Utilities 2015 1

UTILITIES NUMMER 01 - februari 2015 • ZESTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Walter Hulshof: ‘De waterketen vraagt om een meer bedrijfsmatige aanpak’ Energiereuzen onder druk Benut potentie water als warmtebuffer www.utilities.nl

Vindingrijk Evides Industriewater

Centrale Afvalwaterzuivering Botlek

Wilt u aansluiten?

Bel 010-2935172 of mail sales@evides.nl

www.evides.nl/industriewater

Uw afvalwater centraal laten zuiveren, profiteren van schaalvoordeel en de kennis en expertise van een betrouwbare partner. Dit kan met de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek van Evides Industriewater. Bedrijven uit de omgeving kunnen aansluiten op deze nieuwe afvalwaterzuivering met persriool.

De ruim ontworpen AWZI (>140.000 vervuilingseenheden) is groot genoeg om pieken op te vangen. Hiermee nemen wij bedrijven een zorg én investering uit handen. Zo kunnen zij zich richten op hun core business. En wij op de onze. Want betrouwbaarheid, leveringszekerheid en kwaliteit zijn kernvereisten bij ons ‘maatwerk in water’ voor o.a. de chemische-, petrochemische en voedingsmiddelenindustrie.

i n h o u d

V E R D E R Energiezuinig ziekenhuis

Het einde van een tijdperk?

24

Zorginstelling Tergooi bouwt binnenkort een nieuw ziekenhuis en wil deze zo duurzaam mogelijk inrichten. Een multidisciplinair consortium onderzocht de kansen voor water, energie en afval.

Marsfabriek zuivert afvalwater anaëroob

29

De Marsfabriek in Veghel opende onlangs zijn nieuwe anaërobe afvalwaterzuivering. Met de nieuwe waterzuivering wordt het afvalwater uit de fabriek voor 99 procent gezuiverd.

Asset management bij Warmtebedrijf 30

Inmiddels gebruiken zo’n vijftigduizend Rotterdammers overtollige warmte van de Afval- en energiecentrale AVR. Beheerder van de infrastructuur Warmtebedrijf Infra doet er alles aan om zijn klanten altijd te kunnen beleveren.

Water als warmte- en koudebuffer 34

‘De potentie aan duurzame warmte en koude is enorm’, zo weet Barry Scholten van IF Technology.

‘Tot nog toe wordt echter nog maar een fractie van die energie nuttig ingezet.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Infostroom 6 Trending news 8 Technologie 14 Product en oplossing 32 Agenda 36 In het volgende nummer 37

10

De eerste slachtoffers van de energietransitie vallen met name onder de grote Europese energiebedrijven.

De een na de ander kondigt grote afschrijvingen aan en E.ON gaat zijn fossiele en kerncentrales zelfs afsplitsen. In Duitsland proberen de topmannen van de energiebedrijven een capaciteitsmarkt in het leven te roepen, maar stuiten tot nog toe op weinig medeleven.

Energieopslag is big business

16

FME richtte onlangs het platform Energy Storage NL op. Samen met onderzoeksinstituten en universiteiten kijkt de vertegenwoordiger van de Nederlandse industrie naar kansen om geld te verdienen aan energieopslag. Met een marktgroei van veertig procent per jaar kan energieopslag wel eens big business worden.

Thema: Industriewater

20

Dat afvalwater ook geld kan opleveren, bewijst Industriewater Eerbeek.

De private afvalwaterzuivering behandelt het afvalwater van drie papierfabrieken in het Gelderse Eerbeek. Directeur Walter Hulshof heeft zich als missie gesteld om de zuivering tegen neutrale kosten te bedrijven en komt dankzij innovatieve technologie daar heel dicht bij.

UTILITIES 3 nr. 1 - februari 2015

03_B_inhoud.indd 3

28-01-15 15:33

LOGISTICON WATER TREATMENT DÉ SPECIALIST IN WATERBEHANDELING!

Demiwater

Afvalwater

25 JAAR

Koelwater

Olie/Water separatie

Condensaat polishing

Een zuivere samenwerking Welke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u: Klant specifieke installaties Ontwerpen in 3D Procesontwerp, Werktuigbouw/Elektrotechniek en Constructie in één hand Optie huur installaties mogelijk Bel of mail gerust en maak gebruik van onze expertise in water.

001_A_Cover.indd 5

Logisticon Water Treatment b.v.

Postbus 38, 2964 ZG Groot-Ammers, Nederland Telefoon: +31 (0) 184 - 60 82 60 Website: www.logisticon.com

25 JAAR

28-01-15 15:50

Wankel evenwicht Het is momenteel feest aan de benzinepomp, met prijzen die we al jaren niet meer betaald hebben. Goed voor de industrie en goed voor de consument, zou je denken. Op de korte termijn hebben de lage olieprijzen in ieder geval een gunstig effect op de economie en de inflatie komt mede daardoor op nul of zelfs negatief uit. Maar of dat voor de lange termijn ook gunstig is voor de energieprijzen, valt nog te bezien.

Het investeringsklimaat in de energiewereld is momenteel arctisch en dat is ook niet gunstig voor de ontwikkelingen op het gebied van duurzame energie.

De Europese energiereuzen schrijven vooral af op hun fossiele opwekcapaciteit, maar hebben ook minder geld om te investeren in hernieuwbare energieprojecten. Inmiddels wordt steeds pijnlijker duidelijk dat vooral de energiereuzen de gevolgen van de energietransitie gaan voelen en de koers die E.ON in Duitsland gaat varen, is een logisch gevolg van de huidige markt. Dik kans dat er straks meer energiebedrijven volgen.

Het voorstel dat de Duitse topman van E.ON dan ook poneerde was niet eens zo heel vreemd: betaal energiebedrijven voor het leveren van back up capaciteit. Het enige bezwaar dat je daarop zou kunnen maken, is dat daarmee de creativiteit en innovatiekracht uit de markt wordt gehaald. Er moet inderdaad een oplossing komen voor de onbalans die optreedt door het grillige patroon van duurzame energie, maar dat kan ook door slimme distributie en energieopslag.

Tot nog toe is het zoeken naar de balans in de energiewereld en zullen we nog wel vele schommelingen meemaken. Geen transitie zonder slachtoffers. Laten we in ieder geval ervoor zorgen dat de gevolgen ervan beperkt blijven tot economische offers.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON zestiende jaargang nummer 1 - februari 2015 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies www.inzet-advies.nl Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadmini­s­tratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt manstilzwijgend uw abonnement steeds met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2015 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

05_C_commentaar.indd 5

UTILITIES 5 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 15:32

infostroom Gaswinning Groningen verder beperkt In 2015 en 2016 wordt de gaswinning in Groningen extra verminderd. Dit besluit heeft minister Henk Kamp van Economische Zaken (EZ) besproken met bestuurders van Groningen. ‘Als gevolg van de gaswinning heerst er onrust in Groningen. Ik neem de zorgen van de inwoners onverminderd serieus en zal blijven doen wat nodig is om hun veiligheid te vergroten’, aldus de bewindsman.

Kamp: ‘In januari 2014 heeft het kabinet al bekend gemaakt de gasproductie in het gebied de komende drie jaar te verminderen. In 2014 is veel extra onderzoek verricht en overleg gevoerd.

Op basis van aanvullend advies van het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) is nu besloten de gaswinning extra te verminderen in 2015 en 2016. In 2015 komt bovendien de grootschalige aanpak van de versterking van woningen en andere gebouwen op gang.’

SodM heeft gesignaleerd dat in het gebied rond Loppersum, waar de winning in 2014 met 80 procent is verminderd, ook de seismiciteit is verminderd.

Daarentegen is in het zuiden van het veld, waar de aardgaswinning sinds 2012 met 31 procent is gestegen, de seismiciteit juist gestegen. Hoewel op basis van deze gegevens nog geen harde conclusies zijn te trekken, adviseert SodM de winning in het zuiden (Hoogezand-Sappemeer) te verminderen van 13,0 miljard kuub in 2014 naar 9,9 miljard kuub in 2015.

Energietransport goedkoper De Autoriteit Consument en Markt heeft de transporttarieven voor 2015 bekendgemaakt. Opvallend is dat de gastransporttarieven van Gas Transport Services (GTS) omhoog gaan, mede door de lagere transportvolumes, terwijl de transporttarieven van TenneT juist dalen. Consumenten betalen in 2015 ook minder voor de levering van warmte.

De tarieven voor het transport door GTS stijgen met zo’n 4,2 procent.

Tegelijkertijd dalen de inkomsten van GTS met 1,9 procent, zo heeft de Autoriteit Consument & Markt (ACM) besloten omdat GTS efficiënter kan

gaan werken. Dat de tarieven toch stijgen komt door dalende volumes.

De maximale tarieven van TenneT dalen in 2015 met 77 miljoen euro. Het gaat om de tarieven die TenneT aan de regionale netbeheerders en andere afnemers rekent voor het elektriciteitstransport en voor het in stand houden van een betrouwbare en veilige levering van elektriciteit. De maximumtarieven uit de Warmtewet voor het jaar 2015 zijn ook vastgesteld. Het belangrijkste tarief is de maximumprijs voor het leveren van warmte. Die daalt voor een gemiddeld huishouden komend jaar met twintig euro.

Geld voor duurzame projecten Rijnmond Vijf duurzame initiatieven in de Rotterdamse haven ontvangen van het Havenbedrijf Rotterdam en Deltalinqs een totaalbedrag van 2,2 miljoen euro voor projecten die de duurzame transitie in het Rotterdamse haven- en industrieel complex versnellen. Het gaat onder meer om het terugdringen van emissies bij de overslag van tankschepen en een transportnetwerk voor biokolen.

Met de dienst GreenPoint Marine Services kan overslag voor tankschepen duurzamer en veiliger worden uitgevoerd. Via een ponton worden schadelijke vluchtige organische stoffen die vrijkomen bij het ontgassen van schepen opgevangen en verwerkt. Door de toepassing van de nieuwe VaporSol gewastechnologie worden deze schadelijke stoffen verwerkt tot herbruikbare chemicaliën.

6 UTILITIES nr. 1 - februari 2015

6-7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

28-01-15 15:32

Deal BASF en Gazprom gaat niet door De ruil van bezittingen tussen BASF en het Russische gasbedrijf Gazprom gaat niet door. Hierdoor blijft het Nederlandse Wintershall Noordzee volledig in handen van BASF. In een verklaring laat BASF weten te betreuren dat de deal niet door is gegaan. Het bedrijf zegt wel door te gaan met Gazprom in de bestaande joint ventures.

In december 2013 maakte BASF en Gazprom de plannen voor de ruil van activiteiten al bekend. Gazprom zou naast vijftig procent van de activiteiten

van Wintershall Noordzee ook de helft van de commerciële gashandel van Wintershall in Duitsland in handen krijgen.

Door de ruil zou Wintershall 25 procent van blok IV en V van het grote Siberische Achimov-veld in handen krijgen, met een totale reserve van 274 miljard kubieke meter aardgas en 74 miljard kubieke meter condensaat.

Doordat de deal is afgeketst loopt BASF 12 miljard euro omzet en 500 miljoen aan het brutobedrijfsresultaat van de BASF Group in 2013 mis.

Kolenvraag stijgt naar 19 miljard in 2019 Wie denkt dat de vraag naar kolen op zijn retour is, komt bedrogen uit. De IEA ziet in zijn rapport over de kolenmarkt op de middellange termijn (tot 2019) de vraag nog steeds stijgen al vlakt de stijging wel iets af. De grootste kolenvreter is nog altijd China, dat drievijfde van de totale groei voor zijn rekening neemt. China is overigens niet het enige Aziatische land dat de vraag naar kolen opstuwt. Ook India en andere Aziatische landen willen eerder meer dan minder kolen verbruiken in de nabije toekomst. Die trend loopt dwars op het dalende verbruik van kolenenergie in Europa en de Verenigde Staten.

Maria van der Hoeven, directeur van de IEA, spreekt haar zorgen uit. ‘We hebben veel pleidooien en politieke maatregelen gehoord om de klimaatverandering een halt toe te roepen, maar de komende vijf jaar lijken die inspanningen niet tot afname van het gebruik van steenkool te leiden.

Ondanks de negatieve berichten, vlakt de groei van het gebruik van kolen wel af. Waar eerdere prognoses nog een jaarlijkse groei van 2,3 procent voorspelden, tot 2019 is deze nu gesteld op 2,1 procent. De jaarlijkse groei tussen 2010 en 2013 was overigens nog 3,3 procent.

Eneco de groenste energieleverancier Van de energiereuzen is Eneco de meest duurzame stroomleverancier. Nuon en Essent scoren beiden een dikke onvoldoende. Dit blijkt uit onderzoek van Consumentenbond, Greenpeace, Hivos en Natuur & Milieu. De absolute koplopers die een tien scoren op duurzaamheid zijn vier kleine energiebedrijven: Windunie, Raedthuys, Huismerk Energie en Qurrent.

De organisaties beoordeelden 32 stroomleveranciers op investeringen in stroomopwekking, productie, levering en inkoop van stroom. Op basis daarvan is een rangschikking gemaakt, ingedeeld in 3 groepen: koplopers (score 6 en hoger), grijze middenmoot (4,5 tot 6) en hekkensluiters (lager dan 4,5). Van de grote energiereuzen ziet de ranking er als volgt uit: Koploper is Eneco, terwijl GDF Suez en E.ON tot de grijze middenmoot horen. Hekkensluiters in dit onderzoek zijn Nuon en Essent. Sommige bedrijven verduurzamen, enkele kleine bedrijven scoren zelfs een 10. Helaas bevinden twee energiereuzen zich bij de hekkensluiters: Nuon en Essent. Vier van de vijf energiereuzen scoren een onvoldoende.

Juist deze vijf reuzen hebben de meeste impact op het klimaat.

TenneT heeft groen licht gegeven voor haar deelname aan de bouw van de NordLink-kabel van Duitsland naar Noorwegen. De stroomkabel, die grotendeels over de zeebodem loopt, heeft een capaciteit van 1.400 megawatt. Een finaal investeringsbesluit van de drie partners (Statnett, TenneT en KfW) zal naar verwachting in het eerste kwartaal van 2015 worden genomen, nadat de onderhandelingen met contractpartijen zijn afgerond.

Het Rotterdamse bedrijf Energy Floors lanceerde een nieuwe energieopwekkende tegel: de Sustainable Energy Floor. Deze ‘looptegel’ zet de kinetische energie uit een voetstap om in bruikbare elektriciteit. De installatie van de Sustainable Energy Floor in De Kuip was onderdeel van een test.

De duizenden supporters die via deze ingang het stadion binnenkwamen, konden zo zelf ervaren hoe het is om elektriciteit op te wekken met hun voetstappen.

Gemeente, waterschappen en drinkwaterbedrijven moeten vanaf 2020 jaarlijks 450 miljoen euro besparen.

Dit is vasgelegd in het Bestuursakkoord Water 2011. Rijkswaterstaat maakt bekend dat deze besparing bijna is gehaald. Hiermee worden de kosten voor drinkwater, riolering en afvalwaterzuivering ook de in de toekomst binnen de perken gehouden. Dat concludeert Karla Peijs, voorzitter van de Visitatiecommissie Waterketen.

Het nieuwe windpark GreenchoiceHartelkanaal heeft de eerste kilowatturen aan het elektriciteitsnet geleverd.

Het windpark Hartel2 ligt tussen de N15 en het Hartelkanaal in Rotterdam Europoort. Begin 2015 gaan alle molens draaien. De windturbines wekken dan in totaal naar verwachting jaarlijks 58 tot 68 gigawattuur stroom op. Hiermee voorziet Greenchoice ongeveer 18.000 huishoudens van groene stroom.

UTILITIES 7 nr. 1 - februari 2015

6-7_D_infostroom.indd 7

28-01-15 15:32

Trending news op www.utilities.nl

1 Shell Moerdijk herstart deel activiteiten

Het nieuws dat Shell Moerdijk twee van de vier productie-eenheden opnieuw in bedrijf wil nemen werd afgelopen maand het best gelezen. De fabrieken waren begin oktober buiten werking gesteld na een lekkage in het stoomsysteem. Zonder stoom kunnen ook de andere fabrieken niet produceren. Het gaat overigens nog wel om een tijdelijke oplossing. Shell Moerdijk gaat gebruik maken van stoom van een energiebedrijf dat op hetzelfde industriegebied staat.

Davidvanbaarle Goed nieuws. Nu de andere twee nog. #shell @Utilities

2 Eerste beproeving SolaRoad

Het proefproject met de SolaRoad zonnepanelen op het fietspad bij het Noord-Hollandse Krommenie is voor zijn eerste beproeving komen te staan. De bovenlaag die het fietspad stroef maakt, bezweek onder de winterse omstandigheden. TNO onderzoekt wat de oorzaak is van de snelle slijtage en tot die tijd is het beschadigde stuk van een vierkante meter (slab) afgezet. Het fietspad is in november in gebruik genomen en heeft volgens het projectteam in zijn eerste maand ruim 350 kilowattuur opgewekt. Dat is iets meer dan wat een gemiddeld gezin in die periode verbruikt.

