Utilities 2015 02lores

UTILITIES NUMMER 02 - april 2015 • ZESTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Matthias Haag: ‘Helder verdienmodel maakt wind op zee aantrekkelijk’ Sluit gas niet uit in energietransitie Europese gasmarkt in flux www.utilities.nl

Van wind gas maken Soms biedt de wind meer stroom dan we op dat moment nodig hebben. We kunnen die kostbare energie op een slimme manier (elektrolyse) omzetten in duurzaam gas. Zo kunnen we het bijmengen in ons aardgassysteem en slaan we het op voor later gebruik.

Door onze gasinfrastructuur ook als opslagmedium in te zetten kunnen we het rendement van duurzame energie vergroten.

Power-to-gas wordt dit genoemd, en we onderzoeken hoe dit realiteit kan worden. Zodat zon en wind de ruimte krijgen om te groeien, terwijl onze energievoorziening ondertussen stabiel en betrouwbaar blijft. www.gasunie.nl /newenergy

i n h o u d

V E R D E R Technologie

Interview Matthias Haag

14

Met onder andere innovaties op het gebied van golfenergie, een nieuw sponsachtig materiaal dat de capaciteit van lithium-ion batterijen kan vergroten en een innovatie die ervoor zorgt dat het isolatieplastic van hoogspanningskabels een ruim 26 procent hogere spanning kan weerstaan.

Europese gasmarkt in flux

26

Woelige tijden voor de Europese gasmarkt. Om de Russische machtspolitiek te beperken, wil de net opgerichte Europese Energie Unie een inkoopblok vormen.

Tegelijkertijd lijkt de LNG-markt inmiddels zo volwassen dat de prijs concurreert met pijpgas uit Rusland.

Nederland zal moeten investeren in de relatie met nieuwe gaslanden om zijn leveringszekerheid te kunnen blijven garanderen.

Buurtbatterij houdt zonne-energie in de wijk

30

Hoewel het opslaan van elektriciteit op dit moment financieel nog niet haalbaar is, wil Enexis hiermee toch praktijkervaring opdoen. Daarom ontwikkelde het bedrijf de Smart Storage Unit, ook wel de buurtbatterij genoemd. Een praktijkproef in Etten-Leur wees uit dat het mogelijk is lokaal opgewekte zonne-energie op te slaan en zo het middenspanningsnet te ontlasten.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Product en oplossing Market Review Agenda In het volgende nummer

5 6 8 34 36 37 38

10

Aan ervaring in de windenergiebranche heeft Matthias Haag geen gebrek. Voor zijn vorige werkgever Shell was hij projectmanager van windpark bij Egmond aan Zee. Hoewel een offshore windpark met 39 windturbines met een gezamenlijk vermogen van 108 megawatt behoorlijk indrukwekkend is, lijkt het haast een vingeroefening vergeleken met het project waar Haag nu CEO van is: het Gemini Offshore park.

Energieopslaglabel maakt keuze makkelijker

16

Energieopslag is tot nog toe een bottleneck voor de grootschalige invoer van duurzame energie. Hanzehogeschool Groningen ontwikkelde een energieopslaglabel om een vergelijk te kunnen maken tussen de vele vormen van energieopslag en zo een gewogen keuze te maken.

Rondetafeldiscussie Gas

28

De rol van gas als ideale transitiebrandstof staat onder druk. Maar is dit terecht? Deelnemers aan de rondetafeldiscussie van het Utilities Platform vinden het niet verstandig aardgas uit te sluiten: ‘In de transitie naar duurzame energie hebben we alle bronnen nodig. Maar bedrijven moeten wel bereid zijn mee te veranderen met de markt.’

UTILITIES 3 nr. 2 - april 2015

9 - 11 JUNE 2015 AMSTERDAM RAI AMSTERDAM THE NETHERLANDS

SECURE POWER FOR A SUSTAINABLE ECONOMY

POWER-GEN Europe, features the industry’s most comprehensive multi-track conference, examining critical aspects of the entire power generation sector. The content puts strategic thinking and technical innovation to the fore, making it an essential event for power industry professionals.

• •

The conference is an opportunity to take a health check on strategic and technical developments right across the sector and in the vital nexus between renewable and traditional power. Major themes are expected to include:

• • •

•

Opportunities arising from new market designs Solutions that manage the impact on the grid of growing variable power Low carbon technology development and deployment Flexible generation solutions Mothballing and decommissioning strategies Energy efficiency and optimization approaches

The conference runs alongside an expansive exhibition floor featuring the leading suppliers, sub-suppliers and service providers across the entire power generation value chain.

To find out how your business can benefit from participating at POWER‐GEN Europe 2015 please contact:

Exhibition & Sponsorship Sales POWER-GEN Europe UK, Italy, France, Greece & Benelux: Gilbert Weir Jnr. T +44 (0) 1992 656 617 E exhibitpge@pennwell.com

Middle East: Feraye Parcali Gurel T + 90 (0) 532 612 77 17 E ferayeg@pennwell.com

Asia, Southern Germany, Austria & Switzerland: Kelvin Marlow T +44 (0) 1992 656 610 E exhibitpge@pennwell.com

Latin America, Spain & Portugal: Juan Gimenez T +54 11 4787 3817 E exhibitpge@pennwell.com

Russia & CIS Natalia Gaisenok T +7 495 258 31 36 E nataliag@pennwell.com

North America: Bridgett Maddux T +1 918-549-0473 E exhibitpge@pennwell.com

Northern Germany, Scandinavia & Eastern Europe: Leon Stone T +44 (0) 1992 656 671 E exhibitpge@pennwell.com

China (Agent) Liu Zizhen China Exhibition World Co.Ltd T +86-10-65920071-888 E liuzizhen@world-fairs.org

Svetlana Struckova T +7 495 258 31 36 E svetlanas@pennwell.com

www.powergeneurope.com Owned and Produced by:

Presented by:

Supported by:

Co-located with:

Join us in Amsterdam for the industry health check

0441_PGE15_ADVERT_185x267mm.indd 1

11/10/14 4:07 PM

Folklore Aardgas was tot voor kort nog de transitiebrandstof bij uitstek. De schoonste fossiele bron, flexibel in te zetten en bovendien net zo Nederlands als tulpen, klompen en windmolens. De Nederlanders zetten meer dan vijftig jaar geleden de standaard voor aardgas neer en handelaren als wij zijn verdienden we er ook behoorlijk wat geld aan. Op het moment van schrijven staat het aardgasdebat in de Tweede Kamer nog te beginnen, maar de oppositiepartijen ruiken lont. Het tij lijkt gekeerd en net als de klompen en misschien zelfs de windmolens krijgt de productie van aardgas de status van folklore; iets van vroeger dat we zo nu en dan uit de kast trekken. Nadat schoorvoetend is toegegeven dat er toch wel enig verband was tussen de aardgaswinning en de aardbevingen was het vertrouwen van de Groningers in de Rijksoverheid al tot een nulpunt gedaald. Maar nu zelfs aardbevingen boven de 3,9 op de schaal van richter niet worden uitgesloten, is het hele land anti aardgas. En dat is in mijn ogen onterecht.

Natuurlijk moeten er alternatieven komen voor fossiele brandstoffen, maar om nu direct aardgas af te schaffen, is het kind met het badwater weggooien. Op dit moment draaien de steenkoolcentrales volop terwijl een aantal gascentrales in de mottenballen staat. Als de overheid zijn milieudoelstellingen serieus neemt, dan is dit minstens net zo erg als een aardbeving. Het probleem met CO2 is echter dat het niet te ruiken, proeven of voelen is. We zullen niet omkomen door CO2, maar merken pas de gevolgen als het klimaat aan de deur klopt.

Het is ongelovelijk hoe snel de publieke opinie tegen de gaswinning in Groningen is gekeerd en de milieulobby kan hier alleen maar afgunstig naar kijken. Als de politiek vandaag kiest voor verduurzaming van de energievoorziening, kan dat bij wijze van spreken morgen worden uitgevoerd. Maar dan moet de maatschappij wel de consequenties dragen zoals zo nu en dan een black out en hoge energieprijzen. Het kan dus wel en een kleine ramp zou de introductie van renewables versnellen. Maar persoonlijk hoop ik dat het geleidelijker en pijnlozer gaat en daar kan aardgas bij helpen. david@industrieperspectief.nl

COLOFON zestiende jaargang nummer 2 - april 2015 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Klaas Dijkstra - Inzet advies www.inzet-advies.nl Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt manstilzwijgend uw abonnement steeds met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2015 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 2 - april 2015

infostroom Europese Energie Unie van start In een officieel persbericht, kondigt Eurocommissaris Juncker zijn strategie rondom de European Energy Union aan: Energie wordt gebruikt om gebouwen te verwarmen en te koelen, om goederen en mensen te transporteren en is een voorwaarde voor de economie. Maar met verouderde infrastructuur, slecht geïntegreerde markten, en ongecoördineerd beleid zullen onze consumenten, huishoudens en bedrijven niet profiteren van een grotere keuze of van lagere energieprijzen. Het is tijd om

de interne energiemarkt te voltooien in Europa. De Europese Commissie licht haar strategie toe voor een veerkrachtige Energie Unie met toekomstgericht beleid inzake klimaatverandering.

Speerpunten in het beleid zijn energiesolidariteit, een vrije energiemarkt, energie-efficiency en de overgang naar een koolstofarme samenleving. Het zogenaamde gasgebouw heeft zich volgens de OVV steeds gericht op optimale opbrengsten en leveringszekerheid, en niet op de veiligheid.

Kamp neemt in juli beslissing gas Minister Kamp lijkt niet te vermurwen om uitspraken te doen over het dichter draaien van de gaskraan. De partijen uit de coalitie en de oppositie struikelden tijdens het debat over de gaswinning in Groningen in ieder geval over elkaar om de minister vooral op het hart te drukken dat er echt iets moet veranderen. Kamp zegt echter pas in juli een definitief besluit te nemen.

‘Decennialang is onzorgvuldig gehandeld en is de veiligheid van Groningers verwaarloosd’, concludeert Jan Vos (PvdA). Kamp heeft om die reden inmiddels spijt betuigd aan de Groningers. De Kamer adviseert de minister om de aanbevelingen van het rapport over te nemen: betrokkenheid van andere ministeries bij de gaswinning, een rol voor provincies en gemeenten, onafhankelijker toezicht, een versterkte onderzoeksplicht van mijnbouwondernemingen en heldere communicatie met burgers over onzekerheden bij delfstoffenwinning. In de kabinetsreactie eind maart zullen wij de ‘heldere aanbevelingen’ uitwerken, reageert de minister.

Amsterdam proeftuin energieonderzoek NWO, Shell en Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions (AMS) bundelen hun krachten in het URSES-onderzoeksprogramma, dat zich richt op onderzoek en ontwikkeling van slimme en duurzame energiesystemen.

Door de betrokkenheid van AMS krijgen de onderzoekers nu de mogelijkheid hun potentiële innovaties te testen in de stedelijke context van de regio Amsterdam.

NWO en Shell investeerden vorig jaar samen 6,5 miljoen euro in onderzoeksprogramma Uncertainty Reduction in Smart Energy Systems (URSES).

Multidisciplinair onderzoek naar tech6 UTILITIES nr. 2 - april 2015

nologieën, algoritmen en ICT moet bijdragen aan een versnelde ontwikkeling van slimme energiesystemen. Het gaat in totaal om elf onderzoeksprojecten bij verschillende Nederlandse universiteiten.

De deelname en bijdrage van AMS maakt het voor de onderzoekers mogelijk om hun URSES-projecten te vertalen naar praktische toepassingen in de metropoolregio Amsterdam als daar behoefte aan en draagvlak voor is.

Daarnaast worden op deze manier toponderzoekers en het bedrijfsleven vanuit heel Nederland aan AMS en aan de metropoolregio Amsterdam verbonden.

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

Subsidie voor energie-innovatie Het ministerie van Economische Zaken stelt 103 miljoen euro beschikbaar voor energie-innovatieprojecten. Dit doet zij via diverse subsidieregelingen van de Topsector Energie. Het doel van deze Topsector is schone en efficiënt opgewekte energie, die Nederland economisch sterker maakt. Het eerste deel van de subsidie, de eerste subsidietranche, is nu gepubliceerd en aanvragen kunnen vanaf 1 april worden ingediend. Later dit jaar volgt nog een tweede tranche.

De subsidies zijn bedoeld voor energie-innovatieprojecten van privaat-publieke samenwerkingsverbanden (overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven). Het gaat om combinaties van onderzoek, ontwikkeling en demonstratie.

De in te dienen projecten moeten passen binnen de thema’s en focus van de Topsector Energie zoals energiebesparing in de industrie en gebouwde omgeving, bio-energie, LNG, smart grids, wind op zee, zonne-energie en het sociale innovatieprogramma STEM. Behalve bij projecten voor de regelingen DEI en Hernieuwbare Energie; die richten zich ook op andere energiethema’s.

Rotterdam wil gesloten afvalwaterketen In de regio Rotterdam werken de waterschappen en gemeenten nauw samen aan een toekomstbestendige afvalwaterketen. De visie zet in op een verandering naar een gesloten afvalwaterketen in 2050. Dit wil zeggen meer aandacht voor het sluiten van kringlopen en voor het terugwinnen van energie en grondstoffen uit afvalwater, zoals cellulose en fosfaat.

De langetermijnvisie (LTV) is het richtpunt voor alle betrokken partijen: professionals, inwoners, bestuurders en ketenpartners die mogelijkheden zien voor samenwerking. De visie legt een toekomstbeeld vast van de Rotterdamse afvalwaterketen met 2050 als richtpunt. De route daar naartoe zal worden vastgelegd in een afzonderlijke strategie.

De visie zet in op een verandering naar een gesloten afvalwaterketen in 2050.

Dit wil zeggen meer aandacht voor het sluiten van kringlopen en voor het terugwinnen van energie en grondstoffen uit afvalwater, zoals cellulose en fosfaat. Dit kan worden gebruikt voor bijvoorbeeld voor kunstmest of papieren bekertjes. De basis is het bestaande robuuste Rotterdamse watersysteem, zoals dat in de afgelopen decennia is opgebouwd, bestaande uit sloten en singels, riolering en afvalwaterzuivering.

IEA voorspelt herstel oliemarkt De recente val van de olieprijzen zal tot een nieuw evenwicht leiden in de oliemarkt die de traditionele marktprincipes van vraag en aanbod uitdagen, zei het Internationaal Energie Agentschap (IEA) in haar jaarlijkse Medium-Term Oil Market Report. Tegelijkertijd publiceerde het energieagentschap haar prognoses voor februari. De algemene verwachting is dat met name in de eerste helft van het jaar de olieproductie zal afnemen, waardoor de prijs op den duur zal stijgen.

De schalieolie-revolutie in de Verenigde Staten en een Opec die zijn machtspositie niet wilde opgeven, zorgde voor een vrije val van de olieprijs. Inmiddels lijkt Opec niet in zijn opzet te slagen de Amerikanen uit de markt te drukken.

Hoewel de Amerikanen wel degelijk hun productie hebben teruggebracht, verwacht de IEA dat die weer snel kan worden opgevoerd zodra de prijzen weer gunstiger zijn. De productie van Rusland zal door economische sancties en afnemende investeringen alleen maar afnemen. Men verwacht dat het land in 2020 nog maar zo’n 10,4 miljoen vaten per dag produceert.

Gasunie gaat de komende jaren in het hele land oudere onderdelen van het regionale gastransportnet renoveren omdat ze het einde van hun technische levensduur naderen.

