met hoge

van elektriciteit zullen deels opgevan-

bijzonder na 2030 het aantal pieken

en gelijktijdige pieken zullen zijn, op

gen kunnen worden door import en

in vraag en aanbod toe zal nemen,

UTILITIES 35 nr. 1 - januari 2018

ring. Daarom bevelen de onderzoekers van het project FLEXNET aan om de beperking om congestiemanagement enkel tijdelijk toe te passen, als tussenoplossing totdat netverzwaring is gerealiseerd, te schrappen. Door het voornoemde verbod om congestiemanagement permanent in te zetten op te heffen wordt een belangrijke belemmering uit de weten regelgeving weggenomen. Enkel op deze manier kan een adequate maatschappelijke afweging worden gemaakt door de netbeheerders tussen mogelijk (in) efficiënte netverzwaringen en inzet van flexibiliteitsopties.

Tijd genoeg

Naast weten regel-

geving zijn er ook andere factoren die de inzet van flexibiliteit op het net beperken, waaronder technische beperkingen zoals de afwezigheid van stuur- en regelinstallaties en overschrijding van het kortsluitvermogen van verbindingen. Bovendien bestaat bij marktpartijen de vrees dat er door wat leidt tot overbelasting van de hui-

overgegaan toetst de Minister van

het bieden van grotere mogelijkheden

dige netwerken. Netbeheerders zijn

Economische Zaken of een investering

om congestiemanagement toe te

dan ook gedwongen investeringen

van de netbeheerder noodzakelijk is,

passen er slechts geringe aandacht

in flexibiliteitsopties te overwegen,

gelet op het belang van een duurzame,

zal zijn voor investeringen in netver-

om zodoende de kosten ten gevolge

betrouwbare en efficiënte energie-

zwaring. Het doel van de Nederlandse

van netverzwaringen te dempen.

voorziening. Voor uitbreiding van het

overheid en netbeheerders is dan ook

Netbeheerders dienen vanuit een

landelijk hoogspanningsnet voor het

om een zo goed mogelijk kader te

maatschappelijk oogpunt een optimale

transport van elektriciteit op een span-

creëren waarbinnen netbeheerders

afweging te maken tussen investeringen in netverzwaring of een inkoop van flexibiliteit. De incentive om tot een optimale afweging te komen ontbreekt op dit moment voor netbeheerders. Er zijn natuurlijke monopolies ontstaan van netbeheerders door de karakteris-

Bij marktpartijen bestaat de vrees dat er door het bieden van grotere mogelijkheden om congestiemanagement toe te passen er slechts geringe aandacht zal zijn voor investeringen in netverzwaring.

tiek van de huidige elektriciteitsnetten, die worden gekenmerkt door grote

ningsniveau van 220 kV of hoger is op

een onafhankelijke beslissing kunnen

schaalvoordelen en hoge kapitaalin-

grond van de Elektriciteitswet 1998

maken tussen enerzijds investeringen

tensiteit, waardoor een investering

de Rijkscoördinatieregeling van toe-

in het verzwaren van het elektriciteits-

in duplicatie van elektriciteitsnetten

passing, omdat elektriciteitstransport

net en anderzijds investeringen in

onrendabel zal zijn voor andere markt-

door middel van deze netten over het

flexibiliteitsopties als Power-to-Heat

partijen. Toch dienen netbeheerders

algemeen van nationaal belang is. Tot

en soortgelijke technieken en ener-

tijdig na te denken over oplossingen

het moment dat tot verzwaring van het

gieopslag. Met de verwachting dat er

om overbelasting in de toekomst te

net wordt overgegaan is het netbe-

tot 2030 slechts een geringe toename

voorkomen en een betrouwbaar en

heerders op grond van art. 24 lid 2 van

van het aantal gevallen van overbelas-

efficiënt elektriciteitsnetwerk te kunnen

de Elektriciteitswet en art. 4.2.5.3 van

ting zal zijn, is er nog voldoende tijd

blijven garanderen.

de Netcode Elektriciteit tijdelijk toege-

om mogelijke wettelijke en technische

staan congestiemanagement toe te

beperkingen weg te nemen en een

Congestiemanagement

passen. Netverzwaring is vandaag de

betrouwbaar, betaalbaar en duurzaam

Voordat tot een uitbreiding van

dag het uitgangspunt, maar zeker niet

elektriciteitsnetwerk te kunnen blijven

het elektriciteitsnet kan worden

in elk geval de meest efficiënte investe-

garanderen.

