Utilities 1 - 2020

UTILITIES NUMMER 01 - februari 2020 • TWINTIGSTE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

We spelen met vuur rondom watervoorziening Transport blijft bottleneck in warmtetransitie FrieslandCampina formuleert watervisie www.utilities.nl

Bij OMV GAS gaan flexibiliteit en exceptionele service samen met de internationale kennis en financiĂŤle kracht van de OMV Group. Wij leveren aardgasoplossingen op maat aan grote Europese klanten en distributeurs. Onze flexibele prijs- en leveringsconcepten evenals gedetailleerde kennis van de markt zorgen ervoor dat onze producten perfect aansluiten op uw specifieke behoeften. Neem contact met ons op als u wilt weten hoe onze aardgasoplossingen uw bedrijf kunnen ondersteunen: www.omv-gas.nl

Inhoud

8

12

16

Water als strategisch medium

Rondetafeldiscussie restwarmte

Waterinnovator of the Year

FrieslandCampina is druk bezig met het formuleren van zijn eigen watervisi.

Sustainability manager Klaas Vos kijkt naar de wereldwijde toeleveringsketen om de CO2-emissies aan banden te leggen, de watervoetafdruk te verkleinen en de afvalstromen binnen de perken te houden.

Een select gezelschap van warmteexperts schoof aan bij de rondetafeldiscussie industriële restwarmte.

Hoopgevend is dat er, in combinatie met andere duurzame warmtebronnen, voldoende restwarmte aanwezig is om de steden te verwarmen. Het is wel de vraag hoe die warmte op tijd en tegen acceptabele kosten bij de gebouwde omgeving te krijgen.

Vivimag, AquaVest en Zero Brine dingen mee naar de titel: Water Innovator of the Year 2020. Waar Vivimag fosfaten terugwint als vivianiet, ondersteunt AquaVest de watersector bij het nemen van investeringsbeslissingen. Zero Brine wint waardevolle zouten uit brijn.

Alle drie de kandidaten pitchen tijdens het Watervisie Congres 2020 dat 13 februari wordt gehouden bij Tata Steel.

22 Hergebruik stoom Dow Benelux B.V. onderzoekt elke dag waar het duurzamer kan in haar bedrijfsvoering. Met de maatregelen die Dow doorvoert, draagt zij bij aan de klimaatdoelstellingen van 2050.

Subsidies helpen het bedrijf hierbij.

Bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van de stoomrecompressor. Een systeem waarmee Dow weer een stap dichter bij CO2-neutraliteit komt.

Commentaar.................................... 5 Trending news................................. 6

24

26

Watervoorziening onder druk

Water Tata Steel altijd beschikbaar

De Nederlandse watervoorziening staat onder druk. Dat stelt Marike Bonhof, directielid bij drinkwaterbedrijf Vitens.

Ze roept daarom op om samen met de industrie en andere ketenpartners om tafel te gaan en waterzekerheid serieus te nemen. Bonhof is één van de drie potentiële schaduwministers van water tijdens het industriële watercongres Watervisie 2020.

De watervoorziening van Tata Steel staat gelijk aan procesveiligheid.

Waterdeskundige Sander Kuipers stuurt dan ook vooral op beschikbaarheid van koel-, productie- en demiwater. De staalproducent heeft voorlopig geen last van waterstress. Toch blijft men alert: een tekort aan stoom of koelwater kan tenslotte desastreuse gevolgen hebben.

Projecten.......................................... 28 Agenda............................................. 33

In het volgende nummer................. 34

UTILITIES 3 nr. 1 - februari 2020

MAAK KENNIS MET SIDUNN® CONNECTED

???

Monitoring en beheer op afstand van uw vermogensschakelaars.

WEET U PRECIES WAT HET VERBRUIK VAN UW ELECTRISCHE INSTALLATIE IS?

Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam +31(0)10 283 26 00 pz@santonswitchgear.com

www.santoncbs.com

WAT IS ER EIGENLIJK MIS MET EEN BEETJE RENDEMENTSDENKEN?

Max Foundation bestrijdt al tien jaar kindersterfte in Bangladesh door mensen van schoon drinkwater te voorzien. Toegang tot schoon drinkwater maakt namelijk het verschil tussen ziek en gezond, tussen een toekomst

of geen tijd om daaraan te denken. We doen dat zo zakelijk mogelijk. Dat klinkt kil, maar dat is het niet. Met onze op rendement gerichte aanpak behalen we jaar in jaar uit een uitstekend resultaat. We hebben op deze

manier al meer dan een miljoen Bengalen blijvend van schoon drinkwater voorzien. En dat met een overhead waar de sector jaloers op is.

Wat ons betreft is liefdadigheid serious business.

www.maxfoundation.org

WATERTRANSITIE

De rechtszaak tegen de Staat die Urgenda al in 2015 won, brengt de Rijksoverheid in een lastig parket. Vijf jaar uitstel maakt het er niet eenvoudiger op om het vonnis op te volgen. Nu zal men met man en macht moeten werken aan een plan om de uitstoot van broeikasgassen met 25 procent terug te dringen ten opzichte van 1990.

En dat vóór 2021.

Nu is het vonnis slecht nieuws voor de Rijksoverheid, maar wellicht goed nieuws voor de industrie. De meeste bedrijven willen hun uitstoot wel beperken, maar hikken aan tegen de hoge investeringen en lange terugverdientijden. Voor de Rijksoverheid vallen deze investeringen juist lager uit dan bijvoorbeeld de elektrificatie van het wegtransport. Een win-win-situatie dus, die als enige nadeel heeft dat de burger niet lijkt te begrijpen dat deze investeringen ook voor hen zijn.

Intussen zijn de gevolgen van een relatief korte tijd fossiel energiegebruik al merkbaar. Het lijkt dan ook een illusie dat alleen investeren in het voorkomen van klimaatverandering (mitigatie) afdoende is. Met name in de watervoorziening zullen er ook maatregelen moeten worden genomen om de negatieve gevolgen van klimaatverandering zoveel mogelijk te beperken (adaptatie). De energietransitie is schoorvoetend gestart, maar de watertransitie gaat daar rap achteraan. Grote waterverbruikers denken nu al na over het spreiden van risico’s. Door het watergebruik te beperken, andere bronnen aan te boren of recycling van stromen. Wat dat aangaat lijkt de tran-

Laten we niet afwachten tot er iemand naar de rechter stapt, maar ga aan de slag.

sitie veel op die we kennen van de energiewereld.

Een significant verschil is echter dat energie een redelijk homogeen product is.

Hernieuwbare energie kent zijn eigen uitdagingen, maar best practices voor zon, wind en biomassa zijn wereldwijd toe te passen. Hoe anders is dat met water, dat zeer lokaal kan verschillen in kwaliteit, kwantiteit en beschikbaarheid. Water is behalve eerste levensbehoefte ook essentieel voor de groei van gewassen en het veilig en efficiënt bedrijven van industriële processen.

Daar komt nog bij dat de waterketen zeer uitgebreid is met schakels met conflicterende belangen. Om de toegang tot schoon zoet water ook in de toekomst te garanderen, moeten we nu de waterstransitie inzetten. De complexiteit houdt partijen echter tegen te investeren en doordat niemand het totaaloverzicht heeft, blijft het watersysteem suboptimaal. De schakels in de keten zullen dan ook meer moeten samenwerken. En dat kan best betekenen dat, net als bij de CO2-besparende investeringen, publieke partijen moeten investeren in private projecten. Laten we dan ook niet afwachten tot er iemand naar de rechter stapt, maar ga aan de slag. Wij geven Mix-land-black--NL.pdf 1 27/02/2018 15:48:04 de voorzet met Watervisie 2020, waar we de schaduwminister van water kiezen.

David van Baarle, David@industrielinqs.nl

Colofon Twintigste jaargang nummer 1 - februari 2020 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Uitgever Industrielinqs Energie & Water Gedempt Hamerkanaal 155 1021 KP Amsterdam T 06-51499670 info@industrielinqs.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl

acts

manuf

Drukkerij

Opzeggen

PreVision Graphic Solutions

Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 9% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 133,00 p/j Introductie NL/B 25% € 99,75 p/j Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00

Opzeggen kan via info@industrielinqs.nl Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2020 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

MILIEUVRIENDELIJK SOCIAAL VERANTWOORD PAPIER & KARTON VAN LANDBOUWAFVAL

WWW.PAPERWISE.EU

UTILITIES 5 nr. 1 - februari 2020

Trending news op www.utilities.nl Staat moet uitstoot broeikasgassen verminderen vóór

1 eind 2020

Het rechterlijk bevel aan de Staat om de uitstoot van broeikasgassen door Nederland met 25 procent te verminderen voor het einde van 2020 blijft in stand. Dat esliste de Hoge Raad.

Een belangrijke oorzaak van de snelle opwarming van de aarde is de uitstoot in de atmosfeer van CO2 en andere broeikasgassen. Dit brengt grote gevaren mee

voor het leven op aarde. De Stichting Urgenda en de Staat vinden allebei dat de uitstoot van broeikasgassen snel moet worden verminderd. Maar ze verschillen van mening over het tempo. De Staat heeft voor 2020 een doelstelling in EU-verband van vermindering met twintig0 procent ten opzichte van de uitstoot in 1990. Urgenda daarentegen is van mening dat, gelet op de ernstige risico’s van klimaatverandering, de Staat niet met deze doelstelling mag volstaan.

Urgenda eist beperking van de Nederlandse uitstoot in 2020 met ten minste 25 procent ten opzichte van die in 1990. De rechtbank in Den Haag volgde het standpunt van Urgenda. Zij beval de Staat in 2015 om de uitstoot van broeikasgassen door Nederland met 25 procent te verminderen voor het einde van 2020. Het gerechtshof in Den Haag bevestigde dit bevel in 2018. De Hoge Raad verwierp vervolgens het cassatieberoep van de Staat tegen deze beslissing.

2 Elf miljoen Europese steun voor waterstofproject Delfzijl

Een consortium van Nouryon, Gasunie en vier partners ontvangt elf miljoen Europese subsidie voor het groene waterstofproject ‘Djewels’. De partners installeren een twintig megawatt elektrolyser in Delfzijl voor de productie van waterstof als basis voor groene methanol. De subsidie komt van de Fuel Cells and Hydrogen Joint Undertaking (FCH-JU). Dit is een samenwerking tussen de Europese Commissie en de industrie dat de ontwikkeling van nieuwe waterstoftechnologie stimuleert. Het project krijgt ook vijf miljoen euro subsidie van het Waddenfonds. De twintig megawatt elektrolyser van Nouryon en Gasunie zou de eerste in haar soort zijn die op deze schaal in Europa wordt geïmplementeerd. Bij het Djewels-project zijn nog vier andere partners betrokken. McPhy levert innovatieve alkaline elektrolysers om hernieuwbare elektriciteit om te zet-

ten in drieduizend ton groene waterstof per jaar. BioMCN combineert deze waterstof met CO2 uit andere processen om hernieuwbare methanol te produceren. Dit levert een CO2-reductie op van 27.000 ton per jaar.

3 Gemeente Amsterdam verkoopt aandelen AEB

De gemeente Amsterdam verkoopt haar aandelen in Afval Energie Bedrijf (AEB).

Volgens het college bereid ze zich voor op een competitief verkoopproces waar in het voorjaar een definitieve besluit over wordt genomen.

Sinds november zijn alle verbrandingslijnen van AEB weer operationeel. De gemeente heeft AEB liquiditeitssteun gegeven tot maximaal tachtig miljoen euro.

Tot nu toe is daarvan 35 miljoen euro aan AEB verstrekt. De komende maanden bereidt het college het verkoopproces verder voor.

Het college heeft de uitgangspunten voor de verkoop vastgesteld. De prijs is het belangrijkste verkoopcriterium. De partijen moeten verder voldoen aan een aantal geschiktheidseisen. Er wordt een screening gedaan op integriteit en de partijen moeten kunnen aantonen dat ze voldoende financiële draagkracht hebben.

6 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

4 Investeringsfonds klimaatinnovaties

Voormalig politicus Wouter

7Sabic recyclet plastics

Het is chemieconcern Sabic

Bos gaf het startsein voor

die er in Geleen als eerste in

Invest-NL. Een investe-

is geslaagd om gemengde

ringsfonds om innovaties

plastic afval te voeden aan

op het gebied van klimaat

een kraker. Om er weer che-

en energietransititie met

mische bouwstenen van te

een relatieve lange terug-

maken. Het chemiebedrijf

verdientijd op gang te trek-

hoopt in 2021 naar een verwerkingscapaciteit van twin-

ken. Het fonds komt start

tig kiloton te gaan.

wel twee jaar later dan oorspronkelijk gepland.

Met het fonds dat nu 2,5 miljard euro groot is, moeten bedrijven worden geholpen om innovaties over de zogenoemde onrendabele top heen te trekken.

8 Asbest in gasleidingen

De Nederlandse netbeheerders onderzoeken een bepaald type oudere verbindingen in gasleidin-

Duitsland bant

5 kolencentrales

gen omdat ze asbest kunnen bevatten. Het werken hieraan kan risico opleveren voor de monteur. In verband daarmee stellen de netbeheerders een deel van geplande werkzaamheden uit.

9 Missiegedreven onderzoek RVO lanceert een nieuwe

duurzame innovatieregeling met de naam MissieDe Duitse federale en deelstaatregeringen bereikten

gedreven Onderzoek,

overeenstemming over een tijdschema voor de sluiting

Ontwikkeling en Innovatie

van kolengestookte centrales. Uiterlijk in 2038, maar

(MOOI). De regeling richt

liever eerder, zouden de laatste kolencentrales moeten

zich op projecten voor

sluiten. De Duitse bestuurders bespreken eerst het tijd-

‘Wind op zee’, ‘Hernieuwbare energie op land’,

schema voor de uitfasering van de kolen met de

‘Gebouwde omgeving’ en de ‘Industrie’. De TKI’s spelen

exploitanten van de centrales.

een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de MMIP’s die aan de basis liggen van de MOOI-regeling.