Er worden 2800 afsluiterschema’s, 1000 gasontvangstations en 80 meeten regelstations aangepast.

Grontmij gaat de technische ingenieursdiensten voor het aanpassen van bestaande gasinstallaties verzorgen.

De totale geschatte engineeringomzet voor Grontmij binnen het vijfjarig raamcontract bedraagt 15 tot 20 miljoen euro.

Westpoort Warmte (WPW), een samenwerking tussen Nuon en AEB Amsterdam (AEB) gaat flink investeren in de warmtevoorziening van Amsterdam Noord. Het gaat om een gezamenlijke investering van 35 miljoen euro voor het realiseren van een warmtetransportleiding ‘Noorderwarmte’ om Amsterdam Noord van schone warmte te voorzien.

Windpark Borkum levert sinds kort de eerste stroom. Het windpark op zee bestaat uit veertig windturbines en ligt op 45 kilometer voor de kust van het Noordzee-eiland Borkum (net over de grens in Duitsland). De energieproductie van het windpark is jaarlijks 800.000 MWh. HVC heeft een aandeel van ruim zes procent (13 megawatt).

Hiermee kan het bedrijf ruim 15.000 huishoudens jaarlijks van groene elektriciteit voorzien.

Er is 45 miljoen euro beschikbaar voor een sectorplan voor de arbeidsmarktregio Groningen. In ieder geval zullen ruim 1.000 mensen worden begeleid naar ander werk en ruim 4.500 werknemers worden om- of bijgeschoold onder andere naar de bouw, chemie en energie.

uw mailbox?

Al het nineuvoworsoninze nieuwsbrief op Meld u aa

utilities.nl!

UTILITIES 7 nr. 2 - april 2015

Trending news op www.utilities.nl

1

TenneT bereidt zich voor op zonsverduistering

2

Shell draait investeringen met vijftien miljard terug

3

Met restwarmte industrie en centrales veel aardgas te besparen

Op vrijdag 20 maart 2015, tussen 09:30 en 11:48 uur, vond in Noordwest-Europa een gedeeltelijke zonsverduistering plaats. Aangezien we in Europa steeds meer zonne-energie toepassen, kan een zonsverduistering een groot effect hebben op de elektriciteitsvoorziening van Noordwest Europa. Om eventuele onbalansproblemen het hoofd te bieden, kocht TenneT extra vermogen in.

In Europa kan dit op een zonnige dag een tijdelijk verlies van 34.000 Megawatt (MW) oftewel 34 Gigawatt betekenen. Aangezien het hele Europese elektriciteitsnet met elkaar verbonden is en de zonsverduistering overal tegelijkertijd plaatsvindt, heeft dit een effect op de gehele Europese balanshandhaving.

De komende drie jaar snijdt Shell flink in investeringen.

In totaal bezuinigt het bedrijf zo’n vijftien miljard dollar.

Volgens Shell werden door de lage olieprijs sommige projecten te duur. De uitspraak kwam na de bekendmaking van de jaarcijfers van het bedrijf. Ben van Beurden, topman Shell Nederland, benadrukt dat het bedrijf ondanks de bezuinigen in de kosten nog wel zal blijven investeren in winstgevende projecten. Van Beurden spreekt over een periode van prijsfluctuatie en onzekerheid. ‘Daarom moeten natuurlijk voorzichtig zijn wat betreft ons investeringsprogramma.’

Door de restwarmte van energiecentrales en de procesindustrie te benutten kan Nederland besparen op het energiegebruik. Daardoor zou het aardgas uit eigen bodem, als hoogwaardige vorm van energie, vier keer zo effectief ingezet kunnen worden. Dat blijkt uit het promotieonderzoek van planoloog Ferry van Kann. Centraal in de redenering van Van Kann staat de hiërarchie van energie.

Zo staat stroom hoog op de ladder omdat het op zoveel verschillende manieren toepasbaar is. Helemaal onderaan de staat warmte. De uitdaging is om het gebruik van hoogwaardige energie zoveel mogelijk te beperken tot activiteiten die niet op ‘lagere’ energiebronnen kunnen draaien.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 2 - april 2015

4

199 miljoen BioMCN onaangeroerd

December 2012 stelde de Europese Unie 199 miljoen euro subsidie beschikbaar voor een groene biobrandstoffabriek van een consortium rond BioMCN in Delfzijl. Die miljoenen liggen nog steeds te wachten, maar de daadwerkelijke bouw van Woodspirit is nog steeds niet begonnen. De initiatiefnemers verwachten dat de Europese Unie het plan extra tijd geeft.

5

Tocardo installeert drie turbines in Afsluitdijk

Tocardo Tidal Turbines heeft drie van haar T1 getijdenturbines geïnstalleerd in het Tidal Testing Centre in een sluis in de Afsluitdijk. Als de proef slaagt, wil het bedrijf uiteindelijk meerdere van dit soort turbines op de Afsluitdijk installeren, wat een vermogen van zo’n twee megawatt moet opleveren.

6

Chemiereus stelt 500.000 euro beschikbaar voor vijf winnaars

Het jarige chemieconcern BASF zoekt naar nieuwe ideeën voor de opslag van duurzame energie. Met dit doel lanceert BASF, dat dit jaar 150 jaar bestaat, de Open Innovation Contest. De Duitse chemiegigant hoopt dat innovatieve chemie-oplossingen energieopslag betaalbaar kunnen maken. In november 2015 kiest BASF uit de inzendingen vijf winnaars. Zij ontvangen elk een geldprijs van 100.000 euro en krijgen de kans om samen met BASF het idee verder te onderzoeken.

7

Industrie heeft wind mee

8

GDF Suez wint contract Franse windparken

9

Hernieuwbare energie dringt CO2-emissie Europa terug

Alle branches in de industrie zullen dit jaar gaan groeien.

Dat staat in een rapport van de ABN AMRO. De positieve vooruitzichten worden onder meer ingegeven door de hoge stand van de inkoopmanagersindex in januari en het relatief hoge niveau van producentenvertrouwen.

Het consortium GDF SuezArreva is geselecteerd voor de bouw en exploitatie van twee offshore windparken nabij Le Tréport en YeuNoirmoutier, allebei goed voor 496 megawatt. Het consortium, dat verder bestaat uit DP Renewables, Neoen Marine en Areva, wil op beide parken 62 Areva-windturbines neerzetten met een vermogen van acht megawatt per stuk.

Windenergie, zonne-energie en biomassa hebben de uitstoot van broeikasgassen in 2013 teruggedrongen, zo meldt de European Environment Agency (EEA).

De bijdrage van Nederland aan dit succes is overigens niet zo heel groot. Volgens EAA zou zonder de huidige investeringen in duurzame opwekcapaciteit de emissie van broeikasgassen in 2012 zo’n zeven procent hoger liggen dan dat jaar daadwerkelijk is uitgestoten.

Energie Unie wil 10 Europese energiemarkten koppelen De Europese Unie heeft officieel zijn strategie bekendgemaakt rondom de Europese Energie Unie.

Eurocommissaris Jean-Claude Juncker met Frans Timmermans aan zijn zijde om de regulering in banen te leiden, zal trachten de krachten te bundelen om gezamenlijk klimaatuitdagingen het hoofd te bieden, maar zeker ook leverings- en voorzieningszekerheid van energie te borgen.

UTILITIES 9 nr. 2 - april 2015

Energie Superlatieven schieten tekort voor het Gemini

offshore windpark. De grootste op de Noordzee, naar schatting de grootste hoeveelheid duurzame stroom van de wereld en de grootste investering op projectbasis voor duurzame energie. CEO Matthias Haag wil de markt op het hart drukken om vooral te blijven samenwerken: ‘Om echt succesvol te zijn, moeten we de kosten voor offshore wind verlagen.’

Helder verdienmodel maakt wind op zee aantrekkelijk Aan ervaring in de windenergiebranche heeft Matthias Haag geen gebrek.

Voor zijn vroegere werkgever Shell was hij onder meer projectmanager van het eerste grootschalige nearshore windpark bij Egmond aan Zee, ook wel bekend als Noordzeewind, dat Shell samen met Nuon bouwde.

Hoewel een offshore windpark met 36 windturbines met een gezamenlijk vermogen van 108 megawatt behoorlijk indrukwekkend is, lijkt het haast een vingeroefening vergeleken met het project waar Haag nu CEO van is: het

Gemini offshore windpark. De cijfers laten wat dat aangaat het beste voor zich spreken. Waar Noordzeewind genoeg energie levert voor honderdduizend huishoudens, voorziet Gemini in de elektriciteitsbehoefte van 785 duizend huishoudens. Die energie wordt geleverd door honderdvijftig windturbines met elk een vermogen van vier megawatt. Wat uiteindelijk een gemiddelde jaarproductie van 2,6 terawattuur moet opleveren.

Overigens zijn die honderdvijftig turbines verdeeld over twee parken,

Nationaal Windenergie Congres Matthias Haag spreekt tijdens het Nationaal Windenergie Congres.

Haag: ‘In het energieakkoord is afgesproken dat de markt streeft naar een kostenreductie van veertig procent in 2020 voor offshore wind. Als we dat soort cijfers serieus nemen, moeten we samenwerken met de hele keten en informatie blijven uitwisselen.’

Andere sprekers op het congres zijn Ed Nijpels (Borgingscommissie Energieakkoord), Ernst van Zuijlen (TKI Wind op Zee), Rob van der Hage (TenneT), Frank Coenen (Parkwind) en Rense van Dijk (Windunie).

Wanneer: 21 - 23 april Waar: Veenendaal Meer informatie: www.euroforum.nl

10 UTILITIES nr. 2 - april 2015

vandaar de naamgeving van het park.

Later in het gesprek zullen er nog meer cijfers opduiken, maar het is in ieder geval duidelijk dat dit het grootste offshore windpark wordt dat ooit in Nederland en de Noordzee is gebouwd en zelfs wereldwijd zijn er niet veel parken groter dan Gemini.

Offshore Wat meteen opvalt aan de partners van Gemini is dat de grootste aandeelhouder van Canadese afkomst is. Northland Power, Canada’s eerste onafhankelijke duurzame energieproducent, investeert voor het eerst in zijn 25-jarige bestaan in een windpark in Europa. ‘Het heldere verdienmodel heeft de partners, maar ook de banken over de streep getrokken’, zegt Haag. ‘Met de SDE+-regeling toont de Nederlandse overheid zich een betrouwbare partner en dat geeft vertrouwen.’ Naast Northland Power investeren Siemens (20 procent), Van Oord (tien procent) en HVC (tien procent) in het park. Het grootste deel van de financiering komt overigens van een keur aan banken, waaronder de Europese Investeringsbank en Export Development Canada. In totaal zit er in het park zo’n 2,8 miljard aan eigen en vreemd vermogen en dat is het grootste bedrag ooit

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

voor een duurzaam energieproject dat op projectbasis is gefinancierd.

Het is voor Nederland de eerste keer dat er een echt offshore windpark wordt gebouwd. Het park komt op een locatie die 85 kilometer is verwijderd van de kust van Groningen.

De andere Nederlandse windparken zijn zogenaamde nearshoreparken die vanaf de kust nog te zien zijn. ‘De locatie is zover op zee dat hij vanaf de kust niet te zien is, wat maatschappelijke discussies over horizonvervuiling voorkomt. Maar het park is nog dichtbij genoeg om de aanlanding van de stroom via wisselstroom te kunnen doen. We trekken daarvoor twee keer honderd kilometer kabel tussen het park en de Eemshaven.’

Investeringsklimaat Volgens Haag heeft een aantal factoren een rol gespeeld bij de investeringsbeslissing voor het park. ‘Een stabiel en duidelijk subsidiebeleid is daar één van. Op den duur zal de socialisering van het elektriciteitsnet ook helpen.’ Haag doelt op de aanlanding van de elektriciteit uit de windparken dat tot nog toe voor rekening komt voor de parkeigenaren, en ook Gemini betaalt de aanlanding nog zelf. ‘Daar komt nog bij dat de gekozen locatie ook behoorlijk gunstig is. Die locatie is voornamelijk geselecteerd op de hoeveelheid en mate van

wind. ‘Met een gemiddelde windkracht vijf is in theorie een stabiele productie te halen. Ook de diepte van dat deel van de Noordzee is nog te overzien, wat gunstig is voor de lengte van de monopiles, die de fundatie vormen van de windturbines.’

‘In 2017 nemen we het park in bedrijf en zodra we stroom leveren, krijgen we de SDE-vergoeding, die in hoogte afhankelijk is van de grijze stroomprijs.

Hoe hoger deze laatste is, hoe lager de subsidie. Daarmee wordt in ieder geval de onrendabele top afgevlakt. Na vijftien jaar loopt die vergoeding af en hebben de investeerders als het goed hun investering terugverdiend. Maar dat wil niet zeggen dat we het park dan afbreken. We bouwen een park dat minstens 25 jaar meekan en misschien nog wel langer.’

Hoe groot de daadwerkelijke rendementen zijn, daar wil Haag niet teveel uitspraken over doen. ‘Veel is afhankelijk van het weer. Hoewel de ligging van het park een van de gunstigste is in de Noordzee, kun je nooit voorspellen hoe de wind zich de komende vijftien jaar zal gedragen.’

Een misverstand wil hij wel uit de lucht halen: ‘Aan de uptime van de windturbines zal het niet liggen. Ik hoor nog wel eens mensen opmerken dat als ze langs een windpark rijden er een op de vijf stilstaat. Dat is niet

altijd omdat die turbines stuk zijn.

Wellicht dat windturbines uit de tachtiger jaren iets minder betrouwbaar zijn, maar de turbines die worden ingezet bij wind op zee hebben zeker een uptime van meer dan 90 procent. Natuurlijk blijft het onderhoud aan de turbines een uitdaging, maar ook op dat gebied wordt nog steeds veel geïnnoveerd. Siemens levert niet alleen de windturbines, maar is straks ook verantwoordelijk voor operations en maintenance. We hebben duidelijke service level agreements afgesloten over de uptime van de turbines, dus dat moet genoeg prikkels opleveren voor hen om te innoveren.’

Kosten Als de windsector het over één ding eens is, dan is het wel dat de kosten voor wind omlaag moeten. In het SER Energieakkoord wordt zelfs gesproken over een kostenreductie van veertig procent in 2020 voor wind op zee. ‘Die opdracht nemen we serieus en ik denk dat de markt zeer nauw moet samenwerken om dit voor elkaar te krijgen. We zullen de lessen die we leren met elkaar moeten delen. Een deel van de oplossing zit in opschaling. Turbines worden nog altijd groter en efficiënter. Wij zetten vier megawatt turbines neer, maar er zijn nu al exemplaren met een capaciteit van acht megawatt verkrijgbaar.

UTILITIES 11 nr. 2 - april 2015

SMIT

De beste banen voor bèta’s

BETABANEN.nl is de vacaturesite voor hoogopgeleide technici en andere bèta’s.

Op BETABANEN.nl vind je banen in techniek, (bio)chemie en procestechnologie en de maritieme sector. Van researchers tot commercieel medewerkers, van chemici tot bètadocenten, van labmedewerkers tot ingenieurs, en van starter tot leidinggevende functies.

Op de grote jobboards raak je vaak de weg kwijt in een oerwoud van aanbod.

Bij BETABANEN.nl vind je alleen actuele vacatures die binnen jouw domein vallen, een snel en helder zoekfilter en de op maat e-mailservice.

Maak voor meer gemak een zoekprofiel aan en ontvang wekelijks een vacaturemail met de banen die aan jouw persoonlijke zoekprofiel voldoen.