3

3 Kwaliteit van leven hoog, maar beperkt houdbaar

De kwaliteit van leven in Nederland is hoog. Nederlanders zijn over het algemeen tevreden over hun materiĂŤle en sociale omstandigheden. De manier waarop we deze levenskwaliteit bereiken, lijkt echter geen stand te kunnen houden voor volgende generaties en veroorzaakt bovendien milieuproblemen in binnen- en buitenland. Dat staat in de Monitor Duurzaam Nederland van het CBS, CPB, PBL en SCP. Bij het duurzaam houden van Nederland en het efficiĂŤnt om blijven gaan met schaarser wordende hulpbronnen, speelt innovatie een belangrijke rol.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 1 - februari 2015

08_9_E_Trending Nieuws.indd 8

28-01-15 15:31

in Haven 4 LNG-Bunkering Moerdijk

Sinds eind december kunne schepen via het bunkerstation van GDF Suez LNG Solutions vanaf de wal LNG bunkeren. De haven is hiermee de tweede zeehaven in Nederland waar dit voor zee- en binnenvaartschepen mogelijk is.

Steeds meer schepen kiezen voor LNG ter vervanging van de traditionele brandstoffen zoals stookolie. LNG is goedkoper en beter voor het milieu. Bovendien produceren LNG aangedreven motoren minder geluid en veroorzaken ze nauwelijks uitstoot van zwavel- en stikstofoxiden.

Nuon houdt verantwoor5 delijkheid voor leveringszekerheid Hoewel ook Vattenfall zich heeft uitgesproken tegen nieuwe kolencentrales, zal het bedrijf niet per definitie dezelfde koers volgen als concurrent E.ON. ‘We doen er wel alles aan om ons portfolio te verduurzamen’, zegt COO Martijn Hagens van Nuon. ‘Dat betekent dat we de intentie hebben om biomassa mee gaan stoken in de enige kolencentrale die we nog hebben in Nederland.’

6

Wintershall verkoopt South Stream aandelen

Wintershall, een dochteronderneming van BASF, heeft haar aandeel in het South Stream-project verkocht aan Gazprom. Ook het Italiaanse ENI en het Franse EDF hebben hun aandeel aan Gazprom verkocht. Een gaspijpleiding komt er niet van Rusland naar Bulgarije.

Rusland stopte eerder deze maand met het South Stream-project. Het land wilde een gaspijpleiding aanleggen van Rusland naar Bulgarije via de bodem van de Zwarte Zee.

7 Waterschappen produceren grondstoffen

Fosfaat als groene meststof voor de landbouw, cellulose voor asfalt en CO2 voor tuinbouwkassen of de procesindustrie. Het zijn enkele van de vele toepassingen waarmee alle 23 waterschappen met de industrie aan de slag door grondstoffen uit het water terug te winnen. Daarvoor hebben ze de Green Deal Grondstoffen ondertekend. Uit afvalwater kan ook cellulose, polymeren, alginaat en CO2 worden gewonnen.

8

Restwarmte verdrievoudigt blauwe energie

Blauwe energie, die kan worden opgewekt door zoet en zout water met elkaar te mengen, kan een veel hogere energieopbrengst hebben als het zoete water vooraf wordt verwarmd. Dit verwarmen is mogelijk met restwarmte van bijvoorbeeld datacentra of koelcentrales.

Dat blijkt uit berekeningen van theoretische natuurkundigen van de Universiteit Utrecht.

onderzoeks9 Start programma ‘Schaliegas en Water’ De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek start met KWR Watercycle Research Institute een vierjarig onderzoeksprogramma op het gebied van ‘Schaliegas en Water’. Het programma richt zich op onderzoek naar de milieurisico’s voor het watersysteem bij productie van schaliegas in Nederland, mogelijkheden om deze risico’s te ondervangen en de werking van nationale en internationale wettelijke kaders.

’s Wereld eerste Bio 10 Product Processor

TCE Gofour lanceerde ’s werelds eerste bio product processor. De Bio Product Processor produceert halffabricaten voor de voedingsindustrie en biobrandstof uit landbouwgewassen. In de processor is een milieu vriendelijk proces geautomatiseerd waarbij op basis van enzymen landbouwgewassen worden omgezet in verschillende (half)fabricaten voor food en feed-toepassingen.

Met als bijproduct biodiesel.

UTILITIES 9 nr. 1 - februari 2015

08_9_E_Trending Nieuws.indd 9

28-01-15 15:31

ENERGIE De eerste slachtoffers van de energietransi-

tie vallen met name onder de grote Europese energiebedrijven. De een na de ander kondigt grote afschrijvingen aan en E.ON gaat zijn fossiele en kerncentrales zelfs afsplitsen. In Duitsland proberen de topmannen van de energiebedrijven een capaciteitsmarkt in het leven te roepen, maar stuiten tot nog toe op weinig medeleven.

Tekst: David van Baarle Beeld: E.ON

Energiereuzen onder druk E.ON gooide eind 2014 de knuppel in het hoenderhok. De Duitse energiereus kondigde groots aan dat het afscheid ging nemen van zijn kolen-, gas- en kerncentrales en zich zou gaan toeleggen op duurzame energie. Hoewel het koren leek op de molen van de milieulobby, keek zelfs Greenpeace argwanend naar de stappen. ‘Eerst de kolencentrales sluiten en dan pas geloven we dat ze serieus zijn’, was de reactie van Greenpeace Nederland. De argwaan is niet geheel onterecht en het lijkt er op dat de stap eerder leidt tot een opsplitsing van het bedrijf in een duurzame en niet duurzame tak. Maar de officiële lezing is dat E.ON 4,5 miljard euro afschrijft op zijn centrales, die in een aparte bv worden ondergebracht en in 2016 naar de beurs gebracht. De opbrengst van de verkoop gaat deels naar aandeelhouders als winstuitkering. E.ON zegt het belang in de dochter daarna geleidelijk aan af te bouwen.

Met de explosieve opkomst van winden zonne-energie zijn de stroomprijzen in Duitsland behoorlijk gedaald.

Ook de mildere winters en de zwakke economie in Europa drukken de energieconsumptie en daarmee de energieprijzen. De winst van E.ON is dan ook in de laatste drie kwartalen behoorlijk gedaald. En dan kampt

het bedrijf ook nog met een schuld van 31 miljard euro. E.ON stond niet alleen in zijn keuze, want het eveneens Duitse RWE gaf niet lang daarna aan dat het een vergelijkbare splitsing niet uitsluit. Vattenfall boekte in 2013 al behoorlijk af op zijn fossiele opwekcapaciteit, met name in Nederland en ook eind 2014 kondigde het bedrijf aan opnieuw te snijden in zijn portfo-

Merkel deze beslissing weer terugdraaide, zorgde de kernramp in het Japanse Fukushima ervoor dat het oude programma weer werd opgepakt. In 2021 zullen dan ook de laatste kerncentrales, die van RWE en die van E.ON, de deuren sluiten.

Volgens John Kerkhoven van Quintel Intelligence krijgt Duitsland met de voorgenomen plannen wel een

‘Als dan straks de laatste kerncentrales sluiten, kan dat tot een kans op onvermogen leiden op momenten dat het niet waait en de zon niet schijnt.’ lio. De Zweden moesten in het derde kwartaal 2,5 miljard euro afschrijven op bezittingen, met name activiteiten op het gebied van fossiele brandstoffen. Ook zette het bedrijf zijn bruinkoolactiviteiten in Duitsland in de etalage.

Transitie De stap van de Duitsers en de Zweden is tekenend voor de transitie die gaande is op de Europese energiemarkt. De stimulering van de Duitse overheid van duurzaam opgewekte wind- en zonnestroom zorgt voor de situatie dat energiebedrijven meer kunnen verdienen aan duurzame energie dan aan hun fossiele centrales.

Bovendien koos het kabinet Schröder in 2000 al voor een gefaseerde uitstap van kernenergie. Hoewel Angela

probleem. Quintel ontwikkelde een softwaretool (zie www.energytransitionmodel.com), die de gevolgen voor het totale energiesysteem van dergelijke keuzes door kan rekenen.

Kerkhoven: ‘De uitstap uit kernenergie heeft tot gevolg dat de Duitsers meer afhankelijk zijn geworden van kolen- en bruinkoolcentrales. Tegelijkertijd heeft de Duitse regering het ambitieuze doel gesteld om in 2020 22 megaton minder CO2 uit te stoten, wat zou moeten leiden tot minder bruin- en steenkoolcentrales. Intussen liggen veel gascentrales nu in de mottenballen of worden permanent uit bedrijf genomen, omdat die vanwege de lage prijzen voor kolenstroom helemaal niet meer rendabel zijn. Als dan straks de laatste kerncentrales sluiten, kan dat

10 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

10_11_13_L_interview_eon.indd 10

28-01-15 15:36

E.ON bestuursvoorzitter Johannes Teyssen pleitte voor een capaciteitsmarkt die het nodige backup-vermogen voor duurzame energie moet garanderen.

tot een kans op onvermogen leiden op momenten dat het niet waait en de zon niet schijnt.’

Kerkhoven verwacht dan ook niet dat E.ON daadwerkelijk afscheid neemt van zijn kolencentrales. ‘Het lijkt eerder een statement naar de Duitse regering om het probleem dat ze heeft gecreëerd bloot te leggen’, zegt Kerkhoven. ‘De piekvraag aan elektriciteit van Duitsland is namelijk naar verwachting zo’n negentig gigawatt in 2023 en die kan wel vaak maar niet altijd worden gedragen door de 150 gigawatt vermogen van de duurzame energiebronnen. Ik denk dan ook dat E.On, Vattenfall en RWE gezamenlijk een poging doen om het probleem van de onrendabele fossiele centrales neer te leggen bij de Duitse regering. Of met andere woorden: de uitingen van de topmannen van deze bedrijven, die we de laatste maanden in de pers zien, zijn een poging om de kosten van deze centrales af te wentelen op de gehele samenleving.’ De vermoedens van Kerkhoven zouden wel eens bevestigd kunnen worden door de recente uitspraken van E.ON bestuursvoorzitter Johannes Teyssen die pleitte voor een capaciteitsmarkt die het nodige backup-vermogen voor duurzame energie moet garanderen. Met een capaciteitsvergoeding zouden de energiebedrijven hun conventionele centrales, en dan

met name de gascentrales, nog rendabel kunnen bedrijven, zo betoogt Teyssen. Daarmee worden volgens de bestuursvoorzitter niet alleen black outs voorkomen, maar blijft de elektriciteitsprijs ook binnen de perken. De redactie van de Duitse minister van Economische zaken Sigmar Gabriel is echter duidelijk: ‘De energiebedrijven proberen de kosten voor de huidige overcapaciteit af te wentelen op de burger. Dat is slimme energiepolitiek, maar niet wenselijk.’

Minder duurzaam ‘De Duitsers gaan nog steeds in fors tempo door met het toevoegen van duurzaam opwekvermogen’, zegt Kerkhoven. ‘Wellicht dat de consument meer is gaan betalen, maar daar staat tegenover dat de industrie door de lage stroomprijzen een competitief voordeel heeft verkregen. Die situatie is goed voor de Duitse economie en werkgelegenheid en indirect dus ook voor de consument.’

Neemt niet weg dat de schuldenlast van de energiebedrijven ook drukt op de investeringen in duurzaam vermogen. RWE meldde dat het in de periode tussen 2015 en 2017 nog steeds ruim één miljard euro in duurzame projecten investeert, maar dat is nog altijd fors minder dan de jaarlijkse één miljard euro die het bedrijf tussen

2008 en 2014 uitgaf aan met name windenergie. Die stap is logisch gegeven de financiële vooruitzichten van het bedrijf. Met een schuldenlast van bijna veertig miljard euro moet RWE wel zijn investeringsplannen aanpassen. Vandaar ook dat RWE Innogy, de duurzame dochter van het bedrijf, de jaarlijkse investeringen van ruim één miljard euro terugschroeft en datzelfde bedrag uitsmeert over drie jaar.

Nederland Of de beslissing van het Duitse moederbedrijf gevolgen heeft voor E.ON Benelux is nog niet bekend. Het bedrijf is sinds 2000 actief in Nederland toen het Elektriciteitsbedrijf Zuid-Holland (EZH) kocht. E.ON is nog steeds een van de grootste leveranciers van energie aan de energiegrootverbruikers en is momenteel druk bezig met de bouw van de MPP3 centrale: een poederkoolcentrale die een efficiency van ruim 46 procent bereikt. Tot nog toe geeft E.ON Benelux alleen aan dat het zijn strategie nog aan het overwegen is, maar het is de vraag of het verstandig is om het portfolio in Nederland af te bouwen.

COO Martijn Hagens van Nuon was in zijn reactie op het nieuws van E.ON duidelijk in de strategie voor Nuon: ‘Nuon is niet van plan kolencentrales af te stoten. We blijven onze verant

10_11_13_L_interview_eon.indd 11

UTILITIES 11 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 15:36

PARTNERS UTILITIES PLATFORM Scan de foto en bekijk het filmpje

1) Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’ 2) Start de app op uw smartphone of tablet 3) Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst 4) Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet LEDEN UTILITIES PLATFORM

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

Wil Kling Professor Electrical energy systems TU Eindhoven

André Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Paul van Son CEO DII

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: David@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

10_11_13_L_interview_eon.indd 12

28-01-15 16:42

woordelijkheid houden en doen er alles aan om ons portfolio te verduurzamen. Zo hebben we de intentie om biomassa mee gaan stoken in de enige kolencentrale die we nog hebben in Nederland. Ook voor E.ON geldt volgens mij dat de Duitse centrales zullen blijven draaien, maar dan alleen niet onder beheer van E.ON.’ De ontwikkelingen op de energiemarkt zijn al een tijdje gaande en in het rapport dat consultancybureau PwC begin dit jaar uitbracht, staan al diverse waarschuwingen voor de energiereuzen in Europa. ‘De tijd dringt’, zegt Jeroen van Hoof, voorzitter van de Europese Energiegroep van PwC ‘De Ubers van de energiesector staan klaar om met hun innovatieve producten en diensten de gevestigde orde te passeren.’

Focus Volgens het rapport zetten megatrends de huidige energiemarkt op de kop. Zo haalt de opkomst van lokale duurzame elektriciteitsopwekking een grote hap uit de markt van traditionele geïntegreerde energieleveranciers.

Grote spelers worden gemarginaliseerd tot leverancier van goedkope back-up capaciteit. Ze lopen bovendien aan de klantenkant het risico links en rechts te worden ingehaald door nieuwe toetreders uit de wereld van online data en digitale technologie.

Volgens Van Hoof zullen utilitiebedrijven radicaal moeten kiezen tussen een ‘asset’-focus, een faciliterende focus of een focus op klant, data en waardecreatie. ‘Een en/en strategie is niet verstandig. Je zult je kaarten op één verdienmodel moeten zetten. E.ON heeft een duidelijk signaal afgegeven in die richting. Voor de bestaande spelers geldt steeds; kan er een Uber opstaan die zo’n business model opzet in de energiemarkt, wellicht zelfs zonder de assets te bezitten? Als het antwoord ja is, begin dan met hem zelf op te zetten.’

Kansen Kerkhoven ziet voor Nederland vooralsnog niet dezelfde uitdagingen als voor Duitsland.

‘Onze regering heeft voor een iets geleidelijker pad gekozen en in het

‘De Ubers van de energiesector staan klaar om met hun innovatieve producten en diensten de gevestigde orde te passeren.’

Energieakkoord dat is gesloten, moeten alleen verouderde kolencentrales worden uitgefaseerd. Maar de effecten van de Duitse portfolio aan elektriciteitsopwekking zullen de komende jaren ook in Nederland steeds meer zichtbaar worden in zowel de elektriciteitsprijs als de stabiliteit van het elektriciteitsysteem.

Ons voorland en dat van Duitsland zijn voor een belangrijk deel hetzelfde.’

Daarmee onstaat volgens Kerkhoven, overigens wel een hele interessant drive voor innovatie voor zowel Nederland als Duitsland. ‘Dit wordt het gebied waarin we als eerste in de wereld gaan draaien met een stroomvoorziening die het grootste deel van de tijd voor honderd procent zal draaien op duurzame elektriciteit uit wind en zon. We gaan als eersten in

de wereld grootschalig experimenteren met het opslaan van grote overschotten van wind- en zonnestroom op sommige momenten die we weer willen inzetten als we het nodig hebben.

Of we zoeken de oplossing in flexibilisering van de vraag naar elektriciteit om in te spelen op het variabele aanbod. Datgene wat nu op korte termijn probleem is voor de fossiele opwek van RWE, E.ON en Vattenfall, biedt in de nabije toekomst juist heel veel kansen voor de Nederlandse en Duitse samenleving en onze bedrijven.

We kunnen aan het begin van het komend decennium namelijk technologie ontwikkelen en grootschalig testen, die we later dat decennium wereldwijd kunnen vermarkten.’ n

10_11_13_L_interview_eon.indd 13

UTILITIES 13 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 15:36

technologie Industriële restwarmte kan opbrengst blauwe energie verdrievoudigen Blauwe energie, die kan worden opgewekt door zoet en zout water met elkaar te mengen, kan een veel hogere energieopbrengst hebben als het zoete water vooraf wordt verwarmd. Dit verwarmen is mogelijk met restwarmte van bijvoorbeeld datacentra of koelcentrales. Dat blijkt uit berekeningen van theoretische natuurkundigen van de Universiteit Utrecht. Zij beschrijven hun vondst in het wetenschappelijke tijdschrift Physical Review Letters.