6

Stikstofcrisis remt groei

Groningen Seaports De stikstofcrisis raakte ook de activiteiten in de Eems-

sanering

10 Magnetische verwijdert Glyfosaat

Wetenschappers van de

haven en chemiepark

Friedrich-Alexander-

Delfzijl. Groningen Seaports

Universität Erlangen-

zag dat dertig energietransi-

Nürnberg kunnen de

tie versterkende activiteiten

omstreden herbicide

op losse schroeven kwamen

Glyfosaat effectief verwij-

te staan. In de regio staan voor anderhalf miljard euro

deren via magnetische sanering. Met behulp van magne-

aan investeringen op stapel. Die vertragen echter door

tiet nanodeeltjes vangen ze het glyfosaat, waarna de

de strengere stikstofmaatregelen.

deeltjes met magneten uit het water te vissen zijn.

UTILITIES 7 nr. 1 - februari 2020

INTERVIEW

Water is een strategisch medium FrieslandCampina is druk bezig met het formuleren van zijn eigen watervisie. De coĂśperatie vertegenwoordigt 18.261 melkveehouders in Nederland, Duitsland en BelgiĂŤ en heeft duurzaamheid hoog in het vaandel. Sustainability manager Klaas Vos kijkt naar de wereldwijde toeleveringsketen om de CO2-emissies aan banden te leggen, de watervoetafdruk te verkleinen en de afvalstromen binnen de perken te houden.

Dat water daarin steeds zwaarder meeweegt heeft niet alleen met verantwoord ondernemen te maken, maar ook met risicomanagement.

8 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

O

nze CO2-doelstellingen zijn mis-

pen water op tegen een kostprijs van

verversen als bepaalde grenswaarden

schien nog wel het meest helder

twee cent per kuub. Drinkwater kost al

worden bereikt. Dit vraagt wel om een

gedefinieerd’, zegt Vos. ‘We volgen

snel vijftig cent per kuub. Maar als je

investering, maar levert direct 25 tot

de ambities van de Nederlandse en

de kosten meeneemt van het zuiveren

dertig procent waterbesparing op. Je

Europese overheden en streven naar

en verwarmen van het water voor het

zou zelfs kunnen overwegen om de

klimaatneutraliteit in 2050. In 2030 zul-

proces en verwerken en afvoeren na

weggekoelde warmte te gebruiken

len we al voor de helft klimaatneutraal

het proces, kom je op veel hogere prij-

als basis voor de cleaning in place

moeten opereren. We kijken daarbij

zen. We rekenen intern dan ook met

(CIP, red.) -processen. Op die manier

niet alleen naar de eigen uitstoot

prijzen van vier tot tien euro per kuub.

combineren we de wateropgave met

(scope 1, red.), maar ook naar de uitstoot

Als je met een reële kostprijs rekent,

de energie uitdagingen. We ontdekken

van onze toeleveranciers (scope 2). We

is het ook eenvoudiger investeringen

steeds meer van dit soort afgeleide

worstelen nog wel met de CO2-uitstoot

in waterbesparing af te wegen tegen

voordelen. Zo onderzoeken we ook of

buiten onze invloedssfeer (scope3),

de kosten en opbrengsten. Maar dan

het zin heeft het loog uit de CIP-rondes

maar slagen er steeds meer in om de

moet je dus wel goed inzicht hebben in

terug te winnen. Ook hier zouden kos-

gehele keten te betrekken bij het ver-

de water- en energiestromen door de

tenbesparingen en milieuwinst hand in

kleinen van de CO2-voetafdruk.

hele keten.’

hand kunnen gaan.’

Onze boeren investeren ruim in zonne-

De doelstelling is om in 2025 het

en windenergie, waar we ze bij onder-

watergebruik per ton product met

Rentmeesterschap

steunen. En veel van het mest wordt

twintig procent te verlagen. Vos: ‘Dat

Eenvoudiger wordt het er volgens Vos

via vergisting omgezet in biogas. Dat

is een behoorlijke ambitie, aangezien

niet op. ‘Het beheren en beheersen

biogas kunnen we bijvoorbeeld weer

we jaarlijks 25 tot dertig miljoen kuub

van koeltorens vergt andere kennis

gebruiken voor hogetemperatuur-

water gebruiken. Dichterbij zou al in

dan de inzet van grondwater. Je moet

warmte in onze fabrieken. We hebben

2021 een besparing van acht procent

kennis hebben van fouling, scaling en

al berekend dat we met de potentiële

moeten zijn gerealiseerd. We liggen op

rekening houden met eventuele legi-

capaciteit bij onze leden al in onze

lijn en benoemden al de projecten die

onellabesmetting. Dat is allemaal te

volledige energiebehoefte kunnen

de doelstellingen zullen verwezenlijken.

voorkomen door voldoende kennis en

voorzien. En waar dit niet toereikend

procedures. Verstandig watergebruik

is, gebruiken we ook nog biomassa.

Schaarste Zoals gezegd

heeft vooral te maken met het beheer-

Daarbij kiezen we bewust voor lokale

werkt Vos aan de Watervisie van

sen van je stromen. Je moet dus per

reststromen. Doen we overigens ook

FrieslandCampina. Hierin komen

site weten welke opties je hebt, welke

in Vietnam, waar een warmtekrach-

duidelijke richtlijnen te staan over

stromen er in gaan en welke er uit. En

tingstallatie draait op rijstvliezen.’

de inzet van verschillende soorten

hoe de waterkwaliteit en kwantiteit de

kwaliteiten water, waterbesparende

prijs en kwaliteit van je producten beïn-

Watervoetafdruk Beperking

maatregelen en best available tech-

vloedt. Goed rentmeesterschap klinkt

van de watervoetafdruk stond wel al

nieken. ‘FrieslandCampina startte zijn

misschien wat saaier dan spectaculaire

langer als doel in de MVO rapporten

processen in tijden waar water ruim

water- en energiebesparende projec-

van de zuivelcoöperatie, maar krijgt

voorradig was en energie redelijk

ten. Maar goed doordacht onderhoud,

de laatste jaren een prominentere

betaalbaar. Het besef van schaarste

het voorkomen van verliezen en kleine

positie. ‘Waar de toegang tot schoon, zoet water tot voor kort vanzelfsprekend was, zien we nu tekenen van verdroging en verzilting’, zegt Vos. ‘In onze buitenlandse vestigingen kan de lokale waterkwaliteit ook problemen

Als je de kosten meeneemt van het zuiveren en verwarmen van water voor het proces en verwerken en afvoeren na het proces, kom je op veel hogere prijzen.

opleveren. In Nederland is met name de kwantiteit een uitdaging. Een aantal

laat je andere keuzes maken. Neem bij-

modificaties kunnen net zo veel bespa-

vestigingen zit al op het maximale van

voorbeeld de koeling van de seals van

ringen opleveren. Zo kwamen we er

de grondwatervergunning en kunnen

pompen. In een gemiddelde vestiging

achter dat de koeling van een homo-

daardoor niet uitbreiden. Het is ons er

staan zo’n 48 van dit soort pompen

genisator veel te ruim was gedimensi-

dus alles aan gelegen om het waterver-

en daarmee gaat al éénderde van het

oneerd. De procestechnologen zetten

bruik zoveel mogelijk terug te dringen.

waterverbruik naar koeling. Dat water

voor de zekerheid de kraan maar volop

En als het vanuit strategisch oogpunt

pompen we op met een temperatuur

open zodat er zeker genoeg koelcapa-

niet doorslaggevend is: we merken

van zo’n twaalf graden Celsius, koelt

citeit was. Door te bekijken wat echt

ook dat elke bespaarde liter water leidt

een pomp en gaat dan direct het

nodig was, konden we het waterver-

tot verlaging van het energieverbruik.

riool in. Dat kan natuurlijk ook anders.

bruik significant terugbrengen. Dat is

Wat dat aangaat wordt de waarde van

Je kunt het seal-water ook voor een

heel snel verdiend met alleen een aan-

water veel te laag ingeschat. We pom-

bepaalde periode recirculeren en pas

passing van een procedure.’

UTILITIES 9 nr. 1 - februari 2020

TATA STEEL | VELSEN-NOORD | 13 FEBRUARI

[SAV

E TH

TATA STEEL | VELSEN-NOORD | 13 FEBRUARI

E DA TE]

[SAV

E TH

E DA TE]

HET SCHADUWMINISTERIE VAN WATER Klimaatverandering en bevolkingsgroei legt druk op zowel de kwaliteit als kwantiteit van water. Waar schaarste optreedt, moeten bestuurders soms drastische keuzes maken. De industrie komt bij die keuzes vaak niet op de eerste plaats, terwijl ze ook onderdeel van de oplossing kan zijn.

Klimaatverandering en bevolkingsgroei legt druk op zowel de kwaliteit als kwantiteit van water. Waar schaarste Hoe zorgen de grootverbruikers van zoetwater optreedt, moeten bestuurders soms drastische keuzes ervoor dat ook hun belangen worden gehoord? Het maken. De industrie komt bij die keuzes vaak niet op de schaduwministerie van water verbindt de waterketen en eerste plaats, terwijl ze ook onderdeel van de oplossing spreekt namens álle watergebruikers. kan zijn.

Programma

HET SCHADUWMINISTERIE VAN WATER

De Water Innovator of the Year verkiezing is een onderdeel Hoe zorgen de grootverbruikers van zoetwater tijdens het Watervisie congres. We gaan op zoek naar ervoor dat ook hun belangen worden gehoord? Het innovatieve bedrijven, start-ups of overheidsinstellingen schaduwministerie van water verbindt de waterketen en die innovatie, duurzaamheid, publiek-private spreekt namens álle watergebruikers. samenwerking hoog in het vaandel hebben staan.

De Water Innovator of Initiatiefnemers: the Year verkiezing is een onderdeel tijdens het Watervisie congres. We gaan op zoek naar innovatieve bedrijven, start-ups of overheidsinstellingen die innovatie, duurzaamheid, publiek-private samenwerking hoog in het vaandel hebben staan.

Partners Watervisie platform: Initiatiefnemers:

11.00 uur

Optioneel: rondleiding (vol=vol)

12.00 uur

Ontvangst met lunch

Programma 13.00 uur 11.00 uur 12.00 uur 13.00 uur 14.15 uur 14.45 uur

Aanvang congres - Wat kan er nu?

Korte pauze • Keynote Klaas Vos (Sustainability manager global supply chain, FrieslandCampina) Middagprogramma - Wat kan er straks?

• Keynote Perry van der Marel (Managing director • Pitches Water Innovator of the Year 2020 Northwater)

15.30 uur 14.15 uur

Korte pauze Korte pauze

16.00 uur 14.45 uur

Vervolg programma - wat is er nodig?

Middagprogramma - Wat kan er straks?

• Verkiezing van de Schaduwminister van Water • Pitches Water Innovator of the Year 2020 Kandidaten zijn o.a. Jan Bruning (CEO, Nedmag) en Neldes Hovestad (VP Operations Dow Korte pauze Benelux) • Uitsmijter Vervolg programma - wat is er nodig?

• Bekendmaking Water Innovator of the Year 2020 • Verkiezing van de Schaduwminister van Water Kandidaten zijn o.a. Jan Bruning (CEO, Nedmag) Netwerkborrel en Neldes Hovestad (VP Operations Dow Benelux) Einde congres • Uitsmijter • Bekendmaking Water Innovator of the Year 2020

15.30 uur 16.00 uur 17.30 uur

Partners Watervisie platform:

Aanvang congres - Wat kan er nu?

• Keynote Klaas Vos (Sustainability manager Optioneel: rondleiding (vol=vol) global supply chain, FrieslandCampina) • Keynote Perry van der Marel (Managing director Ontvangst met lunch Northwater)

18.30 uur

www.watervisie.com 17.30 uur

Netwerkborrel

18.30 uur

Einde congres

www.watervisie.com

Waterballet Wat spectaculairdere

ring, microfiltratie en reverse osmosis

tig een audit en hun melk wordt fysiek

projecten betreft, valt het recent opge-

bleek voldoende om het water op de

gescheiden van de melk van de andere

leverde Waterballet extra op. In de ves-

juiste kwaliteit te brengen. Voor de

bedrijven. De consument is bereid

tiging van FrieslandCampina in Borculo

zekerheid gebruiken we dat water nu

hiervoor een meerprijs te betalen, wat

investeerde het bedrijf onlangs in een

nog voor processen die niet in aanra-

de boer weer terugziet in zijn literprijs.

zuivering die condensaat opwaardeert.

king komen met onze producten. Het is

We hebben momenteel dan ook meer

Vos: ‘We zijn dan wel een grote water-

echter redelijk eenvoudig om dit water

aanmeldingen van boeren die onder het

gebruiker, maar we onttrekken ook heel

te laten kwalificeren als drinkwater. Als

keurmerk willen werken dan we aankun-

veel water aan onze producten. Veel

we de processen maar goed borgen.’

nen. Dus ook daar zullen we in moeten investeren.’

van onze melk of bijvoorbeeld wei gaat als poeder de fabriek uit en dan maken

Best practice Het succes in

we ook nog kaas. Om melkpoeder te

Borculo smaakt naar meer en de aanpak

Wetgever Het nastreven van de

maken, dampen we het eerst in met

wordt dan ook als best practice meege-

duurzaamheidsdoelen blijft volgens

door stoom gevoede verdampers. Dat

nomen in de Watervisie. ‘De vestigingen

Vos een kwestie van balanceren. ‘We

proces zorgt ervoor dat melk met een

van FrieslandCampina in Beilen, Veghel

kunnen het water uit onze proces-

drogestofgehalte van tien tot dertien

en Leeuwarden voeren een vergelijkbaar

sen alleen maar op ecologische wijze

procent indampt tot concentraat met

proces en zouden eveneens significante

inzetten als de daarvoor gebruikte

een drogestofgehalte van vijftig tot

waterbesparingen kunnen doorvoeren.

energie duurzaam is opgewekt.

zestig procent. Als laatste stap sproei-

Dit zijn ook precies de locaties die tegen

Hetzelfde geldt voor de economische

drogen we het concentraat in een hete-

de onttrekkingslimiet lopen. We hebben

doelen. Uiteindelijk is het behalen van

luchtstroom. Deze laatste stap kunnen

voldoende technische kennis aan boord

winst een voorwaarde in het voort-

we overigens zeer energie-efficiënt

om de geleerde lessen uit Borculo door

bestaan van bedrijven, ook die van

uitvoeren omdat we investeerden in

te vertalen naar de andere vestigingen.