36 UTILITIES

nr. 1 - januari 2018

•

Agenda Energieopslag & -distributie 1 februari Utrecht www.managementproducties.com

De commercialisering van opslag creëert nieuwe kansen op alle niveaus. De ontwikkelingen in thuisaccu’s, buurtbatterijen en industriële opslag volgen elkaar in rap tempo op. Waar is opslag zinvol en wanneer is het rendabel? Ook in distributie worden stappen gemaakt. Dit is geautomatiseerd, maar zijn ze ook gedigitaliseerd? En hoe kunnen we de intelligentie van de netten optimaal benutten?

WCM-regiolinqs: Energietransitie 6 februari Chemelot, Geleen www.imaintain.info

Tijdens deze WCM regiolinqs vertelt Robert Claasen, directeur Chemelot, hoe ieder bedrijf op Chemelot bijdraagt aan het behalen van de duurzaamheidsambitie. Hij vindt dat de industrie veel transparanter moet zijn, dus in alle openheid deelt hij zijn kennis over wat is bereikt en wat nog in de planning staat. Vervolgens neemt Richard Schouten, directeur BU bij Sitech Services, iedereen mee naar het Sitech Asset Health Center, waar data van de verschillende installaties centraal wordt gemonitord, om te laten zien wat je kunt bereiken als contractors en asset owners de handen ineen slaan.

Uw industriële waterzuivering goed geregeld 6 en 8 februari PSV Stadion Eindhoven (6) en Johan Cruijf Arena (8) www.eventbrite.nl

Op 6 en 8 februari 2018 slaan KSB, Danfoss en Endress+Hauser de handen ineen bij de organisatie van het seminar: Uw industriële waterzuivering goed geregeld. Het seminar wordt achtereenvolgens georganiseerd in het Philips PSV Stadion te Eindhoven (6 februari) en de Johan Cruijff Arena in Amsterdam (8 februari). Tijdens het seminar staat kostenbesparing in de afvalwaterzuivering centraal.

Watervisie 2018 15 februari Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen in Rotterdam www.watervisie.com

Ook dit jaar komen de industriële watergebruikers bij elkaar om informatie te krijgen over de laatste stand der techniek op het gebied van industrieel proces- en afvalwater. Maar ook over publiek private samenwerking, wateren grondstoffenketens, industriële ecologie en duurzaam watergebruik is nog heel wat te vertellen en te discussiëren. Maak uw agenda dus alvast vrij voor een dag met koplopers uit de industrie en publieke waterwereld en uiteraard de verkiezing van de Waterinnovator of the Year 2018

Workshop Protection of Future Power Systems 21 februari

The workshop Protection of Future Power Systems – “Challenges of the Future!” will be

Sceince centre TU Delft

held on February 21, 2018 at the Science centre, TU Delft in The Netherlands. The rapid

www.aanmelder.nl

increase of distribution generation, photovoltaics and electric vehicles in power systems makes the power supply, power demand and possible disturbances like fault current levels and overload very unpredictable. By deploying more renewables, power systems of the future face major changes. An important question is, how the system of the future can be monitored, controlled and protected against sever disturbances.