Blauwe energie is een duurzame en schone vorm van energie, die opgewekt wordt door zoet en zout water met elkaar te mengen. Het opwekken van blauwe energie kan overal gebeuren waar zoet en zout water elkaar op een natuurlijke manier tegenkomen, bijvoorbeeld een rivier die in zee stroomt of bij de Afsluitdijk.

‘Als het zoete water voorafgaand aan de vermenging met zout water

wordt verwarmd tot vijftig graden, kan er twee keer meer energie worden opgewekt. Wordt het zoete water tot achtig graden verwarmd, dan levert dit zelfs een verdrievoudiging op’”, zegt hoogleraar René van Roij van de Universiteit Utrecht en expert op het gebied van blauwe energie.

‘Door het water te verwarmen met restwarmte, slaan we twee vliegen in één klap: blauwe-energie-installaties genereren meer schone en duurzame energie en industriële restwarmte krijgt een nuttige besteding’, concludeert Mathijs Janssen, eerste auteur van deze publicatie en promovendus aan de Universiteit Utrecht.

’s Werelds beste zonnecel ontwikkeld in Australië

Australische wetenschappers hebben een zonnecel ontwikkeld die veertig procent van het opgevangen zonlicht kan omzetten in elektriciteit. Dit is de hoogste efficiëntie die ooit is gerapporteerd bij de conversie van energie uit zonlicht.

Het was wetenschappers nog niet

eerder gelukt zo’n hoog rendement in de buitenlucht te behalen. Vorig jaar ontwikkelde Japanse wetenschappers van Sharp een zonnecel met een rendement van 44 procent, maar dit was in een laboratorium onder ideale omstandigheden.

Door commerciële zonnecellen beter

te laten samenwerken, ontwikkelden de Australische wetenschappers een nieuwe superefficiënte techniek. In tegenstelling tot traditionele zonnepanelen, waarbij de zonnestralen worden opgevangen door slechts enkele zonnecellen, bestaan de nieuwe cellen uit vier kleinere cellen die allemaal zijn geoptimaliseerd om een specifiek deel van het licht te verwerken.

Het hoge efficiëntieniveau werd voor het eerst in de buitenlucht in Sydney bereikt en later bevestigd in het National Renewable Energy Laboratory (NREL) in een outdoor testfaciliteit in de Verenigde Staten.

De nieuwe resultaten zijn gebaseerd op het gebruik van geconcentreerd zonlicht, en zijn met name relevant voor fotovoltaïsche energietorens.

14 UTILITIES nr. 1 - februari 2015

14-15_J_technologie.indd 14

28-01-15 15:40

Stralingskoeling ook overdag mogelijk

Koeling van gebouwen kost nog altijd veel energie. Stralingskoeling kan op passieve wijze de warmte de ruimte in sturen. Maar dat kon tot nog toe alleen 's nachts. Wetenschappers van de Amerikaanse Stanford University hebben een manier gevonden om ook overdag gebruik te maken van stralingskoeling.

Stralingskoeling wordt al langer toegepast en gebruikt de koude van de kosmos om overtollige warmte af te voeren. Men maakt daarbij gebruik van infraroodstraling in het spectrum tussen de acht en dertien micrometer.

Deze straling gaat door de aardse atmosfeer heen zonder deze op te warmen en zorgt zo voor passieve koeling. Enig nadeel van deze techniek is dat de zon de warmtewisselaar

overdag meer opwarmt dan dat hij kan koelen. Dus kan men tot nog toe alleen 's nachts koelen en dat is jammer want juist overdag is de meeste behoefte aan koelcapaciteit.

Onderzoekers van Stanford University vonden de oplossing in een reflector die de warmte van de zon grotendeels (97 procent) weerkaatst en die de warmte omzet in het genoemde spectrum. En de resultaten zijn veelbelovend. Het is gelukt de temperatuur vijf graden omlaag te brengen ten opzichte van de omgevingstemperatuur. De wetenschappers berekenden dat een gebouw van drie verdiepingen hoog met een dak van 1.600 vierkante meter zo’n 118.500 kilowattuur aan energie kan besparen met hun vinding.

De radiator is opgebouwd uit zeven lagen silicon dioxide en hafniumoxide bovenop een dun laagje zilver.

Het systeem zet de warmte om in de genoemde golflengtes zodat alle warmte in het heelal eindigt. Het hele systeem is slechts 1,8 micron dik en kan volgens de onderzoekers in bestaande productiecentra worden geproduceerd. Enige uitdaging is nog om de warmte binnenin een gebouw naar de radiator te leiden, maar men denkt dat binnen korte tijd te kunnen oplossen.

’s Werelds grootste getijdencentrale getest in Delft Deltares gaat het ontwerp testen van de getijdencentrale die in Swansea Bay, Zuid-Wales, is gepland. Het wordt met zestien turbines die 320 megawatt kunnen leveren, de grootste getijdencentrale ter wereld. De getijdencentrale wordt op schaal nagebouwd in de faciliteitenhal in Delft om het ontwerp tot in detail te toetsen op hydrodynamische efficiëntie. Daarmee kunnen onnodige energieverliezen bij in- en uitstroming worden voorkomen. Dit komt het rendement van de centrale ten goede.

De centrale maakt gebruik van het verschil in waterhoogte, veroorzaakt door het getij. Swansea Bay, onderdeel van Bristol Channel, is één

van de weinige plekken ter wereld waar het verschil tussen hoog- en laagwater extreem groot is. Het getijdenverschil van acht tot tien meter maakt de baai aantrekkelijk voor een getijdencentrale. Het plan is om in de baai een dam te bouwen van zo’n vijftig tot honderd meter breed en bijna tien kilometer lang. De dam sluit de baai niet, zoals gebruikelijk, volledig af, maar omsluit een lagune in een deel van de baai om de impact op de bestaande infrastructuur, ecosysteem en omgeving zoveel mogelijk te beperken. De turbines komen in het zuidelijke gedeelte over een lengte van driehonderd meter, naast de spuisluizen die het rendement vergroten.

Blu ray patroon verhoogt rendement zonnecel Onderzoekers van Northwestern University gebruikten het patroon van putjes in een blu ray disc om zonlicht efficiënter op te vangen. Het resultaat mag er zijn. Het rendement verbeterde met 22 procent. Saillant detail: de onderzoekers gebruikten een film van Jacky Chan: Police Story 3 om precies te zijn.

De datalaag van een blu ray disk bestaat uit een willekeurig patroon van putjes van 75 nanometer groot.

Normaal gesproken ‘leest’een laser die puntjes, of het ontbreken ervan en haalt op die manier de binaire code van de schijf. Daarnaast heeft de schijf ook een terugkerend patroon (iedere 150 tot 525 nanometer) van foutcodes die eventuele beschadigingen in de disc moeten compenseren.

De twee eigenschappen: een willekeurig patroon dat zich om de 150 tot 525 nanometer herhaalt, blijkt een bijna perfecte mix voor het vangen van protonen in het zichtbare licht spectrum en nabij-infrarood. Het probleem bij de meeste zonnepanelen is namelijk dat de meeste protonen die het oppervlak bereiken weer terug worden gekaatst.

De onderzoekers kochten de blu ray disc, verwijderden de plastic laag en maakten een mal van het datapatroon.

Vervolgens maakte men een fotovoltaische cel met het zelfde patroon.

Het resultaat was een zonnecel met een quantumefficiency van zo’n veertig procent, wat 22 procent beter was dan een niet bewerkte zonnecel. De nanopatronen verbeterden de opname van protonen in het spectrum van vierhonderd tot zevenhonderd nanometer golflengte.

De onderzoekers wijzen er op dat het niet uitmaakt wat voor film op de dvd staat. Maar ze raden wel aan om zo snel mogelijk dit soort patronen op zonnecellen aan te brengen. Uiteraard denkt men dit op den duur ook zonder afdruk van een blu ray disc te kunnen.

UTILITIES 15 nr. 1 - februari 2015

14-15_J_technologie.indd 15

28-01-15 15:40

Energie FME richtte onlangs het platform Energy

Storage NL op. Samen met onderzoeksinstituten en universiteiten kijkt de vertegenwoordiger van de Nederlandse industrie naar kansen om geld te verdienen aan energieopslag. Met een marktgroei van veertig procent per jaar kan energieopslag wel eens big business worden.

Energieopslag is big business voor Nederland De komende jaren zal het aandeel duurzame energie in Nederland behoorlijk stijgen. Hoewel de netten de verwachte groei nog wel kunnen verwerken, is er nog steeds een uitdaging op het gebied van netbalancering.

Kort gezegd is er een onbalans tussen energievraag en –aanbod. Het is de duurzame energiemarkt dan ook veel waard om energie te kunnen opslaan.

FME heeft vanuit het Cluster Energie het initiatief genomen om innovatie en business bij elkaar te brengen in het nieuwe platform Energy Storage NL. Hans van der Spek is programmadirecteur Energie en Cleantech bij FME. De werkgeversvereniging ziet een grote kans voor het Nederlandse bedrijfsleven en wil dan ook onderzoekers, kennisinstituten en het bedrijfsleven bijeenbrengen om hun kennis te vermarkten. Van der Spek: ´De markt voor energieopslag groeit op dit moment met veertig procent per jaar.

Marktonderzoekers verwachten een verhonderdvoudiging van de opslagcapaciteit in de komende tien jaar. Of het nu gaat om de opslag van elektriciteit uit wind of zon, voertuigen op elektriciteit of waterstof, warmtebuffers voor de gebouwde omgeving of virtuele opslag in elektriciteits- en gasnetten, het zijn stuk voor stuk nieuwe innovaties die kansen bieden voor de bedrijven en kennisinstellingen.

Om innovaties in energieopslag ook tot een zakelijk succes te maken, is

meer nodig dan alleen technologie.

Samenwerking tussen bedrijfsleven en kennisdragers is een voorwaarde voor succes. In het netwerk worden trends en actuele ontwikkelingen in de markt, technologie en maatschappelijke ontwikkelingen gedeeld. ´De wetgeving werkt ons momenteel nog tegen´, zegt Van der Spek. ´Huishoudens kunnen hun overtollige energie momenteel namelijk nog salderen en daarmee hebben ze eigenlijk de beschikking over een gratis batterij. Zolang die regeling doorloopt, schaadt dat de businesscase voor elektriciteitsopslag.’

dium ontwikkelen maar kijken welke toepassing in welke omgeving het beste tot zijn recht komt.’

Seizoensopslag Fokko Mulder is hoogleraar aan de TU Eindhoven en gespecialiseerd in energieopslag.

Mulder zet direct de uitdagingen voor Nederland neer. Nederland is een van de grootste energieverbruikers ter wereld’, zegt hij. ‘Tenminste als je het bekijkt naar ratio per vierkante kilometer. Waar de Duitsers 1,2 megawatt per vierkante kilometer aan energie verbruiken, is dat in Nederland 2,8

‘De katalyse van stikstof en waterstof is zeer goedkoop, de energiedichtheid is groot en ammoniak is bij atmosferische druk en tot temperaturen van twintig graden vloeibaar.’

In 2015 gaat het platform een Industry Roadmap ontwikkelen die bedrijven en programma-verantwoordelijken meer inzicht wil geven in de toekomstige business cases van energieopslag.

Tijdens de Cleantech Business Day lanceerde Van der Spek het platform officieel door een keur van wetenschappers en onderzoekers een overzicht te laten geven van de vormen van opslag. En dat zijn er best veel. ‘Iedere vorm van opslag heeft zijn eigen toegevoegde waarde, maar de meeste kennen ook beperkingen. We willen dan ook niet zozeer het ideale opslagme-

megawatt per vierkante kilometer.

Absoluut gebruiken de Duitsers dus meer energie, maar relatief heeft Nederland best een uitdaging als ze haar energieverbruik wil verduurzamen. Op het moment komt het overgrote deel, zo’n 75 procent, van de energie uit fossiele bronnen. Maar de Europese Unie en ook Nederland hebben zich ten doel gesteld om in 2050 de CO2-uitstoot ten opzichte van 1990 met tachtig procent terug te dringen. Dat kunnen we niet alleen door energie te besparen. Al sinds het begin van de industriële revolutie zijn

16 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

16_17_18_R_artikel.indd 16

28-01-15 15:42

we steeds meer energie gaan gebruiken. Iedere nieuwe vorm van energie verdrong niet zozeer de oude vorm, maar kwam er bovenop. Wereldwijd gebruiken we inmiddels 525 exajoule (exa = 1018, red.) aan energie en daar zal tot 2050 nog 280 exajoule bovenop komen.

Met de milieudoelstellingen en de energievraag in het achterhoofd moeten we dus opschieten met het verduurzamen van de energieopwekking en dat zal voornamelijk worden gedragen door windenergie en zonneenergie. Bij zonne-energie wordt nog onderscheid gemaakt tussen concentrated solar power, waarbij spiegels de zon op een boiler concentreren en fotovoltaïsche stroomopwekking.

Maar daarmee wordt wel een uitdaging gecreëerd omdat de zon niet altijd schijnt en de wind niet altijd waait.

Men zoekt naar oplossingen om de patronen van wind en zon dermate te koppelen dat ze elkaar aanvullen.

Een supergrid zou zonne-energie uit Spanje kunnen inzetten als het in de Noordzee niet waait en andersom.

Tel daarbij waterkracht, biomassa en geothermische energie en er ontstaat een minder grillig patroon in de energievoorziening. Het Europese net zou zelfs zonnestroom uit de Sahara kunnen importeren om aan de enorme energievraag te kunnen voldoen.’

Zo’n koperen plaat-gedachte kan voor een deel wel werken, maar er zijn

behoorlijke variaties in de seizoenen en ook dagelijks een drietal pieken en dalen in de productie. Naarmate het aandeel hernieuwbare energie toeneemt, ontstaan er dus regelmatig overschotten en tekorten in de elektriciteitsvoorziening. Om de overtollige elektriciteit te benutten, is het verstandig om elektriciteit voor meerdere applicaties te gebruiken. Je kunt een huis ook elektrisch verwarmen en elektrisch koken. Maar om de leveringszekerheid te garanderen, moet er opslagcapaciteit komen voor zowel de lange als de korte termijn.’

Ammoniak Mulder toont een overzicht van de bestaande vormen van elektriciteitsopslag : van goedkoop, maar laagwaardig tot duur en hoogwaardig. De opslag van energie in waterkracht is wat betreft energiedichtheid bijvoorbeeld een laagwaardige toepassing. Maar omdat het oppompen van water en weer laten vallen door een turbine heel goedkoop is, wordt het zeer veel toegepast. Energetisch hoogwaardigere opslagmethoden zijn elektrostatische opslag zoals in condensatoren, elektrochemische opslag in batterijen of bijvoorbeeld waterstof, gevolgd door chemisch en nucleair. ‘Strikt genomen gebruiken we momenteel de meest efficiente energievormen’, zegt Mulder.

Maar de effecten ervan, de uitstoot van CO2 en de risico’s van kernsplit-

sing, willen we juist voorkomen. Dus zullen we op de korte termijn op zoek moeten naar efficiënte methoden voor opslag. Batterijen bijvoorbeeld.

De meest efficiënte batterijen zijn echter nog duur om te maken, hebben een korte levensduur en verliezen nog teveel opgeslagen energie door zelfontlading. Batterijen zijn daardoor alleen rendabel voor relatief korte opslag. Een andere manier van energieopslag is het elektrochemisch splitsen van water in waterstof en zuurstof.

Het voordeel hiervan is dat waterstof langer is op te slaan dan elektriciteit, maar de energiedichtheid is niet zo groot en de omzet naar waterstof en de reactie met zuurstof leveren energieverlies op in de vorm van warmte.

Het is ook mogelijk om waterstof weer met kooldioxide te laten reageren om er synthetische diesel van te maken, maar dan moet je wel over een kooldioxidebron beschikken. Nasa is bezig met onderzoek om op zeer efficiente wijze CO2 uit de atmosfeer te onttrekken.’

Mulder werkt langzaamaan naar een oplossing die volgens hem een grote potentie heeft: de opslag van energie in ammoniak. ‘Met overtollige energie geproduceerde waterstofgas kan eenvoudig reageren met stikstof uit de lucht. De katalyse van stikstof en waterstof is zeer goedkoop, de energiedichtheid is groot en ammoniak is bij atmosferische druk en tot tempe

16_17_18_R_artikel.indd 17

UTILITIES 17 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 15:42

raturen van twintig graden vloeibaar.

Bestaande opslagterminals kunnen zestigduizend ton ammoniak opslaan.

Enige nadeel is dat zuivere ammoniak giftig is. Maar de industrie heeft ruim honderd jaar ervaring met de productie, transport en gebruik van ammoniak, dus daar moet een oplossing voor kunnen worden gevonden.’

ENERGY STORAGE NL Het platform Energy Storage NL kent op dit moment ruim dertig deelnemers uit wetenschap, kennisinstituten en bedrijfsleven.