FrieslandCampina. Het voordeel van

mechanische damprecompressie, wat

Zo hebben we een waterfiltratieteam

een coöperatie als de onze is dat onze

veel efficiënter werkt dan thermische

samengesteld dat altijd kan terugvallen

leden iets meer geduld hebben waar

damprecompressie. We onderzoeken

op de R&D afdeling.’

het om terugverdientijden gaat. Op de

nog of we wellicht een elektrische

Hoewel de modificaties die

keper beschouwd zal een efficiency-

warmtepomp kunnen inzetten, maar

FrieslandCampina doorvoert met name

verbetering zich binnen drie jaar moe-

dat is meer voor de toekomst.’

strategisch overwogen zijn, is het de

ten terugverdienen. Voor een duur-

Het water dat we na de concentratie

vraag of de klant ook geld overheeft voor

zaamheidsverbetering mag dat vijf tot

en droogprocessen overhielden, werd

duurzame melkproducten. Het antwoord

soms wel tien jaar zijn. De enige inves-

na een kleine zuiveringsstap geloosd

is volmondig ja. ‘Met name jongere

tering die direct door de board zal wor-

op het oppervlaktewater. De kwaliteit

klanten kijken bewust welke keurmer-

den goedgekeurd is als de compliancy

ervan was echter zo goed, dat zich een

ken een product draagt’, zegt Vos. ‘Het

in het geding komt. Als waterschaarste

businesscase aandiende voor herge-

planet proof keurmerk van de stichting

echt doorzet in Nederland, kan het

bruik. Het bleek redelijk eenvoudig om

milieukeur is wat dat betreft het bewijs

best zo zijn dat de wetgever strengere

het water met een paar extra stappen

dat de melk op de meest duurzame

eisen stelt. Als bedrijf kan je dat beter

te zuiveren naar drinkwaterkwaliteit.

wijze is geproduceerd. De boeren die

voor zijn en ik denk dat we de goede

Een combinatie van biologische zuive-

het keurmerk voeren, krijgen regelma-

weg daarvoor zijn ingeslagen.’

•

UTILITIES 11 nr. 1 - februari 2020

RONDETAFELDISCUSSIE

Transport blijft bottleneck in warmtetransitie Een select gezelschap van warmte-experts schoof aan bij de rondetafeldiscussie industriewarmte. Vertegenwoordigers van de warmteketen toonden de kansen en bedreigingen van warmtenetten. Hoopgevend is dat er, in combinatie met andere duurzame warmtebronnen, voldoende restwarmte aanwezig is om de steden te verwarmen. Het is wel de vraag hoe die warmte op tijd en tegen acceptabele kosten bij de gebouwde omgeving te krijgen.

12 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

Auteurs

oewel stadswarmte al langzaam-

H

Restwarmte

aan zijn plek veroverde in het

van zowel de gebouwde omgeving als

Nederlandse energielandschap zijn

de industrie zullen samenkomen in de

er meerdere factoren die de centrale

zogenaamde regionale energiestrate-

warmtevoorziening versnellen. De

gie (RES). Dit is een instrument om de

meest opvallende, is de ondertekening

ruimtelijke inpassing van de energie-

van het Klimaatakkoord. Zowel de

transitie met maatschappelijke betrok-

industrie als de vertegenwoordigers

kenheid te organiseren. Nederland

van de gebouwde omgeving commit-

kent een dertigtal energieregio’s.

teerden zich aan de doelstellingen die

Amsterdam valt bijvoorbeeld onder

een scala van publieke en private par-

de Energieregio Noord Holland Zuid.

tijen en niet gouvernementele organi-

Hier werkt de provincie Noord Holland

saties afspraken in het Klimaatakkoord.

samen met 29 gemeenten en drie

Samen met de elektriciteit, landbouw

waterschappen.

en transportsectoren streven de par-

Restwarmte is er in overvloed, zo blijkt

tijen naar 49 procent CO2- reductie ten

uit een eerste verkenning langs de

opzichte van 1990 in 2030 en een bijna

vertegenwoordigers van de energie-

klimaatneutraal Nederland in 2050.

bedrijven, industrie en datacenters.

Veel van de plannen

Al zijn er wel kwaliteits- en kwanti-

Gebouwverwarming In de

teitsverschillen. Met als koploper Tata

vernieuwde gaswet is al afgesproken

Steel. Gerard Jägers was tot voor kort

dat nieuwbouw niet meer automatisch

programmamanager energie-efficiëncy

wordt aangesloten op het gasnet. Deze

bij het staalbedrijf en betrokken bij het

woningen zijn zo goed geïsoleerd dat ze

onderzoek naar uitkoppeling van rest-

aan een elektrische warmtepomp vol-

warmte. Jägers: ‘Het scheelt nogal of

doende hebben of op een warmtenet

je restwarmte van 25 a dertig graden

kunnen worden aangesloten. Ook de

Celsius kunt leveren of de tempera-

bestaande bouw zal maatregelen moe-

turen die bij Tata Steel voorradig zijn.

ten nemen om energieverlies zoveel

Met name de bestaande bouw zou dan

mogelijk te voorkomen. Het tempo van

ook het meest profiteren van directe

verduurzaming vraagt echter ook om

aansluiting op een warmtenet dat in

alternatieve warmtevoorziening, met

ieder geval temperaturen van minstens

name via de levering van duurzame

zeventig graden Celsius kan leveren.

warmte en restwarmte. Duurzame

Bovendien is dit warmte die anders

warmte komt van natuurlijke bronnen

verloren zou gaan. Deze warmte zou

als (diepe) geothermie of bijvoorbeeld

dan ook boven in de hiërarchische ver-

aquathermie. Restwarmte is met name

deling moeten staan.’

beschikbaar bij de industriële warm-

Het voordeel dat Vattenfall een voor-

tevragers, maar bijvoorbeeld ook bij

sprong geeft, is dat het bedrijf, al lang

datacenters.

stadswarmte levert in grote delen van

Om woningen en gebouwen zo snel

de stad. Het merendeel van de warmte

mogelijk te verduurzamen, spraken de

komt vandaag uit de gasgestookte

warmtebedrijven af het aantal aanslui-

elektriciteitscentrales van het Zweedse

tingen te laten groeien met zo’n tachtig-

energieconcern. Op koude dagen

duizend woningen per jaar in 2025. Ze

springen gasgestookte piekketels

zullen dit tempo vasthouden tot 2030.

bij om voldoende warmte te kunnen

In dit groeiscenario komt de opdracht

garanderen. ‘Bart Dehue van Vattenfall:

van de industrie samen met die van de

‘In uiterlijk 2040 willen we onze stads-

gebouwde omgeving. Want ondanks dat

verwarming volledig CO2-vrij hebben

de industrie zijn warmte zoveel mogelijk

gemaakt. Daartoe werken we aan de

binnen het eigen terrein zou moeten

ontwikkelen van verschillende duur-

gebruiken, komt er een moment dat de

zame warmtebronnen waaronder geo-

temperaturen te laag worden. Als deze

thermie, elektrische boilers, biomassa

laagwaardige warmte naar woningbouw

en ook restwarmte. Qua temperaturen

kan worden getransporteerd, vereen-

zijn we contractueel verplicht om voor

voudigt dit de klimaatopgave van de

een deel van onze klanten in ieder

gebouwde omgeving.

geval warmte van negentig graden

UTILITIES 13 nr. 1 - februari 2020

Celsius te leveren. Een aantal wijken

dertig graden Celsius zou goed kun-

hun warm tapwaterverwarming. Dat is

kan al volstaan met zeventig graden

nen worden ingezet als warmtebron

een verhoging van circa dertig graden

Celsius en met betere isolatie kunnen

voor goed geïsoleerde huizen. En waar

Celsius. Die temperatuurlift zal van

steeds meer bestaande wijken toe met

hogere temperaturen nodig zijn, voor

elektrische warmtepompen moeten

zeventig graden. Die temperaturen zijn

warm tapwater of voor bestaande

komen.’

vaak prima te leveren met industriële

bouw, kan een elektrische warmte-

Juist dat laatste feit zet volgens

restwarmte.’

pomp de temperatuur van het water

warmteregisseur Arie-Willem Bijl de

eenvoudig opwaarderen.’

nodige vraagtekens bij de uitvoerbaar-

Datacenters Ook datacenters zou-

‘De kosten van een warmtenet zijn zo

heid van het project. ‘De gemeente

den een bron kunnen zijn voor stads-

hoog dat het noodzakelijk is vooraf

Haarlemmermeer stopte met het

warmte. Voor de netten van Vattenfall

inzicht te krijgen of er een laag- of

uitgeven van vergunningen voor

zijn de temperaturen van circa dertig

hoogwaardige warmtebehoefte is’,

datacentra omdat het elektriciteitsnet

graden Celsius echter nog te laag zijn.

zegt Paul Kloet van IV Water. ‘Dit heeft

tegen capaciteitstekorten aanliep. Het

Dehue: ‘Het is wel mogelijk om deze

te maken met isolatiewaarde van

zal voor die partijen ook niet direct de eerste keuze zijn om lagetemperatuur

‘De kosten van een warmtenet zijn zo hoog dat het noodzakelijk is vooraf inzicht te krijgen of er een laag- of hoogwaardige warmtebehoefte is.’

warmteprojecten te ondersteunen die ook weer aanspraak maken op het elektriciteitsnet. Als alternatief voor een luchtwarmtepomp is de benutting van restwarmte uiteraard altijd efficiënter.

Wat ook niet helpt, is dat de rest-

lagere temperatuur restwarmte een lift

woningen, bestaande woningen versus

warmte die de datacenters kunnen

te geven met een warmtepomp, maar

nieuwbouw, en de mogelijkheden voor

leveren, vooralsnog niet voor de volle

daar is dan wel weer extra elektriciteit

het inzetten van warmtepompen bij

honderd procent als CO2-neutraal lijkt

voor nodig. En dat brengt weer een

gebruik van lage temperatuur warmte-

te worden aangemerkt. Tenminste:

CO2 last met zich mee die aan het

bronnen.’

als deze nog in temperatuur moet worden verhoogd met een warmte-

warmtenet wordt toegerekend.’

De exploitanten van datacenters zien

Temperatuurlift Voor wie het

pomp. Inmiddels is de EPC-richtlijn

juist een kans om hun ‘laagwaardige’

allemaal te theoretisch klinkt: Equinix

vervangen door BENG, wat staat voor

restwarmte uit te koppelen naar de

deelt al restwarmte met de Universiteit

bijna energieneutrale gebouwen. De

directe omgeving. Daarmee helpen ze

van Amsterdam. Met behulp van een

NTA 8800 richtlijn is de rekenmethode

de directe omgeving met de omscha-

aquifer koelt het bedrijf de servers van

die bepaalt of gebouwen aan de norm

keling van fossiele brandstoffen naar

hun klanten terwijl de UvA warmte

voldoen. Tot nog toe lijkt restwarmte,

meer duurzame alternatieven. Erik

onttrekt aan de zelfde bron. Inmiddels

dus ook restwarmte uit datacenters,

Barentsen vertegenwoordigt een

zijn er ook vergaande plannen om

voor negentig als duurzaam te worden

groot deel van deze snel groeiende

een nieuwe woonwijk in stadsdeel

aangemerkt en hulpenergie om de

branche. ‘De Nederlandse datacenters

Middenmeer Noord te verwarmen met

temperatuur te verhogen wordt alleen

investeerden de afgelopen jaren in het

restwarmte. ‘Het voordeel van datacen-

als duurzaam beschouwd als deze

verbeteren van hun efficiency en lopen

ters als de onze is dat ze altijd leveren’,

energie op de locatie wordt opgewekt.

daardoor voor op de MJA afspraken.

zegt Hans Schelvis. ‘Bovendien zitten

Voor de ontwikkelaars zijn dit aspecten

Ondanks de hoge energie efficiency

we dichter bij de afnemers dan de

die in de keuze voor energievoorzie-

van de huidige datacenters produce-

meeste industriële warmteleveranciers.

ning worden meegenomen en in de

ren de processoren van de servers nog

Enige uitdaging is dat huishoudens

afweging om gebruik te gaan maken

steeds veel warmte die moet worden

een temperatuur van minstens zestig

van restwarmte van datacenters.’

weggekoeld. Die warmte van zo’n

graden Celsius nodig hebben voor

Risico’s Aquathermie loopt tegen DEELNEMERS AAN DE RONDETAFELDISCUSSIE

dezelfde grenzen aan als de data-

Hans Schelvis, Equinix

centers. De potentiële warmte in

Arie Willem Bijl, Warmte- koudeprogramma MRA

oppervlaktewater, maar bijvoorbeeld

Erik Barentsen, Dutch Datacenters

ook in rioolwater, is enorm. Maar hier

Bertus Den Toom, Gemeente Gorinchem

geldt nog meer dan bij datacenters

Gerard Jägers, Tata Steel

dat de temperaturen te laag zijn om

Bart Dehue, Vattenfall

direct huizen te kunnen verwarmen.

Hans van der Pal, Waternet

Desondanks is de Gorinchemse wijk

Paul Kloet, IV Water

Hoog Dalem al enige tijd aangesloten

Bob Mantel, Gemeente Amsterdam

op een collectief bronwatersysteem in combinatie met individuele warmte-

14 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

pompen. De warmte wordt in de zomer

die uitkeert indien een restwarmtebron

net. Hier zullen publieke en private

onttrokken aan water uit nabijgelegen

opdroogt voordat de investeringen

partijen kunnen samenwerken om aan

sloten en ondergronds opgeslagen. In

die zijn gedaan in het ontsluiten van

de ene kant de businesscase aantrek-

de winter wordt het water van achttien

deze restwarmte zijn terugverdiend.

kelijk te maken en aan de andere kant

tot negentig graden met de warmte-

Vergelijkbaar met de verzekering die

de risico’s te beperken. De publieke

pomp opgepompt tot dertig graden

het Rijk heeft opgezet die ontwikke-

belangen, zoals betaalbaarheid en

voor de vloerverwarming. Inmiddels kijkt de gemeente ook naar mogelijkheden voor de inzet van aardwarmte als bron voor wijkverwarming.