Ga naar www.betabanen.nl/accountaanmaken.

leerd omdat dan de weersomstandigheden het gunstigst zijn. Dus is alles er op gericht om in de zomer van 2015 alles zo soepel mogelijk te laten verlopen. Gelukkig hebben we de volledige medewerking van Havenbedrijf Groningen, die onder andere de kade heeft versterkt om het gewicht van de monopiles, die tot zo’n 950 ton per stuk wegen, te kunnen dragen.

Uiteindelijk is het Gemini-project natuurlijk een grote investering in de provincie Groningen en dat levert natuurlijk ook veel banen op. Het project levert dus echt een winwinsituatie op.’

De investering in het netwerk wordt ook relatief goedkoper naarmate de grootte van het park toeneemt. Wij, maar ook TenneT doen nu ervaring op met het aanleggen van een offshore grid en leren daar weer van. Hetzelfde geldt voor onze partner Van Oord die de fundering in de zomer gaat neerzetten. Het bedrijf heeft speciale schepen ontwikkeld om dat werk sneller voor elkaar te krijgen. Waar vroeger de masten in stukken moesten worden opgebouwd, heien ze die palen in een keer de grond in en kunnen ze dus veel sneller werken. Van dat soort investeringen profiteren uiteindelijk ook andere windparken. De offshore windindustrie is nog relatief jong, dus we leren vooral terwijl we het werk uitvoeren. Gelukkig hebben veel contractors al ervaring opgedaan bij windpark Luchterduinen en die ervaring nemen ze straks mee bij de installatie van Gemini. Die ervaring zal niet alleen de snelheid, maar ook de veiligheid ten goede komen.

We zullen straks ook metingen verrichten om de impact van het park op het milieu te kunnen meten. Als we weten hoe vogels reageren op de grote turbines of hoeveel geluid de twee parken produceren, helpt dat bij de aanvraag van een volgende windconcessie.

Wat zo’n project ook duurder maakt is het feit dat we een reservering moeten aanhouden om de boel op den duur af te breken. Want als het park niet meer wordt gebruikt, zijn we

verplicht het gebied in zijn oorspronkelijke staat achter te laten.’

Siemens past overigens één innovatie toe die het rendement van de turbines hebben verhoogd van 3,6 naar vier megawatt. Door een nieuwe techniek toe te passen die het mogelijk maakt de rotorbladen te laten torderen, konden ze vijf meter langer worden gemaakt dan normaal gesproken mogelijk zou zijn. De rotorbladen zijn nu 63 meter, maar doordat de uiteinden kunnen torderen, ontlasten ze de rotor, gondel en fundering. Ook gebruikt men een nieuwe techniek die ervoor zorgt dat de turbinebladen bij hoge windsnelheden minder wind vangen. Daardoor kunnen de turbines nog bij zeer hoge windsnelheden blijven produceren.

Logistiek Voorlopig zit het park nog in de projectfase en is de aandacht met name gericht op het zo snel en veilig mogelijk aanleggen van de fundering en de infrastructuur. In Groningen is het transformatorstation op land, dat de spanning van 220 kilovolt omzet in 380 kilovolt, inmiddels in aanbouw en ook offshore zijn de eerste werkzaamheden uitgevoerd.

‘Het logistieke proces is nog de grootste uitdaging’, zegt Haag. ‘De monopiles worden in Limburg en Hamburg gebouwd en worden over het water vervoerd naar de Eemshaven en de turbines en rotorbladen komen uit Denemarken. De fundaties moeten in de zomermaanden worden geïnstal-

Operatie Over de inpassing van de windenergie in het hoogspanningssysteem hoeft Haag zich geen zorgen te maken, dat doet TenneT wel. Toch denkt hij dat de ingebruikname van zo’n groot park niet direct tot problemen hoeft te leiden. ‘Er is altijd al discussie geweest over inpassing van windenergie in het energienet. Eerst dacht men dat de grenzen ophielden bij een aandeel van vijf procent wind in het totale energiesysteem, maar inmiddels produceert Denemarken al zo’n dertig procent van zijn stroom met windturbines. Natuurlijk zou het efficiënter zijn als het Europese elektriciteitsnet meer met elkaar wordt verknoopt. Dan kunnen wij profiteren van de zonnestroom uit Spanje en zij van onze windenergie. Voorlopig is het aandeel wind in Nederland nog niet zo groot, dus kunnen we voorlopig nog wel even doorbouwen.’

Eerste prioriteit is nu het park aan te leggen zodat het in 2017 in gebruik kan worden genomen. Daarna zal de organisatie inkrimpen en zich meer richten op operatie en onderhoud.

‘Ook die fase is best ingewikkeld. Je hebt toch te maken met een park met de capaciteit van een halve kerncentrale, verspreid over een gebied van 68 vierkante kilometer. Zoals gezegd is Siemens verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de turbines en voor de infra en funderingen loopt nog een tender. We hebben in ieder geval een helder plan en genoeg ervaring, ook in operations, om het project succesvol te maken.’ ■ UTILITIES 13 nr. 2 - april 2015

technologie Versnellingsbak vergroot opbrengst golfenergiesysteem Het nieuwe golfenergiesysteem van CorPower Ocean zet lineaire krachten om in rotatie en verdeelt de krachten over een groot aantal tandwielen. De drijvende boei genereert daarmee vijf keer meer energie per ton tegen een derde van de kosten van concurrerende technologieĂŤn.

Tot nog toe wordt nog relatief weinig gedaan met de energiepotentie van golfenergie. Met name de benodigde

hoeveelheid staal en beton per megawattuur maakte de projecten te duur.

Ook maakt het grillige verloop van golven in hoogte en timing het lastig om een golfenergiesysteem goed in te regelen voor het volledige golfspectrum. Het Zweedse bedrijf CorPower Ocean zegt een nieuw ontwerp te hebben gemaakt dat het volledige spectrum van de golf kan absorberen, waardoor het veel meer golfenergie

kan omzetten in elektriciteit.

Het systeem bestaat uit een aan de bodem van de oceaan bevestigde boei met daarin een aandrijftrein die de verticale beweging van de boei omzet in een roterende beweging. Wanneer de boei door een golf omhoog wordt gestuwd en weer neergelaten, drijft een tandheugel in de boei een achttal kleine tandraderen aan die op hun beurt een dynamo aandrijven. Door dit ontwerp worden de krachten van de golf goed verdeeld en kan er meer energie uit een golf worden gehaald dan tot nog toe mogelijk was.

De boeien zijn compact, licht van gewicht en kunnen redelijk goedkoop worden geproduceerd. Een boei van acht meter in diameter kan 250 tot 300 kilowatt produceren, waarmee een eenvoudige rekensom leert dat een cluster van honderd boeien in staat zijn 25 tot dertig megawatt te produceren.

Carbon nanobolletjes dragen bij aan duurzame energievoorziening Onderzoekers van Chalmers University of Technology hebben ontdekt dat het isolatieplastic van hoogspanningskabels een ruim 26 procent hogere spanning kunnen weerstaan wanneer koolstof balletjes ter grootte van enkele nanometers worden toegevoegd.

De onderzoekers hebben aangetoond dat verschillende varianten van een C60 koolstofbal, ook wel bekend als Buckminsterfullereen, zorgen voor een sterke bescherming tegen afbraak van de isolatiekunststof die wordt gebruikt in hoogspanningskabels.

Tot nog toe moet de spanning in de kabels worden beperkt om te voorkomen dat de isolatielaag beschadigt.

Hoe hoger de spanning hoe meer elektronen lekken in het isolatiemateriaal, wat leidt tot afbraak van de laag.

14 UTILITIES nr. 2 - april 2015

Het is voldoende om een zeer kleine hoeveelheid fullereen toe te voegen aan het isolatieplastic, waardoor het

een spanning van 26 procent hoger kan weerstaan, zonder dat het materiaal stuk gaat.

Sponsachtig materiaal vergroot capaciteit batterijen Onderzoekers van de University of California hebben een nieuw sponsachtig materiaal ontwikkeld dat de capaciteit van lithium-ion batterijen kan vergroten. Het materiaal wordt gemaakt van sponsachtige silicone nanovezels die honderd keer dunner zijn dan een menselijke haar.

Het nieuwe materiaal is gemaakt via het procedĂŠ van elektrospinning waarbij twintig- tot veertigduizend volt wordt losgelaten op een draaiend vat en een ventiel dat tetraethylorthosilicaat spuit. De nanovezels die in dit proces groeien, worden daarna blootgesteld aan magnesiumdamp waardoor het sponsachtige siliconenmateriaal ontstaat.

Het materiaal moet de gebruikelijke anoden van lithium-ion batterijen vervangen die worden gemaakt van koperfolie met een coating van grafiet, een geleidende toevoeging en een polymeer bindmiddel. Men experimenteert al langer met anoden van siliconen, maar die hebben als nadeel dat ze teveel expanderen waardoor de batterijen snel degraderen.

De nieuwe nanostructuur die in het lab is ontwikkeld, omzeilt dit probleem waardoor de batterij honderden keren kan worden geladen en ontladen zonder grote degradatie. Theoretisch kan deze soort batterijen dan ook tien keer meer energie per kilo leveren dan de grafiet-variant.

Kolengruis toevoegen aan rioolslib Scheikundig technologen van de RUG hebben gezorgd voor een kostenbesparende en milieuvriendelijke innovatie voor waterschappen. Door steenkoolgruis toe te voegen is rioolslib beter te ontwateren en ontstaat biomassa die weer bruikbaar is als brandstof. Waterschappen kunnen daardoor al gauw een paar miljoen euro op jaarbasis besparen.

Nu moet slib eerst nog worden gedroogd voordat een afnemer het wil verbranden. Het drogen van rwzi-slib

met tachtig water is een kostbare processtap die naast een droog-installatie, nieuwe veiligheidsrisico’s en verhoogde CO2-emissies oplevert.

De onderzoekers van de RUG voegden kolengruis toe aan het slib, waardoor ze de mechanische ontwatering van het slib significant verbeterden.

Daarmee wordt niet alleen het drogestofgehalte in rioolslib verhoogd, maar het toevoegen van een brandbare vaste-stof verhoogt ook de verbrandingswaarde van het ontwaterde slib.

Membraan verwijdert medicijnresten

Het Nederlandse oppervlaktewater bevat steeds grotere hoeveelheden medicijnen, pesticiden en hormonen.

Met bestaande waterzuivering technieken wordt het daardoor steeds moeilijker om schoon drinkwater te produceren. Een nieuw type membraan, mede ontwikkeld aan de Universiteit van Twente, kan helpen.

Deze selectieve membraan gebruikt dunne poreuze rietjes met openingen van ongeveer vijf nanometer.

Meerdere dunne lagen polymeercoating van ongeveer twee nanometer dik wordt via gaten aangebracht met behulp van een betrekkelijk eenvoudig chemisch proces. Een belangrijk voordeel van de werkwijze is dat de dunne laag kan worden aangebracht met behulp van water, waardoor chemische oplosmiddelen niet noodzakelijk zijn. Bovendien kan de opbouw van de polymeerlagen zeer nauwkeurig worden gecontroleerd waardoor men het aantal lagen, de dichtheid en de lading van de lagen kan sturen.

Voor grotere waterzuivering worden meer dan 10.000 rietjes van ongeveer een meter lang in een module gestopt. Afhankelijk van de capaciteit worden vervolgens tussen enkele tientallen tot honderden van deze modules in een waterzuiveringsinstallatie geĂŻnstalleerd.

Het verontreinigde water stroomt aan de binnenzijde van de rietjes naar binnen. Het schone drinkwater stroomt door de vezel terwijl de verontreinigingen achterblijven. Verdere studie wees uit dat de methode ook goed werkt op grote schaal. Pentair gaat verder met de productontwikkeling van het membraan.

UTILITIES 15 nr. 2 - april 2015

Energie Energieopslag is tot nog toe een bottleneck

voor de grootschalige invoer van duurzame energie.

Hanzehogeschool Groningen ontwikkelde een energieopslaglabel om een vergelijk te kunnen maken tussen de vele vormen van energieopslag en zo een gewogen keuze te maken.

Auteurs: F. Pierie, C.E.J. van Someren en M. van Noppen.

In opdracht van Netbeheer Nederland

Energieopslaglabel moet keuze vergemakkelijken De Europese Unie heeft zich ten doel gesteld om de gevolgen van klimaatverandering in te perken. Als gevolg daarvan zal de duurzame energieproductie in de komende jaren naar verwachting toenemen en de productie van fossiele energie afnemen. De verwachting is dat een groot gedeelte van deze duurzame energieproductie uit intermitterende energiebronnen zal bestaan zoals wind- en zonneenergie. Deze bronnen kennen echter het probleem dat energie niet altijd

16 UTILITIES nr. 2 - april 2015

kan worden geleverd op het moment dat er vraag naar is. De energiemarkt heeft behoefte aan flexibiliteit en energieopslag kan daarin voorzien.

Opslagtechnologieën bieden de mogelijkheid om overproductie van intermitterende bronnen op te slaan en daarmee de vraag naar energie op te vangen op momenten van onderproductie. Om te bepalen welke opslagtechnologie het meest geschikt is voor welke situatie, ontwikkelde de Hanzehogeschool Groningen in

opdracht van Netbeheer Nederland een opslaglabel.

Testfase Netbeheer Nederland, de nationale brancheorganisatie van alle energienetbeheerders, spant zich in voor de transitie naar een duurzame energievoorziening en gaat ervan uit dat energieopslag een belangrijke rol gaat spelen in de toekomst.

Maar welke opslagtechnologie is nu geschikt voor welke toepassing?

Om de integratie van opslagtechnologieën in de energiemarkt te faciliteren, ontstaat de noodzaak voor een toepassing waarmee een eenduidig overzicht kan worden verkregen van de mogelijkheden van de afzonderlijke opslagtechnologieën. Netbeheer Nederland heeft de Hanzehogeschool Groningen in het kader van het Actieplan Duurzaamheid benaderd om de belangrijkste eigenschappen van opslagtechnologieën te onderzoeken en met elkaar te vergelijken en tot een classificatie te komen, waardoor de technische aspecten van opslagtechnologieën met elkaar kunnen worden vergeleken.

De onderwerpen die in het grote aantal onderzoeken over opslagtechnologieën worden behandeld, lopen sterk uiteen. Waar het ene onder-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

zoek dieper ingaat op het belang van energieopslag voor specifieke toepassingen, daar biedt een ander een analyse van het huidige gebruik en het toekomstig potentieel van verschillende opslagtechnologieën.

Gezien de grote gevarieerdheid van eigenschappen en toepassingen van de verschillende energieopslagtechnologieën, blijft het lastig een goed en compleet beeld te krijgen van elke technologie afzonderlijk. Toch is dit uitermate belangrijk voor het bepalen van hun geschiktheid. Om dat inzicht te kunnen verschaffen heeft de Hanzehogeschool een energieopslaglabel ontwikkeld waarvoor in de testfase zestien verschillende opslagmethodes aan een analyse zijn onderworpen om het functioneren van het labelprincipe te toetsen.

Vervolgens is gekeken of dit principe geschikt is voor het maken van vergelijkingen tussen opslagsystemen.