Aqua Nederland Vakbeurs 13-15 maart Gorinchem 2018 booking.evenementenhal.nl

Ook in 2018 wordt Aqua Nederland Vakbeurs weer in combinatie met RioleringsVakdagen georganiseerd. Tijdens komende editie komen de nieuwste innovaties en producten op het gebied van waterbehandeling, -management en -technologie aan bod tijdens de beurs. Daarnaast zal extra aandacht worden geschonken aan het verbreden van het beursprofiel met milieutechnologie. Naast een vernieuwde en uitgebreide beursvloer wordt ook een uitgebreid kennisprogramma toegevoegd aan de beurs. Kennis en innovatie staan dus centraal.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 37 nr. 1 - februari 2018

In het volgende nummer UTILITIES 2 VERSCHIJNT IN MAART

Thema: Energie-inkoop en Asset Management

1. Er is een fluctuerend aanbod van groene stroom van zon en wind

2. Dit zorgt voor onbalans van het elektriciteitsnetwerk

Aanbod

3. Nuon heeft een reservepool aan elektriciteit om dat te corrigeren

Vraag

Optimalisatie

4. AkzoNobel werkt daaraan mee door fabrieken automatisch harder of zachter te laten draaien

New energy Coalition Drie Groningse organisaties uit de

Peakshaving op afspraak

energiewereld bundelen hun krachten

Steeds vaker gaan industriĂŤle groot-

Nieuwe NOx-eisen voor indirecte stookinstallaties

in de New Energy Coalition. De samen-

verbruikers partnerships aan met ener-

Om de emissies van middelgrote

werking tussen de stichtingen Energy

giebedrijven. Zo mag Engie bepalen

stookinstallaties te beperken stelde de

Valley, Energy Academy Europe en

of ESD-Sic mag produceren of niet

Europese unie richtlijn 2015/2193 op.

Energy Delta Institute, geeft gehoor

en tekenden AkzoNobel en Nuon een

Deze richtlijn is op 19 december 2017

aan de oproep van het kabinet om

flexibel leveringscontract. Welke voor-

opgenomen in het Activiteitenbesluit

Noord-Nederland koploper te maken

delen zijn er te halen voor beide par-

milieubeheer en de Activiteitenregeling

in de energietransitie. Voormalig

tijen en hoe zorgen de partijen ervoor

milieubeheer. De richtlijn bevat voor-

Gasterra-directeur Gertjan Lankhorst

dat de energieprijs laag blijft terwijl de

schriften om emissies van zwavel-

zal de nieuwe organisatie leiden.

productiedoelen niet in gevaar komen?

dioxide (SO2), stikstofoxiden (NOx) en stof in de lucht, door middelgrote stookinstallaties, te beheersen. Deze richtlijnen hebben ook impact op uw stookinstallatie.

Thema's 2018 3 Schoon gas en biomassa

Adverteren in deze thema's?

4 Watertechnologie en innovatie 5 Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren 6 Energietechnologie en -inkoop â&#x20AC;&#x201C; Beurs Energie 2018 7 Stoom en ketelwaterbehandeling 8 Energie en waterinfra

38 UTILITIES nr. 1 - februari 2018

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

BROUGHT TO YOU BY POWER-GEN & DISTRIBUTECH

19 -21 • JUNE • 2018

Visit the registration page on www.electrify-europe.com to find out more

MESSE WIEN | VIENNA | AUSTRIA

Electrify Europe, provides your organisation with three action packed days of networking and information exchange that address all aspects of the Electricity Value network. Whether it’s the free to attend exhibition floor and presentation arenas, or the thought provoking keynote and conference sessions, you are sure to come away inspired and energized. To find out how you can participate at this exciting event, please visit www.electrify-europe.com or contact:

WORLDWIDE

EUROPE

NORTH AMERICA & CANADA

Leon Stone T: +44 (0) 1992 656 671 E: leons@pennwell.com

Sophia Perry T: +44 (0) 1992 656 641 E: sophiap@pennwell.com

Jared Auld T: +1(918) 831-9440 E: jareda@pennwell.com

LEADING THE EVOLUTION OF ELECTRICITY

Owned and Produced by:

Presented by:

Lynx-serie switches van Westermo; bijzonder in formaat en functie. WESTERMO heeft een jarenlange geschiedenis in het ontwikkelen en fabriceren van betrouwbare industriĂŤle netwerkswitches. De Lynx-serie switches combineert een zeer compacte behuizing met een bijzonder uitgebreide functionaliteit. Van laag 2 tot routing switch met IPsec VPN-integratie, mogelijk gemaakt door een robuust operating system. Staat cyber-security, uiterste betrouwbaarheid en toekomstgerichtheid bij u op de wensenlijst? Twijfel dan niet en kies voor Westermo.