Misschien is de boodschap die de Gorinchemse gemeente afgeeft wel tekenend voor de energietransitie.

Gemeentes moeten vooruit en de risico’s op de koop toe nemen. Wellicht zelfs een fonds inrichten om eventuele desinvesteringen in de toekomst te kunnen ondervangen.

Gemeentes moeten vooruit en de risico’s op de koop toe nemen. Wellicht

laars van geothermie dekt in het geval

leveringszekerheid zijn goed te borgen

zelfs een fonds inrichten om eventuele

van tegenvallende warmte-opbrengst

via wet- en regelgeving. De gemeente

desinvesteringen in de toekomst te

van een geothermieput.Een vergelijk-

zal echter zelf moeten afwegen welke

kunnen ondervangen.

bare verzekering voor restwarmte zou

vorm van energie het beste past bin-

‘Bij restwarmteprojecten speelt altijd

veel projecten kunnen vlottrekken. ’

nen welk gebied.

het risico dat de restwarmtebron na

We moeten niet vergeten dat de aan-

een aantal jaar ophoudt te bestaan’,

Ophalen

zegt Dehue. ‘In zo’n geval worden

cussies rondom warmtebronnen en

verschillen per regio. Waar voldoende

de investering die zijn gedaan in

risico’s met lede ogen aan. ‘Het droge

restwarmte is, kunnen warmtebedrij-

het ontsluiten en transporteren van

feit is dat we meer dan honderddui-

ven deze ophalen. Is die er niet, dan zal

deze industriële restwarmte niet

zend woningen moeten aansluiten op

je naar andere bronnen moeten kijken.’

terugverdiend. Dit maakt dergelijke

een warmtenet. We hebben geen tijd

Mantel spreekt bewust over ophalen

investeringen bijzonder risicovol voor

om lang na te denken en gezien de

en niet over leveren. Hij vindt een ver-

marktpartijen. Een mogelijkheid om

grote opgave hoeven we ook niet te

bod op het dumpen van warmte te ver

deze risico’s af te dekken, en daarmee

kiezen. We hebben alle warmtebron-

gaan. Maar als partijen industriële rest-

investeringen in restwarmte beter van

nen nodig. De grootste drempel is de

warmte willen gebruiken, zouden ze

de grond te krijgen, is een verzekering

investeringssom voor een robuust

wel vrije toegang moeten krijgen.

Bob Mantel ziet de dis-

pak voor duurzame warmte enorm kan

•

UTILITIES 15 nr. 1 - februari 2020

WATERINNOVATOR OF THE YEAR

Kandidaten Waterinnovator of the Year 2020 Vivimag, AquaVest en Zero Brine dingen mee naar de titel: Water Innovator of the Year 2020. Waar Vivimag fosfaten terugwint als vivianiet, ondersteunt AquaVest de watersector bij het nemen van investeringsbeslissingen. Zero Brine wint waardevolle zouten uit brijn. Alle drie de kandidaten pitchen tijdens het Watervisie Congres 2020 dat 13 februari wordt gehouden bij Tata Steel.

16 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

VIVIMAG Vivianiet volgende stap in urban mining Onderzoekers van Wetsus ontdekten dat ze eenvoudig viviantiet uit afvalwater konden verwijderen met behulp van een magneet uit de mijnbouw. Dit mineraal ontstaat bij het doseren van ijzerzouten voor fosfaatverwijdering en heeft een aantal interessante eigenschappen. Vivimag is dan ook een volgende stap in urban mining.

Hoewel fosfaat een waardevolle en steeds zeldzamere grondstof is, vormt de meststof een probleem als het in groten getale in de natuur terechtkomt.

Teveel fosfaat in oppervlaktewater leidt tot ongebreidelde algenbloei waardoor het waterleven verstikt.

Afvalwaterzuiveringen zijn dan ook verplicht fosfaat te verwijderen. De

Leon Korving, Wetsus

Nederlandse afvalwaterzuiveringen kozen daarbij grotendeels voor biolo-

dan blauw. Het mineraal wordt dan

Minder slib Leon Korving is als weten-

gische verwijdering van fosfaten, maar

ook gebruikt als blauwe kleurstof.

schappelijk projectmanager betrokken

het gros van de wereldwijde zuiverin-

Een van de eigenschappen van

bij het Europese project. ‘Nederland

gen gebruikt een andere methode. Ze

Vivianiet is dat het paramagnetisch

is redelijk uniek in de manier waarop

doseren ijzerzouten aan het afvalwater

is. Dat wil zeggen dat het materiaal

wij fosfaten verwijderen uit afvalwa-

waardoor de fosfaten zich binden en

magnetisch wordt zodra er een sterke

ter’, zegt Korving. ‘Het doseren van

neerslaan. De fosfaten kunnen uitein-

magneet in de buurt wordt gehou-

ijzerzouten is een stuk eenvoudiger en

delijk wel uit het slib worden verwij-

den. Het idee ontstond al snel om

wordt veel vaker gebruikt als oplossing.

derd, maar dat is redelijk ingewikkeld.

deze eigenschap te gebruiken om

De potentie van het Vivimag-concept is

In de meeste gevallen verbrandt men

het fosfaat te scheiden van het slib.

dan ook behoorlijk groot.

het slib en dus ook het fosfaat.

Verscheidene pogingen met sterke

Hoewel op de traditionele manier ook

magneten mislukten, tot men een

een deel van het fosfaat kan worden

Vivianiet Onderzoekers van Wetsus

uitstapje maakte naar de mijnbouw.

teruggewonnen, doet Vivimag dat een

ontdekten dat de combinatie van ijzer

Daar zet men magneten in om zwak

stuk efficiënter en sneller. Het voordeel

en fosfaat reageert tot het mineraal

magnetische metalen en mineralen te

van de mijnbouwtechniek is dat we het

vivianiet. Dit gehydrateerde ferro–fos-

winnen uit waterige oplossingen. Iets

slib niet eerst hoeven te drogen voor-

faat is vooral opvallend vanwege zijn

wat de onderzoekers wel heel bekend

dat we het fosfaat er uit kunnen halen.

kleur. Het begint kleurloos en wordt

voorkwam.

Doordat we al waardevolle stoffen aan het slib onttrekken, blijft er bovendien minder slib over. Waterschappen betalen geld voor het afvoeren en verbranden van slib, ze besparen dus ook nog eens kosten. Het slib heeft ook nog eens een hogere verbrandingswaarde, aangezien het vivianiet niet brandbaar is en we dit deel uit het slib halen.’

Magneet De magneet komt van het Finse mijnbouwbedrijf Outotec. Het principe is redelijk eenvoudig. Een ring met metalen staafjes draait door het slib. Het deel van de ring dat in het slib gedompeld wordt, wordt van buiten gemagnetiseerd met een sterke elek-

UTILITIES 17 nr. 1 - februari 2020

hogere toegevoegde waarde dan fosfaat en ijzer, dus dit is zeker het onderzoeken waard. Bovendien hoeven we de stoffen dan ook niet meer te scheiden.’

Pilot Inmiddels is de werking van de magnetische fosfaatverwijdering ook in de praktijk getest. Een proefopstelling bij rioolwaterzuivering Nieuwveer van waterschap Brabantse Delta bewees de werking van het principe. De magneet verwijderde tachtig procent van het vivianiet in het slibresidu dat uit de vergistingstank kwam. Dit betekent dat zuiveringen die voldoende ijzer doseren tromagneet waardoor het vivianiet aan

kunstmest. Met name olijfbomen, wijn-

tot wel zeventig procent van het fosfaat

de ring gaat plakken. Na een halve

ranken en citrusbomen hebben vaak

uit het inkomende rioolwater kunnen

omwenteling komt de ring buiten het

last van ijzertekorten.’

terugwinnen als vivianiet. Het fosfaatgehalte van het vivianiet was elf procent.

magnetisch veld en laat het vivianiet los zodat het kan worden opgevangen.

Brandvertrager Korving onderzoekt

Wat dicht tegen het fosfaatgehalte van

Korving noemt Vivimag dan ook een

ook nog andere hoogwaardige toepas-

puur vivianiet zit. Bovendien waren er

perfect voorbeeld van urban mining.

singen van vivianiet. Zo kijkt Wetsus

geen negatieve effecten te zien op de

samen met de Susphos naar omzetting

ontwaterbaarheid van het slib.

Grondstoffen Korving: ‘We onderzoe-

in een fosfaathoudende brandvertra-

Na de succesvolle pilot willen de onder-

ken bovendien hoe we het fosfaat en

ging. Fosfaathoudende brandvertragers

zoekers de werking aantonen in een

ijzer weer zo efficiënt mogelijk kunnen

vormen een milieuvriendelijk alternatief

langere duurproef. Korving: ‘Als het

scheiden. Dan kan de landbouw het

voor broomhoudende brandvertragers.

langere tijd lukt om één kuub slib per uur

fosfaat inzetten als meststof terwijl de

Broomhoudende brandvertragers zijn

te kunnen verwerken, wordt het interes-

afvalwaterzuivering het ijzerpoeder

toxisch en worden daardoor steeds

sant om de technologie toe te passen

opnieuw kan gebruiken. Daarmee

minder vaak toegepast.

op bestaande RWZI’s. Als ze het dan

maak je fosfaatverwijdering een stuk

Ook wijst literatuuronderzoek uit dat

ook nog voor elkaar te krijgen om meer

milieuvriendelijker.

vivianiet bruikbaar is als grondstof voor

fosfaat als vivianiet te laten neerslaan en

Het vivianiet kan ook rechtstreeks in

lithium-ijzer-fosfaat batterijen. Korving:

af te scheiden, is dit een belangrijke stap

de landbouw worden ingezet als ijzer-

‘Beide toepassingen hebben een fors

naar circulaire rioolwaterzuiveringen.’

AQUAVEST Watertransitie begint bij inzicht in watersysteem Het algoritme van Frontier Ventures rekent de variabelen en afhankelijkheden binnen de waterketen door en vertaalt ze naar investeringsbeslissingen.

Behalve kostenbesparingen tot twintig procent, toont de AquaVest software ook wie, wanneer en hoeveel moet investeren. Dat is een goede basis voor meer samenwerking in de waterketen.

Nu schoon, zoet water ook in Nederland schaarser wordt, zullen de spelers in de waterketen meer moeten gaan samenwerken. De industriële

Duska Disselhof, Frontier Ventures

watergebruiker wedijvert daarbij met drinkwaterbedrijven, boeren, natuurbe-

gebruikers beschikken vandaag de dag

van rivieren, meren en waterbekkens.

heerders, waterschappen en ga zo nog

nog over een keur aan waterbronnen

De verwachting is dat de beschikbaar-

maar even door. De verschillende water-

zoals grondwater en oppervlaktewater

heid van die bronnen de komende

18 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

jaren behoorlijk onder druk komt te

private partijen nu al moeten nadenken

kunnen doen. Helaas is de informatie-

staan. De gestage bevolkingsgroei leidt

over noodzakelijke investeringen in het

voorziening over het watersysteem te

tot verstedelijking en meer watervraag

watersysteem’, zegt Disselhoff. ‘Grote

fragmentarisch en zijn de onderlinge

vanuit de landbouw en industrie, terwijl

uitdaging daarbij is dat het systeem op

afhankelijkheden te complex om alle

het aanbod van water juist daalt door

microniveau al complex kan zijn, laat

opties een voor een door te kunnen

de effecten van klimaatverandering

staan dat ze het overzicht op gebiedsni-

rekenen. Dat is niet heel raar: als je

zoals de langere periodes van droogte

veau hebben.’

moet kiezen tussen twee investeringen beperkt de keuze zich nog tot het kwa-

die de concentraties van vervuilingen Samenwerking Nu hebben de meeste

draat ervan, dus vier opties. Neem je

partijen wel data beschikbaar over

de factor tijd mee, met bijvoorbeeld de

Algoritme Deze ontwikkelingen zijn

hun eigen bronnen en de benodigde

mogelijkheid om de twee investeringen

best zorgwekkend en dus willen de

waterkwaliteit. Ze houden daarbij ech-

op tien verschillende momenten over

verschillende spelers in de waterketen

ter nog te weinig rekening met andere

de komende twintig tot dertig jaar te

nu al anticiperen op mogelijke toe-

watergebruikers in de regio. Dat is

doen, dan heb je al twee tot de macht

komstscenario’s. Gezien de vele vari-

zonde omdat ze elkaar zowel positief

twintig aan keuzemogelijkheden. Dat

abelen en keuzemogelijkheden is dit

als negatief kunnen beïnvloeden. Zo

is al meer dan één miljoen. De meeste

een complexe opgave die het mense-

kan industrieel effluent voor het eigen

partijen zullen echter moeten naden-

lijk brein niet meer kan bevatten. Zeker

proces niet meer bruikbaar zijn, terwijl

ken over tien tot misschien wel vijftig

niet als deze keuzemogelijkheden ook

een naastgelegen glastuinbouwer het

investeringen. In dat laatste geval zit je

nog eens over lange periodes van

water kan gebruiken als gietwater. Dat

al snel aan astronomische getallen van

soms wel twintig tot dertig jaar moeten

industriële bedrijf onttrekt op zijn beurt

twee tot de macht vijfhonderd.

worden uitgezet.

weer oppervlaktewater terwijl het mis-

Om toch weloverwogen keuzes te

schien ook wel effluent uit een RWZI

TCO Het mooie van een algoritme

kunnen maken, ontwikkelde Frontier

kan gebruiken.

is dat deze het effect van bepaalde

Ventures een algoritme dat de vari-

Bedrijven en publieke partijen zoals

keuzes op systeemniveau heel snel

abelen en afhankelijkheden binnen

gemeentes, provincies en waterschap-

kan doorrekenen, en zelf de beste

de waterketen doorrekent en vertaalt

pen zullen eerst inzicht moeten hebben

systeemoplossing tegen de laagste

naar investeringsbeslissingen. De

in de keuzemogelijkheden. Daarbij wil-

kosten identificeert. Vervolgens laat

ervaring van Duska Disselhoff van

len ze ook weten hoeveel ze moeten

het algoritme zien wat de kosten

Frontier Ventures met complexe

investeren om de watervoorziening in

en opbrengsten zijn voor elk van de

systemen zoals de waterketen stond

de toekomst te borgen. Of het nu om

betrokken partijen die bij die systeem-

aan de basis van het algoritme dat ze

investeringen in waterberging, transport

oplossing horen. En omdat het algo-

AquaVest noemde.

of bijvoorbeeld waterbehandeling gaat.

ritme dit doet over een tijdsperiode van

‘Om de waterzekerheid ook in de toe-

Nog beter is als ze ook weten wan-

twintig tot dertig jaar, kunnen bedrijven

komst te borgen, zullen de publieke en

néér ze die investeringen het beste

hun investeringen zo plannen dat dit

in het water ook nog eens verhogen.