Rangschikking Het energieopslaglabel bevat informatie over de voornaamste kenmerken van energieopslagtechnologieën. Door opslagtechnologieën terug te brengen tot hun fundamentele eigenschappen, zoals de energieopslagcapaciteit of de cyclusefficiëntie, biedt het label transparante en duidelijke informatie ten behoeve van het bepalen van de geschiktheid voor een bepaalde toepassing. Het energieopslaglabelprincipe leent zich voor het maken

van vergelijkingen tussen verschillende opslagtechnologieën. In de database zijn bovendien relevante criteria zoals kosten, capaciteit en flexibiliteit in kaart gebracht, zodat de gebruiker de mogelijkheid wordt geboden om een rangschikking te maken van de geschiktheid van opslagtechnologieën in relatie tot de gewenste toepassingsvereisten. Dit stelt de gebruiker in staat om een voorselectie te maken van potentiële Pompcentrale opslagtechnologieën die geschikt zijn voor een specifieke situatie.

energie die een dergelijke centrale zou kunnen opslaan (tot 120 gigawattuur), maar ook de lage energiedichtheid van het medium (tot 1,5 kilowattuur per kuub water). De lage kosten per kilowatt maakt de opslagtechnologie aantrekkelijk voor een aantal specifieke toepassingen. Het label laat zien dat het opslagmedium alleen geschikt is voor de opslag van elektriciteit en met name kan worden ingezet voor het

Technologienaam Beschrijving

Tien criteria Het label is opgebouwd uit tien criteria die gezamenlijk een gewogen besluit mogelijk maken om een bepaalde opslagtechnologie in te zetten voor de opslag van de energie afkomstig van een duurzame energiebron. De onderzoekers werkten onder meer een voorbeeld uit van een pompcentrale, een waterkrachtcentrale die overtollige energie opslaat door water van een lager naar een hoger gelegen spaarbekkenbekken op te pompen. Wat direct opvalt is de grote hoeveelheid

Mechanische opslag - Pompcentrale In een pompcentrale wordt energie gewonnen of opgeslagen door middel van een hoogteverschil tussen twee waterbassins. Met een overschot aan energie kan water van het lager gelegen reservoir worden opgepompt naar het hoger gelegen reservoir.

Wanneer de vraag naar energie zich voordoet, wordt water vrijgelaten van het bovenste bassin dat een turbine in beweging zet waardoor elektriciteit wordt gegenereerd.

Belangrijkste kenmerken Onderlimiet Eenheid Ontlaadvermogen 5.00 MW Laadvermogen 5.00 MW Energieopslagcapaciteit 1,200.00 MWh Energiedichtheid 0.50 kWh/m3 Ontlaadrespons jd 10.00 s Laadrespons jd 1.00 min Kosten per vermogenseenheid 500.00 €/kW Kosten per eenheid energieopslagcapaciteit 40.00 €/kWh Type energiedrager

Electriciteit

Geschikte Toepassingen

Bovenlimiet 5.00 5.00 120.00 1.50 15.00 15.00 3,600.00

Eenheid GW GW GWh kWh/m3 min min €/kW

680.00 €/kWh

Gas

Warmte

Frequen e-controle Uurlijks reguleren Dagelijks reguleren

Vloeibare brandstof Per seizoen reguleren

Ontlasten van het transmissie

Black startcapaciteit

Off-grid / Micro grid

Benu en van restwarmte

Reguleren piekmomenten

Uitstellen en verplaatsen van vraag naar energie

Prijsgestuurd reguleren

Reac ef vermogen

UPS

Transport

Levering van energie

Transmissie en distribu e

Consument / Vraag

Integra e duurzame energie

Sector voor gebruik

Professionele eigenschappen Onderlimiet Bedrijfs jd 1.00 Opregelsnelheid 10.00 Afregelsnelheid 10.00 Kostenraming (2020) Kostenraming (2020) Zelfontlaadsnelheid 0.00 Cyclusefficiën e 55.00 Levensduur Ogenblikkelijk Opslag jd (seconden) Technologische volwassenheid Betrouwbaarheid

Eenheid uur MW/min MW/min €/Wh €/Wh % %

Snel

Onderzoek

Onderlimiet Buitenbedrijfs jd Betrouwbaarheid Erg betrouwbaar

(Minuten)

Demonstra e Eenheid dagen/jaar %

Bovenlimiet 100.00 60.00 60.00

Eenheid uur MW/min MW/min €/kWh €/kWh

85.00 % 50.00 jaren Gemiddeld (Dagen) Langertermijn (maanden) Posi onering Bovenlimiet

Commercieel Eenheid dagen/jaar %

Systeemveiligheid

Duurzaamheid

Slotopmerkingen

Recycleerbaarheid Impact op het milieu Enorme impact op het milieu Voorraaduitpu ng Unieke opslagtechnologie dankzij lage kosten, lange levensduur, uiterst efficiënt en nauwelijks cyclusdegrada e.

Sterk a ankelijk van beperkt geschikte bouwterreinen.

A ankelijk van een behoorlijke waterbron.

OPBOUW ENERGIELABEL 1. Belangrijkste kenmerken: Hierin worden de minimale en maximale waarden van de eigenschappen in de belangrijkste gebieden weergegeven die de geschiktheid van een technologie voor bepaalde toepassingen afbakenen.

2. Type energiedrager: De energiedrager die wordt opgeslagen door en vrijgelaten uit het opslagsysteem.

3. Geschikte Toepassingen: Geschiktheid van de technologie voor gangbare energieopslagtoepassingen.

4. Sector voor gebruik: De gebruikelijke sector van het energienetwerk waarin deze technologie wordt toegepast, vaak in relatie tot vermogen.

5. Gedetailleerde eigenschappen: Meer gedetailleerde technologische kenmerken die weliswaar belangrijk zijn, maar van minder doorslaggevend belang dan de Belangrijkste kenmerken.

6. Technologische volwassenheid: Een classificatie van hoe ver een technologie is ontwikkeld.

7. Betrouwbaarheid: Een classificatie van de jaarlijkse Buitenbedrijfstijd en de Betrouwbaarheid van de technologie die beschouwd kan worden als een graadmeter voor de leveringsgarantie.

8. Systeemveiligheid: Een beschrijving van opvallende risico’s tijdens bedrijfsvoering die aan deze technologie kleven.

9. Duurzaamheid: De milieuvriendelijkheid van deze technologie in termen van Recycleerbaarheid, Impact op het milieu en Voorraaduitputting.

10. Slotopmerkingen: Aanvullende opmerkingen, zoals belangrijke voordelen en beperkingen van deze technologie.

UTILITIES 17 nr. 2 - april 2015

balanceren en reguleren van het net en het leveren van energie. De opslagtijd varieert van dagen tot maanden en het verlies is daarbij bijna nul.

Ook de mate van volwassenheid is een belangrijke maatstaf voor een

duidelijk verwoordt: heeft enorme impact op het milieu.

Hoewel de opstellers van het label erin zijn geslaagd om de verschillende opslagtechnieken op hun merites te kunnen beoordelen, hebben ze toch

Het labelsysteem biedt geen concrete oplossingen voor het opslagprobleem, maar dient als leidraad voor het bepalen van een mogelijke koers. opslagtechnologie. In het geval van de pompaccumulatie zit dat wel goed. De techniek is al commercieel verkrijgbaar en heeft zich in de afgelopen jaren wel bewezen. Dat zal zich uiteindelijk ook terugvertalen naar de betrouwbaarheid van de technologie. Systeemveiligheid is het achtste criterium, maar in dit voorbeeld niet uitgewerkt. Nu kan een stuwdam natuurlijk doorbreken, maar de kans daarop is niet heel groot. De impact op het milieu van een stuwdam is echter wel te meten en in het negende criterium wordt dit ook 18 UTILITIES nr. 2 - april 2015

een tiende label toegevoegd voor alle zaken die niet konden worden benoemd onder de voorgaande negen punten. Zo kunnen we lezen dat de pompcentrale afhankelijk is van een behoorlijke waterbron.

Leidraad Het labelsysteem biedt geen concrete oplossingen voor het opslagprobleem, maar dient als leidraad voor het bepalen van een mogelijke koers. Bedrijven met vragen over opslagtechnologieën kunnen aan de hand van het labelsysteem uitsluitsel krijgen over welke technologieën voor

een bepaalde situatie voor verdere overweging in aanmerking komen.

Deze uitkomsten moeten nader worden bestudeerd om antwoord te krijgen op de vraag of het economisch en technisch uitvoerbaar is.

Het energieopslaglabel kan daarnaast ook dienst doen als naslagwerk voor het vergelijken van verschillende opslagtechnologieën. Met het energieopslaglabelprincipe wordt het belang van het bepalen van de meest geschikte technologie voor een bepaalde toepassing benadrukt en wordt de gebruiker duidelijke richtlijnen geboden voor dit besluitvormingsproces.

Energieopslag kan een wezenlijke bijdrage gaan leveren aan de ontwikkeling van een duurzaam en efficiënt energienetwerk waarin de energieproductie en de energievraag optimaal op elkaar kunnen worden afgestemd. Het labelprincipe kan gebruikers in belangrijke mate helpen bij het bepalen van de meest geschikte opslagtechnologie voor hun specifieke doeleinden. ■

GAS

UTILITIES 19 nr. 2 - april 2015

GAS De rol van gas als ideale transitiebrandstof staat

onder druk. Maar is dit terecht? Deelnemers aan de rondetafeldiscussie van het Utilities Platform vinden het niet verstandig aardgas uit te sluiten: ‘In de transitie naar duurzame energie hebben we alle bronnen nodig. Maar bedrijven moeten wel bereid zijn mee te veranderen met de markt.’

Sluit gas niet uit in energietransitie In dezelfde maand als Jean-Claude Juncker zijn European Energy Union aankondigt, brengt de Onderzoeksraad Voor Veiligheid zijn rapport uit over de gaswinning in Groningen. Het is duidelijk dat de EU de weg vrij wil maken voor duurzame energie en de Europese energiesystemen aan elkaar wil knopen met een Interne Europese Energie Markt als leidend mechanisme. De conclusies van de Onderzoeksraad voeden de gevoelens van onrust bij de inwoners van Groningen, maar zetten ook in de rest van Nederland de winning van aardgas in een kwaad daglicht. En dat terwijl aardgas altijd werd gezien als de ideale transitiebrandstof. Het is dan ook tijd voor een herijking van aardgas: is het nu die transitiebrandstof die de energierevolutie wat pijn-

DEELNEMERS DEBAT Britta van Boven, Gasunie Teus van Eck Energie en Milieu Jacques van de Worp, VEMW René Peters, TNO Sjaak Schuit, GasTerra Frans Rooijers, CE Delft Stef Clevers, Tebodin Steffen Walgien, Tebodin Michel Grijpink, Hogeschool Utrecht

20 UTILITIES nr. 2 - april 2015

lozer moet maken of kan Nederland ook zonder?

Even voor de duidelijkheid: het Nederlandse gas is nog lang niet op. Al jaren zet de overheid in op gaswinning uit de kleine velden. ‘En met kleine velden bedoelt men alles kleiner dan het Groningenveld’, zegt René Peters van TNO. ‘Er worden nog steeds nieuwe velden ontgonnen en met enhanced recoverytechnieken waarbij CO2 of N2 wordt geïnjecteerd in het gasveld kunnen ook bestaande velden nog langer in productie gehouden worden. Om dat mogelijk te maken, worden ook nog steeds investeringen gedaan. En zodra zo’n veld echt is leeg geproduceerd, kun je hem nog inzetten als CO2opslag.’

Tot dusver de kale feiten, maar er is één feit dat de rest overschaduwt: aardbevingen als gevolg van de gaswinning in Groningen. ‘Tot voor kort dacht KNMI we dat de aardbevingen nooit de kritische grens van 3,9 op de schaal van richter zouden overschrijden’, zegt Peters. ‘Maar inmiddels weten we beter. In de slipstream van de onrust rondom Groningen komen nu ineens ook andere gasvelden onder vuur te liggen en worden projecten afgeblazen omdat de bevolking bang is voor ‘Groningse toestanden’.

Tot nog toe hebben de aardgasvoorraden Nederland veel welvaart opgeleverd en het zou jammer zijn als het vertrouwen in veilige gaswinning afneemt.’

LNG Nog even de argumenten op een rijtje: aardgas geeft van de fossiele brandstoffen bij verbranding de laagste uitstoot van CO2 en ook de uitstoot van andere broeikasgassen is lager dan bij de verbranding van olie, kolen en bruinkool. Daarbij is aardgas flexibel in te zetten en daarom beter dan steen- en bruinkool een goede achtervang voor windstille en zon-arme momenten. En misschien nog wel het grootste argument om aardgas nog niet af te schrijven: in tegenstelling tot stroom, is aardgas zeer gemakkelijk op te slaan.

De overige panelleden zijn het er mee eens dat een tekort aan gasvoorraden nu niet zozeer het probleem is. ‘Gas is er genoeg’, zegt ook Sjaak Schuit van GasTerra. ‘Rusland heeft meer dan genoeg gas beschikbaar, maar dat ligt momenteel politiek gevoelig en met de Gate-terminal kunnen we LNG van over de hele wereld importeren. Met name de Amerikaanse schalierevolutie heeft die markt behoorlijk groot gemaakt.

Mondjesmaat komt ook groen gas

van de grond zodat de diversiteit toeneemt. Maar daarmee ontstaat ook een uitdaging, want de samenstelling van LNG verschilt behoorlijk van die van Groningengas. Dat kan aan de gebruikerskant behoorlijke problemen opleveren in fornuizen of andere gasapparatuur. De overheid wil, ingegeven door de diversificatie van het gasaanbod, de bandbreedte vergroten, maar als dat daadwerkelijk gebeurt, zal de industrie moeten investeren in aanpassing van zijn gasinstallaties.’

Jacques van de Worp van VEMW vertegenwoordigt de industriële grootverbruikers in deze discussie en hij maakt zich inderdaad zorgen over de veranderingen in het gaslandschap.

‘Onze eerste zorg is misschien wel de negatieve beeldvorming rondom aardgas. Als de Rijksoverheid in die trend meegaat, is vaak de eerste reactie om het gebruik te ontmoedigen, bijvoorbeeld door een verhoging van de gasbelasting. Dat is niet gunstig voor het vestigingsklimaat in Nederland. Maar ook de zorgen om de bandbreedte van de calorische waarde delen wij.

Hoe meer de gasstromen gaan veranderen (aanbod), hoe lastiger het gedrag van de apparatuur te voorspellen is, en hoe lastiger ook apparatuur in te regelen is. Dat pakt uiteindelijk

niet alleen negatief uit voor het rendement van installaties, maar ook voor de emissies. En de overheid stelt ook aan die kant steeds hogere eisen.’

De vraag is ook in welke mate en met welke snelheid de industrie kan meegaan in de transitie naar een duurzame energievoorziening. ‘De industrie heeft te maken met twee snelheden’, zegt Van de Worp. ‘Die

De echt vernieuwende bedrijven kunnen beter met deze veranderingen omgaan en passen zich aan de marktomstandigheden aan. De industrie moet oppassen dat ze de boot niet missen. Het is niet voor niets dat zowel RWE als E.ON met forse verliezen te maken hebben en zijn gaan schuiven in hun portfolio. De veranderingen gaan gewoonweg te

‘Onze eerste zorg is misschien wel de negatieve beeldvorming rondom aardgas.’ van de reguliere economie en die van de transitie naar duurzaamheid. De eerste vraagt om een gelijkwaardig speelveld terwijl de tweede vooral tijd vraagt. De industrie begrijpt heel goed dat de wereld verandert en dat zij zich daaraan moet aanpassen om in 2030 en 2050 te kunnen voortbestaan, maar concurreert in de realiteit van vandaag met landen waar energie veel goedkoper is en milieu- en klimaateisen minder stringent zijn.’

Frans Rooijers van CE Delft is het daar absoluut niet mee eens: ‘Twintig jaar geleden had de industrie ook al tijd tekort om grote veranderingen door te voeren. Het is het bekende geluid van de zittende bedrijven.

snel voor de traditionele bedrijven en die worden dan ook links en rechts ingehaald. Ten onrechte hebben ze de verduurzaming niet serieus opgepakt en daar worden ze nu voor gestraft door de markt.’