Robust Industrial Data Communications - Made Easy

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

LET OP! GEWIJZIGDE OPENINGSTIJDEN: 10:00 – 18:00 UUR

DÉ WATERBEURS VAN NEDERLAND

U BENT VAN HARTE WELKOM!

DÉ VERBINDENDE VAKBEURS VOOR DE RIOLERINGSBRANCHE

HÉT NATIONALE EVENEMENT WAAR U NIET MAG ONTBREKEN • • • •

Kom naar het belangrijkste landelijke netwerkmoment van het jaar voor professionals uit de wateren rioleringsbranche Ontdek de verschillende innovaties in de nieuwe Innovatiestraat Bezoek het kennistheater waar verschillende exposanten ‘in de schijnwerpers’ staan Beleef de 17 meter lange waterbuis waar te zien is hoe grondstoffen uit afvalwater worden gewonnen en hoe deze worden toegepast

MEER INFORMATIE?

www.evenementenhal.nl/aqua of www.rioleringsvakdagen.nl twitter.com/Aqua_Rio_EH

NATIONALE WATERTECHNOLOGIE WEEK 2018 Raak geïnspireerd door de kennissessies die ENVAQUA, NWP en Water Alliance parallel aan de beurs verzorgen. De dagthema’s van de sessies zijn: Dinsdag 13 maart: Water uitdagingen in de circulaire economie Woensdag 14 maart: Nieuwe zuiveringsuitdagingen in de wateren industriële sector Donderdag 15 maart: De onbegrensde mogelijkheden van sensoren & big data Ga voor meer informatie naar: www.nationalewatertechnologieweek.nl

REGISTREER U NU VOOR EEN GRATIS BEZOEK 1. Ga naar www.evenementenhal.nl/aquario-go 2. Voer uw registratiecode in:

71800057010 3. Vul uw gegevens in 4. Na registratie ontvangt u uw e-ticket(s) per e-mail 5. Print uw e-ticket(s) uit en neem deze mee naar de vakbeurs

Bezoekadres:

FULL SERVICE ✔ Entree voor 2 personen t.w.v. €40,- (toegang v.a. 18 jaar) ✔ Gratis parkeren ✔ Catering geheel verzorgd

Evenementenhal Gorinchem | Franklinweg 2, 4207 HZ Gorinchem | T +31 (0) 523 – 289 818

LET OP! GEWIJZIGDE OPENINGSTIJDEN: 10:00 – 18:00 UUR

21-22/03/2018 Antwerp Expo

UITNODIGING

REGISTREER NU VOOR UW GRATIS TOEGANG

met uw persoonlijke registratiecode: 1017

via www.maintenance-expo.be

Deze uitnodiging wordt u aangeboden door:

Utilities

Organised by EASYFAIRS

Beleef het grootste event rond productiegericht onderhoud in een van Europa’s industriële zwaartepunten: Antwerpen • Blijf op de hoogte van de innovaties bij de meer dan 300 exposanten dankzij de “Digital Innovation Tour”. • Kom bijleren tijdens de 11 masterclasses over onderhoudsstrategie, voorbereiden van shut-downs, maintenance 4.0 cases, veiligheid en meer. • Kom netwerken tijdens het afterwork event op 21 maart.

WWW.MAINTENANCE-EXPO.BE Gelijktijdig met

21/03/2018: 10.00 - 18.00 Nocturne: 18.00 - 20.00 22/03/2018: 10.00 - 18.00 Antwerp Expo Hal 1, 2, 3 & 4 Jan Van Rijswijcklaan 191 2020 Antwerpen