UTILITIES 19 nr. 1 - februari 2020

tegen een zo laag mogelijke total cost

opbrengsten, risicospreiding, en even-

waterzuivering of ondergrondse water-

of ownership gebeurt.’

tueel gezamenlijke investeringen.

opslag. Als de kosten en baten helder

Behalve dat deze aanpak een kosten-

Wellicht kan een bedrijf dat grondwa-

zijn, nodigt dit uit tot samenwerking.’

besparing kan opleveren van gemid-

ter onttrekt beter investeren in bodem-

deld vijftien tot twintig procent, dus

verbetering of precisie-irrigatie bij een

Watertransitie Dat AquaVest werkt,

in de combinatie van capex en opex,

boer in de buurt om zijn waterbronnen

heeft de software al in de praktijk

levert het dus ook inzicht op in de

te beschermen. Bij slechte bodemre-

bewezen. Inmiddels heeft zich ook al

verdeling van kosten en opbrengsten.

tentie verdwijnt namelijk tot wel veertig

de eerste klant gemeld. Disselhoff: ‘We

‘Investeringen in de waterketen worden

procent van het gietwater als run-off

bieden nu nog een combinatie van een

nog wel eens uitgesteld omdat niet

dat vaak ook nog eens veel nutriënten

dienst en een softwareproduct aan.

duidelijk is wie van welke investeringen

bevat. Als dat bedrijf met de relatief

Maar het is de bedoeling dat bedrijven

profiteert’, zegt Disselhoff. ‘De industrie

kleine investering in bodemverbetering

of bijvoorbeeld gebiedsbeheerders

wijst al snel naar de overheid om te

zijn eigen grondwaterbronnen kan

AquaVest in de toekomst zelf gaan

investeren in infrastructuur of andere

beschermen tegen verontreinigingen,

inzetten om hun eigen opties door te

grensoverschrijdende assets, terwijl de

zou dat wel eens goedkoper kun-

rekenen. We hebben inmiddels genoeg

overheid in principe geen commerciële

nen zijn dan het aanschaffen van een

belangstelling, en willen het liefste

taken mag uitvoeren. Als de business

waterzuiveringsinstallatie of het over-

zoveel mogelijk gebieden in kaart gaan

propositie vanaf het begin duidelijk

stappen op drinkwater. En misschien

brengen. Water is te waardevol om te

is, kunnen partijen meer gefundeerd

kunnen bedrijven in dezelfde regio

verspillen, en dus moeten we nu de

discussiëren over kostenverdelingen,

gezamenlijk investeren in een centrale

watertransitie gaan inzetten.’

ZERO BRINE Brijn is waardevolle bron van zouten en water Brijn, de zoute stroom die overblijft na waterzuiveringsprocessen, vormt een beperking voor circulaire waterprojecten. Zero Brine, Een Europees onderzoeksconsortium onder leiding van de TU Delft, weet de waardevolle zouten selectief te splitsen. Daarmee is brijn een waardevolle bron van magnesium, calcium, natrium en schoon water.

Toenemende druk op waterbronnen dwingt bedrijven in een aantal landen nu al om extreme maatregelen te nemen. In droge gebieden in bijvoorbeeld het Midden Oosten en China dwingen overheden steeds vaker af

Henri Spanjers, TU Delft

dat bedrijven geen druppel water afvoeren, ook wel zero liquid discharge

Ionenwisseling Onderzoekers van de

zegt Spanjers. ‘De mijnbouw zoals

(ZLD) genoemd. Nu zijn de huidige

TU Delft in samenwerking met een

kolenmijnen, maar bijvoorbeeld ook de

zuiveringstechnieken zo ontwikkeld dat

aantal bedrijven en universiteiten in

siliciumindustrie en de textielindustrie

zelfs redelijk vervuild water na behande-

Italië, Griekenland, Verenigd koninkrijk

kampen allemaal met overschotten

ling als proceswater of ketelwater kan

en Polen bundelden hun krachten om

aan brijn. De enige oplossing voor

worden gebruikt. Groot minpunt van

de waarde van brijn te ontsluiten. Het

deze bedrijven is tot nog toe om deze

technieken als ionenwisseling en omge-

project wordt Zero Brine genoemd.

brijn te lozen. Dat belast niet alleen het

keerde osmose is echter dat na zuive-

Uitgangspunt was om de waardevolle

milieu, maar is ook zonde omdat er

ring een sterk zoute waterstroom over-

stoffen in het mengsel van zouten en

waardevolle grondstoffen in zitten.

blijft: geconcentreerd brijn. Soms kan

water te extraheren. Universitair hoofd-

De mix van zouten bevat naast natrium

dit brijn in zee worden geloosd, maar

docent Henri Spanjers is coördinator

ook de waardevollere tweewaardige

aan lozingen zitten ook restricties. Zeker

voor de TU Delft van het Europese

ionen calcium en magnesium. In lagere

als bedrijven ver van de zee zitten, kun-

project dat zich op vier Europese pilot-

concentraties zitten er ook nog wat

nen de brijnstromen een beperking vor-

locaties voltrekt. ‘Er zijn vele processen

zeldzamere zouten in en vergeet ook

men voor circulaire waterprojecten.

waar brijn een probleem kan vormen’,

niet de waarde van zoet water. Enige

20 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

probleem is dat de zouten en het water

en houdt daarbij brijn als residu over.

terblijft. Daarna is het een kwestie van

lastig te scheiden zijn. Toch zijn er inte-

Evides mag die zoute stroom wel lozen

schrapen.

ressante ontwikkelingen geweest die

op het nabijgelegen oppervlaktewater,

Het water uit de trommelzeef wordt

het mogelijk maken de zouten selectief

maar is geïnteresseerd in de toege-

samengevoegd met het permeaat van

te laten kristalliseren en te scheiden.

voegde waarde van een dergelijke

de nanofiltratie. Dit water, dat vooral

Wij onderzoeken nu hoe we met een

circulaire aanpak. Als de businesscase

natriumchloride bevat, wordt in de ver-

combinatie van technieken en tech-

gunstig uitpakt, Wordt gekeken naar

damper verder ingedampt. Bijkomend

nologieën zoveel mogelijk waarde uit

mogelijkheden om de techniek op te

voordeel is dat het gezuiverde en

het brijn kunnen halen tegen de laagst

schalen. Met name magnesium heeft

geconcentreerde natriumchloride weer

mogelijke kosten.

een hoge marktwaarde.

kan worden ingezet voor de regenera-

De eerste techniek die we nu testen

De proefopstelling van Zero Brine staat

tie van de ionenwisselaars.

is een combinatie van nanofiltratie,

niet geheel toevallig in PlantOne, de

kristallisatie en verdamping. De eerste

testfaciliteit op het terrein van che-

Energiebalans Spanjers: ‘Na deze test

stap produceert een permeaat met

miebedrijf Huntsman, waar ook DWP

willen we ook nog het concentraat van

eenwaardige ionen en een concentraat

staat. Inmiddels draait de proef volop

de omgekeerde osmose van DWP

met tweewaardige ionen. De kristalli-

en de eerste resultaten zijn veelbe-

behandelen. We gebruiken eutectische

satie-unit kan tweewaardige ionen na

lovend. De nanofiltratiemembranen

vrieskristallisatie (EFC): een redelijk

elkaar laten kristalliseren. Deze kristal-

van Lenntech zorgen ervoor dat het

nieuwe techniek dat koude gebruikt voor

len kunnen dan van elkaar worden

permeaat met natrium wordt geschei-

de kristalvorming. Via deze weg kunnen

gescheiden, waarna ze gedroogd wor-

den van de rest. Het concentraat met

we sulfaatzouten terugwinnen en uiter-

den. Het permeaat van de nanofiltatie

de tweewaardige ionen gaat naar de

aard ook weer keukenzout en water.’

en het effluent van de kristallisatiere-

kristallisatiereactor waarin loog wordt

Uitgangspunt voor het Zero Brine

actor worden samengevoegd en in de

toegevoegd aan het concentraat. Een

project is om zeventig procent van de

verdamper geconcentreerd. Hierbij

speciale techniek maakt het mogelijk

waardevolle stoffen in brijn te gebrui-

ontstaat condensaat: schoon water.’

calciumhydroxide en magnesiumhy-

ken in de processen. Maar daarbij

droxide afzonderlijk te laten kristal-

proberen de onderzoekers ook de

Opschalen De bron van het brijn is

liseren.

energiebalans in evenwicht te houden.

in dit geval het water uit de ionenwis-

De slurry met calcium, dan wel mag-

Door restwarmte te gebruiken voor

selaars van Evides Industriewater.

nesium sproeit men op een ronddraai-

verdamping of de koude die ontstaat

Spanjers: ’De demiwaterplant (DWP)

ende trommelzeef. Een vacuüm aan de

bij EFC in andere processen in te zet-

van de industriewaterspecialist maakt

binnenkant van de zeef trekt het water

ten, blijft het energieverbruik binnen

proceswater van oppervlaktewater

er doorheen, terwijl de vaste stof ach-

de perken.

•

UTILITIES 21 nr. 1 - februari 2020

INTERVIEW

‘Klimaatdoelen haalbaar door hergebruik stoom’ Dow Benelux B.V. onderzoekt elke dag waar het duurzamer kan in haar bedrijfsvoering. Met de maatregelen die Dow doorvoert, draagt zij bij aan de klimaatdoelstellingen van 2050. Subsidies helpen het bedrijf hierbij. Bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van de stoomrecompressor. Een systeem waarmee Dow weer een stap dichter bij CO2-neutraliteit komt. ‘We streven naar circulaire warmte zonder ecologische voetafdruk.

22 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

‘D

e stoomrecompressor is een

van de waardeketen. Wij produceren

Maar de échte kracht voor verandering

belangrijke oplossing voor

chemische bestandsdelen waar later

ligt volgens Biesheuvel in samenwer-

warmtehergebruik,’ vertelt Kees

andere chemicaliën en kunststoffen

king tussen bedrijven. ‘Hier in de regio

Biesheuvel, technologie- en innovatie-

mee gemaakt kunnen worden. Om dat

helpen wij elkaar waar het kan. We

manager bij Dow Benelux. ‘Met deze

te kunnen doen, moeten we moleculen

hebben in Zeeland bijvoorbeeld Smart

machine kunnen we de energie die we

transporteren, kraken of samenvoe-

Delta Resources: een samenwerking

opwekken uit stoom steeds opnieuw

gen. Daar is veel energie voor nodig.

van elf energie- en grondstofintensieve

gebruiken. De stoomrecompressor zet

Een deel van die energie gaat in de

bedrijven uit de regio. Als goede buren

onze reststoom namelijk onder druk,

moleculen zitten. Van het teveel aan

bekijken we waar we elkaar kunnen

waardoor de temperatuur en de ener-

energie, maken we grotendeels stoom.

helpen bij het behalen van de klimaat-

giewaarde hiervan weer stijgen.’

Die stoom gebruiken we weer in

doelstellingen. Bijvoorbeeld via het

andere delen van de fabriek. Dankzij de

uitwisselen van reststromen. Of door

Subsidie voor innovatie

stoomrecompressor houden we straks

samen relevant onderzoek te onder-

Het chemiebedrijf heeft op dit moment

die energie in onze fabriek in plaats van

steunen. Zelf kregen wij uit dit samen-

een proefopstelling van de machine

dat extra energie nodig hebben voor

werkingsverband hulp bij onze subsi-

staan. ‘Deze comprimeert pas één

de opwekking van stoom. Zo streven

dieaanvraag. En op onze beurt leveren

procent van ons totale stoomgebruik.

we naar circulaire warmte zonder eco-

wij waterstof – een bijproduct van onze

Toch is dat al goed voor een afname

logische voetafdruk.’

processen – aan een kunstmestbedrijf.’

van 20.000 ton CO2 per jaar. Een besparing van 0,5 procent op de totale

Besparing op kosten

CO2-uitstoot van ons bedrijf.’ Die getal-

de machine werkt? ‘De eerst wet van

maatdoelstellingen voor 2030 en 2050

len zullen hoger worden naarmate

de thermodynamica is dat energie

stellen miljardenbedrijf Dow voor een

Dow Benelux de recompressor door-

nooit verloren gaat’, zegt Biesheuvel.

groot dilemma. Biesheuvel: ‘We kúnnen

ontwikkelt. ‘En dat zullen we met deze

‘Energie verandert alleen van vorm.

voldoen aan de eisen voor 2050. Maar

resultaten zeker blijven doen.’

Wij gebruiken bijvoorbeeld energie

daarvoor moeten we wel ingrijpend

De (door)ontwikkeling van de machine

om stoom op te wekken. En die stoom

onze processen veranderen. En die ver-

is onderdeel van het voortdurende

brengt weer energie voort. Met de

andering moet in één keer goed gaan.

onderzoek van Dow Benelux naar

stoomrecompressor kunnen we deze

De techniek die daarvoor nodig is, wil-

mogelijkheden om CO2-neutraal

energie uit stoom op verschillende

len we implementeren – maar het lukt

te zijn. ‘Ondersteuning vanuit de

niveaus hergebruiken. Soms gebruiken

ons niet om dat al in 2030 gedaan te

Rijksoverheid is heel welkom bij de

we die energie wel vijf keer opnieuw!’

hebben. Het gevolg is dat we een boete

stappen die we daarin zetten.’ De

De stoomrecompressor zet reststoom

krijgen. We betalen dan geld dat we

subsidie Demonstratie Energie- en

die vrijkomt weer onder druk waar-

eigenlijk nodig hebben om te investeren

Klimaatinvestering (DEI) hielp het

door de temperatuur van de stoom en

in het behalen van de eisen voor 2050.’

bedrijf om de stoomrecompressor te

haar energiewaarde stijgen. De ener-

Er is wel een mogelijkheid om de eisen

ontwikkelen. ‘Die overheidsbijdrage

gie is dan geschikt voor hergebruik.

van 2030 te halen, zegt Biesheuvel.

van 1,3 miljoen euro heeft onze terug-

Biesheuvel: ‘We behouden de energie

‘Maar daarvoor moeten we een andere

verdientijd met een derde verminderd.’

in het systeem. Dat maakt de techniek

route inslaan. En die route zorgt ervoor

zo efficiënt. Er is veel minder elektrici-

dat we de doelstelling voor 2050 niet

Lijstje met vervuilers Voor

teit nodig om stoom op deze manier te

zullen halen.’ Het is voor Dow dus het

zijn bedrijfsvoering combineert Dow

comprimeren dan om het opnieuw uit

één of het ander.