Van de Worp waarschuwt om de situatie voor de industrie niet te simplificeren. ‘Voor de gebouwde omgeving is het relatief eenvoudig om over te gaan op duurzamere energiebronnen zoals stadswarmte of elektrische systemen die de gasapparatuur kunnen vervangen. Ook de elektriciteitsvoorziening wordt met zonne-energie en windenergie steeds duurzamer. De industrie gebruikt aardgas niet alleen voor de productie van stoom, maar ook als UTILITIES 21 nr. 2 - april 2015

Scan de foto en bekijk het filmpje 1) 2) 3) 4)

PARTNERS UTILITIES PLATFORM

Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’ Start de app op uw smartphone of tablet Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet

LEDEN UTILITIES PLATFORM

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

Wil Kling Professor Electrical energy systems TU Eindhoven

André Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: David@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Paul van Son CEO DII

feedstock voor zijn producten. Ook daar zijn alternatieven voor te vinden, zoals elektrische stoomketels, en biogas zou als feedstock kunnen worden ingezet, maar dat is niet van de ene op de andere dag op technische schaal en financieel-economisch verantwoord - geregeld. Ik denk dat we af moeten van het wij en zij denken. Het grootste deel van onze achterban denkt wel degelijk na over energiebesparing of duurzamere alternatieven voor bestaande processen.’

Rooijers vindt het te gemakkelijk: ‘Momenteel staan veel partijen op de rem waar het gaat om verduurzaming

vestigingskeuze mede laten afhangen van energieprijzen. De Nederlandse industrie heeft al heel wat bereikt met convenanten die ervoor moeten zorgen dat ze haar emissies met de helft verlaagt. Je kunt niet verwachten dat zo’n doelstelling van vandaag op morgen wordt gehaald, dus zul je een duidelijk pad moeten uitstippelen om de doelstellingen binnen een acceptabele periode te halen.’

Volgens Rooijers is het puur een politieke beslissing of milieudoelstellingen een negatieve invloed op het vestigingsklimaat hebben. ‘Duurzame doelstellingen en een gunstig vesti-

‘Dat de grote energiebedrijven nu in de problemen zitten, komt met name omdat ze dachten dat de verduurzaming niet zo snel zou gaan en werden overvallen door de veranderde marktomstandigheden.’ van de productieprocessen. Mede door de situatie in Oekraïne is nu wel een sfeer ontstaan van verduurzaming en zelfvoorzienendheid op Europees niveau, maar de huidige lage energieprijzen zijn voor een aantal partijen aanleiding om niet veel te doen. De industrie moet echt een visie over verduurzaming gaan ontwikkelen waar ze over vijf jaar, maar ook over langere tijd wil staan. Dat de grote energiebedrijven nu in de problemen zitten, komt met name omdat ze dachten dat de verduurzaming niet zo snel zou gaan en werden overvallen door de veranderde marktomstandigheden.

Als de industrie niet in dezelfde situatie wil belanden, en dat kan heel snel gaan, moet ze durven te veranderen.

De consument wordt ook steeds kritischer en vraagt om duurzame producten. De technologie is er bijvoorbeeld om dezelfde processen die met stoom worden verwarmd te laten verlopen in microreactoren die veel minder energie gebruiken.’

Grote verschillen Michel Grijpink van Hogeschool Utrecht waarschuwt ervoor dat de kans op carbon leakage groot is. ‘De industrie in Nederland bestaat voor een groot deel uit multinationals die hun

gingsklimaat voor de industrie kunnen hand in hand gaan. Je kunt concurrentieongelijkheden rechttrekken door border taks adjustments. Het nieuwe systeem van internationale handel tussen Amerika en Europa werkt daarin tegen, maar als we er met zijn allen voor kiezen om duurzaamheid voorrang te geven, hoeft dat geen belemmering te zijn. De nieuwe European Energy Union zou een grote rol kunnen spelen in harmonisering van de Europese wetgeving op dit gebied.’

Peters ziet nog wel meer uitdagingen voor de nieuwe Europese Energie Unie. ‘Ook het afschaffen van subsidies op brandstoffen zou een stap vooruit zijn voor de ontwikkeling van duurzame energieprojecten, maar ook voor gas. En dan zijn er ook nog grote prijsverschillen in de Europese staten. Zo betaalt een Fin maar twaalf cent per kilowattuur terwijl een Duitser 28 Eurocent betaalt. Voor gas is dat zelfs vijftig cent tegenover 1,50 euro per kubieke meter. Uiteindelijk kiest de burger bijna altijd voor de goedkoopste energievorm en is duurzaamheid mooi meegenomen. Zolang kolenstroom zo’n lage prijs houdt of over kerosine geen belasting hoeft worden betaald, zullen die brandstoffen altijd de voorkeur genieten. De

CO2-handelsprijzen trekken die ongelijkheid bij lange na niet recht.’

‘Inmiddels is de markt voor warmtekrachtkoppeling zo goed als overleden verklaard. Wat jammer is omdat de systemen een rol kunnen spelen in balancering van het net. ‘Sjef Clevers van Tebodin: ‘De spark spread is momenteel zo laag dat het niet interessant is om in een WKK-installatie te installeren. De installaties die bij de industrie staan, zullen nog wel worden gebruikt omdat het nu eenmaal gunstiger is om stoom en stroom te produceren, maar bij nieuwe investeringsbeslissingen kiest een aantal bedrijven er nu al voor om all electric te gaan en gasgestookte stoomketels te vervangen voor elektrische varianten. Tuinders zijn inmiddels aan het kijken of er geen andere oplossingen zijn voor het verwarmen van hun kassen en investeren nu in diepe aardwarmte of worden aangekoppeld aan industriële warmtenetten. Zolang elektriciteit goedkoper is dan aardgas is het ook voor industriële bedrijven interessanter om te investeren in een gasgestookte stoomketel dan in een duurdere wkk-installatie.’

Kwetsbaar Energiedeskundige Teus van Eck waarschuwt voor al te optimistische verwachtingen. ‘Veel energiedoelstellingen richten zich op het magische jaartal 2030, maar dat is al over vijftien jaar. Kijk eens terug wat de afgelopen vijftien jaar is bereikt op het gebied van duurzame energie in Nederland. Dat is maar bar weinig. Nu, dankzij de aardbevingen, is een goed moment om opnieuw naar de energiesystemen te kijken.

De kwetsbaarheid zit volgens mij bij de grote centrale systemen. Die zijn te groot en te log om snel op marktveranderingen te anticiperen. Dus is het verstandig om meer te kijken naar de mogelijkheden van decentrale systemen. Maar kijk ook eerst naar wat je hebt, die discussie hebben we wat mij betreft nog te weinig gevoerd.

We hebben het over all electric systemen terwijl momenteel de bijdrage van elektriciteit nog maar zo’n tien procent is van het totale Nederlandse energieverbruik. We gebruiken nog UTILITIES 23 nr. 2 - april 2015

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt • Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar • Volledig evenementenoverzicht • Online catalogi met producten en diensten • Multimediale bedrijfspresentaties • Tweewekelijkse nieuwsbrief • Live twitter updates • LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor MaintenanceNEXT2015-Advertentie-90x267mm.indd 1

1/28/2015 12:46:20 PM

steeds heel veel gas en dan met name voor verwarming. Een alternatief voor stoom vinden voor de industrie is lastig, maar voor de gebouwde omgeving zijn er genoeg alternatieven.’

Schuit: ‘We hebben een aantal scenario’s bij GasTerra uitgewerkt over de rol van gas in de toekomst, maar in alle scenario’s geldt dat het gebruik alleen maar minder zal worden. Zeker in de gebouwde omgeving is daar inderdaad nog veel te halen. De EPCnorm voor nieuwbouw wordt ook nog steeds bijgesteld en zal uiteindelijk uitkomen op nul energieverbruik.

Alleen is de verwachting dat in 2035 tachtig procent van de huidige woningen er nog steeds staat. Dat betekent dat ook oplossingen moeten worden gevonden voor de bestaande bouw.

De eerste aanpak is dan natuurlijk door isolatie de warmtevraag te verlagen. Er dan zijn natuurlijk alternatieven vormen van verwarming zoals warmtepompen, maar in de bestaande bouw zijn die relatief duur omdat gasapparatuur nu eenmaal zo goedkoop is in Nederland. Naast warmtedistributie kan daarom ook groen gas een bijdrage leveren aan de verduurzaming van de warmtevoorziening.’

Britta van Boven van Gasunie herkent de situatie die Schuit schetst. ‘Het is

de kunst voor de gassector om de koppeling te zoeken met duurzame energie. Huishoudens gebruiken nog altijd vijf keer meer warmte dan elektriciteit. Op heel koude dagen kun je dan beter met gas af dan met elektrische warmtepompen. Kies dan voor hybride vormen zoals lucht-

ming van de energievoorziening. Tot nog toe is de bijdrage van duurzame energie in Nederland nog marginaal en dan komt power to gas nog lang niet uit. Maar in Denemarken en Duitsland zou het wel eens een oplossing kunnen bieden voor de seizoensfluctuaties.’

‘Bij nieuwe investeringsbeslissingen kiest een aantal bedrijven er nu al voor om all electric te gaan.’ warmtepompen, gecombineerd met een HR-ketel. Als we duurzame energieproductie uitrollen op de piekvraag wordt het wel heel duur. De discussie over de inpassing van duurzame energie gaat momenteel meer om de timing dan om het vermogen. Zolang er geen goede opslagtechnologie is voor elektriciteit, zul je moeten schakelen tussen duurzaam en schoon fossiel. Natuurlijk zie je langzaamaan wel ontwikkelingen op dat gebied, met vliegwielen of batterijen voor de korte vraagpieken en compressed air of pumped hydro voor de langere duur. Voor de seizoensopslag blijft gas een mooi opslagmedium als methaan, maar wellicht ook als waterstof.

Uiteindelijk zijn het politieke keuzes hoever je wilt gaan in de verduurza-

Politiek Waar het panel het in ieder geval over eens is, is het feit dat de mate waarin de gaskraan wordt dichtgedraaid geen effect zal hebben op de verduurzaming van de Nederlandse energievoorziening.

‘Uit onze onderzoeken blijkt’, zegt Rooijers, ‘dat zelfs als de Groningse gaskraan helemaal wordt dichtgedraaid, dit niet betekent dat we massaal gaan overstappen op duurzame energie. De alternatieve gasstromen zijn al voorhanden. De enige die het echt zal merken, is de Nederlandse staat, maar die heeft ook al lang rekening gehouden met teruglopende gasbaten. Uiteindelijk moet de politiek keuzes durven maken. Als die echt voor duurzaam gaat, volgt de techniek vanzelf.’ ■ UTILITIES 25 nr. 2 - april 2015

GAS Woelige tijden voor de Europese gasmarkt. Om

de Russische machtspolitiek te beperken, wil de net opgerichte Europese Energie Unie een inkoopblok vormen. Tegelijkertijd lijkt de LNG-markt inmiddels zo volwassen dat de prijs concurreert met pijpgas uit Rusland. Nederland zal moeten investeren in de relatie met nieuwe gaslanden om zijn leveringszekerheid te kunnen blijven garanderen.

Tekst: Benjamin King, onafhankelijk energieanalist

Europese gasmarkt in flux De Europese gasmarkt staat voor een nieuwe uitdaging. De gevolgen van het conflict in de Oekraïne, de voortdurende strijd tussen Moskou en Kiev over gasbetalingen en dreigementen om de gasaanvoer te stoppen, zetten delen van de Europese Unie onder druk. De noodzaak om de al jarenlang beleden strategie van energie-aanvoerdiversificatie te implementeren wordt steeds nijpender. Op hetzelfde moment staat de Europese Unie voor een nieuwe uitdaging: het opzetten en uitwerken van een Europese Energie Unie. De gevolgen voor de gassector kunnen groot zijn, gezien de grote onduidelijkheid over de mogelijke resultaten van deze Brusselse Oekaze. Een mogelijke verstoring van de Europese binnenlandse markt, door de directe beïnvloeding via Brussel van de interne gasmarkt alsook de drang om de energietransitie te versnellen, zal ook nog worden versterkt door de bemoeienis van Brusselse bureaucraten bij de nieuwe gascontractonderhandelingen met niet-Europese spelers. Verstoring van de markt wordt gevreesd en partijen zoals Eurogas of GasTerra hebben hiervoor al gewaarschuwd.

De wereldwijde gasmarkt kan het beste worden bespeeld door private commerciële partijen, ondersteund 26 UTILITIES nr. 2 - april 2015

door een verdere liberalisering van de interne markt. Op dit moment zijn er niet voldoende internationale spelers op de markt die voor de consument en de industrie gas kunnen kopen in het buitenland tegen aantrekkelijke prijzen. Een Europese inmenging kan hierbij een nieuw struikelblok gaan vormen.

Toch is het niet allemaal zwart te noemen. De mogelijkheid dat Brussel een vinger aan de pols gaat houden bij nieuwe deals tussen Rusland en

wel eens werkelijkheid kunnen worden. De grootschalige investeringen wereldwijd in de upstream gassector hebben geresulteerd in een overvloed aan gas en LNG, terwijl de vraag naar gas niet zo sterk is toegenomen.

De afname van de groei in China, Japan of India, heeft al geresulteerd in grootschalige prijsdalingen. De zogenaamde Azië-toeslag voor LNG is op dit moment verdwenen. LNG in Azië staat op een prijs van rond de 7 dollar per miljoen Britisch Thermal

De noodzaak om de al jarenlang beleden strategie van energie-aanvoerdiversificatie te implementeren wordt steeds nijpender.

Europese landen is toe te juichen.

Indien de EU streeft naar diversificatie van de energieaanvoer is het belangrijk dat Europese landen niet tegen elkaar kunnen worden uitgespeeld door machtswellustelingen in Moskou of nationalistisch groeperingen in Oost Europa.

LNG Op hetzelfde moment schijnt echter het Internationale Energie Agentschap (IEA) in Parijs na een aantal jaren wel gelijk te krijgen. De Golden Age of Gas zoals de IEA voorspelde zou de komende jaren

Units (Mbtu), wat concurrerend is met de prijzen die Europese klanten voor langjarige contracten Russisch pijpleidinggas betalen. British Gas (BG Group) verwacht de komende twee jaren een zeer volatiele gas- en LNGmarkt. Veel van mogelijke nieuwe capaciteit en investeringen zullen afhangen van de vraag in de markt.

Nieuwe markten zullen hierbij van belang zijn, waarbij LNG-producenten hun ogen hebben gericht op Polen, de Balkan, de Baltische Staten, Jordanië en Egypte. De verwachte aanbodgroei zal echter relatief tegenvallen

aangezien investeringen ook al op dit moment terug worden geschroefd.

Rond 2020 verwacht men dan ook dat er minder gas op de markt zal zijn dan de vraag aankan. Mogelijke prijsdruk kan echter nog steeds komen.

Analisten kijken met argusogen naar de VS, waar producenten en politici op dit moment aan het delibereren zijn over mogelijke gasexportstrategieën. Deze nieuwe volumes, ook al zijn ze gering te noemen vergeleken met Qatar of Australië, zullen echter de prijs nog meer laten zakken de komende drie tot vier jaar.

Aardverschuiving De verwachting is dan ook dat diverse LNG-producerende landen hun ogen zullen richten op de Europese markt, die nog steeds qua volumes de grootste energiemarkt van de wereld is.