Betrokken partijen zijn onder andere Siemens, TU-Delft, SMA, DNV-GL, ECN, DIFFER, WaterstofNet, IF-Technologies, TNO, Enexis, Alliander en nog een tiental MKB bedrijven en technologie startups. Op LinkedIn heeft Energie Opslag Nederland een community met bijna vierhonderd personen.

Energy Storage NL zal ons land ook vertegenwoordigen in EASE, de European Association for Storage of Energy.

Zelfvoorzienend Waar Mulder de oplossing zoekt op de grote schaal, kijken anderen naar lokale oplossingen voor elektriciteitsbalancering. Fred Mathot van netbeheerder Alliander laat zien dat het mogelijk is om een woning zelfvoorzienend te maken. ‘Een gemiddeld huis heeft warmte, warm water en elektriciteit nodig’, zegt Mathot. ‘En dat natuurlijk zo goedkoop mogelijk. Daarvoor hoef je niet meer aan het elektriciteitsnet gekoppeld te zijn. Door bestaande technologie te koppelen, is het mogelijk om zelf warmte, elektriciteit en warm water te produceren en daar is maar een klein beetje opslagcapaciteit voor nodig.’

De warmte en elektriciteit wordt in het voorbeeld van Mathot geproduceerd door een brandstofcel of een HRe-ketel. Als aan dit spectrum ook nog pv en opslag in de vorm van een vijf kilowatt accu wordt toegevoegd, kan een gemiddeld huishouden voor 99 procent in zijn eigen energievraag voorzien. Het mooie in dit voorbeeld is dat de benodigde accucapaciteit zelfs afneemt zodra er meerdere accu’s lokaal met elkaar worden gekoppeld.

Alliander berekende vervolgens ook de kosten van de verschillende opties

en kwam tot een optimale mix van HRe-ketel en zonnepanelen met een vermogen van 1,5 kiowatt piek. ‘Met de huidige invulling zou een gemiddeld gezin 2.520 euro aan zijn energierekening betalen en daarbij jaarlijks 4.244 kilo kooldioxide uitstoten. Zouden ze zelfvoorzienend worden en hun eigen energie opslaan, dan neemt de rekening niet alleen af met 370 euro, maar ook de CO2-uitstoot is 300 kilo lager.

Als de duurzame decentrale opwek nog eens geoptimaliseerd wordt door bijvoorbeeld opslag lokaal te koppelen, wordt het plaatje nog eens gunstiger.

‘Het idee dat duurzame energie duur is, veel opslagcapaciteit vergt en alleen mogelijk is met behulp van subsidies, klopt dus niet’, besluit Mathot. In Australië, Amerika en Duitsland is loskoppeling van het net al gebruikelijk geworden. Het kan ook bij ons en is technisch zelfs zeer eenvoudig. De investeringen vallen ook mee, zeker als mensen bereid te zijn te betalen voor het gebruik van een installatie in plaats van voor het bezit ervan. HReketels kun je ook leasen, waarmee de investeringskosten nihil zijn, terwijl de exploitatiekosten ook binnen de perken blijven.’ n

18 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

16_17_18_R_artikel.indd 18

28-01-15 15:42

WATERVISIE

16_17_18_R_artikel.indd 19

UTILITIES 19 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 15:42

WATER Dat afvalwater ook geld kan opleveren, bewijst

Industriewater Eerbeek. De private afvalwaterzuivering behandelt het afvalwater van drie papierfabrieken in het Gelderse Eerbeek. Directeur Walter Hulshof heeft zich als missie gesteld om de zuivering tegen neutrale kosten te bedrijven en komt dankzij innovatieve technologie daar heel dicht bij.

Industriewater Eerbeek blijft innoveren De papierindustrie staat bekend om zijn grote watergebruik en de drie fabrieken samen produceren dan ook jaarlijks zo’n vier miljoen kubieke meter afvalwater en een vuilvracht die te vergelijken is met die van de gemeente Utrecht (400.000 vervuilingseenheden). Walter Hulshof is directeur van Industriewater Eerbeek (IWE) en doet dat met zoveel toewijding dat de afvalwaterbehandeling inmiddels een soort grote pilot plant is geworden voor vernieuwende technologie. Inmiddels zijn er veel andere industriële initiatieven om afvalwaterstromen te bundelen. Vaak is de drijfveer hierachter om kosten te verlagen en de energie en grondstoffen die in het afvalwater zitten, beter te benutten. De kennis en ervaring van Hulshof kan dus wel eens zeer waardevol zijn voor zowel de industriële afvalwaterverwerkers als de waterschappen. Gelukkig deelt Hulshof graag zijn kennis.

U lijkt geen last te hebben van de losse schakels in de waterketen. Wat kunnen de waterschappen van u leren?

‘Er is natuurlijk een groot verschil tussen een waterschap en een bedrijf.

Een bedrijf moet winst maken. Onze aandeelhouders betalen om hun afvalwater te mogen lozen en door

het zelf te verwerken en er zoveel mogelijk waarde uit te halen, kunnen we de kosten beperken. Op zich zijn de waterschappen ook zelfstandige bedrijven, maar de belangen liggen anders. Zij zijn verantwoordelijk voor zowel de waterketen als het watersysteem en moeten dus niet alleen voor schoon water zorgen maar ook voor droge voeten. De laatste taak gaat om het beperken van risico’s, wat een heel andere denkwereld is dan het zuiveren van afvalwater.

De waterketen vraagt om een meer bedrijfsmatige aanpak. Ondernemen is deels ook risico nemen en dat zit niet in de grondbeginselen van de waterschappen.’

Nu zouden die aangesloten papierfabrieken ook hun eigen afvalwater kunnen zuiveren.

‘Dat kan, maar dan concurreert het altijd met de kernprocessen. Of je nu papier produceert of melk of bijvoorbeeld suiker: afvalwaterzuiveren is een utility die ten dienste staat van het proces. Ze kunnen hun geld maar een keer uitgeven en als afvalwaterzuiveren niet tot de core business behoort, blijft het er altijd een beetje bijhangen. IWE als zelfstandig bedrijf hoeft niet te concurreren met de productie van papier en kan dus zijn

20 UTILITIES nr. 1 - februari 2015

20-23_M Industriewater Eerbeek.indd 20

28-01-15 16:39

eigen investeringsbeslissingen nemen.

Dat wil niet zeggen dat ik helemaal vrij ben, ik moet grote investeringen wel degelijk voorleggen aan de raad van commissarissen, die bestaat uit vertegenwoordigers van de drie papierfabrieken, maar ik weet zeker dat ik meer voor elkaar krijg dan een geïntegreerde afvalwaterzuivering.

Uiteindelijk word ik afgerekend op de kostenstructuur en het is een kwestie van slim schakelen om die kosten zo laag mogelijk te houden. Ondanks de inflatie hebben we de afgelopen veertien jaar de kosten omlaag kunnen brengen. Het uiteindelijke doel is om op nul uit te komen. Of we dat halen, is nog maar de vraag, maar er zitten nog projecten in de pijplijn om steeds dichterbij te komen.’

Hoe heeft u die kosten dan omlaag gebracht?

‘Deels door mee te liften op innovaties van andere bedrijven en deels door onze zuivering beschikbaar te stellen om nieuwe technologie te testen. Zo investeerden we in een anaerobe zuivering, maar ook in ontzwavelingstechnologie zodat we ons gas als biogas kunnen verkopen.

Niet alle innovatie zit in de technologie, maar ook in logisch nadenken, bijvoorbeeld door het samenbrengen van afvalstromen. Om de biologie op gang te houden, hebben we nutriënten zoals fosfaat en stikstof nodig, omdat die in de afvalstroom van de papierfabrieken onvoldoende aanwezig zijn. En dus moesten we fosforzuur en ureum toevoegen. Die chemicaliën kostten ons toch zo’n ton per jaar en we vroegen ons af of we daar geen alternatief voor konden vinden.

Die nutriënten zitten immers wel in andere afvalstromen. En dus zochten we naar afvalwater met hoge fosfaatconcentraties dan wel stikstofconcentraties. Uiteindelijk leidde dat tot een winwin-situatie: we kunnen nu zelfs geld vragen voor het verwerken van het afvalwater van derden terwijl we geen chemicaliën meer nodig hebben.

De uitdaging voor deze stap zit zoals gezegd niet in de technologie, maar dat wil niet zeggen dat hij eenvoudig was. Onze goede ideeën stuitten ook

nog wel eens op weerstand, intern omdat we nieuwe, onbekende afvalstromen introduceerden, maar ook de provincie besloot dwars te gaan liggen in verband met het transport van afvalstoffen. Het kost dan heel wat overtuigingskracht om ze ervan te doordringen dat zo’n stap integraal duurzamer is. De gemeente was wat dat aangaat welwillender en ook Rijkswaterstaat deed niet moeilijk, op

stof gaat naar een bioreactor waar de sulfide wordt omgezet in pure zwavel.

Na afscheiden van de zwavel kan de vloeistof weer worden hergebruikt.

Ik ben nu al jaren bezig om dat zwavel als poeder uit het systeem te krijgen.

Inmiddels kunnen we de slurry al voor een groot deel indikken via een zelfgebouwde installatie , Maar we zijn er nog niet. We willen het zwavel verder indikken, om transportkosten

Om concurrerend te kunnen zijn met bronwater moeten we het water kunnen aanbieden voor een prijs die onder de vijftien cent per kuub ligt. de logische voorwaarde het de kwaliteit van het effluent niet verslechterde. Het komt vaak op personen aan of ze met je visie willen meegaan of niet, maar als je er zelf van overtuigd bent dat een met een verandering in het proces een bijdrage levert aan de verlaging van de milieudruk , gaat het op enig moment lukken. Ook hier geldt dat de aanhouder wint.’

Kunt u wat dieper ingaan op de innovaties die u binnen uw proces op stapel staan?

‘De eerste innovatie die ik wil noemen , is een voortborduren op de ontzwaveling (Thiopaq-proces, red.) van het biogas dat ontstaat in de anaerobe zuivering . Het gas wordt gewassen met een basische wasvloeistof die de sulfide opneemt. De vloei-

te verlagen en zo een verkoopbaar product te maken.

Een tweede innovatie kwam voort uit de wens van één van de papierfabrieken om het effluent van onze zuivering te hergebruiken als proceswater.

Om dat mogelijk te maken moet het gereinigde afvalwater onthard, gefiltreerd, gedesinfecteerd en over drie kilometer naar de papierfabriek worden getransporteerd. De installatie en de leiding vragen om een grote investering. Om concurrerend te kunnen zijn met bronwater moeten we het water bij de papierfabriek kunnen aanbieden voor een prijs die onder de vijftien cent per kuub ligt.

Inmiddels lijkt het schier onmogelijke te gaan lukken. We hebben zelf een proces ontwikkeld, waarop we ook patent hebben aangevraagd, voor het

UTILITIES 21 nr. 1 - februari 2015

20-23_M Industriewater Eerbeek.indd 21

28-01-15 16:39

Gorinchem

17, 18 en 19 maart 2015

Openingstijden Dinsdag 17 maart 10.00 -18.00 uur Woensdag 18 maart 13.00-21.00 uur Donderdag 19 maart 10.00-18.00 uur

Dé nationale vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie

Registreer uw bezoek nu!

www.evenementenhal.nl/aquario-go

Kennisprogramma

Thema sessies over actuele onderwerpen zijn: Water & Food, Water & Mileu, Water & Industrie.

Meer info over deze sessies?

www.nationalewatertechnologieweek.nl

@aqua_rio_eh

Bezoek op hetzelfde moment

Advertentie-index UTILITIES AJK Hydrolift............................................................................... 22 easyFairs..................................................................................... 39 Euroforum............................................................................bijlage Evenementenhal Gorinchem...................................................... 22 Evides Industriewater...................................................................2 Logisticon................................................................................... 26

Market review............................................................................. 38 MODELEC Data-Industrie........................................................... 40 Utilities Platform......................................................................... 28 Utilities abonneewerving............................................................ 22 Watervisie platform.................................................................... 12

RVS – en stalen tanks - Autoclaven

- Kolommen

- RVS tanks

- Reactors

- Opslagtanks

- Silo’s

- Buffervaten

- Filtertanks

- Druktanks

- Warmtewisselaars

AJK Hydrolift, Industrie Kanaal-Noord 1173, B-3960 Bree Tel. +32 89 46 93 90 email: info@ajkhydrolift.eu Web: www.ajkhydrolift.eu

20-23_M Industriewater Eerbeek.indd 22

28-01-15 15:45

ontharden van het water. Na proeven met een pilotinstallatie zoeken we nu met een gedeeltelijke full-scale installatie naar de optimale inrichting. Op één januari 2016 moet het geheel operationeel zijn. Uiteindelijk ligt de meerwaarde van zo’n innovatie verspreid door de keten heen. Wij moeten behoorlijk investeren terwijl het voordeel met name bij de papierfabriek ligt. Die hoeft minder grondwater te onttrekken, minder chemicaliën te doseren en ze besparen ook energie voor de productie van stoom omdat het water dat ze van ons krijgen warmer is dan het grondwater.

We hebben dan ook goede afspraken gemaakt over de verdeling van de kosten en opbrengsten. Het enige dat de uitvoering van het project nog kan belemmeren zijn de voedselveiligheidsaspecten en productaansprakelijkheid.

De laatste innovatie waar we mee bezig zijn heeft te maken met de slibafvoer. Dit is voor een afvalwaterzuivering als de onze namelijk de grootste variabele kostenpost. We kunnen het slib niet vergisten omdat er veel as in zit en omdat papiervezels niet te verteren zijn. Om het slib toch nuttig te kunnen gebruiken, zetten we samen met de firma PulsedHeat, machinefabriek Rhinetec en de de TU Eindhoven het Calcipuls-project op. Doelstelling is om het slib zo te verwerken dat het als laagwaardige brandstof kan dienen of als grondstof voor de bouwindustrie. De installatie is nu testgereed en we hopen dat we eind dit jaar kunnen melden dat de verwerking van slib van kosten is omgebogen naar kostenneutraal of zelfs een lichte winst.’

Het lijkt erop dat u een aardige handel heeft.

‘We verkopen inmiddels de wasvloeistof uit het Thiopaq-proces, de aangroei van korrelslib uit het anaerobe zuiveringsproces. Biogas dat nu nog omgezet wordt in stroom, wordt binnenkort verkocht als aardgasvervanger. Uit het onthardingsproces houden we zeer zuiver kalk over dat zijn weg vindt naar de landbouw en ook het zwavel zal zijn afzet vinden

bijvoorbeeld als antischimmel in de druiventeelt of als meststof in de landbouw. Slib gaat naar de bouwindustrie. En met proceswater, de grootste volumestroom sluit zich de cirkel.’

Hebt u het idee dat wet- en regelgeving remt in uw vernieuwingsdrang?

‘Ik heb het idee dat de mentaliteit van de overheid wel aan het kantelen is.

Ze denken beter mee en helpen ons waar nodig. Dat zal ook deels komen doordat wij altijd open en transparant hebben gewerkt en het vertrouwen nooit hebben beschaamd. Het zou trouwens ook niet slim zijn om regels te overtreden. We verwerken het afvalwater van concerns met wereldwijde vestigingen. Die kunnen zich geen incidenten veroorloven.

In het verleden waren er partijen die de mentaliteit hadden van: flikker de rommel maar in het volgende potje, en daar is de overheid bang van geworden. Ik trek liever samen met overheden op, omdat onze milieudoelen eigenlijk parallel lopen en hieraan samen trekken maakt het proces een stuk makkelijker. Het doel van weten regelgeving wordt dan ook weer belangrijker dan de regel zelf.’

Wat kunt u andere bedrijven die willen innoveren in de waterketen aanraden?

‘Ik denk dat mensen geremd worden door procedures en regels en hun creativiteit daardoor verliezen.

Daarnaast kun je met menselijk contact vele deuren openen. Daarin investeren vraagt geen energie, maar creëert energie. We vroegen een subsidie aan voor ons onthardingsproces bij de Rijksdienst voor ondernemend Nederland en de dame die onze aan-

vraag behandelde en ook toekende werd steeds enthousiaster. Mede daardoor houd ik moed om de problemen tijdens het innovatieproces te overwinnen. Intern sparren maar ook met de technische universiteiten van Delft , Eindhoven en Wageningen levert niet alleen energie op maar ook steeds slimmere en vaak goedkopere ideeën, waardoor projecten zoals het hergebruik van proceswater ineens wel financieel haalbaar worden.

En probeer ook integraal naar projecten te kijken; waar zit de winst en wie profiteert daarvan? Gun ieder zijn deel in het resultaat. Soms moet je ook gewoon dingen proberen. Zorg daarom voor een omgevingsvergunning die ruimte geeft om proeven te doen. Als je kunt aantonen dat de nieuwe oplossing het milieu minder belast dan waarvoor de vergunning is verleend, heb je de argumenten om die oplossing in de vergunning te verankeren.’