Benelux wetenschappelijke inzichten

water te maken. Daardoor hebben we

Hoewel de insteek van de klimaat-

met technologische kennis. Een suc-

niet alleen minder CO2-uitstoot, maar

doelstellingen volgens Biesheuvel

cesformule: het bedrijf behoort tot de

ook lagere energiekosten.’

pragmatischer kan, helpt RVO.nl Dow

Hoe

Stok achter de deur De kli-

en andere bedrijven. Biesheuvel: ‘De

grootste twaalf industriële bedrijven van Nederland. Die status brengt ver-

Samenwerking met buren

klimaatdoelstellingen zijn een goede

antwoordelijkheid met zich mee, stelt

‘Als Nederland de klimaatdoelstellingen

stok achter de deur om verandering

Biesheuvel. ‘Ongeveer 75 procent van

van 2050 wil halen, moeten de indu-

écht door te zetten. De subsidies hel-

de industriële CO2-uitstoot in Nederland

strie onze processen opnieuw uitvin-

pen hierbij door de ontwikkeling te

komt van de twaalf grootste industriële

den en moeten onze installaties gron-

versnellen.

bedrijven. Wij zijn vierde in dat lijstje.

dig op de schop’, zegt Biesheuvel. ‘De

Niet een plek om trots op te zijn. We wil-

subsidies die de overheid beschikbaar

Meer weten? Naast de DEI+ subsidie

len onze milieu- en klimaatimpact graag

stelt, stimuleren bedrijven oplossingen

die Dow Benelux gebruikte, biedt

zoveel mogelijk beperken – en anderen

te vinden om de uitstoot terug te drin-

RVO.nl nog meer subsidies voor CO2-

inspireren datzelfde te doen.’

gen. Voor de versnelling en schaalver-

reducerende maatregelen. Bijvoorbeeld

Biesheuvel legt uit waarom de uitstoot

groting van de verduurzaming van de

de VeKI en de DEI+CE. Voor meer infor-

nu zo hoog is. ‘Dow staat aan het begin

industrie is dat heel belangrijk.’

matie ga naar RVO.nl.

•

UTILITIES 23 nr. 1 - februari 2020

INTERVIEW

We spelen met vuur rondom watervoorziening De Nederlandse watervoorziening staat onder druk. Dat stelt Marike Bonhof, directielid bij drinkwaterbedrijf Vitens.

Ze roept daarom op om samen met de industrie en andere ketenpartners om tafel te gaan en waterzekerheid serieus te nemen.

24 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

M

arike Bonhof ziet de zekerheid van de toegang tot schoon zoet water

onder druk staan: ‘We zijn tenslotte een deltagebied en gebruiken het water van rivieren die eerst door andere landen lopen. Maar ook verdroging, verzilting microvervuilingen, hormoonverstorende stoffen en detergenten zijn allemaal reële bedreigingen waar we nu al mee te maken hebben. Bovendien wordt de ondergrond steeds drukker met gaswinning- en opslag, geothermie en andere vormen van energiewinning, -transport en -opslag. Dat kan met name de grondwaterkwaliteit negatief beïnvloeden. De

Bonhof niet op de belasting op leiding-

Economic Forum (WEF) waarschuwde

verwachting is dat deze bedreigingen

water (BOL). ‘De BOL is niets anders

onlangs nog dat met klimaatverande-

zich in de toekomst alleen meer zullen

dan een manier om de inkomsten in

ring het risico op waterschaarste groter

manifesteren. Daar moeten we nu al op

Den Haag te vergroten. Bovendien zou-

wordt. Tekorten aan schoon, zoet

anticiperen.’

den de opbrengsten van een dergelijke

water kunnen ernstige geopolitieke

kunstmatige marktingreep niet bij de

gevolgen krijgen. Waterschaarste leidt

Waarde Bonhof pleit ook voor een

algemene middelen terecht moeten

tot armoede en vluchtelingenstromen.

nieuwe prijsbalans voor het drinkwater

komen, maar terug in de sector moeten

Het WEF weet ook goed aan te geven

in Nederland. ‘De prijs die de industrie

vloeien.

waar de bottleneck zit: Ondanks de

betaalt voor het gebruik van zoet water staat in schril contract met de waarde ervan.’ Bonhof wil deze paradox doorbreken, al beseft ze zich dat ze daarmee geen vrienden maakt bij de industrie.

‘De prijs die de industrie betaalt voor het gebruik van zoet water staat in schril contract met de waarde ervan.’

‘Hoewel de afgelopen twee zomers de strategische waarde van water weer

Bonhof is voorstander van prijsdifferen-

fundamentele rol die water in de hele

eens pijnlijk duidelijk werd, vertaalt dit

tiatie. Voor de eerste levensbehoefte

economie speelt, wordt het maar al

zich nog niet naar de economische

een laag tarief en voor andere gebruik

te vaak op gefragmenteerde wijze

waarde’, zegt Bonhof. ‘Dat is verontrus-

een hoger tarief. ‘Daarmee ontstaat

beheerd. Daardoor staan nationale

tend omdat water in de nabije toekomst

een financiële prikkel om zuinig met

en regionale groeistrategieën los van

wel eens een stuk schaarser kan worden

het gebruik van drinkwater om te gaan.

inzichten in beschikbare en geplande

dan nu.’ Bonhof doelt daarbij niet alleen

Zeker als je naast prijsdifferentiatie voor

watervoorraden. Dit leidt tot con-

op waterkwantiteit, maar ook op de

water dat een bedrijf gebruikt, ook een

currentie tussen gebruikers, slecht

waterkwaliteit. De waterbedrijven krijgen

heffing oplegt zoals het waterschap

beheerde compromissen, verstoringen

al steeds meer te maken met microplas-

doet voor afvalwater dat een bedrijf

van de bedrijfsvoering en onderinves-

tics, medicijnresten en andere vervui-

verlaat. Dat stimuleert bedrijven om zo

tering in kritieke infrastructuur.

lende stoffen en dat zou in de toekomst

duurzaam mogelijk met water om te

Bonhof: ‘De industrie kan zelf ook

nog wel eens erger kunnen worden. ‘Als

gaan. Zowel met het ingaande als met

bijdragen aan de uitdagingen die de

je water goedkoop maakt, ga je er als

het uitgaande water. We zien daarvan in

drinkwatervoorziening op zich af ziet

samenleving anders mee om. Het feit

ons gebied ook al mooie voorbeelden,

komen. Het is nu eenmaal vele malen

dat we drinkwater gebruiken om ons toi-

bijvoorbeeld bij FrieslandCampina.

goedkoper om schadelijke stoffen bij de

let door te spoelen, is hier een uitvloeisel

Wie een waterbron verkeerd exploiteert

bron eruit te halen dan als het al in het

van. Als we drinkwater nu al de waarde

kan daar soms over vijftig jaar pas de

systeem zit. Je kunt er over discussiëren

geven die het representeert als eerste

gevolgen van merken. Zo’n tijdsspanne

wie opdraait voor de kosten van zo’n

levensbehoefte, zal je eerder naar alter-

is te lang om nu al maatregelen te

aanpak. Maar eerlijk gezegd wordt die

natieven zoeken. Je kunt tenslotte ook

nemen, zo denkt men soms. Terwijl dat

discussie nog niet heel veel gevoerd. De

regenwater gebruiken in de spoelbak of

nu juist is wat zou moeten gebeuren. We

enige keer dat álle watergebruikers bij

ander water van een lagere kwaliteit.

beseffen niet dat we met vuur spelen

elkaar komen, is als Rijkswaterstaat bij

rondom onze eigen watervoorziening,

een extreem droge zomer maatregelen

maar ook die van de directe omgeving.’

moet nemen. Als we waterzekerheid

Prijsdifferentiatie Water is geen

echt serieus nemen, zouden deze

uitzondering wat betreft de commerciële principes. Maak je het duurder, dan

Crisistijd

maakt men andere keuzes. En dan doelt

in haar overtuiging. Ook het World

Bonhof staat niet alleen

partijen ook buiten crisistijd met elkaar moeten spreken.’

•

UTILITIES 25 nr. 1 - februari 2020

WATERVEILIGHEID

Waterbeheer Tata Steel cruciaal voor procesveiligheid De watervoorziening van Tata Steel direct gerelateerd is aan de diverse processen en daarmee vaak ook de procesveiligheid. Procestechnoloog Sander Kuipers geeft tijdens het Watervisie Congres inzicht in de diverse waterstromen bij het staalbedrijf en de maatregelen die hij neemt om de staalkwaliteit en procesveiligheid te borgen.

26 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

ie nog nooit in een staalfabriek

W

Alle soorten

is geweest, zal zijn ogen uit-

functies op de site IJmuiden en het

een deel van het zogenaamde lekwater

kijken bij Tata Steel in IJmuiden. De

energiebedrijf levert dan ook ongeveer

tot zuiver water. Dit water zet men in

site ter grootte van een dorp herbergt

alle kwaliteiten water. Een aantal fabrie-

voor stoomproductie op zowel hoge,

vele fabrieken, die allemaal zo hun

ken gebruikt ook nog eigen behande-

lage en middendruk. Met een deel

eigen bijdrage hebben in het kunnen

lingsstappen. ‘Een deel van het water

van het stoom wekt het energiebedrijf

maken en leveren van de producten

gaat nagenoeg onbehandeld naar de

elektriciteit op, wat ook zijn oorsprong

voor klanten over de hele wereld. Zo

koelprocessen’, zegt Kuipers. ‘We voe-

vindt in de veiligheidsvoorschriften.

biedt de site ruimte aan een fabriek die

gen nog een klein beetje natriumhy-

Kuipers: ‘We werken hier op het terrein

kolen bewerkt tot cokes voor de pro-

pochloriet toe aan ons zeewater tegen

met processen op hoge temperaturen.

ductie van ruwijzer, hoogovens die ijzer

organische en minerale vervuiling,

De processen zelf, maar ook de pro-

maken uit de diverse voorbewerkte

waarna het water richting de pompsta-

cesbesturing en veiligheidssystemen

ertsen en grondstoffen, een oxystaal-

tions gaat. Die koelen uiteindelijk de

zijn zowel afhankelijk van stoom als

fabriek die staal maakt van het ruwijzer

beide hoogovens.

stroom. Een black out in de energie-

en diverse walserijen en staalverede-

Ook in de cokesproductie is water een

voorziening kan voor grote problemen

lingsbedrijven.

cruciale factor. In blustoren, die door

zorgen en de veiligheid in gevaar bren-

Het waterverbruik van de site is nave-

omwonenden ook wel beter bekend

gen. En dus maken we zowel gebruik

nant indrukwekkend: circa driehonderd

staat als de wolkenfabriek, worden

van het net als van onze eigen voorzie-

miljoen kuub per jaar. Het utilitiesbedrijf

de cokes geblust en zorgen daar voor

ningen, waarmee we in geval van een

van Tata Steel, het energiebedrijf, levert

grote stoomwolken.’

landelijke storing, toch veilig kunnen

Water heeft diverse

niet alleen elektriciteit aan de diverse

Stoom De demineralisatieplant filtert

afregelen.’

werkeenheden, maar zorgt ook voor

Open systeem Hergebruik van het

De voorbehandeling van het ketelwater

het verstromen van diverse productie-

koelwater is volgens Kuipers uitdagend.

is redelijk recht toe recht aan. Na een

gassen, technische gassen en diverse

‘We komen bijvoorbeeld in de pomp-

koude kalkontharding met nagescha-

watersoorten.

stations tot nog toe niet verder dan een

kelde zandfilters, gaat het water naar

indikkingsfactor van ongeveer ander-

de ionenwisselaars. Kuipers: ‘Ook

Redundant Procestechnoloog

half. Dat heeft met name te maken met

hier geldt dat de robuustheid van het

Sander Kuipers is binnen het ener-

de aard van onze processen, maar ook

systeem leidend is. Behalve dat we de

giebedrijf de waterspecialist. Hij zorgt

met het ontwerp van het koelwater-

ionenwisseling al lang gebruiken en

onder andere voor kwaliteitsbewaking,

systeem, dat grotendeels open is. De

deze economisch is afgeschreven, is

procesoptimalisaties en draagt bij

staalindustrie is heel grondstoffelijk. We

het ook bewezen techniek.’

aan het oplossen van verstoringen

gebruiken ijzererts als basis en mengen

en uitvoeren van projecten. Geen

de verschillende kwaliteiten ter plekke

Windmachine Andere grote

onbelangrijke taak aangezien de

in de open lucht. We proberen stofover-

stoomgebruikers zijn de zogenaamde

watervoorziening direct gerelateerd is

last tot een minimum te beperken door

windmachines. Kuipers: ‘Deze stoom-

aan de diverse processen en daarmee

belangrijke delen te overkappen. En

aangedreven persluchtcompressoren

vaak ook de procesveiligheid. Kuipers:

bijvoorbeeld door in de warme periodes

van de hoogovens stuwen blaaswind

‘Waternet levert de hoofdmoot zoetwa-

de storten en velden nat te houden.

van onderaf door de cokes en ijzererts,

ter. Dit water onttrekt het waterbedrijf

Maar je kunt je voorstellen dat je nooit

voor koolstofreductie. Zowel de cokes

uit het Lekkanaal nabij Nieuwegein,

honderd procent kunt voorkomen dat

als het erts drijven als het ware op de

maar ook uit het IJsselmeer. Zoals veel

een deel van het stof neerdwarrelt

luchtdruk. Als de stoomvoorziening zou

van onze processen is ook de kritische

in de open koelwatersystemen. Het

wegvallen, zou dat een enorme calami-

watervoorziening redundant inge-

is dan ook bijna niet mogelijk om die

teit betekenen.’

richt. Het Lekwater is dankzij de twee

indikkingsfactor te verbeteren zonder

Ook niet onbelangrijk is de koeling van

pompstations in Nieuwegein en het

andere maatregelen. We onderzoeken

het staal zelf. De staalplakken moeten

IJsselmeer een zeer betrouwbaar en

wel of extra filterstappen in dit koelpro-

worden gewalst tot staalrollen. Het

robuust systeem. En beide pompsta-

ces zouden kunnen bijdragen aan een

staal is zo heet dat het de rollen die het

tions kennen ook weer redundantie in

hogere indikking, wat water- en chemie

moeten begeleiden zouden smelten

pompen en leidingwerk.

bespaart.

als de buitenkant van de plak en de

Bijkomend voordeel is dat Tata Steel

Tot nog toe gaat er nog steeds veel

rollen zelf niet gekoeld worden. Ook

direct aan zee ligt. Dat is heel erg han-

aandacht in de koelwatersystemen

wordt er water op de plak gespoten

dig voor de diverse transporten die per

uit naar legionellapreventie. Warm

om de gevormde oxidehuid weg te

boot gebeuren, maar ook qua koel-

stilstaand water vormt de ideale omge-

spuiten. Omdat het water hier bijna

watervoorzieningen is het meer dan

ving voor de bacteriën. Continue zorg

direct verdampt, zijn de kwaliteitseisen

handig om aan zee te zitten. De droge

en aandacht hiervoor blijft noodzake-

weer heel anders dan de eisen die wor-

zomer van 2018 leverde voor onze site

lijk, zeker in dergelijke industriële

den gesteld bij het maken van gedemi-

dan ook nauwelijks problemen op.’

installaties.

neraliseerd water.