De gevolgen hiervan zijn nog niet te overzien, maar analisten spreken wel van een mogelijke aardverschuiving in de gasmarkt. Eindelijk zou je namelijk een wereldwijde gasmarkt

kunnen krijgen waarbij Aziatische en Europese klanten gaan concurreren voor dezelfde gasvolumes. Voor Qatar, Nigeria, Algerije en Egypte, kan dit grote mogelijkheden bieden. De Russische gasfirma’s, vooral Gazprom, zullen zich echter op dit moment achter hun oren krabben. LNG gaat nu mogelijkerwijs de concurrentie aan met Russisch pijpleidinggas, wat al een droom van velen was,maar nu mogelijk werkelijkheid wordt.

De roep om energieonafhankelijk te zijn van Rusland, tenminste tot op een bepaalde hoogte, kan nu meer gestalte krijgen. Indien de grootschalige LNG-regassificatieprojecten die al zijn gebouwd in Europa nu, gesteund door een oekaze van Brussel, hun handen ineen slaan, is men ook in staat om grote hoeveelheden gas voor een langere periode (nu vaak op spotmarkt) vast te leggen uit Arabische en Afrikaanse landen.

Voor de voorzieningszekerheid is dit een pré, zeker gezien de al eerder genoemde Oekraïne-kwestie, het

geopolitieke machtsspel van Poetin, maar ook om Turkije de komende jaren geen te belangrijke rol in het energiemachtsspel te gaan geven. Die laatste is zich namelijk steeds meer aan het profileren als energiehub voor Europa. Veel nieuwe pijpleidingprojecten vanuit Rusland, de Kaspische regio (Azerbaijan) of zelfs Iran, zullen via Turkije gaan lopen. Ankara ’s energiepositie kan dan wel een rol gaan spelen in de haperende onderhandelingen met de EU, zo is de verwachting.

Nieuwe spelers Voor de Nederlandse consument en bedrijven is er op dit moment nog geen gevaar. Zelfs indien de productie van Groningen wordt teruggeschroefd tot rond de dertig miljard kubieke meter per jaar zal het licht in Nederland niet uitgaan. Waar echter iets te laconiek over wordt gedaan, is de mogelijkheid om voor de komende jaren structureel gas te importeren. De mogelijkheden om dit via Rusland te regelen zijn aanwezig maar conflicteUTILITIES 27 nr. 2 - april 2015

Verhuur heet- en warmwaterketels

Eco Ketelservice Verhuur bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

HANNOVER MESSE. Bent u klaar voor de 4de industriële revolutie?

13 t/m 17 april 2015 Hannover ▪ Duitsland hannovermesse.com

riek d e f ab Bekijk oekomst et v an d d e k d e t e n on re nds . et laatst

Partner Country

India 2015

Get new technology first

Hannover Consultancy B.V. ▪ Tel. +31 184 69 30 50 ▪ info@hf-netherlands.com ▪ Twitter:@HCnederland

ren direct met de Europese roep om meer onafhankelijkheid van Russisch gas. Tevens moeten dan delen van de gasinfrastructuur met Rusland worden vergroot om niet de andere Europese landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, op te zadelen met door Nederland veroorzaakte tekorten op de markt.

Gezien de grote hoeveelheden gas op de wereldmarkt, lijkt het me eerder

misch gezien interessant om LNG te gaan importeren. De noodzaak hiertoe zie ik echter op dit moment nog niet in de markt. Een structurele buitenlandse energiepolitiek is wel noodzakelijk. Daarbij wordt potentiĂŤle klanten niet alleen duidelijk gemaakt dat Nederland of Europa nog steeds een grote gasmarkt is en blijft, ook tijdens de energietransi-

Energiesamenwerking zal niet alleen goed zijn voor Europa, de economie en de consument, maar tevens voor de veiligheid van allen. noodzakelijk dat Nederland, al dan niet samen met de EU-Commissie of andere partijen, werk gaat maken van het sluiten van contracten met andere partijen. Qatar, Algerije of West Afrika, beschikken over voldoende interessante hoeveelheden gas om aan de Nederlandse behoeften te voldoen. In het licht van lagere LNGprijzen is het ook nog eens econo-

tie. Maar dat men ook bereid is om nieuwe spelers, zoals QatarGas of bijvoorbeeld Sonatrach, de mogelijkheid te geven om daadwerkelijk via investeringen en eigendom de Europese markten binnen te kunnen gaan.

Daden Zoals een oud Nederlands gezegde zegt: je moet het ijzer smeden als het heet is. Dit spreek-

woord is nu zeer actueel op de gasmarkt. Politieke bereidwilligheid om bilaterale relaties aan te gaan met Arabische of Afrikaanse landen is noodzakelijk. Het moet echter dit keer niet blijven bij alleen woorden; die woorden moeten worden omgezet in daden. De berichtgeving rondom dit soort wensen komt er vaak op neer dat men het ene kwaad, Rusland, omwisselt voor het andere, Arabische regimes. Maar die uitspraak is onrealistisch. Energiesamenwerking zal niet alleen goed zijn voor Europa, de economie en de consument, maar tevens voor de veiligheid van allen.

De roep om de chemische en maakindustrie te ondersteunen kan op deze manier gestalte krijgen. Lagere energieprijzen zullen direct de concurrentiepositie van Europese/Nederlandse bedrijven versterken. Hoe lager Europese energieprijzen liggen, hoe minder Amerikaanse en Aziatische bedrijven een voordeel hebben op de wereldmarkt. â– UTILITIES 29 nr. 2 - april 2015

Energie Hoewel het opslaan van elektriciteit op dit

moment financieel nog niet haalbaar is, wil Enexis hiermee toch praktijkervaring opdoen. Daarom ontwikkelde het bedrijf de Smart Storage Unit, ook wel de buurtbatterij genoemd. Een praktijkproef in Etten-Leur wees uit dat het mogelijk is lokaal opgewekte zonne-energie op te slaan en zo het middenspanningsnet te ontlasten.

Auteurs: ir. Robert de Groot, dr.ir. Johan Morren, prof.dr.ir. Han Slootweg (TU Eindhoven & Enexis) dr.ir. Frank van Overbeeke (EMforce)

Buurtbatterij houdt zonne-energie in de wijk Het belang van het verduurzamen van ons energiesysteem wordt steeds breder onderkend. De gevolgen daarvan zijn groot. Het belang van elektriciteit zal toenemen ten koste van gas en olie. De verwachte doorbraak van de elektrische auto draagt sterk bij aan deze verschuiving. De benodigde elektriciteit zal in toenemende mate worden opgewekt door kleinschalige, decentrale productie-installaties zoals zonnepanelen in plaats van in grote elektriciteitscentrales. In potentie kunnen deze ontwikkelingen de piekbelastingen van elektriciteitsnetten sterk laten toenemen, aangezien ze worden gekenmerkt door een hoge gelijktijdigheid. Als de zon schijnt, schijnt die in de hele woonwijk en produceren alle zonnepanelen maximaal. En de meeste auto’s komen aan het einde van de middag terug naar huis en zullen dan tegelijk weer worden opgeladen voor de volgende rit.

Om dit alles mogelijk te maken met minimale investeringen in het vergroten van de capaciteit van het elektriciteitsnet, is het noodzakelijk de beschikbare netcapaciteit zo goed mogelijk te benutten. Het opslaan van elektriciteit in accubatterijen kan daaraan bijdragen. Daarmee kunnen piekbelastingen op (bovenliggende) netten voorkomen worden door 30 UTILITIES nr. 2 - april 2015

energie lokaal op te wekken, op te slaan en lokaal weer te verbruiken.

Smart Storage Unit Hoewel het opslaan van elektriciteit op dit moment financieel nog niet haalbaar is, wil Enexis hiermee vanwege de grote potentie toch praktijkervaring opdoen. Daarom ontwikkelde de transport service operator de Smart Storage Unit (SSU), ook wel de buurtbatterij genoemd. De kern van

de SSU bestaat uit een flink aantal Lithium-Ion batterijen met een totale opslagcapaciteit van 232 kilowattuur.

Daarnaast is voorzien in vermogenselektronische omzetters om het uitwisselen van energie tussen het wisselspanningsnet en de accubatterijen mogelijk te maken en in een regel- en communicatiesysteem.

Enexis streeft met de SSU een aantal doelen na. Zo wil men dat er meer lokaal opgewekte energie ook lokaal

Interieur smart storage station Het meet- en regelsysteem vormt het hart van de SSU; dit systeem bewerkstelligt dat de SSU echt “smart” of intelligent wordt. Aangezien het systeem ook verbonden is met het internet, is het mogelijk om het laadgedrag te baseren op bijvoorbeeld weersvoorspellingen, actuele elektriciteitsprijzen, etc.

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

De SSU tijdens installatie

wordt gebruikt. Bovendien helpt een dergelijk systeem ook bij het verhogen van de betrouwbaarheid van de elektriciteitsvoorziening. Het zal geen verbazing wekken dat als lokaal opgewekte energie ook lokaal wordt gebruikt, dit ook de transportverliezen beperkt. Als laatste streeft de TSO ook naar optimale benutting van de netcapaciteit. Nu zijn deze doelen deels tegenstrijdig. Zo kan het om de uitnutting van het net te vergroten nodig zijn om de accubatterijen te ontladen. Dat heeft dan echter wel tot gevolg dat wanneer zich een storing voordoet, er minder energie in de batterijen beschikbaar is om deze storing te kunnen overbruggen. Om de verschillende doelstellingen van de SSU optimaal te combineren en onderling af te stemmen werkt Enexis in samenwerking met de Technische Universiteit Eindhoven aan geavanceerde regelingen voor de SSU.

Opbouw Smart Storage Unit Het batterij systeem bestaat uit vier aparte batterij-strings, ieder met een capaciteit van 58 kilowattuur. Iedere string bestaat uit 29 losse batterij-

modules, met een nominale spanning van 24 volt. De spanning over een totale string is 720 volt. Iedere string is voorzien van een batterijmanagement-systeem (BMM), dat de laadtoestand, de temperatuur en de spanning van iedere batterijmodule observeert. Het maximum laadvermogen van de vier strings gecombineerd is honderd kilowatt, het maximale

ingevoed vanuit de SSU. Daarnaast zal in het geval van een storing in het bovenliggende middenspanningsnet, de SSU het laagspanningsnet in eilandbedrijf brengen, ofwel ontkoppelen van het middenspanningsnet. Op die manier wordt voorkomen dat het laagspanningsnet als gevolg van een probleem in het middenspanningsnet spanningsloos raakt.

Zonne-energie wordt binnen de wijk gehouden door een laad-algoritme dat de batterijen oplaadt wanneer de productie het verbruik overstijgt. ontlaadvermogen is vierhonderd kilowatt. Om de veiligheid te garanderen, voorkomt het BMM dat afzonderlijke batterijmodules overladen of te heet worden, of in gebruik blijven na eventuele beschadiging.

Tussen het laagspanningsrek en de midden-/laagspanningstransformator is een vermogensschakelaar geplaatst.

Deze kan worden geschakeld door het regelsysteem en heeft twee functies. Ten eerste wordt voorkomen dat eventuele kortsluitingen in het bovenliggende middenspanningsnet worden

De SSU kan voor meerdere doeleinden worden ingezet. Zo is het mogelijk om door zonnepanelen opgewekte energie binnen de wijk te houden door een laad-algoritme te ontwerpen dat de batterijen oplaadt wanneer de productie van zonne-energie het verbruik in de wijk overstijgt. Ook kan door laad- en ontlaadmomenten slim te kiezen de belasting van de midden-/laagspanningstransformator zo vlak mogelijk worden gehouden, wat de levensduur verlengt.

UTILITIES 31 nr. 2 - april 2015

Innovatieve leklokaliseringen drukbeproevingsapparatuur voor gas- en waterleidingen.

Esders ontwikkelt, produceert en verkoopt: » explosieveilige gaswaarschuwingsapparatuur » explosieveilige gasdetectoren » correlerende ruisloggers » digitale drukmeetkoffers Voor meer informatie kijk op www.esders.nl

RVS – en stalen tanks - Autoclaven

- Kolommen

- RVS tanks

- Reactors

- Opslagtanks

- Silo’s

- Buffervaten

- Filtertanks

- Druktanks

- Warmtewisselaars

AJK Hydrolift, Industrie Kanaal-Noord 1173, B-3960 Bree Tel. +32 89 46 93 90 email: info@ajkhydrolift.eu Web: www.ajkhydrolift.eu

Advertentie-index UTILITIES AJK Hydrolift .............................................................................. 32 Ahoy ............................................................................. 24, bijlage Betabanen .................................................................................. 12 Deutsche Messe AG ................................................................... 22 easyFairs ....................................................................... 39, bijlage Eco Ketelservice Verhuur ........................................................... 22 Esders ........................................................................................ 32

Euroforum ........................................................................... Bijlage Market Review ........................................................................... 36 MODELEC Data-Industrie b.v. .................................................... 40 Nederlandse Gasunie ..................................................................2 PennWell Corporation..................................................................4 Platformpagina Utilities.............................................................. 28 Utilities Abonneewerving .......................................................... 24

De SSU in de wijk “De Keen” in Etten-Leur

Het algoritme poogt te voorspellen wat de trafobelasting zal zijn; het laden en ontladen van de SSU wordt daaraan aangepast. Op die manier wordt teruglevering van (zonne) energie aan het middenspanningsnet voorkomen en wordt de belasting van de trafo zoveel mogelijk rond de gemiddelde belasting gehouden. De dalen worden als het ware opgevuld en de pieken afgetopt.

Voor de voorspelling van de transformator wordt gebruik gemaakt van historische data. Daarbij corrigeert het algoritme de verwachte zon-opwek op basis van de actuele weersvoorspellingen. De eerste resultaten laten zien dat teruglevering van zonneenergie aan het middenspanningsnet

kan worden voorkomen, en dat belastingspieken met zo’n 25 procent kunnen worden gereduceerd. Dat laatste heeft een positief effect op netverliezen en de vereiste netcapaciteit.

Test Om de buurtbatterij in de praktijk te testen, installeerde Enexis de SSU in de wijk ‘de Keen’ in Etten-Leur.

Deze wijk is uitgezocht vanwege de aanwezigheid van veel zonne-energie systemen. Eén van de vereisten was dat het hele systeem in een standaard compactstation zou passen om hem in te kunnen passen in de openbare ruimte. Om zowel de batterijstrings als de omvormers in deze behuizing onder te brengen, bevindt het station zich voor vijftig procent onder het

De werking van het laadalgoritme van de SSU. Het algoritme poogt te voorspellen wat de trafobelasting zal zijn; het laden en ontladen van de SSU wordt daaraan aangepast. Op die manier wordt teruglevering van (zonne)energie aan het middenspanningsnet voorkomen en wordt de belasting van de trafo zoveel mogelijk rond de gemiddelde belasting gehouden: de dalen worden opgevuld en de pieken worden afgetopt.

maaiveld. Op het laagspanningsnet waarin de SSU geplaatst is, zijn zo’n 240 huishoudelijke klanten aangesloten.

Veertig van deze klanten hebben zonnepanelen geïnstalleerd die gezamenlijk goed zijn voor een opwekvermogen van 186 kilowattpiek. Het laagspanningsnet is aangesloten op het bovenliggende middenspanningsnet via een 400 kilovoltAmpere midden-/laagspanningstransformator. Ten tijde van de installatie was de hoogst gemeten piekbelasting op deze transformator 385 kilowatt.