Maar je klanten moeten ook wel willen meegaan in zo’n traject ‘Steeds moeten we naar onze klanten kunnen aantonen dat we de zuivering goedkoper uitvoeren dan als ze het in eigen beheer zouden hebben gedaan. Als je dat aantoont krijg je vertrouwen en dat biedt perspectief voor nieuwe ontwikkelingen. Er blijven natuurlijk altijd bedrijfsrisico’s. Zo hebben wij vorig jaar een probleem gehad met een biogasmotor die kapot was gegaan. Dan loopt de elektriciteitsproductie ook terug en dat zie je uiteindelijk terug in de kosten. Maar we kunnen goed door één deur met onze klanten en die zullen het ons dan ook niet kwalijk nemen als dit soort incidenten spelen.’ n

UTILITIES 23 nr. 1 - februari 2015

20-23_M Industriewater Eerbeek.indd 23

28-01-15 16:39

WATER Zorginstelling Tergooi bouwt binnenkort een

nieuw ziekenhuis en wil deze zo duurzaam mogelijk inrichten. Een multidisciplinair consortium onderzocht de kansen voor water, energie en afval. Door gebruik te maken van het Pharmafilter-concept, droge koelers en gaswarmtekoelers bespaart het ziekenhuis op de energierekening en verkleint zijn ecologische voetafdruk.

Auteurs: Edwin de Buijzer en Jan Hofman van KWR Watercycle Research Institute, Jeroen Nagel van Utrecht Sustainability Institute en Wim van Houdt van Tergooi

Energiezuinig en duurzaam ziekenhuis Tergooi Sinds 2011 werken Tergooi, Merem behandelcentra, HPG Hilversum en het Goois Natuurreservaat samen aan de ontwikkeling van een ambitieus zorgpark waarin een aantal zorgfuncties wordt ingepast in het natuurgebied Monnikenberg, aan de oostkant van Hilversum. Één van de nieuwe zorgfuncties is een nieuw ziekenhuis voor Hilversum. Het nieuwe ziekenhuis zal plaats bieden aan circa 470 bedden en neemt een deel

fen. Vervolgens bedacht de groep concrete ideeën die kansrijk waren voor realisatie in het nieuwe ziekenhuis. Op het gebied van water en energie waren dat: toepassing van het Pharmafilter-concept, de inzet van de parkeergarage als warmtewisselaar voor duurzame koeling en het toepassen van lokale elektrische bereiding van warm tapwater in plaats van een centrale bereiding met ringleiding.

Deze drie ideeën zijn vervolgens

Met het Pharmafilter-concept hoeft een ziekenhuis bij lozing van het gezuiverde afvalwater op het riool vrijwel geen zuiveringsheffing meer te betalen. van de taken van het ziekenhuis in Blaricum over. Vanwege de inpassing in het natuurgebied heeft Tergooi een hoge duurzaamheidsambitie voor het nieuwe gebouw.

Vanwege die duurzame ambitie, kwam een aantal kennisinstellingen en andere belanghebbenden in 2012 samen om kansrijke opties te bespreken voor het realiseren van deze duurzaamheidambitie. Men zag de belangrijkste kansen in drie categorieën: water, energie en afval, of misschien beter gezegd: grondstof-

24 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

24-27_N_Duurzaam_ZIekenhuis.indd 24

in een project onderzocht, dat is uitgevoerd in het kader van de TKIregeling van de Topsector Water.

Het project is uitgevoerd door een multidisciplinair consortium onder leiding van KWR Watercycle Research Institute, met als partners Tergooi, Ecofys, Deerns, Waternet, Pharmafilter en het Utrecht Sustainability Institute (USI).

Om de haalbaarheid van de ideeën te onderzoeken, onderzocht men eerst de vermoedelijke omvang van de waterstromen, stofstromen en

energiebalans van het nieuwe ziekenhuis en ontwikkelde het financieeleconomische afwegingskader op basis van het Total Costs of Ownership (TCO)-concept.

Het afwegingskader voor de onderzochte systemen omvat vier aspecten: de technische haalbaarheid, de financieel-economische haalbaarheid, de voor- en nadelen en de mogelijke bijdrage aan de BREEAM-score.

Pharmafilter Het Pharmafilterconcept is niet nieuw en wordt sinds enkele jaren getest bij het Reinier de Graafgasthuis in Delft. Bij het Pharmafilter-concept wordt het verzorgingsproces rondom het bed vereenvoudigd door voor bedlegerige patiënten gebruik te maken van wegwerp bedpanspoelers en urinalen, gemaakt van biodegradeerbaar materiaal. Na gebruik op de verpleegafdeling worden deze wegwerpmaterialen, net als specifiek ziekenhuisafval zoals gebruikte verbandmaterialen, injectienaalden enzovoorts en overig afval waaronder etensresten, vermalen in Tonto’s en met een waterspoeling afgevoerd via het riool. Hierdoor zijn minder loopbewegingen nodig van het verplegend personeel wat

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

28-01-15 15:52

tijd bespaart en kan de kwaliteit van de zorg verbeteren. Ook neemt het risico op besmetting via de bedpannen af. De onderzoekers schatten in dat het systeem circa drie man personeel kan besparen.

Het vermalen afval gaat via het riool naar de Pharmafilter-zuivering.

Daar vindt scheiding tussen de vaste en vloeibare fractie plaats en wordt het vaste deel vergist. Het geproduceerde biogas wordt gebruikt voor de energievoorziening van de zui-

vering. De vloeibare fractie wordt behandeld in een membraanbioreactor, gevolgd door ozonisatie, actieve koolfiltratie en ten slotte UV-desinfectie. De Pharmafilterzuivering verwijdert grotendeels de organische stof (CZV) en een groot deel van de geneesmiddelen in het afvalwater. Bijkomend voordeel is dat een ziekenhuis bij lozing van het gezuiverde afvalwater op het riool vrijwel geen zuiveringsheffing meer hoeft te betalen. Lozing op opper-

vlaktewater is ook mogelijk, maar dan is wel extra stikstof- en fosfaatverwijdering vereist. Dit is mogelijk met chemicaliën. Het Pharmafilter-concept kan een aanzienlijke financiële besparing opleveren op het inzamelen, transporteren en verwerken van afval.

De onderzoekers ramen de besparingen op een bedrag van 130.000 euro per jaar voor 57 ton specifiek ziekenhuisafval en 390 ton bedrijfsafval.

Vergelijking energie-invangsystemen, uitgaande van 7,2 TJ benodigde koelcapaciteit.

Eenheid

Vloer

Plafond

Betonconstructie

Techn. Ruimte koper

Techn. Ruimte staal

Droge Koeler

TCO

k€

798

566

783

1.905

500

396

Aanlegkosten

k€

535

320

448

1.091

282

162

Kosten / GJ koude

€/GJ

3,69

2,58

3,63

9,53

2,53

1,83

Kosten voorinvestering

k€

428

80

358

55

14

8,1

Percentage kosten voorinvestering

%

80

25

80

5

5

5

24-27_N_Duurzaam_ZIekenhuis.indd 25

UTILITIES 25 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 15:52

In de Pharmafilter-zuivering vindt scheiding tussen de vaste en vloeibare fractie plaats en wordt het vaste deel vergist.

Duurzame koeling De gevels van het nieuwe ziekenhuis krijgen een hoge isolatiewaarde. Dat betekent dat de energiehuishouding in het gebouw en het binnenklimaat vrijwel volledig afhangen van de processen die binnen plaatsvinden. De verwachting is dat er een warmteoverschot ontstaat,

In het onderzoek is uitgegaan van een warmteoverschot van 7,2 terajoule per jaar. Ook zijn berekeningen uitgevoerd voor 3,6 terajoule en 10,8 terajoule koelcapaciteit. Deze is te verkrijgen door met warmtewisselaars winterkoude in te vangen voor een Warmte-Koude-Opslag (WKO). Er is

Het ziekenhuis kan gebruik maken van de betonconstructie in de parkeergarage of kan warmtewisselaars in de vloer of aan de plafonds van de parkeergarage plaatsen. waardoor extra koeling nodig is. De omvang van het warmteoverschot bleek vooraf lastig in te schatten.

Bovendien zal het energieverbruik en de vraag naar koeling sterk variĂŤren binnen het gebouw.

aangenomen dat het systeem effectief is als de luchttemperatuur meer dan vier uur aaneengesloten onder de vier graden Celsius zakt. Het benodigde koelvermogen in deze periode is dan 775 kilowatt (bij 7,2 terajoule).

Het koelvermogen kan worden geleverd door droge koelers, maar er zijn ook duurzamere alternatieven. Zo zou het ziekenhuis gebruik kunnen maken van de betonconstructie in de parkeergarage of kan men warmtewisselaars in de vloer, als een soort omgekeerde vloerverwarming, of aan de plafonds van de parkeergarage plaatsen. Een andere duurzame optie is het integreren van koperen of stalen warmtewisselaars in de gevels en het dak van technische ruimtes.

Een laatste idee is om het dak van technische ruimten uit te voeren als Energiedak van Solartech, dat gedurende de dag opwarmt door zonnestraling en ’s nachts weer afkoelt.

De bovenlaag van het dak bestaat uit donkergekleurde dakbedekking.

Hieronder bevinden zich collector-

26 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

24-27_N_Duurzaam_ZIekenhuis.indd 26

28-01-15 15:52

platen met daardoor een temperatuurgeleidend leidingenstelsel dat de zonnewarmte aan de dakbedekking onttrekt. Door deze leidingen stroomt een vloeistofmengsel dat deze warmte transporteert naar de energievragers van het gebouw.

Het blijkt dat de droge koelers de laagste kosten opleveren, zowel per gigajoule als voor de TCO. Het bekleden van de technische ruimte met stalen warmtewisselaars of het plaatsen van warmtewisselaars aan het plafond van de parkeergarage is duurder, maar nog wel in dezelfde ordergrootte. Als minder koelvermogen nodig is, blijft dit beeld hetzelfde. Voor grotere koelvermogens (10,8 terajoule) wordt het verschil groter, in het voordeel van droge koelers.

Decentrale opwekking van warm tapwater Normaal gesproken bereidt een ziekenhuis warm tapwater in een conventioneel systeem in centraal opgestelde boilers dat via een circulatieleiding naar de tappunten wordt gedistribueerd. Een tweede leidingsysteem distribueert dan koud tapwater. Een alternatief hiervoor is om alleen koud tapwater te distribueren en lokaal warm tapwater te maken met behulp van elektrische doorstroomapparaten. Het consortium onderzocht de haalbaarheid en

De optie met de gaswarmtepomp is het voordeligste als gevolg van de lage energiekosten voor het bereiden van warm tapwater.

mogelijkheden van vijf alternatieve warmtapwatervoorzieningen voor een min of meer standaard verpleegafdeling.

Als eerste keek men naar de conventionele warmwatercirculatie-systemen waarbij de prestaties van twee soorten pompen werden vergeleken: een gasmotorwarmtepomp en een elektrische warmtepomp. Het tweede alternatief gaat uit van lokale warmwaterbereiding, maar dan wel met drie variaties: een doorstromer per natte cel, met warmteterugwinning in de douchebak en met warmteterugwinning in de leidingschachten. De vijf opties hebben

vergelijkbare TCO’s, variÍrend tussen 420 en 580 duizend euro.

De optie met de gaswarmtepomp is het voordeligste als gevolg van de lage energiekosten voor het bereiden van warm tapwater. De opties met doorstroomapparaten zijn duurder.

Wanneer deze opties echter worden vergeleken met het gebruik van HR-ketels voor de bereiding van warm tapwater, dan zijn de decentrale elektrische doorstromers in het voordeel.

De uiteindelijke keuze voor de voorziening van warm tapwater hangt dan ook sterk af van de keuze die wordt

gemaakt voor de wijze van energievoorziening van het gehele gebouw.

Definitief ontwerp Tergooi zal mede op basis van de uitkomsten van dit project binnenkort besluiten welke van de onderzochte duurzame energieen watertechnologische oplossingen worden geĂŻntegreerd in het definitief ontwerp van het nieuwe ziekenhuis Hilversum. De verkregen kennis en inzichten kunnen ook andere zorginstellingen en gebouweigenaren helpen om een energiezuinig en duurzaam gebouw te ontwerpen. n

24-27_N_Duurzaam_ZIekenhuis.indd 27

UTILITIES 27 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 15:52

HET WATERVISIEPLATFORM KOPPELT DE KETENS

PARTNERS WATERVISIE PLATFORM

Scan de foto en bekijk het filmpje

1) Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’ 2) Start de app op uw smartphone of tablet 3) Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst 4) Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet

LEDEN WATERVISIE PLATFORM

Niels Groot Waterspecialist Dow Benelux

Martijn Kruisweg Eco Efficiency & sustainable growth AkzoNobel

Johan Raap Lector biobased Economy, Avans Hogeschool

Henri Spanjers Prof. Industrieel watermanagement TU Delft

Georg Stockinger Shell Global Solutionsccc

Roy Tummers Directeur Water VEMW

Meer informatie Congresinformatie: Marjolein Veeninga • marjolein@industrielinqs.nl • 020–31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

www.watervisie.com 29_S_Veolia Mars.indd 28

28-01-15 16:36

WATER De Marsfabriek in Veghel opende onlangs zijn

nieuwe anaërobe afvalwaterzuivering. Met de nieuwe waterzuivering wordt het afvalwater uit de fabriek voor 99 procent gezuiverd. De waterzuivering maakt gebruik van anaërobe Memthane-technologie. Het is het eerste Memthane proces dat op het Europese vasteland wordt gerealiseerd.

Tekst: David van Baarle Beeld: Veolia

Marsfabriek zuivert afvalwater anaëroob Suiker, caramel en chocolade klinkt als een smakelijke mix en dat vinden ook de anaërobe bacteriën die de afvalwaterstroom van de Mars-fabriek in Veghel zullen omzetten in biogas. De keuze voor vergisting was geen heel moeilijke: het bedrijf betaalde namelijk best een hoge stortvergoeding voor het lozen van zijn productieafval op het riool. Daarbij komt dat Mars een strategie voor zijn productiebedrijven heeft uitgestippeld om in 2040 volledig duurzaam te produceren. De ingebruikname van de waterzuivering is een goede stap in de richting van deze ambitie, want behalve dat het water voor 99 procent wordt gezuiverd en dus vrijwel onbehandeld kan worden gestort, levert het Memthane-proces ook nog eens een kleine tien procent van het totale gasverbruik van de fabriek. Het biogas wordt, na ontzwaveling, verstookt in het ketelhuis, om energie op te wekken voor gebruik in de fabriek.

Biothane Het anaërobe Memthane proces is een van de nieuwste technologieën van het Veolia bedrijf Biothane. Samen met membraanspecialist Pentair ontwikkelden de partners een robuuste membraan bioreactor die vrij eenvoudig te bedrij-

ven is en een kleine voetafdruk heeft.

De installatie heeft namelijk geen voor- of nabehandeling nodig. Daarbij koos Pentair voor beproefde X-Flow ultrafiltratiemembranen die het water na vergisting scheidt van het slib. Het overgebleven slib wordt weer terug de tank in geleid, waarmee de efficiëntie van de slibvergisting met zo’n vijf tot tien procent toeneemt.

Dat voor deze technologie is gekozen, heeft voornamelijk te maken met de hoge concentratie van vervuilingseenheden. De X-Flow membranen brengen het chemische zuurstofverbruik van meer dan tienduizend ppm in één stap terug naar minder dan 100 ppm.

Nazuivering Overigens is het wel mogelijk om nog een nazuivering aan het proces toe te voegen. De vestiging van Mars in Polen, waar diervoeders worden gemaakt, installeert binnenkort ook een Memthaneinstallatie en voegt daar een reverse osmosis-stap aan toe. De reden daarvoor is dat de fabriek lastiger toegang heeft tot schoon water en dus veel voordeel haalt uit het hergebruik van het proceswater.

Het is de eerste keer dat een dergelijke installatie op het Europese vasteland is neergezet. Biothane

bouwde wel een vergelijkbare configuratie voor Arla in Engeland, maar koos toen nog voor een horizontale opstelling van de X-Flow membranen.

De membranen op het Mars-terrein zijn verticaal opgesteld, wat leidt tot een verminderde drukval. Daardoor is minder energie nodig om het water door de membranen te sturen.

Duurzaam Het project draagt bij aan Mars’ strategie om in 2040 volledig duurzaam te produceren zoals opgenomen in haar Sustainable In a Generation (SIG) programma. Hein Mous SES manager Mars Nederland verwacht de investering voor de Memthane installatie binnen drie a vier jaar terug te kunnen verdienen.

‘We zijn al langer op zoek naar een oplossing voor onze afvalstroom en maakten uiteindelijk de keuze voor de laagst mogelijke maatschappelijke kosten en de hoogst mogelijke opbrengst voor mens en milieu. Behalve dat we minder geld betalen voor het lozen van het afvalwater, is de opbrengst van het biogas een mooi extra cadeau dat de fabriek een stuk duurzamer maakt.

We hebben dan ook veel vertrouwen in deze techniek en zijn zij er trots op als eerste binnen Mars dit te mogen presenteren.’ n

UTILITIES 29 nr. 1 - februari 2015

29_S_Veolia Mars.indd 29

28-01-15 15:54

Energie

Inmiddels

gebruiken

zo’n

vijftigduizend

Rotterdammers overtollige warmte van de Afval- en energiecentrale AVR. Beheerder van de infrastructuur Warmtebedrijf Infra doet er alles aan om zijn klanten altijd te kunnen beleveren. Door met een derde partij in zee te gaan, heeft het bedrijf nu een duidelijke rolverdeling tussen asset owner, asset manager en service provider.