•

UTILITIES 27 nr. 1 - februari 2020

Uitgelichte projecten

Stikstofuitbreiding in een snelkookpan De beslissing van minister Wiebes van Economische Zaken

ductie van pseudo G-gas was de oplossing, maar dan moest

en Klimaat om de gaswinning in het Groningenveld dras-

men ook snel schakelen.

tisch terug te dringen kon op veel steun rekenen. Met een toenemend aantal aardbevingen in de regio Groningen was

Calorische waarde

de maat vol en besloot de minister in te grijpen. Wiebes

Wiebes goed zijn bevallen, vooral omdat zelfs de negen

beloofde de productie komend gasjaar terug te brengen

grootste industriĂŤle G-gas gebruiker niet hoefden over te

naar volumes van onder de twaalf miljard kubieke meter per

stappen op H-gas. Zoals wellicht bekend heeft het gas uit

jaar. Tegelijkertijd vroeg de minister TSO Gasunie Transport

het Groningenveld een lagere calorische waarde dan de

Services (GTS) te onderzoeken hoe ze zo’n productieverla-

meeste gasbronnen. Overgaan op een gas met een hogere

ging zo pijnloos mogelijk kon laten verlopen. GTS kwam met

calorische waarde zou dan ook niet onlogisch zijn, ware het

goed nieuws, maar zette zichzelf wel voor een behoorlijke

niet dat bedrijven een H-gas aansluiting moeten krijgen en

uitdaging. Uitbreiding in de stikstofproductie voor de pro-

hun gasapparatuur moesten aanpassen.

28 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

Het finaal advies van GTS zal

Het alternatief dat GTS aanbood, was een enorme

operatie terwijl de patiënt door jogt. We werkten met

uitbreiding van de stikstofcapaciteit. Het bijmen-

zware machines op één meter afstand van de werkende,

gen van stikstof is namelijk niet nieuw voor GTS: in

bestaande installatie, die onder de BRZO-regelgeving

Wieringermeer mengt men al langer gas uit andere

valt. Het vergde dan ook heel wat afstemming met de

velden, zoals onder de Noordzee, uit Noorwegen en

contractors, technici en engineers om de operatie veilig

Rusland, met stikstof. Deze installatie heeft echter een

uit te voeren. Maar het is gelukt. Uiteindelijk hoefden

capaciteit van 230 duizend kuub stikstof per uur. Het

we de oude installatie maar twee weken uit productie te

voorstel aan de minister was om de bestaande instal-

halen om de het nieuwe mengstation aan te sluiten.’

latie uit te breiden met een capaciteit van tachtigduizend kuub per uur.

Commissioning Het mengen van stikstof met aard-

Tegelijkertijd startte men met de bouwplannen voor

gas is op het eerste gezicht niet heel ingewikkeld, maar

een geheel nieuwe installatie in Zuidbroek die in

de kwaliteitsbandbreedte van het eindproduct G-gas

2022 nog eens 180 duizend kuub per uur kan produ-

is redelijk nauw te noemen. ‘Eenvoudig gezegd zetten

ceren. Met de huidige uitbreiding kan Gasunie een

we twee pijpen tegenover elkaar en mengen de gassen

extra vijf miljard kuub hoogcalorisch gas omzetten in

in een lus. Dit proces wordt geregeld met behulp van

Groningenkwaliteit. In 2022 komt daar nog eens zeven

kwaliteitsmeters, die precies weten hoeveel stikstof erbij

miljard kuub bij. Volgens Gasunie kan de productie van

moet. Die meten de kwaliteit van het H-gas, waarna de

het Groningenveld dan terug naar nul.

intelligente systemen de mengverhoudingen berekenen en stikstof doseren. Het eindresultaat moet ook weer

Vergunning ‘Zo’n belofte van een minister stelde

worden gemeten waarna het gas wordt aangeboden

ons wel voor uitdagingen, zegt manager installations

aan het net.

Noord-Holland Joris Bongenaar van Gasunie. ‘We voe-

Mocht de kwaliteit ondermaats zijn, dan wordt het gas

ren wel vaker complexe projecten uit, maar de tijddruk

afgevangen in een off spec-lus, waardoor dit niet in

maakte dit project wel extra uitdagend. Om de belofte

het netwerk terecht komt. Dit gas wordt daarna beetje

van de minister waar te maken, hadden we ongeveer

gemengd met de volgende batches. Overigens kop-

anderhalf jaar de tijd, inclusief het aanvragen van ver-

pelden we het nieuwe mengstation ook met het H-gas

gunningen. Dit vroeg dan ook om intensieve samenwer-

mengstation via een off spec-lus. Op die manier kunnen

king tussen de leden van het projectteam en soms om

we sneller herstellen uit een situatie waarbij off spec-gas

creatieve oplossingen.

ontstaan is en hebben we bovendien meer backup-

Zo konden we de vergunningprocedure versnellen door

capaciteit.

het mengstation ondergronds te bouwen. Door die

Hoewel het proces redelijk eenvoudig klinkt, hebben we

keuze konden we een omgevingsneutrale vergunning

eerlijk gezegd een bijzonder complexe procesplant neer-

aanvragen, waar een lichter vergunningstraject aan vast

gezet. Het feit dat we meer verschillende soorten gas-

zat. Dat nam niet weg dat we pas in maart de eerste

stromen willen converteren, is met name regeltechnisch

schop de grond in konden zetten. En dat terwijl de dead-

uitdagend. De laatste stappen in de commissioning-fase

line op 1 januari 2020 stond.’

hebben dan ook met name te maken met het inregelen van de nieuwe software.’

Open hart-operatie

Wat betreft stikstoflevering

was het project misschien nog het meest eenvoudig.

Lasrobots

Lindegas produceerde het gas al op het terrein van

nog worden uitgevoerd, is de extra mengcapaciteit wel

Tata Steel en wilde investeren in een extra compressor.

al beschikbaar. Bongenaar: ‘We hebben met man en

Het mengstation zelf vormde een grotere uitdaging.

macht gewerkt om de deadline te halen. Veel konden

Bongenaar: ‘We beheren op de locatie Wieringermeer

we naar voren halen door slim na te denken met multi-

twee mengstations: één om verschillende H-gassen te

disciplinaire teams. We gebruikten lasrobots om zowel

kunnen mengen en één waar we H-gas met behulp van

de snelheid te vergroten als de kwaliteit te borgen.

stikstof omzetten in G-gas. Mengstation 1 dateert uit de

Maar soms moet je ook gewoon uren maken om bij te

tachtiger jaren terwijl mengstation 2 in de jaren negentig

blijven in de projectplanning. We kijken terug op een

is gebouwd. We besloten een nieuw mengstation 2 te

geslaagd project waar de klant niets van heeft gemerkt.

bouwen terwijl het oude mengstation in bedrijf bleef.

En het mooie is: de kennis die we hier hebben opge-

We konden de capaciteit immers niet missen. Je kunt

daan, kunnen we straks weer toepassen bij het meng-

zo’n project het best vergelijken met een open hart-

station in Zuidbroek.’

Hoewel de laatste optimalisatieslagen

UTILITIES 29 nr. 1 - februari 2020

Projecten Water Opdrachtgever: Evides Industriewater

De Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering. Huntsman, Emerald

Start:

2019

Kalama Chemical en Kemira hebben een intentieverklaring voor het

Waar:

Botlek

project getekend. Evides Industriewater is projectontwikkelaar en

Capaciteit: 140.000 vervuilingseenheden

bedrijfsvoerder van de afvalwaterzuivering.

Stoom en warmte Opdrachtgever: Shell Waar:

Rotterdam

Shell heeft een vergunning aangevraagd voor het ontwikkelen van aardwarmte in de regio Rotterdam. Als de vergunning aan Shell wordt verleend, zal het bedrijf het aardwarmtepotentieel in de Rotterdamse regio in kaart brengen. Dit kan dan eind 2020 leiden tot een eerste proefboring, en mogelijk meerdere boringen in de jaren daarna.

Opdrachtgever: LyondellBasell en Covestro

LyondellBasell en Covestro bouwen een nieuwe ‘bio plant’ en verbran-

Waar:

Maasvlakte

dingsinstallatie op de locatie op de Maasvlakte, waarin het productieafval

Investering:

150 miljoen euro

wordt behandeld en omgezet in stoom. De stoom wordt gebruikt als een

Afronding:

2020

energiebron in de bestaande productiefaciliteit op de locatie.

Opdrachtgever: Ecluse

Ecluse gaat de energievoorziening op basis van aardgas van meerdere

Waar:

chemiebedrijven in Antwerpen vervangen door een warmtenet van

Antwerpen

ongeveer vijf kilometer lengte.

Opdrachtgever: o.a. Shell

Shell, Warmtebedrijf Rotterdam en Havenbedrijf Rotterdam gaan rest-

Waar:

Rotterdam

warmte, die vrijkomt bij de raffinaderij van Shell Pernis, leveren aan de

Investering:

16 miljoen euro

regio Rotterdam.

Capaciteit: warmte voor 16.000 huishoudens

Gas Opdrachtgever: Gasunie en Nouryon

Een consortium van Nouryon, Gasunie en vier partners ontvangt elf

Waar:

Eemshaven

miljoen Europese subsidie voor het groene waterstofproject ‘Djewels’. De

Afronding:

Onbekend

partners installeren een twintig megawatt elektrolyser in Delfzijl voor de productie van waterstof als basis voor groene methanol. Het project krijgt ook vijf miljoen euro subsidie van het Waddenfonds.

Opdrachtgever: Photanol

Photanol heeft de bouw van zijn proeffabriek op het Chemie Park Delfzijl

Waar:

Chemiepark Delfzijl

gegund aan Stork. De demoplant komt in de noordwesthoek van de loca-

Afronding:

zomer 2020

tie te staan en moet voor de zomer van 2020 gereed zijn.

Opdrachtgever: SkyNRG

SkyNRG, KLM, SHV en Schiphol hebben plannen om Europa’s eerste

Waar:

productiefaciliteit voor duurzame vliegtuigbrandstof te bouwen in Delfzijl.

Delfzijl

Capaciteit: 20-60 MW (9000 ton waterstof) Opdrachtgever: Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam Waar:

Tata Steel IJmuiden

Capaciteit:

100 MW

30 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

Om aan voldoende waterstof te komen, bestuderen Nouryon en Gasunie een uitbreiding van een geplande groene waterstofeenheid.

Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam willen samen een groene waterstoffabriek bouwen op het terrein van Tata in IJmuiden.

Projecten Opdrachtgever: SterCore

Stercore zet mestoverschotten om in hoogwaardige meststoffen én groen

Waar:

Emmtec, Emmen

gas en kan op die manier jaarlijks twintig miljoen kuub groen gas produ-

Capaciteit:

20 miljoen kuub groen gas

ceren.

Opdrachtgever: SCW Systems, Gasunie

De technische startup SCW Systems ontwikkelde een manier om bio-

Waar:

Investa Alkmaar

massa in superkritisch water om te zetten in groen gas, dat direct in het

Capaciteit:

13,5 miljoen kuub groen gas

hogedrukleidingnet van Gasunie kan worden geïnjecteerd.

Opdrachtgever: Gasunie Transport Services

GTS breidt de stikstofinstallatie in Zuidbroek uit. Het project omvat ook

Waar: Zuidbroek

een mengstation inclusief vier kilometer nieuwe leiding, en aansluitleidin-

Afronding:

2022

gen op bestaande gasleidingen en een stikstofleiding die is verbonden

Investering:

500 miljoen

met de stikstofcaverne in Heiligerlee.

Opdrachtgever: Noord-Nederlandse bedrijven

Bedrijven en overheden in Noord-Nederland willen de komende 12 jaar

Waar:

Noord-Nederland

2,8 miljard euro investeren in emissievrije waterstof. Het Integraal water-

Investering:

2,8 miljard

stofplan Noord-Nederland behelst een portefeuille van ruim dertig projec-

Afronding:

2031

ten om productie, gebruik en transport van waterstof op te schalen.