Conclusie De SSU is ontwikkeld voor van het opdoen van operationele ervaring en voor wetenschappelijk onderzoek. In samenwerking met de TU Eindhoven vindt sinds de plaatsing van het systeem een veelheid aan onderzoeksactiviteiten plaats. Uit de resultaten, die internationaal zijn gepubliceerd, blijkt dat elektriciteitsopslag technisch gezien een effectieve oplossing is om lokaal opgewekte energie binnen de wijk te houden, en daarnaast de piekbelastingen op de trafo te verminderen. Ook kan in geval van een storing het lokale laagspanningsnet onder spanning gehouden worden door over te gaan op eilandbedrijf – uiteraard voor zolang als er energie in de accu’s van de SSU is opgeslagen.

Ondanks de technische mogelijkheden zijn de investeringskosten op dit moment echter nog te hoog om grootschalige toepassing van deze systemen haalbaar en zinvol te maken. Dit zou een kostenreductie met tenminste een factor vier vergen. ■ UTILITIES 33 nr. 2 - april 2015

product & oplossing Ultrasooncamera voor persluchtlekkage Leakshooter introduceert een ultrasooncamera die lekkages in een persluchtinstallatie eenvoudig tijdens productie opspoort. Daarmee zijn persluchtlekkages niet alleen hoorbaar, maar ook zichtbaar. Een lekkagepunt wordt in grootte en intensiteit op het kleurendisplay weergegeven en kan direct met een volgnummer en datumstempel worden opgeslagen. De camera is in te stellen op frequentie en gevoeligheid en kan maar liefst tot duizend foto’s vastleggen. Met de meegeleverde software zijn de foto’s later te downloaden om in een reparatieaanpak te verwerken.

Naast de geïntegreerde camera is de volume in de koptelefoon instelbaar en kan de meetfrequentie in stappen van 1 kHz gewijzigd worden zodat de meter ook voor andere applicaties gebruikt kan worden. De Leakshooter wordt als een complete kit met koptelefoon in een aluminium koffer geleverd. www.geveke-energyservices.nl

Programmeerbare DC-voeding Net als de 200W en de 400W modellen, is de 800W versie van deze High Voltage Programmeerbare DC voeding verkrijgbaar met spanningen tot 160, 320 of 650Vdc. Hiermee is deze nieuwe voeding in te zetten bij toepassingen zoals ROV’s, ATE systemen, damp depositie processen, als ook in algemene labo en industriële applicaties.

Het model is compact (2U), heeft een universele input (85-265Vac), bereikt een rendement tot 89 procent en

geniet vijf jaar garantie. Alle Z+ modellen kunnen zowel in constant current als constant voltage mode gebruikt worden. Om nog meer vermogen te bereiken, kunnen tot zes voedingen parallel in master/slave-combinatie gekoppeld worden. Om de uitgangsspanning te verhogen of om een bipolaire uitgang te creëren, kunnen tot twee identieke voedingen in serie worden gekoppeld met externe diodes. www.air-parts.com

Loop powered aanwijsinstrument Het RIA15 aanwijsinstrument van Endress+Hauser kan de analoge 4-20 mA meetwaarde of tot 4 HART-waarden en status van één transmitter of actuator weergeven. Hierdoor kan op een unieke wijze tegen geringe kosten de standaard in HART-apparatuur aanwezige, maar vaak niet gebruikte, informatie van de transmitter/actuator op een eenvoudige wijze lokaal worden weergegeven.

Deze RIA15 is nu beschikbaar met een robuuste corrosie kunststof behuizing, voorzien van een GL scheepvaartkeur en tevens verkrijgbaar als intrinsiek veilige Ex versie. De RIA15 is SIL-interferentie vrij en mag daarom in veiligheidsloops worden opgenomen.

De RIA15 kan als primary of secondary master functioneren en actief de meetwaarden en/of status van de sensoren/actoren ophalen. Er is geen additionele HART®-master nodig! Hij is zowel geschikt voor point-to-point aansluiting als voor gebruik in een HART®-multidrop netwerk. De RIA15 voldoet aan de HCF specificaties 7.x en is downwards compatibel met versie 5.x en 6.x HART-apparatuur. www.nl.endress.com/ria15 34 UTILITIES nr. 2 - april 2015

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

Besturingsmodule pompgemalen

Lichtsterktemeter

I-Real komt met een nieuwe besturingsmodule voor telemetrische 1 of 2 pompsgemalen (en drukriolering).

De Sewertrack 20 is een voordelige besturing, voorzien van 3G modem, die gekoppeld kan worden aan verschillende hoofdposten. Dit betekent dat de besturingsmodule hoofdpostonafhankelijk is.

De Sewertrack 20 is een besturingsmodule en modem in één en heeft tevens

De Sonel LXP-1 meet de lichtsterkte zowel in Lux als in Foot candles (Fc).

De LXP-1 voldoet aan de CIE fotopisch spectrale respons en is volledig cosinus gecorrigeerd ten behoeve van de hoeklichtinval. Met andere woorden wordt het licht gemeten zoals dit door het oog wordt waargenomen.

De stabiele sensor is voorzien van een fotodiode met spectraal responsfilter.

De metingen zijn zeer nauwkeurig en de meter heeft een snelle responstijd.

De meter heeft een datalogging functie voor 16.000 meetwaarden; deze kunt u via de usb-poort downloaden naar de pc (software is inbegrepen).

Handmatig kunt u 99 metingen opslaan. Het grote scherm is makkelijk af te lezen, mede dankzij de achtergrondverlichting. Daarnaast is de LXP-1 voorzien van extra functies als auto zero, auto-off, datahold, MIN/ MAX, Peak hold en REL. www.have-digitap.nl

een analoge ingang voor een drukopmeter. Speciaal is het lage dataverbruik van de module. Door efficiënte inrichting van de wijze waarop de Sewertrack 20 communiceert met H2gO, wordt er aanzienlijk bespaard op de communicatiekosten. De Sewertrack 20 kan aangesloten op onder andere een Aquaview hoofdpost. www.i-real.nl

Magnetische flowmeters Emerson Process Management brengt de nieuwe Rosemount 8700M-lijn magnetische flowmeters op de markt, een productlijn die uitgebreide veiligheid biedt voor toepassingen in gevaarlijke omgevingen en intelligente diagnostiek mogelijk maakt.

Dankzij deze functies kunnen gebruikers in allerlei uiteenlopende branches profiteren van verbeterde procedures voor installatie-, onderhoud- en procesbeheer.

Van glas gemaakte doorvoeren verzorgen de verbinding tussen geïsoleerde compartimenten van de transmitterbehuizing, waardoor een zo effectief mogelijke veiligheids- en betrouwbaarheidsbarrière wordt geboden. Het volledig gelaste sensorontwerp en de transmitterbehuizing met twee compartimenten zorgen ervoor dat cruciale onderdelen geïsoleerd blijven van de omgevingsrisico's, een belangrijke oorzaak van elektronicastoringen. www.Rosemount.com/8700

Data-acquisitiesysteem

Stroomtangen

Yokogawa heeft het SMARTDAC+ GM data-acquisitiesysteem geïntroduceerd.

Het nieuwe modulaire ontwerp maakt gebruik van gekoppelde modulebases.

Om een module te vervangen, hoeft de gebruiker alleen de module uit de modulebasis te trekken en een nieuwe te plaatsen. Wanneer het systeem gedurende langere tijd wordt gebruikt als modulesets, dan kunnen de modulebases onderling worden bevestigd met schroeven.

Het SMARTDAC+ GM-systeem onder-

De Beha Amprobe AMP-serie omvat een vijftal nieuwe stroomtangen voor snel en foutloos meten. Dankzij de Amp-Tip-functie zijn deze instrumenten in staat tot nauwkeurige stroommetingen in het lage bereik vanaf 0,10 tot 60,00 A en kunnen zowel kabels met een grote diameter als dunne draden worden bemeten. De AMP-serie is geschikt voor het meten van stroom, spanning en frequentie aan elektrische installaties, inclusief vervormde, niet-sinusvormige signalen en frequentie geregelde aandrijvingen.

De serie is geschikt voor metingen aan elektromotoren door een functie voor het testen van draaiveldrichting en fasevolgorde, alsmede een speciale functie voor meting van inschakelstroom. Deze toestellen bieden ook twee functies voor onderhoud van HVAC-installaties, te weten temperatuurmeting en een microampèrebereik voor meting aan vlamsensoren (ionisatiestroommeting). www.euro-index.nl

steunt Bluetooth voor Android-tablets.

Vanaf een handheld kan het systeem draadloos worden gemonitord en bediend. Daarnaast kunnen de instellingen worden aangepast met uitzondering van de systeem-setupgegevens; hiervoor is een PC met Ethernet- of USB-verbinding nodig. Een tablet kan worden gebruikt om de data-acquisitie te starten of te stoppen, instellingen aan te passen, of de geregistreerde proceswaarden te monitoren. www.yokogawa.com/nl

Lugan flotatie installatie Praktisch alle schrootbedrijven hebben problemen met het lozen van het op het terrein vallende regenwater. Het probleem schuilt voornamelijk in het feit dat het regenwater op het schroot valt en het vuil wegspoelt. Dit vuil bevat zware metalen en geëmulgeerde olie en vet. Het water stroomt vervolgens via goten in ondergrondse afscheiders, maar het water voldoet hierna nog niet aan de door de overheid gestelde lozingsnormen.

De Lugan flotatie installatie van EnviroChemie is volledig aangepast voor de zuivering van dit type water. Het water wordt eerst in een inline-flocculator met chemicaliën geneutraliseerd en uitgevlokt waarna door middel van flotatie het slib van het water wordt gescheiden. www.envirochemie.com

UTILITIES 35 nr. 2 - april 2015

MARKET REVIEW WATER

PRODUCTEN

GAS

PRODUCTEN

Esders BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Esders

Kiwa Nederland

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

BRANCHEVERENIGINGEN

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

DIENSTEN

Lubron Waterbehandeling

DDM Demontage

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000 36 UTILITIES nr. 2 - april 2015

agenda Nationaal Windenergie Congres 21 t/m 23 april www.euroforum.nl

Met de ondertekening van het SER Energieakkoord, verdubbelt het aandeel windenergie de komende jaren. Zowel on- als offshore wordt heel wat windvermogen bijgebouwd, bovendien is TenneT druk bezig met de voorbereiding voor de aanlanding van offshore windenergie. Toch zijn er nog wel wat hobbels te nemen. De recente herschikking van windconcessies werd niet door iedereen in dank afgenomen. Stof genoeg dus voor een interessant congres.

Smart Lighting Event 21 mei www.euroforum.nl

Slimme verlichting (smart lighting) is sterk in opkomst. De nieuwste ontwikkelingen op het gebied van licht volgen elkaar in rap tempo op. Interessant daarbij is de gedachte dat licht veel kan toevoegen aan onze kwaliteit van leven. En op deze wijze een belangrijke functie heeft in het verwezenlijken van zogeheten Smart Cities. Tijdens het Smart Lighting Event hoort u alles over de nieuwste technologieën op het gebied van lighting. Dé lighting experts delen met u hun kennis over de belangrijkste vraagstukken op dit moment.

Smart City Event 2 t/m 5 juni www.euroforum.nl

Het Smart City congres heeft als missie om wereldwijde stakeholders die zijn betrokken bij de ontwikkeling van slimme steden bijeen te brengen. Samenwerking versnelt de transitie naar een schonere toekomst door slim gebruik te maken van decentrale energieproductie. Door kennisdeling kunnen kleine stappen worden gemaakt naar een slimmer proces. Deelnemers aan de vier dagen gaan naar huis met nieuwe ideeën en nieuwe contacten.

Smart Grid Event 3 - 4 juni 2015 Brussel www.smartgridevent.com

Voor wie interesse heeft in de internationale ontwikkelingen en lessons learned op het gebied van Smart Grids, is het Smart Grid Event 2015 en must. Nederlandse, Vlaamse en internationale sprekers geven workshops, demonstaties en lezingen over onder andere het afstemmen van vraag en aanbod van energie in de gebouwde omgeving.

Gas 2015 10 t/m 12 juni WTC Rotterdam www.gas2015.org

Voor de achtste keer organiseert NEN en ISO/TC 158 Gasanalyse het internationale Gas Analyse Syposium. Het evenement deelt kennis over gasanalyse, apparatuur en optimalisatie van industriële processen op zowel wetenschappelijk als praktisch niveau.

www.energievakbeurs.nl 6 t/m 8 Oktober Brabanthallen, Den Bosch

Energie is hét jaarlijkse ijkpunt voor professionals om de balans op te maken op het gebied van energie. Drie dagen lang komt alles en iedereen op het gebied van energiebesparing en duurzame energieopwekking samen voor het grootste live energieplatform van Nederland. De juiste, energiebewuste keuzes kunnen uw bedrijf veel opleveren. Op Energie ervaart u de wereld aan mogelijkheden. Bekijk de nieuwste oplossingen van dichtbij, neem deel aan interactieve lezingen en live demonstraties en doe waardevolle contacten op.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 37 nr. 2 - april 2015

IN

HE T VO LG E N DE

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

3 V ER S C HI JNT

I N

MEI

E n e r g i e : S m a r t g r i d s e n s m a r t c i t y ’s

Smart grids en smart city’s Het aandeel duurzame energie zal de komende jaren alleen maar toenemen. Hoe zorg je ervoor dat die duurzame energie ook op duurzame wijze bij de gebruiker terechtkomt. Utilities 3 staat in het teken van Smart Grids en smart city’s.

Interview Eneco Waar RWE en Vattenfall forse verliezen boeken, lijkt Eneco betere resultaten te halen. Het lijkt erop dat een duurzaam portfolio loont. Maar hoe staat het bedrijf er in de zakelijke markt voor? In de komende editie van Utilities een interview met directeur zakelijk Bram Poeth.

Gaswarmtepompen ontlasten elektriciteitsnet Hoewel de netbedrijven zich toeleggen op het inrichten van een intelligent net, is het niet altijd verstandig alles elektrisch te maken. Een gaswarmtepomp voorkomt soms dure investeringen in een te zwaar elektriciteitsnet. Vooral in toepassingen waar het hele jaar door gelijktijdig wordt verwarmd en gekoeld, zoals in ziekenhuizen.

THEMA'S 2015 4 Water: Afvalwater en grondstoffen 5 Gas: Industriële gassen, kennis en innovatie 6 Energie: Energie-efficiency 7 Water: Ketensamenwerking 8 Gas: Nieuw gas

38 UTILITIES nr. 2 - april 2015

Vakbeurs voor waterbehandeling, lucht- & emissiebehandeling, bodembehandeling, afval en recycling

Antwerp Expo 1 & 2 april 2015 Registreer u op: www.easyfairs.com/maintenance-environment

Uw code:

168

En ontvang uw gratis badge om beide vakbeurzen te bezoeken!

Gelijktijdig met: MAINTENANCE Special edition Congress • 1 & 2 / 04 / 2015

MAINTENANCE

Knowledge

Media partner

Main Media

Organized by:

... Layer 3 managed Ethernet Switch De uitstraling van de Lynx serie Ethernet switches met ingebouwde firewall en routingprotocols toont dat de switches hun toepassingen vinden in zware industriĂŤle omgevingen. De robuuste switches met het door Westermo ontwikkelde WeOS en de unieke functionaliteiten als FRNT (< 20ms hersteltijd) IPsec, VLAN, IGMP snooping en QoS. De ATEX / IECEX certificering staat garant voor toepassing in zeer zware en explosief gevoelige ruimtes.