Asset management verbetert levering Warmtebedrijf Sinds 2013 heeft Rotterdam een warmtenet dat overtollige warmte van de afvalverbranding van Afval- en energiecentrale AVR naar de bewoners van de stad Rotterdam vervoert.

Het traject loopt over een lengte van 26 kilometer van Rozenburg via één boosterstation in Hoogvliet en één boosterstation aan de Groene Kruisweg naar het warmtestation Maasstad Ziekenhuis en de warmtehub Brielselaan. Een geïsoleerde buisleiding voert het warme water van om en nabij 120 graden Celsius naar de stad terwijl een tweede leiding het water terugvoert naar het havengebied De leiding werd in 2013 aangelegd door aannemer Visser & Smit Hanab die een design, build & maintain contract afsloot, wat wil zeggen dat de buisleidingenspecialist vijftien jaar verantwoordelijk blijft voor het onderhouden van de infrastructuur. Ondanks dat het beheer en onderhoud is uitbesteed, blijft Warmtebedrijf Rotterdam als eigenaar wel verantwoordelijk voor de leveringszekerheid, betrouwbaarheid en veiligheid van het net. Of, beter gezegd: Warmtebedrijf Infra is de asset owner van het warmtenet met al zijn mechanische en elektrische componenten. Warmtebedrijf Rotterdam bestaat namelijk uit twee delen: Warmtebedrijf Exploitatie 30 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

T_30_31_Evides.indd 30

en Warmtebedrijf Infra. Exploitatie is gezamenlijk eigendom van de gemeente Rotterdam en E.ON Benelux terwijl Warmtebedrijf Infra eigendom is van de gemeente Rotterdam, de provincie Zuid-Holland en Woonbron.

Veel water Hadeel Abdul Aziz is assetmanager van Warmtebedrijf Infra NV en met een man of dertien zorgt hij ervoor dat het warme water altijd de 50.000 Rotterdammers bereikt die gebruik maken van het warmtenet. ‘Eenvoudig gezegd verkoopt Warmtebedrijf Exploitatie warmte aan de klanten van Warmtebedrijf Rotterdam en wij zorgen ervoor dat het er ook daadwerkelijk komt’, zegt Aziz. ‘Dat is met een kleine organisatie nog best een uitdagende taak. We bedrijven een vrij jonge infrastructuur en inmiddels zijn de meeste kinderziektes die gepaard gaan met nieuwe installaties er wel uit, maar het heeft wel tijd en inspanning gekost. Het is namelijk een behoorlijke installatie die het water transporteert.’

Om maar wat getallen te noemen: In het leidingenstelsel wordt zo’n tien miljoen liter water getransporteerd en dan staan er ook nog een buffertank bij AVR en bij de Brielselaan. In de buffertank bij AVR zit acht miljoen liter water, bij de Brielselaan vijf miljoen liter. Alles bij elkaar zit er in het

hele systeem 23 miljoen liter water.

‘Het zal je niet verbazen dat in de boosterstations behoorlijk grote pompen staan, de grootste hebben een vermogen van één megawatt, die toch de nodige aandacht vergen en waarbij we ook rekening moeten houden met de veiligheid van onze medewerkers. Bovendien lopen onze leidingen door een groot industriegebied, door een tunnel en vervolgens ook nog een stuk door bewoond gebied. We moeten ons ook houden aan de Wet Informatie-uitwisseling ondergrondse netten (Wion, red.) en ons tracé is aangemeld bij het Kabels en Leidingen Informatie Centrum, ofwel KLIC. Graafschade is namelijk nog altijd een van de grootste bedreigingen voor een ondergrondse leiding en dus houden we de instanties netjes op de hoogte van eventuele wijzigingen in ons tracé en controleren we op zettingen.’

ANWB Om de organisatie nog sterker neer te zetten, zocht Aziz een derde partner die als beheerder van het net kon optreden. ‘Als de warmteweg een auto zou zijn, dan zijn wij de eigenaar van de auto en is Visser en Smit Hanab de garage (service provider) die reparaties uitvoert. We zochten nog een partij die als een soort ANWB kan optreden en snel een oplossing vindt als er

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

28-01-15 16:02

iets mis gaat, maar die ook advies kan geven over de te volgen onderhoudsstrategie en die controleert of de werkzaamheden van de service provider conform de eisen van de opdrachtgever zijn. Die partij werd Evides Industriewater.’

Frank Theunissen is de counterpartner van Aziz namens Evides Industriewater, het bedrijf dat onder meer proces- en demiwater levert aan een groot deel van de industrie in de Botlek. ‘Het beheer van een waterinfrastructuur of een warmtenet ligt zeer dicht bij elkaar’, zegt Theunissen. ‘Ook wij transporteren behoorlijke hoeveelheden water met nagenoeg dezelfde assets als het Warmtebedrijf Rotterdam gebruikt.

Natuurlijk is er wel een verschil in temperatuur en daar zul je rekening mee moeten houden. Maar als wij geen water kunnen leveren, is dat net zo vervelend als dat de huizen niet meer kunnen worden verwarmd. En dus doen we er alles aan om die situatie te voorkomen. Om de betrouwbaarheid, beschikbaarheid en veiligheid van ons systeem te borgen, zijn we een PAS55-certificeringstraject ingegaan en inmiddels zijn we dan ook officieel PAS55-gecertificeerd.’

De Engelse standaard voor asset management biedt een structuur voor bedrijven om hun organisatie zo in te richten dat taken en verantwoordelijkheden duidelijk zijn verdeeld, risico’s zijn gedocumenteerd en dat de conditie van de assets gedurende hun levenscyclus is geborgd in systemen.

PAS55 schrijft ook voor dat bedrijven een duidelijk onderscheid moeten maken tussen de eigenaar (asset owner), beheerder (asset manager) en de uitvoerder van het (onderhouds)werk. Evides Industriewater

vervult dus de taak van asset manager en bewaakt met name de procedures.

Synergie Begin december 2014 ondertekende Evides Industriewater de dienstverleningsovereenkomst met Warmtebedrijf Infra. Beide organisaties kozen voor een langdurige relatie in de vorm van een partnership. Net als met service provider Visser & Smit Hanab is de dienstverleningsovereenkomst afgesloten voor een periode van vijftien jaar. In de analogie met de wegorganisatie is E.ON de bestuurder van de auto. ‘Zij zijn de operators van de installatie en hebben dan ook een 24-uurs wacht klaarstaan die storingen registreert. Zodra de operators van E.ON zien dat bijvoorbeeld een pomp in storing gaat, bellen ze eerst met de beheerder, Evides Industriewater. Die beslist vervolgens of een reset voldoet of dat er meer moet gebeuren. De beheerder kan vervolgens de operator begeleiden om een storing te verhelpen of als er echt moet worden gesleuteld, de serviceprovider aan het werk zetten. Voordat die aan het werk gaat, zorgt de beheerder ervoor dat de pomp is afgeschakeld en veilig kan worden benaderd voor reparatie. En uiteindelijk geeft de beheerder de installatie weer vrij als de reparatie is uitgevoerd.’

Uitbreiding Aziz: ‘We hebben de organisatie nu zo ingericht dat we de beschikbaarheid van ons warmtesysteem hebben geborgd. De komende tijd zullen we dus nog meer grip hebben op onze assets. We hebben bij de aanleg van het net al rekening gehouden met eventuele verstoringen en veel kritische assets, zoals pompen en warmtewisselaars zijn redundant

uitgevoerd. De beschikbaarheid van het net ligt dan ook tegen dehonderd procent. Maar nu hebben we nog een nieuw systeem en we moeten ook al nadenken over de risico’s tijdens de verschillende levensfases.’

Het kan zo maar zijn dat het net in de toekomst wordt uitgebreid.

‘Eigenlijk hebben we rekening gehouden met zowel inbreidingen als uitbreidingen’, zegt Aziz. Het net is aangelegd om overtollige restwarmte van de industrie in de Rotterdamse haven nuttig te gebruiken zowel in de industriële warmtevraag, als in de Rotterdamse huishoudens. Tot nog toe komt de warmte alleen nog van AVR, maar we hebben er al rekening mee gehouden dat bedrijven kunnen aankoppelen aan het systeem. Voor onze organisatie geldt eigenlijk dat hoe meer partijen aansluiten hoe beter dat is voor ons risicoprofiel.

Door meerdere bronnen aan te sluiten neemt de kans immers af dat er geen warmte meer kan worden geleverd. Ook de uitbreiding aan de afnemers kant moet geen problemen opleveren. Het zal het uiteindelijke doel alleen maar vergroten, want dat is toch de verduurzaming van de energiebehoefte van de Rotterdamse bevolking.’

‘De relatief jonge organisatie staat nu op de kaart en de warmte wordt geleverd , besluit Aziz. ‘Het kost gewoon tijd om zo’n complexe installatie te leren kennen en dat heb je niet in een paar weken gedaan, deze kennis en expertise zijn wel nodig om de installatie op lange termijn goed in stand te kunnen houden’ Theunissen is het daar geheel mee eens: ‘Je kunt nog zoveel boeken lezen over het besturen van een vliegtuig, je leert pas vliegen door het te doen.’ n

T_30_31_Evides.indd 31

UTILITIES 31 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 16:02

product & oplossing Power-connectoren

➧

Phoenix Contact breidt zijn assortiment M12 Power-productfamilie uit met een 2+PE-uitvoering voor de 230V-netvoeding. Ondanks dat het maximale vermogen ten opzichte van de standaard M12-verbindingen duidelijk hoger zijn, is de inbouwgeometrie van de serie M12 Power niet veranderd. Vanaf nu is het dan ook mogelijk de traditioneel grotere vermogensconnectoren te vervangen door de compacte M12-connectoren. Het programma omvat omspoten connectoren met S-codering in een rechte en haakse bus- en stiftuitvoering, voorzien van PVC kabel. De kabelsets zijn leverbaar in de lengten 1,5, 3, 5 en 10 meter. www.phoenixcontact.nl

Warmtewisselaars

➧

Alfa Laval introduceert een nieuw gamma van tantaal warmtewisselaars die de hoge corrosiebestendigheid van een vast-tantaal warmtewisselaar bieden, maar met veel lagere investeringskosten. Tantaal is één van de meest corrosiebestendige metalen, maar het is ook een erg kostbaar metaal waardoor warmtewisselaars van vasttantaal erg duur zijn. De warmtewisselaars van de nieuwe tantaal-reeks van Alfa Laval zijn roestvrijstalen warmtewisselaars, die een unieke behandeling hebben ondergaan waarbij een dun laagje tantaal metallurgisch aan alle oppervlakken die worden blootgesteld aan corrosieve middelen wordt gehecht. Het resultaat is maximale

corrosiebestendigheid en mechanische stabiliteit bij lage investeringskosten, waardoor de technologie betaalbaar wordt voor een breed scala aan toepassingen.

De reeks is speciaal ontwikkeld voor gebruik met hete, sterk corrosieve vloeistoffen. Dankzij het tantaal-oppervlak kunnen de nieuwe warmtewisselaars van Alfa Laval worden gebruikt met de meeste corrosieve media bij temperaturen tot 225°C (437°F). In tegenstelling tot veel hoogwaardige legeringen kunnen ze worden gebruikt met gemengde media en bij variabele concentraties. www.alfalaval.com/tantalum

Precisiemarkerontvanger

➧

32 UTILITIES nr. 1 - februari 2015

32_33_G_product oplossing.indd 32

De Optiswirl 4200 Vortex flowmeter meet geleidende en niet geleidende vloeistoffen, gassen en stoom. Het instrument is ontworpen voor gebouw- en beheer/utiliteitstoepassingen. Zoals bijvoorbeeld voor het intern monitoren van de energieflow van stoom of condensaat en als warmtemeting. Daarnaast is de meting uitermate geschikt voor het monitoren van stoomketels, meting van het verbrandingsverbruik, bewaking van persluchtnetwerken en voor FAD (Free Air Delivery) toepassingen bij compressoren. De Optisonic 4200 kan naast de berekening van de energetische bovenwaarde (bruto verbrandingswaarde), ook de energetische onderwaarde (netto verbrandingswaarde) voor stoom en condensaat berekenen. Door de standaard geïntegreerde temperatuursensor en intelligente software kan het instrument, als warmtemeter in de aanvoerleiding, direct worden aangesloten op een externe temperatuursensor in de terugloopleiding.

De opties voor temperatuur- en drukcompensatie in het instrument maken het mogelijk de gestandaardiseerde flow te berekenen bij fluctuerende druk en temperatuur (online dichtheidscompensatie). nl.krohne.com/nl/

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

28-01-15 16:03

Energy Performance Analytics Yokogawa introduceert het softwaretool Energy Performance Analytics (EP-Analytics). Hierbij worden zogenoemde energieprestatie-indicatoren (EnPI) gebruikt om te bepalen hoeveel energie is verbruikt in een procesomgeving. Daarnaast identificeert de software verschillen tussen EnPIdoelstelling en actuele prestatie en het ondersteunt de gebruiker bij het vaststellen van maatregelen om de energieprestatie te verbeteren. De EP-Analytics-software wordt mogelijk dankzij de Visual MESA energiebeheeren -optimalisatieoplossing.

De EP-Analytics software draait op een workstation dat via een OPCinterface met het besturingssysteem is verbonden. De software heeft daar-

mee toegang tot druk-, temperatuur-, flow rate- en andere procesgegevens.

Op basis van de Visual MESA simulatie-engine hanteert de EP-Analytics software het ‘first principle’-model om energiestromen binnen de procesomgeving te herkennen en de energieprestaties van de verschillende procesonderdelen en -apparatuur te berekenen. De software vergelijkt de huidige energieprestaties bovendien met de verwachte prestaties, zodat kan worden vastgesteld welke onderdelen en apparatuur niet aan de verwachting voldoen. Deze informatie kan vervolgens door plant personeel worden gebruikt om specifieke maatregelen te nemen. www.yokogawa.com/nl

Veilige akoestiek Vloeibaar aardgas (LNG) met zijn hoge energiedichtheid wordt steeds vaker toegepast als brandstof voor commerciële voertuigen, bussen, schepen en zelfs vliegtuigen. De nieuwe LNGmass van Endress+Hauser is een Coriolis stromingsmeter speciaal ontwikkeld voor dispensers, die de hoogste nauwkeurigheid en veiligheid garandeert tijdens het tanken in extreme temperaturen onder nul tot -196 ° C (-321 ° F). Maximale debieten tot 18.000kg/h (660lb/ min) zijn hierbij mogelijk.

De voordelen zijn legio: zo biedt de meter uitstekende operationele veiligheid - betrouwbaar onder extreme omgevingsomstandigheden. Door multivariabele meting (flow, dichtheid, temperatuur) zijn er minder proces meetpunten nodig.

Ook zijn er geen vrije in- en uitlooplengtes nodig, wat ruimte bespaart. Ook de zender neemt weinig ruimte in. Het instrument is voorgeconfigureerd en kan snel in bedrijf worden genomen. Bovendien kunnen gegevens automatisch worden hersteld voor het onderhoud. www.nl.endress.com/nl

Procesventielen De procesventielen van de vernieuwde VXD-serie zijn geschikt voor toepassingen met lucht, water, olie, verwarmd water en olie onder hoge temperaturen en worden gebruikt in diverse sectoren: van autowasstraten tot olieleidingen in procesindustrieën.

Ze zijn zeven procent kleiner dan de vorige modellen. Daarnaast verbruiken de ventielen ook minder stroom. De magneetventielen van de VXD-serie zijn in behuizingen van verschillend materiaal verkrijgbaar (aluminium, kunststof, messing en RVS), zijn

bestand tegen lage concentraties ozon en bestaan ook in olievrije uitvoeringen. De ventielen voor lucht met een kunststof behuizing kunnen bovendien zeer snel gemonteerd worden, aangezien deze uitgevoerd kunnen worden met ingebouwde insteekkoppeling.

Andere voordelen van de verfijnde VXD-serie zijn de introductie van een rubberen buffer waarmee de geluidsniveaus van de klep tijdens het schakelen kunnen worden verlaagd, evenals een langere levensduur. www.smcpneumatics.nl

Energiezuinig koelsysteem voor datacenters Met de CoolW@ll modular ontwikkelde Rittal een koelsysteem dat niet alleen het energiezuinigste product in zijn klasse is, maar ook flexibel kan worden aangepast aan elke ruimtelijke architectuur.

Krachtige warmtewisselaars met grote vlakken en optimale stromingsverhoudingen in combinatie met zeer energie zuinige EC-Plug fans dragen bij aan de hoge energie-efficiëntie. www.rittal.nl

Multigasdetectors testen In diverse bedrijfstakken zijn werknemers uitgerust met een multigasdetector om te alarmeren bij explosiegevaarlijke situaties of aanwezigheid van toxische gassen. Het Scott Protégé Masterdock biedt de mogelijkheid om op locatie de Scott Protégé multigasdetectors te testen. Doordat het een volautomatisch station betreft, bespaart het kostbare tijd en is de kans op menselijke fouten, zoals bij handmatige bumptests en kalibraties, veel kleiner. www.euro-index.nl

Drukregelventiel GF Piping Systems introduceert een nieuwe serie drukreduceer- en drukhoudventielen, leverbaar in de materialen PVC-U, PVC-C, PP-H en PVDF. Dankzij een veer-in-veer constructie vragen deze drukregelventielen aanzienlijk minder inbouwruimte.