Opdrachtgever: Oiltanking Antwerp Gas

Oiltanking Antwerp Gas Terminal heeft het EPC-contract voor de bouw

Terminal

van een grote, gekoelde opslagtank in Antwerpen toegekend aan een

Capaciteit:

145.000 kuub

consortium van Engicon (Geldof) en BAM Contractors.

Afronding:

Eind 2021

Opdrachtgever: NAM

Op de NAM-locatie van de voormalige gaszuiveringsinstallatie (GZI) in

Waar:

Emmen komt mogelijk een groene waterstoffabriek. Eigenaar NAM gaat

Emmtec, Emmen

met verschillende partners deze optie nader onderzoeken.

Elektriciteit Opdrachtgever: NeuConnect

NeuConnect is een voorgestelde onderzeese hoogspanningsverbinding

Waar: tussen Isle of Grain en

op basis van gelijkstroom tussen de elektriciteitsnetwerken van Groot-

Fedderwarden Investering:

1,6 miljard euro

Afronding:

2023

Brittannië en Duitsland.

Opdrachtgever: Enexis

Enexis Netbeheer investeert 250 miljoen euro extra in haar energienet. De

Waar: Noordoost en zuidoost

netbeheerder verwacht de komende jaren flinke hoeveelheden duurzame

Investering:

Nederland

energie uit zon en wind aan te sluiten op haar netwerk. Tot 2021 gaat het

250 miljoen euro

om bijna 2200 megawatt. In de jaren daarna verwacht de DSO nog eens

Afronding: 2021-2030

ruim 3300 megawatt aan te kunnen sluiten.

Opdrachtgever: TenneT

TenneT laat het modulaire hoogspanningsstation van de toekomst bouwen

Waar:

Hengelo en Nederweert

door Croonwolter&dros. Deze zal als basis dienen voor een tien jaar durend

Start:

medio 2022

vervangingsprogramma van circa 150 stuks 110kV en 150kV stations.

Biomassa Opdrachtgever: Sparkling Biomass

Sparkling Biomass bouwt een vijftien megawatt thermisch bio-wkk. De

Waar:

Innofase, Duiven

stoom wordt direct geleverd aan een aardappelverwerker die er zijn

Afronding:

2020

drooginstallaties mee voedt.

Capaciteit:

12.500 MWh elektriciteit en 87.600 MWh warmte

Mist u nog een project in ons overzicht? Mail het ons: info@industrielinqs.nl

UTILITIES 31 nr. 1 - februari 2020

AQUA NEDERLAND VAKBEURS IN TEKEN VAN SAMENWERKING

Binnenkort opent de Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen combinatie haar deuren in Evenementenhal Gorinchem. In veel opzichten een bijzondere editie, vanwege de uitbreiding naar de vernieuwde bovenverdieping. Hierdoor ontstaat zo’n 4.000 vierkante meter aan extra aanbod. Ook maakt beursorganisator Easyfairs het beursmotto bekend: ‘Samen werken aan water’. Dit komt via meerdere initiatieven tot uiting, waarbij Easyfairs 370+ exposanten samenbrengt en optrekt met een breed pallet aan verenigingen uit de waterbranche.

zoals Siemens, Blue-tec, ABB B.V., H2O Biofouling Solutions en Powerspex etaleren hun innovaties, producten en toegevoegde waarden. Voor de technische managers, engineers, technologen en operators zijn uiteraard ook de gevestigde namen en vertrouwde gezichten met hun laatste ontwikkelingen, waaronder Vega meet- en regeltechniek, Endress+Hauser Nederland, NKI Neede, Hach, JUMO Meet- en Regeltechniek, Van der Ende Groep, Grundfos Nederland en KSB Nederland.

Het motto ‘Samen werken aan water’ is niet zomaar uit de lucht gegrepen. Met de vele uitdagingen in klimaatadaptatie, waterbesparing en het bewaken van de waterkwaliteit is samenwerking in de keten en over elkaars grenzen heen kijken ontzettend belangrijk.

Verbreding in waterthema’s Tijdens Aqua Nederland Vakbeurs wordt voor het eerst uitgebreid ingespeeld op actuele vraagstukken met betrekking tot de klimaatadaptieve stad en energieneutrale oplossingen.

Daarnaast worden er een speciale kennisdagen ingericht voor de bezoekers uit de waterschappen, drinkwaterbedrijven en de industrie.

De Aqua Nederland Vakbeurs telt meerdere nieuwe exposanten met watertechnologie oplossingen voor de drinkwater-, afvalwater- en industriewaterketens. Klinkende namen

Beide beurzen zijn na voorinschrijving gratis te bezoeken op 17, 18 en 19 maart 2020 in Evenementenhal Gorinchem.

Agenda Watervisie 2020: Het schaduwministerie van Water 13 februari Dudok Huis Tata Steel, IJmuiden www.watervisie.nl

Als de watervoorziening van burgers in gevaar komt, dreigen bedrijven hun license-tooperate te verliezen. De industrie wordt vaak gezien als veroorzaker van het klimaatprobleem, maar kan juist deel van de oplossing zijn. Wie kan de industrie beter vertegenwoordigen dan een Schaduwminister van Water? Tijdens Watervisie 2020 stellen de kandidaat ministers zich aan u voor en kunt u kiezen wie u mag vertegenwoordigen in Den Haag en Brussel.

StocExpo Europe 10-12 maart Ahoy Rotterdam Stocexpo.com

Het grootste internationale event voor de tank terminal industrie wordt gehouden op 10 – 12 maart in Ahoy, Rotterdam, gelegen in het hart van het ARA-gebied. De drie daagse vakbeurs en conferentie trekt meer dan 3500 industrieprofessionals vanuit 70 landen.

Aqua Nederland 17-19 maart Evenementenhal Gorinchem www.aquanederland.nl

De 14e editie plaats van Aqua Nederland Vakbeurs i wordt wederom in combinatie met RioleringsVakdagen georganiseerd. Met de komst van Next Level, de vernieuwde moderne beurshal op de bovenverdieping, breidt het platform voor de (afval)watermarkt verder uit. Door de plaatsing van een extra roltrap centraal op de beursvloer wordt de bovenverdieping een integraal onderdeel van Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen. Met deze extra ruimte wordt een volledig aanbod in waterthema’s gepresenteerd in de vorm van workshops, kennissessies en advies, naast de traditionele marktplaats waarin de combinatiebeurs nog steeds ieder jaar groeit.

Eindevent Corrosie onder Isolatie 24 maart Fieldlab Campione, Gilze Rijen www.worldclassmaintenance.com

Tijdens het kennisdelingsevent op 24 maart geven de CUI-projectpartners een uitgebreide presentatie van alle deliverables om corrosie onder isolatie te voorkomen en/ of beter op te sporen. Het WCM-project Corrosie onder Isolatie beoogt het voorkomen van industriële calamiteiten door tijdige detectie van corrosie onder isolatie middels adequate non destructive testing (NDT) technieken, door inspectie monitoring systemen en door selectie van geschikte coatings. Het doel is het ontwikkelen van een Risk Based Inspections-methodiek.

Maintenance en Pumps & Valves Belgium 25 en 26 maart Antwerp Expo, Antwerpen www.maintenance-expo.be www.pumps-valves.be

Geen productieproces dat ontsnapt aan de trends naar digitalisering. Maar kan u alles nog volgen? De combinatie van Maintenance en Pumps & Valves biedt u een volledig overzicht van alle nieuwe ontwikkelingen in onderhoud, shutdown-technologie, productiebetrouwbaarheid, procesapparatuur, kleppen en pompen. Meer dan driehonderd exposanten bieden samen een unieke combinatie voor industrieprofessionals. Aparte zones bundelen oplossingen voor het onderhoud en voor de vloeistof- en gastechnologie van de toekomst. En in de masterclasses en krijgt u tips, tricks en trends rond onderhoudsstrategieën, productiebetrouwbaarheid, Industrie en Maintenance 4.0, en veiligheid. De beursorganisatie verwacht meer dan vijfduizend bezoekers die komen netwerken, zakendoen, kennis bijschaven en inspiratie opsnuiven.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 33 nr. 1 - februari 2020

In het volgende nummer UTILITIES 2 VERSCHIJNT IN MAART

Thema: Energie-infrastructuur en asset management

Einde levensduur Hemweg 8

Uit de mottenballen

Net wel of net niet

De uitfasering van de Nederlandse

De industrie moet elektrificeren, maar

Wie kon in 1994 vermoeden dat de

kolencentrales heeft een positief effect

heeft dan wel een behoorlijke uitda-

kolengestookte Hemweg 8 zijn econo-

op een aantal centrales die in de mot-

ging: de netcapaciteit. Nu al ontstaat

mische levensduur niet vol zou maken?

tenballen lagen. Nouryon gaat de

congestie op het hoog- en midden-

De centrale had nog minstens vijftien

warmtekracht-eenheid Delesto 2 weer

spanningsnet vanwege grootschalige

jaar kunnen doordraaien, maar moet

ingebruik nemen. En ook de Claus C

zonneparken. De netbeheerders zijn

gedwongen sluiten. Een eerbetoon aan

centrale is inmiddels weer beschikbaar

dan ook naarstig op zoek naar oplos-

de mensen die de centrale 26 jaar in

voor levering aan het net. De vraag is

singen. Zo zou de elektrische vlucht-

conditie hebben gehouden en hem nu

of de trend doorzet naar andere assets

strook kunnen worden ingezet om

zorgvuldig afbreken.

en natuurlijk ook hoe eenvoudig ze

tijdelijke aanbodspieken op te vangen.

kunnen worden opgestart.

Het is natuurlijk wel de vraag of de betrouwbaarheid van het net daarbij niet in het geding komt.

Thema's 2020

Advertentie-index

1 Industrie- en proceswater

Easyfairs.....................................Bijsluiter, 32

2 Energie-infrastructuur en asset management

Hanze Development..................... Bijsluiter

3 IndustriĂŤle energiebesparing, Isolatie

MODELEC Data-Industrie....................... 36

4 Duurzaamheid - Waterbehandeling 5 Industrielinqs special Projecten & Innovaties 6 Vakbeurs Energie - Industrial Heat & Power special 7 Industriewaterbehandeling, ketelwaterbehandeling en legionellapreventie 8 European Industry & Energy Summit 2020

34 UTILITIES

nr. 1 - februari 2020

OMV Gas.................................................... 32 Santon Circuit Breaker Services...............4 Watervisie................................................... 10

Partners Watervisie platform

Leden Watervisie platform

EXPERTPANEL

Johan van Mourik Voorzitter SKIW

Arne Verliefde UGent

Frank Oesterholt KWR

Henri Spanjers TU Delft

Johan Raap Avans Hogeschool

Niels Groot Dow Benelux

Roy Tummers VEMW

Martijn Kruisweg AkzoNobel

Michel Grijpink Hogeschool Utrecht

Kennispartners

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Watervisie Platform?

Kijk op www.watervisie.com of neem contact op met Janet Robben: janet@industrielinqs.nl – 020 3122 085

Betrouwbare en veilige industriële datacommunicatie oplossingen vragen om samenwerken WESTERMO heeft een jarenlange geschiedenis in het ontwikkelen en produceren van betrouwbare industriële netwerkoplossingen met een bijzonder lange levensduur. In een steeds sneller veranderende omgeving, met meer connectiviteit, meer data en meer cyber dreiging zijn flexibiliteit en aanpassingsvermogen van het netwerk vereist.

WESTERMO heeft een decennia terug WeOS geïntroduceerd, haar eigen robuuste besturingsplatform voor de gehele netwerk switch lijn. Toekomstgericht met periodiek functionele uitbreidingen om adequaat kwetsbaarheden te verhelpen, het productieproces 24/7/365 efficiënt en veilig te laten functioneren. En MODELEC helpt je daar graag bij.

MODELEC, waarmee kunnen wij je helpen?

• • • • •

Industrieel Ethernet switch, compact voor laag 2 switching tot routing

Netwerk ontwerpen Configureren Afname testen FAT/SAT Ondersteuning op locatie Trainingen

Industrieel Ethernet extender switch, voor bestaande 2 draads bekabeling

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

Industrieel Ethernet routing switch, krachtig voor de meest robuuste vorm van ICT

HÉT TOONAANGEVENDE EVENEMENT VOOR DE NATIONALE WATERBRANCHE

Bestel direct uw

gratis ticket

17, 18 & 19 MAART 2020 EVENEMENTENHAL GORINCHEM

WWW.AQUANEDERLAND.NL TWITTER.COM/AQUA_RIO_EH

191217 Aqua20-DM-210x148mm.indd 1

COM/AQUA_AQUA_EN_RIO

19/12/2019 15:58

DRIE DAGEN LANG HET MOMENT VOOR DE DRINKWATER-, INDUSTRIE- EN AFVALWATERPROFESSIONAL! Dé nationale watervakbeurs brengt ruim 370 exposanten met de laatste water(technologie)oplossingen. De beurs vindt gelijktijdig plaats met RioleringsVakdagen.

NIEUW! Aqua Nederland Vakbeurs breidt flink uit met ‘Next Level’, de vernieuwde bovenverdieping. Hier staan kennisproducten, hoogwaardig netwerken, innovaties en carrière centraal.

NIEUW! Meer en gerichte kennissessies op Industriewater Dinsdag, Waterschap Woensdag en Drinkwater Donderdag. I.s.m. met partners als KWR, ENVAQUA, Water Window, Platform DIO en Energie- en Grondstoffenfabriek.

BESTEL DIRECT UW GRATIS TICKET MET CODE:

3154 1.

2.

3.

4.

5.

Ga naar www.aquanederland.nl Vul uw registratiecode in Vul uw gegevens in Na registratie ontvangt u uw ticket per mail Print deze uit en neem hem mee tijdens uw bezoek of toon hem op uw smartphone

DEZE UITNODIGING WORDT U AANGEBODEN DOOR:

Utilities *TOEGANGSPRIJS ZONDER INSCHRIJVING BEDRAAGT €20,-.

OPENINGSTIJDEN 17, 18 & 19 MAART 2020 van 10.00 - 18.00 uur

WWW.AQUANEDERLAND.NL

BEZOEKADRES: Evenementenhal Gorinchem • Franklinweg 2, 4207 HZ Gorinchem • T +31 (0) 523 – 289 818

191217 Aqua20-DM-210x148mm.indd 3

19/12/2019 15:58