... committed to perfection.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

2-5 June 2015 – Amsterdam ArenA

Official host

Sneak preview program

WWW.SMARTCITYEVENT.COM

The European annual event where all stakeholders meet, inspire and create!

ver Last year o s& 30 countrie s ipant 500 partic

Keynote speakers:

Your chairmen:

Learn all about the successful projects from: Amsterdam • Dublin • Florence • The Hague • Copenhagen • Genoa • Vienna • Hamburg • Lyon • Sant Cugat del Vallès • Groningen • Rotterdam • Utrecht • Talinn • Antwerp • Berlin • São Paulo

Miguel Arias Cañete Euro Commissioner for Climate Action and Energy, European Commission (with reservation)

Anna Lisa Boni Secretary General, Eurocities

Peter White

COO, World Business Council for Sustainable Development

Carlo Ratti

Director, MIT Senseable City Lab

Thomas Rau Director, RAU Architects and Turntoo

Ger Baron

Chief Technology Officer, City of Amsterdam

Maarten Bouwhuis Journalist, BNR Radio

2 June 2015 > Excursions Amsterdam

11.00

Visit the frontrunning projects of the Netherlands!

Registration

11.30

Welcome by keynote speaker

11.45

SMART EXCURSIONS The Netherlands would like to present to you their smart projects.

Smart technologies are being developed rapidly and we want to offer you the possibility to experience them yourselves.

Rotterdam

You will be transported to the different locations by comfortable coaches. All excursions will be guided by a professional host who will inspire the participants through an introduction during the buss drive. At the different projects that you will visit you will hear all about the way they are being started and the opportunities and challenges they faced. Off course, you will have the opportunity to ask them your questions.

Utrecht

The busses will return at the Amsterdam Arena at 18.00.

At our website you find the complete information about the excursions.

Registration

09.15

Opening of the Smart City Event 2015 by the chairmen Ger Baron, Chief Technology Officer, City of Amsterdam Maarten Bouwhuis, Journalist, BNR Radio

09.30

Welcome to all international guests at the Smart City Event 2015 in the Netherlands at the Arena Tribune

Signing Memorandum of Understanding

11.30

The Circular Economy as a way of living Speaker on behalf of the Rockefeller Foundation/Veolia

11.50

We need to scale-up business actions on climate Peter Wright, COO, World Business Council for Sustainable Development (WBCSD)

Learn from each other and from best practices

19.00

Amsterdam Smart City

Dutch cheese in the greenhouse Dutch cheese is famous around the world.

During this evening you will taste 6 different cheeses. During the tasting, you will be introduced into the production process and the way the taste is being composed.

As the capital of the Netherlands, Amsterdam has a leading position when it comes to smart projects.

You will visit: • Sustainable datacenter • Reciliency: rooftop solutions • Sustainable Island: Pampus • Local generation and energy storage in second life batteries • Smart Light • Tesla

Next, you will enjoy a dinner in a real greenhouse. The products used are grown in the greenhouse and its garden.

Rotterdam Smart City Rotterdam has committed itself to profiling this city as a City of the Future. They are praised for their way they arm themselves against the upcoming climate changes.

Some of the projects that you will visit: • The Self Healing Grid • One of the most sustainable buildings in Europe

Transport from and to the Amsterdam Arena is included.

Estimated closure 21.30 p.m..

Utrecht Smart City Utrecht as a ‘living lab’: a city that continuously searches for new, smart alliances from problem owners, creative designers, liveliness and the users of the city.

Some of the projects that you will visit: • Smart Energy testing ground

3 June 2015 > Conference Day 1 08.45

OPTIONAL

You can choose from the following excursions:

1 2 3

You can choose from 25 different tables.

You find a selection here. Find out more about all tables at our website www.smartcityevent.com

Sant Cugat: from a Smart City to a Social Smart City Speaker on behalf of the City of Sant Cugat del Vallès

Challenges of smart heat supply Nicolien van der Sar, Gasunie Dick Timmermans, Business Development Manager, Heijmans

Smart Green Cities Resilient infrastructures Frits Verheij, Director Smart Green Cities,

10 11 12

The ambitions of Smart City The Hague Brian Benjamin, Program Manager Smart City, City of The Hague Maarten Hillenaar, Smart City Lead, City of The Hague

Smart City Dublin Peter Finnegan, Director Office of Economy & International Relations, City of Dublin

Working together towards a sustainable city: Stadslab2050 Iris Gommers, Program Leader Sustainable

KEYNOTE INTERVIEW 09.50

Smart Cities and energy TRANSFORMation Introduction by the Alderman of the City of Amsterdam. All the cities within the project, Amsterdam, Vienna, Copenhagen, Genoa, Hamburg and Lyon, will sign the Memorandum of Understanding at the Smart City Event

KEYNOTE SPEECH 10.10

10.40

The Entrepreneurial State; how can a government start up innovation?

Coffee break at the Smart Innovation Plaza

Public-private partnerships; the next level KEYNOTE SPEECH 11.10

Finding solutions together Miguel Arias Cañete, Euro Commissioner for Climate Action and Energy, European Commission (with reservation)

12.10

Smart Europe Anna-Kaisa Ikonen, Mayor of Tampere Endrik Mänd, Chief Architect, City of Tallinn Other representatives of European Cities to be confirmed

12.40

Lunch break at the Smart Innovation Plaza

ROUND TABLE SESSIONS During the round-table sessions you will have the opportunity to exchange experiences with other professionals. The theme of each table will first be shortly introduced by a representative with a concrete case experience. Subsequently you will learn from each other and gain new insights.

13.50 14.40 15.25 15.55

Round 1 Round 2 Coffee break at the Smart Innovation Plaza Round 3

ROUND TABLE SESSIONS Choose the table(s) which fits your interests

DNV GL

4

City, City of Antwerp

Copenhagen Connecting/Copenhagen Solutions Lab Elisabeth Kongsmark, City Coordinator, City of Copenhagen

5 6

13

Amsterdam Energy Atlas

Get inspired

Bob Mantel, City of Amsterdam Laura Hakvoort, City of Amsterdam

KEYNOTE SPEECH 16.40

Decision Support Tool TRANSFORM Joost Brinkman, Lead, Accenture Sustainable Services Onno Wesselink, Analyst, Accenture

7

Cities in action Anna Lisa Boni, Secretary General, Eurocities

ENERGIZER 17.00

Citizens Involvement

Multiplier Leadership; how the best leaders make everyone smarter Rick de Rijk, Learning Strategist, Director, Gooiconsult

Stephen Hartman, Project Manager, City of Vienna

8 9

What does it take to create a smart city?

Bas Boorsma, Director Internet of Everything, North Europe, Cisco Stefan van Denderen, Solutions Architect Smart Cities, Cisco

Smart City Berlin

17.20

Smart Cocktail at the Smart Innovation Plaza

18.00

Floating and Walking Dinner

OPTIONAL

Speaker on behalf of the City of Berlin

Smart City Florence

Join us as we combine a boat trip on the Amsterdam canals, nice food and a walk through the Jordaan with a pleasant guide.

Simone Tani, Manager of Economic Development, City of Florence

4 June 2015 > Conference Day 2 08.00

VIP Breakfast Meetings

13.00

08.45

Registration

14.15

09.15

Opening by the chairmen

Smart technologies make the world go round

Serious gaming in Amsterdam for citizens and decision makers

KEYNOTE SPEECH

Amsterdam Smart City / City-zen

KEYNOTE SPEECH

09.50

How smart energy solutions can contribute to a Smart City Didier Houssin, Director of Sustainable Energy Policy and Technology, International Energy Agency

10.15 10.45

CO-CREATION SESSIONS Choose the topic that fits best with your interests. In groups, together with other specialists, you will share knowledge and experiences, generate solutions and discover new insights. | Each session will begin with a kickoff about the topic, introduced by a relevant speaker.

Next, you will co-create and discover new, concrete solutions!

Ger Baron, Chief Technology Officer, City of Amsterdam Maarten Bouwhuis, Journalist, BNR Radio

09.25

Lunch break at the Smart Innovation Plaza

Coffee break at the Smart Innovation Plaza

Serious gaming Smart Urban lab. How to organize a SUL and how to organize a ILS (Intensive Lab Session) on a district level.

Under guidance of professionals on behalf of Accenture

INSPIRING LABS Practical cases of projects focusing on Smart Environment, Smart Mobility, Smart Energy or Smart Data.

Choose the elements which fit your interest best. You can also switch between the various Inspiring

15.30

Coffee break at the Smart Innovation Plaza

Collaboration to create a successful business model Under guidance of professionals on behalf of Schneider Electric

Labs of Smart Environment, Smart Mobility, Smart Energy, Smart Safety or Smart Data. Find out all about the do’s and don’ts!

10.45

Round 1

11.20

Round 2

11.55

Round 3

12.30

Round 4

Some of the topics that will be presented are:

Smart Environment

Smart Mobility

Smart Energy

Smart Safety

Circular solutions in a smart city

Electric hybrid buses in the public transport systeem

How to Safety through empower Smart infrastructure Energy users

Speaker on behalf of Veolia

Peter van den Heede, Marketing & Business Development Manager Smart Grids, ABB

Floor de Jong, Policy Advisor, City of Groningen

Smart Data Smart City of São Paulo Representative on behalf of the City of São Paulo

“Smart”Cities and the Urban Digital Revolution

16.00

Shawn Dubravac, Chief Economist, Consumer Electronics Association (CEA), Author of “Digital Destiny: How the New Age of Data Will Transform the Way We Work, Live, and Communicate” (with reservation)

16.30

Thomas Rau, Director, RAU Architects and Turntoo

16.50

Smart Cocktail at the Smart Innovation Plaza

Guided by the future

OPTIONAL

17.30

Cycle your way to dinner With this cycling tour you will be amazed by all things you normally walk by, but you do notice when you are on your bike.

Our guide tells you interesting facts and beautiful anecdotes with all the lovely places you see. It’s an experience you don’t want to miss! At the end of the tour you will enjoy a typically Dutch dinner and afterwards we will transport you back to the Amsterdam Arena.

5 June 2015 > Smart Master Class Session Breakfast network meeting followed by Smart Master classes.

High Level experts will introduce you to topics that are essential. In small groups you will ics be taught all that you need to know. With practical examples and the opportunity to get answers to your questions. Afterwards, you can discuss your new insights and ideas with the speakers and other participants over lunch.

08.00 Reception and breakfast 09.00 Round 1 Smart Master Classes

You can choose from different topics

and speakers

>>

11.00 Round 2 Smart Master Classes

You can choose again from the topics and speakers

13.00 Lunch 14.00 End of the Smart Master Class session

1

2

3

An introduction in Smart Cities

• What is a Smart City?

• Different aspects • Definitions and business models • International developments and trends • Smart City of the Future Kees Jansen, Owner, pluraal.nl, Urban Philosopher and Smart City Strategist

• How can alliances contribute to a smarter city?

• Network thinking

• Successful examples

Innovative Smart City Business Models

• Cost cutting / Efficiency improvements

• Value Addition

• Revenue Generation

• Urban structure of a city

• What kind of business models are there?

• Future business models and scale enhancement

Catherine Mulligan, Research Fellow,

Innovation and Entrepreneurship Group,

Imperial College Business School, Imperial

College London

4

Smart Alliances

The Smart City of the Future

• Top down or bottom up?

• Open Source Architecture

• How to use technologies?

• Connected citizens are the engine of urban change

Carlo Ratti, Director, MIT Senseable

City Lab

2-5 June 2015 – Amsterdam ArenA

WWW.SMARTCITYEVENT.COM

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

You can register

online

Date and location

3 easy ways to register!

2-5 June 2015 Amsterdam ArenA For your road description look at www.smartcityevent.com

1. Web: 2. E-mail: 3. Telephone:

Prices This amount includes coffee, tea, lunch and drinks. You will also have access to a valuable digital reference document.

www.smartcityevent.com inschrijven@euroforum.nl + 31 (0) 40 2 974 974

Unable to attend?

If you are unable to attend, a colleague in the possession of your ticket will be able to replace you without additional costs. If you wish to cancel, you can only do this in writing up to one month before the event. In case of cancellation after that time, we will charge the full amount.

Your confirmation will be sent to you as soon as possible.

When your e-mail address is known by us, you will receive the confirmation of your participation within one working day by e-mail.

For more information about partnerships please contact: Joris van Boxtel T: +31(0)40 29 74 935 j.van.boxtel@euroforum.nl

Personal conference advice For information or an attractive discount scheme, please contact:

Excursion & Dinner, Conference day 1 & Dinner, Conference day 2 & Dinner, Maserclass 2, 3, 4 and 5 June 2015

Conference day 1 & 2 3 and 4 June 2015

Excursion 2 June 2015

Dinner 2 June 2015

Conference day 1 3 June 2015

Dinner 3 June 2015

Conference day 2 4 June 2015

Dinner 4 June 2015

Masterclass 5 June 2015

€ 1.999

€ 899

€ 599

€ 99

€ 599

€ 99

€ 599

€ 99

€ 599

Prices are per person excl. VAT.

Official Host

Leanne Visser T: +31(0)40 2792 793 l.visser@euroforum.nl

Cities today are 2% of the earth surface; 50% of world population; 75% of global energy consumption; and 80% of global CO2 emissions. This means getting resilient and smart which for us means: efficient, liveable and sustainable (economically, environmentally and socially). Schneider Electric is a global partner in creating and implementing a smart city.

Partners Supporting partners Mediapartners Veolia is the global leader in optimized resource management focusing on water, energy and the recovery and reuse of material. Our 187,000 employees work with clients to design solutions and services that contribute to the sustainable development of communities and industries, accessing and preserving available resources, and replenishing them.

Eventpartner

HET BEGINT BIJ GLASVEZEL

Definitief Logo (Liggend)

Project: 070 DUURZAAMBEDRIJFSLEVEN.NL BRANDING

2 TECHNOLOGIEBEURZEN OP 1 LOCATIE Antwerp Expo • 1 & 2 april 2015

Vakbeurs voor industrieel onderhoud, shutdown technologie, asset management en productiebetrouwbaarheid

Vakbeurs voor waterbehandeling, lucht- & emissiebehandeling, bodembehandeling, afval en recycling

UITNODIGING

Wa ard e

€2

5

ent 2015 • onm Ma vir in En

ce an en

2015 •

15 • Indu e 20 str nc y& na te

Indu str y&

Retrofitting, power solutions en process technology: dé brug tussen onderhoud en schone technologie Ontmoet meer dan 200 exposanten in onderhoudstechniek, productiebetrouwbaarheid, milieutechnologie, asset management, recycling en power solutions.

30 infosessies rond conditiebewaking, onderhoudsplanning, watertechnologie, bodembehandeling, circulaire economie en energie-efficiëntie.

Volg de Demo Route met live demonstraties.

Uitreiking van de Safe Maintenance Award, Bemas Innovation Award en HR Award.

Ontdek innovaties in de technische onderhouds- en milieusector.

Special Euromaintenance 2015: Europese masterclasses rond strategisch maintenance onderzoek en beleidsimplementatie van competitive asset management.

15 20

& try

2015 • Mainte na ent nc nm e iro

ment 2015 viron • En M ai n

ent 2015 • Ma onm vir in t En

15 • Indust ry e 20 & nc En na v te

us

Ind

Knowledge partner

Media partner

Main Media partner

Praktische informatie Organized by:

Jan Van Rijswijcklaan 191 BE-2020 Antwerpen Data & openingsuren

Registreer nu en bezoek gratis w w w.easy fair s.com /maintenance - environment

Uw registratiecode:

Woensdag 01/04/2015 Donderdag 02/04/2015

10u – 20u 10u – 18u

De toegang is gratis en enkel voor professionele bezoekers V.U. Easyfairs NV/SA • Jan Van Rijswijcklaan 191 • BE- 2020 Antwerpen