Qua technisch ontwerp is de beproefde centrale zaagtand schroefdraad overgenomen van de membraanafsluiters en kogelkranen. Hierdoor is het natrekken van de kop niet meer nodig. Bovendien zijn er geen metalen bouten in verwerkt, waardoor het corrosiegevaar definitief geweken is. www.georgfischer.nl

UTILITIES 33 nr. 1 - februari 2015

32_33_G_product oplossing.indd 33

28-01-15 16:03

Energie ‘De potentie aan duurzame warmte en koude

is enorm’, zo weet Barry Scholten van IF Technology.

‘Tot nog toe wordt echter nog maar een fractie van die energie nuttig ingezet. Scholten pitchte op de Cleantech Business Day over slimme polders en won daarmee de Dutch Sustainable Urban Delta Award 2014.

Benut de potentie van water als warmte- en koudebuffer De uitgangspunten om duurzame verwarming en koeling toe te passen, kunnen nog wel eens verschillen’, zegt Scholten. ‘De meest voor de hand liggende aanleiding om warmte en koude op te slaan is energiebesparing.

Het project waarmee we de Dutch Sustainable Urban Delta Award hebben gewonnen, duurzame verwarming en koeling van Woonzorgcomplex Torkdael, had echter nog een ander uitgangspunt. Natuurlijk is de duurzame warmte en koude mooi meegenomen, maar de grootste toegevoegde waarde zat in het verbeteren van de waterkwaliteit.’

Het woonzorgcomplex in Wageningen ligt aan een gracht en met het systeem dat IF Technology bedacht, haalt men in de zomer de warmte uit het grachtwater en slaat dat ondergronds op in een WKO-systeem. Alleen al door deze combinatie van warmtewinning uit water en ondergrondse opslag is het rendement een kwart hoger dan traditionele WKO-systemen, maar Scholten kijkt verder: ‘Het voordeel van dit systeem is dat het water met zo’n drie graden Celsius afkoelt waardoor er meer zuurstof in oplost, wat beter is voor het waterleven. We hebben bovendien ervoor gekozen om het afgekoelde en gefilterde water in een duiker te lozen, zodat er stro 34 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

34-35 U - IF technology.indd 34

ming in de gracht ontstaat. Daarmee hoopt het drijvende afval zich op en kan vervolgens eenvoudig worden verwijderd. Het gevolg is dat het waterschap, dat de kwaliteit van het grachtwater beheert, minder kosten heeft om bijvoorbeeld botulisme of vissterfte te voorkomen. Het water was in de zomer namelijk best warm en dat vormde echt een uitdaging voor waterschap.’

Scholten rekent voor dat alleen op de warmte en koudevraag van Torkdael de investering in zes tot acht jaar is terugverdiend. ‘Maar als je de vermeden kosten voor het waterbeheer meerekent, zou je al binnen een jaar break even draaien.’ Uiteraard is niet alles in geld uit te drukken: de jaarlijkse besparing van 119.000 kuub

aardgasequivalenten misschien nog wel, maar misschien nog mooier is dat de energiebesparing een emissiereductie van 205 ton kooldioxide en 270 kilo stikstofoxiden oplevert.

Overigens zijn de genoemde getallen nog theoretisch. De installatie is aan het eind van de zomer in gebruik genomen en de daadwerkelijke opbrengst moet nog worden gemeten.

Integraal Het is juist die integrale visie die IF Technology voorstaat met zijn Smart Polder-concept. ‘De waterschappen verpompen jaarlijks heel wat water om de polders te beschermen tegen overstromingen of juist verdroging. ‘De volumes die sommige poldergemalen verpompen, zijn echt

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

28-01-15 16:03

‘De pompsystemen die wij gebruiken verpompen zo’n zestig kuub per uur en beetje gemaal pompt die hoeveelheid per minuut. Wat is er eenvoudiger dan een warmtewisselaar ertussen te zetten zodat de warmte of koude uit het water kan worden gehaald.’

indrukwekkend. De pompsystemen die wij gebruiken om het water uit de gracht te halen, verpompen zo’n zestig kuub per uur en beetje gemaal pompt die hoeveelheid per minuut.

Wat is er eenvoudiger dan een warmtewisselaar ertussen te zetten zodat de warmte of koude uit het water kan worden gehaald om er vervolgens

gesloten op de duurzame warmte en koude van het water van de Coolhaven. We hebben voor het hoogheemraadschap een berekening gedaan van de potentie van de gemalen en het bleek dat we al met negen van de honderd grote gemalen 516 gigawattuur aan duurzame thermische energie zouden kunnen leveren.’

‘Het bleek dat we al met negen van de honderd grote gemalen 516 gigawattuur aan duurzame thermische energie zouden kunnen leveren.’ woningen mee te verwarmen of te koelen. Al haal je er maar een graad temperatuurverschil uit, dan nog zijn dat vele megawatts die je nuttig kunt inzetten. Natuurlijk is de benutting wel aan voorwaarden verbonden. Zo moet zo’n gemaal wel een beetje in de buurt van de bebouwde omgeving staan. Overigens valt het verlies in de praktijk best mee. In de Amsterdamse Houthaven hebben we ook een koudenet aangelegd dat een meter diep ligt over een totale lengte van zo’n anderhalve kilometer en dat werkt uitstekend.’

Scholten zit niet stil en is inmiddels al bezig met de uitwerking van twee businesscases voor Hoogheemraadschap Delfland. ‘Neem het boezemgemaal Parksluizen, dat altijd aan staat. Het Erasmus Medisch Centrum is nog geen driehonderd meter van het gemaal verwijderd en kan dus eenvoudig worden aan-

Potentie Scholten verbaast zich soms over de onwetendheid van de industrie en utilities van de potentie van de koude en warmte die is opgeslagen in ons oppervlaktewater.

‘Google heeft een groot datacenter in de Eemshaven gebouwd omdat ze toegang heeft tot drie energiecentrales en een glasvezelverbinding. Wat ze niet wisten, is dat er een groot boezemgemaal vlak naast het datacenter ligt dat bijna alle koelcapaciteit voor zijn rekening zou kunnen nemen.

Uiteraard willen wij ze graag helpen die capaciteit te benutten.

We zijn nu zelfs samen met netbeheerder Alliander bezig om de potentie van het watersysteem in kaart te brengen als buffer voor duurzame energie. Je kunt energie prima ondergronds als warmte opslaan of bijvoorbeeld een boezemgemaal iets zachter laten draaien als de energieprijs hoog is. Daarmee wordt de waterketen

ook een peakshaver voor de elektriciteitsmarkt. Door de waterketen integraal te benaderen, dus zowel kijken naar kwantiteit in energieopbrengst als naar de waterkwaliteit, is nog veel meer rendement te halen uit installaties die nu alleen maar energie kosten.’

De grootste beperking is volgens Scholten misschien nog wel de traditionele rolverdeling binnen de waterketen. ‘Waterschappen hebben als primaire taak de veiligheid en waterkwaliteit te borgen en houden zich niet bezig met energiehandel.

Daar zou een partij , een energie service company, op moeten springen die die rol voor hen overneemt. Ook het transport van warmte of koude is geen primaire taak van een waterschap, maar zou wel kunnen worden gedaan door een netbeheerder. We zijn nu in gesprek met een aantal waterschappen om het Smart Polder concept verder uit te rollen en ook het systeem dat we in Wageningen hebben uitgerold, wordt nu ineen vijftal nieuwe projecten verder ontwikkeld. Ik hoop dat de Dutch Sustainable Delta Award 2014 bijdraagt aan het vergroten van de bekendheid van het Smart Polder-concept. De potentie is groot en de investeringen nog redelijk bescheiden. Om maar een voorbeeld te noemen: De provincie ZuidHolland had in 2011 zo’n 155 windmolens nodig om 550 gigawattuur op te wekken, dat kan dus ook door de koude en warmte van negen gemalen te benutten.’ ■

34-35 U - IF technology.indd 35

UTILITIES 35 nr. 1 - februari 2015

28-01-15 16:03

agenda Stoom, kennisoverdracht besparende technieken 12 februari Deltalinqs, Rotterdam www.deltalinqsenergyforum.nl

In deze bijeenkomst over energiebesparende technieken leert u alles over de mogelijkheden om te besparen op uw stoomverbruik. In deze 'hands on' bijeenkomst, met showcases, praktische voorbeelden, rekentools, folders en informatie over subsidiemogelijkheden gaat u met een schat aan praktische informatie naar huis waarmee u direct aan de slag kunt voor uw organisatie.

Aqua Nederland Vakbeurs 17 t/m 19 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl/ gorinchem

Op Aqua Nederland vindt u alles op het gebied van waterbehandeling en management. Bent u als organisatie actief op het gebied van afvalwaterbehandeling, leidingsystemen, pompen, desinfectie, legionella preventie, meet- en regeltechniek, filters, membrane bioreactoren of waterbouw? Aqua Nederland Vakbeurs biedt de uitstekende gelegenheid om te netwerken, relaties te onderhouden en ontmoeten en informatie uit te wisselen.

Offshore NL 24 - 25 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl

De vakbeurs Offshore NL is voor professionals in de olie- en gas-, duurzame, petrochemische en baggerindustrie. Zij treffen er toeleveranciers van producten, materialen en kennis die hen op de hoogte kunnen houden van noviteiten en ontwikkelingen.

Nationaal Windenergie Congres 21 t/m 23 april www.euroforum.nl

Met de ondertekening van het SER Energieakkoord, verdubbelt het aandeel windenergie de komende jaren. Zowel on- als offshore wordt heel wat windvermogen bijgebouwd, bovendien is TenneT druk bezig met de voorbereiding voor de aanlanding van offshore windenergie. Toch zijn er nog wel wat hobbels te nemen. De recente herschikking van windconcessies werd niet door iedereen in dank afgenomen. Stof genoeg dus voor een interessant congres.

Smart Lighting Event 21 mei www.euroforum.nl

Slimme verlichting (smart lighting) is sterk in opkomst. De nieuwste ontwikkelingen op het gebied van licht volgen elkaar in rap tempo op. Interessant daarbij is de gedachte dat licht veel kan toevoegen aan onze kwaliteit van leven. En op deze wijze een belangrijke functie heeft in het verwezenlijken van zogeheten Smart Cities. Tijdens het Smart Lighting Event hoort u alles over de nieuwste technologieĂŤn op het gebied van lighting. DĂŠ lighting experts delen met u hun kennis over de belangrijkste vraagstukken op dit moment.

Smart City Event 2 t/m 5 juni www.euroforum.nl

Het Smart City congres heeft als missie om wereldwijde stakeholders die zijn betrokken bij de ontwikkeling van slimme steden bijeen te brengen. Samenwerking versnelt de transitie naar een schonere toekomst door slim gebruik te maken van decentrale energieproductie. Door kennisdeling kunnen kleine stappen worden gemaakt naar een slimmer proces. Deelnemers aan de vier dagen gaan naar huis met nieuwe ideeĂŤn en nieuwe contacten.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

36 UTILITIES nr. 1 - februari 2015

036_K_agenda.indd 36

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

28-01-15 16:04

IN

HE T VOL G E N D E

UTILITIES

NUMMER

N UM M E R

2 VERSCHIJNT

IN

MAART

Gas: Efficiency en duurzame war mte

Het einde van WKK?

Energieopslag

WKK-installaties staan economisch sterk onder druk.

Een hoge gasprijs, een lage elektriciteitsprijs en een lage prijs van CO2-emissierechten maken warmtekrachtkoppeling niet aantrekkelijk . Veel tuinders, maar ook industriële bedrijven staan voor de keuze om te investeren in een revisie van hun wkk-installatie of hem af te schrijven.

Dat zou niet gunstig zijn voor de flexibele capaciteit die de installaties kunnen bieden.

In het kader van het Actieplan Duurzame Energievoorziening voerde de Hanzehogeschool een studie uit naar de belangrijkste eigenschappen van opslagmedia. Door middel van een database van (technische) mogelijkheden om energie op te slaan zijn relevante criteria zoals kosten, capaciteit en flexibiliteit in kaart gebracht. In het komende nummer een overzicht van de verschillende opslagtechnologieën en hun voor- en nadelen voor de energiebranche.

Gemini offshore windpark

THEMA'S 2015

Het Gemini offshore windpark wordt een van de grootste windparken ter wereld. Het wordt gebouwd in het Nederlandse deel van de Noordzee, 85 kilometer boven de kust van Groningen. Een van de eigenaren van de twee nieuwe parken is het Canadese onafhankelijke duurzame energiebedrijf Northland Power. In de komende editie vindt u een interview met de CEO van Nortland Power.

3 Energie: Smart grids en smart city’s 4 Water: Afvalwater en grondstoffen 5 Gas: Industriële gassen, kennis en innovatie 6 Energie: Energie-efficiency 7 Water: Ketensamenwerking 8 Gas: Nieuw gas

UTILITIES 37 nr. 1 - februari 2015

37_I_volgendenummer.indd 37

28-01-15 16:05

MARKET REVIEW WATER

PRODUCTEN

GAS

PRODUCTEN

Esders BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Esders

Kiwa Nederland

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

BRANCHEVERENIGINGEN

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

DIENSTEN

Lubron Waterbehandeling

DDM Demontage

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mai­l: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan ­contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000 38 UTILITIES

nr. 1 - februari 2015

38_marketreview.indd 38

28-01-15 16:05

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor cts

manufa

_adv_A5liggend_www_uilities.indd 43

20-10-14 14:35

17 - 19 March 2015 - ahOY, rOtterdaM Europe’s leading international event for the tank terminal industry

“

If you’re active in the tank industry, it is a must to participate at StocExpo.

For meeting new people and to find out new technologies it’s an excellent opportunity.

Ruben Mertens, Engineer, LANXESS nv

Register

NOW

Part of the world’s largest portfolio of tank storage events

”

Official Media Partner

Register today at www.stocexpo.com Follow us @StocExpo #StocExpo

EF1316 SE15 HALF Page ‘Register Now’ Ad.indd 2

Official Sponsors

Organised by

Join our StocExpo & Tank Storage Events group

26/01/2015 10:18

... Layer 3 managed Ethernet Switch De uitstraling van de Lynx serie Ethernet switches met ingebouwde firewall en routingprotocols toont dat de switches hun toepassingen vinden in zware industriĂŤle omgevingen. De robuuste switches met het door Westermo ontwikkelde WeOS en de unieke functionaliteiten als FRNT (< 20ms hersteltijd) IPsec, VLAN, IGMP snooping en QoS. De ATEX / IECEX certificering staat garant voor toepassing in zeer zware en explosief gevoelige ruimtes.

... committed to perfection.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

21 E N 22 A PR I L 2015 | VA N D E R VA LK H OTE L V E E N E N DA A L

Nationaal

Windenergie Congres

Vorig jaar bezocht door meer dan 200 vakgenoten!

HĂŠt nationale platform waar alle stakeholders in de windenergie sector elkaar ontmoeten en ervaringen uitwisselen

21 april 2015

22 april 2015

Wind op Land

Wind op Zee

Ed Nijpels

Rense van Dijk

AndrĂŠ Jurjus

Ernst van Zuijlen

Maarten Bouwhuis

Borgingscommissie Energieakkoord

Windunie

Netbeheer Nederland

TKI Wind op Zee

BNR Nieuwsradio

Prof. dr. ir.

Gijs van Kuik

Rob van der Hage

Matthias Haag

Reinier van den Berg

TenneT TSO

Gemini Windpark

Weerpresentator

Frank Coenen Belwind Bligh Bank Off shore Wind Farm

DUWIND

Aantrekkelijk aanbod i.s.m.

www.euroforum.nl/windenergie

voor overheden en windcorporaties!

21 APRIL 2015 > WIND OP LAND De vraag hoe we de doelstellingen die bepaald zijn gaan halen is nog altijd actueel. Dat het een flinke uitdaging is en blijft mag duidelijk zijn.

Is het überhaupt haalbaar en zo ja, hoe dan? Daarnaast spelen samenwerking en participatie nog steeds een grote rol. Welke ontwikkelingen, voorbeelden en nieuwe initiatieven zien we? Over deze en andere topics gaat u op deze dag met alle andere stakeholders in gesprek.

09.00

Ontvangst en registratie

RONDE TAFEL SESSIES

09.30

Opening door uw dagvoorzitter Maarten Bouwhuis, BNR Nieuwsradio

De zaal wordt verdeeld in ronde tafels. Aan iedere tafel wordt een specifi ek thema ingeleid door een sessieleider. Vervolgens gaat men aan de hand van stellingen gezamenlijk in gesprek om kennis en ervaringen uit te wisselen.

U heeft verschillende thema’s die u kunt kiezen. U heeft dus de mogelijkheid om in beide rondes 1 van de verschillende thema’s te volgen.

09.45 KEYNOTE SPEECH European Energy 2020 strategy • The role of Europe in 2015 • Is the European goal a realistic one?

• How can countries work together?

• What will be the new plans towards 2030?

Speaker on behalf of the European Commission

13.30

1

10.05 KEYNOTE SPEECH Het Energieakkoord; hoe nu verder?

• Waar staan we, wat is er het afgelopen jaar gebeurd?

• Welke discussies worden gevoerd?

• Wat zijn de marges waarbinnen we kunnen opereren?

• Monitoring, wat zijn de vervolgstappen?

Ed Nijpels, Voorzitter Borgingscommissie Energieakkoord, voormalig Minister van VROM

10.25

Consequenties van de wijzigingen in de SDE • Wat betekenen deze wijzigingen voor uw rekenmodel?

• De invloed van de SDE op kostprijsreductie • Wat zijn kansen?

10.45

Koffie- en theepauze

SAMENWERKING 11.15

DEBAT All around the table: Samenwerking tussen alle stakeholders • Wat kunt ú doen om de doelstellingen te bereiken?

• De rol van de netbeheerder • Lessons learned Met o.a.: Rense van Dijk, Directeur, Windunie André Jurjus, Directeur, Netbeheer Nederland

11.50

Participatie; van abstract naar concreet • Hoe kunt u samen met uw partners nu werkelijk participatie bewerkstelligen?

• Tools om dit te realiseren Jessica Terpstra, Advocaat, Houthoff Buruma Marjolein Dieperink, Advocaat, Houthoff Buruma

12.10

Luchtig intermezzo en netwerklunch

Ronde Tafel Sessie 1 Met o.a.: Emmen en Wijchen bottom up • Hoe creëer je betrokkenheid?

• De verschillen tussen beide initiatieven Rob Rietveld, Directeur, NLVOW

2 •Vergunningverlening Overview vergunningen, wat als je tegelijkertijd vergunningen aan wilt vragen voor meerdere windtypen en hoe?

• Relatie met de SDE subsidie • Hoe laat je participatie landen in een vergunningentraject?

Rutger Schonis, Juridisch Adviseur Omgevingsrecht, Rho Adviseurs voor Leefruimte

14.05

Ronde Tafel Sessie 2 U kunt wederom een keuze maken uit de thema’s van sessie 1

14.35

Koffie- & Theepauze

15.05

Praktijksessies Leer van concrete praktijkvoorbeelden en nieuwe initiatieven.

Maak uw keuze uit de 4 verschillende sessies

Met o.a.: 1 1+1=2.

Of toch niet?

• Het verschil (ontwikkeling, bouw, beheer) tussen grote projecten die onder de Rijkscoördinatieregeling vallen (>100 MW) en kleinere projecten • Eerste ervaringen met RCR-projecten (Noordoostpolder) en daardoor vergelijking met projecten <100 MW Allard van der Steege, Development Director, Ventolines

Kijk voor het volledige programma en alle sp

EN NU?

08.00

15.40 DEBAT Draagvlak en participatie, hoe nu verder?

• Gedragscode Draagvlak & Participatie Wind op Land • Overleg met alle partijen, wat levert het op?

• Compensatie, wat is wijsheid?

Met o.a.: Hans van der Werf, Directeur, Friese Milieufederatie, Portefeuillehouder Wind op Land, gezamenlijke Natuur en Milieuorganisaties Albert Koers, Voorzitter, NLVOW

16.10

Invitation only

09.30

09.45 KEYNOTE SPEECH Wind op Zee in Nederland; hoe blijven we internationaal toonaangevend?

• Hoe kunnen we kostenreductie tot stand brengen?

• Innovatie; het economisch belang • Werkgelegenheid; de banen komen er, maar hebben we ook de mensen?

• Leeghwater, de noodzakelijke proeftuin • Hoe wordt de sector betrokken bij het vaststellen van het toekomstige beleid?

Spreker nader bekend te maken

16.30 INSPIRATIELEZING

16.50

Opening door uw dagvoorzitter Maarten Bouwhuis, BNR Nieuwsradio

NATIONALE ONTWIKKELINGEN

Hoor de wind waait • Het effect van geluid op de gezondheid • Wat doet geluid met het gevoel?

Blijf uit de buurt van windmolens?!

Een inspirerende kijk op ons veranderende klimaat Reinier van den Berg, Windpresentator

VIP-breakfast Powered by

10.05 DEBAT All around the table: De toekomst van Wind op Zee • We zijn begonnen, maar hoe nu verder?

Met o.a.: Ernst van Zuijlen, Directeur, TKI Wind op Zee Marijke van Beek, Burgemeester, Gemeente Eemsmond

Luchtig intermezzo, afsluiting en netwerkborrel

10.35

Koffie- en theepauze

INTERNATIONAAL PERSPECTIEF Bezoekersprofiel Wind op Land:

11.05

Overheden (Rijk, Provincies en Gemeentes), Projectontwikkelaars, Energieleveranciers, Netbeheerders, Exploitanten, Fabrikanten, Investeerders, Milieuorganisaties, Recreatiebedrijven, Kennisinstellingen, Adviesbureaus

Bezoekersprofiel Wind op Zee: Ministerie, Rijkswaterstaat, Kustgemeentes, Offshore bedrijven, Projectontwikkelaars, Energieleveranciers, Fabrikanten, Investeerders, Onderhoudsbedrijven, Kennisinstellingen en Adviesbureaus. Maar ook MKB-bedrijven en bedrijven uit de scheepvaart, visserij en mijnbouw

prekers opwww.euroforum.nl/windenergie

How can we make this work?

Representatives of existing offshore wind farms will explain how they managed to get all stakeholders together to participate in the tenders and realize a successful project. Subsequently they will discuss the do’s and don’ts they experienced and the differences between the different countries.

Met o.a.: Frank Coenen, CEO, Belwind Bligh Bank Offshore Wind Farm, Belgium

REALISATIE 4500MW 11.25

Hoe werkt dat eigenlijk, een tender?

• Wie kunnen er mee tenderen?

• Hoe win je de tender?

• Rechten en verlichtingen van de winnaar Marjolein Dieperink, Advocaat, Houthoff Buruma

22 APRIL 2015 > WIND OP ZEE De tenders zijn uitgezet en er kan op ingeschreven worden. Maar hoe betrek je partijen daar nu bij?

Samenwerking is hierbij essentieel. Grootschalige projecten worden voorbereid. Wat zijn innovatieve oplossingen en nieuwe ideeën? Op deze dag gaat u hierover met andere stakeholders in gesprek en komt u tot nieuwe inzichten.

11.45

12.05

12.25

12.45

Uit onderzoek blijkt dat…

• Wat zijn de resultaten?

• Wat is de richting die we uit moeten?

• Wat is er nodig om daar te komen?

Prof.dr.ir. Gijs van Kuik, Wetenschappelijk Directeur, TU Delft Wind Energie Instituut (DUWIND) Netontwikkelaar op zee • Uitrolstrategie • Financiën en kostprijsreductie • Toekomstvastheid Rob van der Hage, Programma Directeur Wind op Zee, TenneT TSO Veiligheid, onze prioriteit!

Installatie windmolenparken - veiligheid in praktijk • Ervaringen, zowel nationaal als internationaal • IIF (Incident and Injury Free), wat houdt dat in?

• Goede veiligheid betekent meer investeerders • Aanbevelingen, wat kunt u doen?

Marco Schut, HSEQ Director, Seaway Heavy Lifting Luchtig intermezzo en netwerklunch

RONDE TAFEL SESSIES De zaal wordt verdeeld in ronde tafels. Aan iedere tafel wordt een specifiek thema ingeleid door een sessieleider. Vervolgens gaat men aan de hand van stellingen gezamenlijk in gesprek om kennis en ervaringen uit te wisselen. U heeft verschillende thema’s die u kunt kiezen. U heeft dus de mogelijkheid om in beide rondes 1 van de verschillende thema’s te volgen.

14.00

1

14.35

Ronde Tafel Sessie 1 Met o.a.: Innovatie; onontbeerlijk bij Wind op Zee • Kansen en mogelijkheden • Kostenbesparing • Sociale Innovatie Spreker namens TKI Wind op Zee Ronde Tafel Sessie 2 U kunt wederom een keuze maken uit de thema’s van sessie 1

15.05

Koffie- & Theepauze

15.35

Praktijksessies Leer van concrete praktijkvoorbeelden.

Maak uw keuze uit de 4 verschillende sessies

FINANCIERING 16.10

What about the money?

• Financiering; belangrijker dan ooit • Welke mogelijkheden zijn er?

Marc Schmitz, Senior Vice President, Rabobank

DE PRAKTIJK 16.20 KEYNOTE SPEECH Gemini off shore windpark; van wind naar energie • Hoe is het park tot stand gekomen?

• Hoe verloopt de bouw?

• Tips & tricks Matthias Haag, CEO, Gemini Windpark

16.45

Luchtig intermezzo, afsluiting en netwerkborrel

MASTERCLASS > 23 APRIL 2015 Verdiep u verder tijdens deze dag waarop we in een kleine groep interactief aan de slag gaan. Er is volop mogelijkheid om uw eigen vraagstukken in te brengen. Aan het eind van deze dag gaat u naar huis met concrete handvatten en nieuwe inzichten.

Ochtendprogramma Ketenverantwoordelijkheid voor windenergie Windenergie krijgt een steeds belangrijkere rol in onze energievoorziening. Dit betekent dat de windenergie-sector steeds meer verantwoordelijkheid draagt voor de gehele waardeketen van energie. Hoe kan de windenergie-sector invulling geven aan deze groeiende ketenverantwoordelijkheid?

Windturbines zijn geen black-box. Het ontwerp van de windturbine en de lay-out van het windpark zijn van invloed elders in de keten.

Door rekening te houden met dergelijke afhankelijkheden, kunnen kosten worden bespaard en de inpassing van grootschalige offshore windenergie worden vereenvoudigd.

In deze ochtendsessie maakt u kennis met een aantal relevante afhankelijkheden in de waardeketen van offshore windenergie en enkele mogelijkheden voor offshore windenergie om bij te dragen aan ancillary services.

Dit ochtend programma wordt verzorgd Kijk voor door sprekers van het volledige

Middagprogramma Het middagprogramma van deze dag zal nog nader bekend gemaakt worden.

programma op www.euroforum.nl/ windenergie

Deze Masterclass duurt van 09.30 uur tot 16.30 uur.

Windenergie Congres

Volle kracht vooruit!

Windenergie is actueler dan ooit. Voor- en tegenstanders hebben beiden argumenten om hun visie te onderbouwen. Echter, binnen de doelstellingen op het gebied van duurzame energie die gesteld zijn, is windenergie een onmisbare schakel om deze te bereiken.

Leer van unieke nieuwe initiatieven!

Wat zijn de uitdagingen en, wat zijn de kansen? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de weerstand die aanwezig is omgezet wordt naar participatie? Inmiddels zijn er voor Wind op Land mooie lokale initiatieven waarbij burgers gezamenlijk met de stakeholders oplossingen creëren die voor iedereen waardevol zijn. Maar ook bij Wind op Zee zoeken partners elkaar op om samen unieke projecten te creëren.

Omdat samenwerking in de sector onontbeerlijk is en we door ervaringen uit te wisselen nieuwe kennis en inzichten op kunnen doen, organiseren wij het Nationaal Windenergie Congres. Tijdens dit congres hoort u middels plenaire lezingen, ronde tafel sessies en praktijksessies alle actuele ontwikkelingen die op dit moment spelen.

Reacties van eerdere deelnemers:

‘‘

“Goede sfeer, interactieve opzet” “Actuele informatie in integrale context” “Goed overzicht van problematiek in brede zin” “Goede combi van soorten bedrijven / instellingen / instanties. Informatie uitwisseling erg waardevol” “Het was een goede dag, en nu weer aan het werk”

‘‘

Nationaal

“Goed overzicht, interessante groep sprekers en overige aanwezigen. Daardoor levendige discussies”

Eenvoudig aanmelden via internet: www.euroforum.nl/windenergie U ontvangt meteen uw deelnameticket en uw factuur.

Of kies voor direct online betalen via iDeal of credit card.

Hulp nodig bij online inschrijven? Bel ons op 040 - 2 974 974 of stuur een email naar: inschrijving@euroforum.nl.

69078

Meer informatie Een greep uit de onderwerpen die tijdens deze dagen voorbij komen:

Klantenservice: 040 - 2 974 974

Wind op Land

21 en 22 april 2015

De rol van Europa, waar moet u rekening mee houden?

Wat is de stand van zaken mbt het Energieakkoord?

Wat zijn de consequenties van de wijzigingen in de SDE? Wat is de toenemende rol van de netbeheerder?

Unieke oplossingen voor samenwerking, draagvlak en participatie  Innovatieve praktijkvoorbeelden     

Wind op Zee     

De visie van het Ministerie van Economische Zaken Hoe succesvol samenwerken om te tenderen?

Stopcontact op zee Mogelijkheden voor financiering Vernieuwende praktijkcases

Wij nodigen u van harte uit om gedurende het congres actief deel te nemen aan de discussies en uw ervaring en expertise te delen met uw collega’s.

Na dit congres bent u weer volledig op de hoogte en gaat u gegarandeerd naar huis met nieuwe contacten, ideeën, inzichten en oplossingen!

Data en locatie Van der Valk Hotel Veenendaal Voor routebeschrijving zie: www.euroforum.nl/windenergie

Persoonlijk congresadvies Mark Claessens 040 - 2 972 742 m.claessens@euroforum.nl Uw investering

Overheden en windcorporaties

NWEA-leden

Overig

1 congresdag

€ 499,- (2 personen)

€ 599,- (p.p.)

€ 899,- (p.p.)

2 congresdagen

€ 799,- (2 personen)

€ 999,- (p.p.)

€ 1.199,- (p.p.)

Masterclass

€ 399,- (p.p.)

€ 799,- (p.p.)

Bovenstaande bedragen zijn inclusief koffie, thee, lunch(es) en borrel(s). Daarnaast ontvangt u toegang tot een waardevolle digitale syllabus die u als naslagwerk kunt gebruiken.

Uw gegevens Wij houden u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in uw vakgebied. U bent daartoe opgenomen in ons adressenbestand of in een bestand dat wij van derden betrekken.

Uw gegevens kunnen verstrekt worden aan derden voor marketingdoeleinden.

Kloppen uw gegevens niet of wilt u niet dat anderen deze gebruiken?

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl Euroforum Euroforum is marktleider op het gebied van congressen, opleidingen en trainingen voor professionals en managers bij bedrijven, overheden en non-profit organisaties. Samen met het Institute for International Research (IIR), Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid (SBO) en Nederlands Instituut voor de Bouw maakt Euroforum deel uit van Informa.

Een wereldwijd congres- en uitgeefconcern genoteerd aan de beurs in Londen. Meer informatie op: www.euroforum.nl

www.euroforum.nl/windenergie

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

Gegevens onjuist? Retourneren is niet nodig.

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl

Nationaal

Windenergie Congres

HĂŠt nationale platform waar alle stakeholders in de windenergie sector elkaar ontmoeten en ervaringen uitwisselen

i.s.m.

Eventpartners:

Seaway Heavy Lifting is a leading off shore contractor in the global Oil & Gas and Renewables industry, offering tailored T&I and EPCI solutions. By utilizing our highly skilled and motivated workforce, quality assets and continuous focus on new technologies we provide our clients with safe, effective and added value solutions.

Seaway Heavy Lifting owns and operates crane vessels Stanislav Yudin and Oleg Strashnov, which have a revolving lift capacity of 2,500mt and 5,000mt respectively.

Houthoff Buruma is a long-established Netherlands based law firm with over 250 lawyers worldwide. The firmâ&#x20AC;&#x2122;s lawyers in each practice area and across its offices work collaboratively to help clients assess new opportunities and manage risk in a redefined marketplace. As the fabric of the global economic environment unravelled, Houthoff Buruma partnered with clients to respond to unprecedented circumstances with innovative solutions and sound legal judgement. Houthoff Buruma has a vision on economic growth that is productive, sustainable and inclusive.

Kennispartners:

Netwerkpartners:

Wilt u uw organisatie profileren tijdens het Nationaal Windenergie Congres?

Neem dan contact op met: Adil Marra, Senior Partner Manager telefoon: +31 (0)40 - 2 974 832 mobiel: +31 (0)6 - 3711 5246 E-mail: a.marra@euroforum.nl

Mediapartners:

www.euroforum.nl/windenergie

UITNODIGING

2015

11 & 12 / 03 / 2015 | ANTWERP EXPO

BEIDE VAKBEURZEN VOOR HET EERST 2 DAGEN SAMEN GEORGANISEERD

DÉ ONTMOETINGSPLAATS VOOR DE PROCESINDUSTRIE

210_148_COMBI_SOLIDS_M+R_BE_2015_NL.indd 1

13/01/15 15:25

UITNODIGING

&

SOLIDS: Ontmoet toonaangevende professionals uit de bulk- en stortgoedsector

Beursprogramma op maat van de procesindustrie

Aanbod producten & diensten: Afscheiders, zeven & filters | Doseer-, weeg- & meetapparatuur Mengen & homogeniseren | Intern & extern transport & apparatuur Malen & verkleinen | Kwaliteitscontrole, monstername & onderzoek Opslag & overslag | Bulkverpakkingen & verpakkingsdiensten Veiligheid & milieu | Machinebouw, installatiebouw & equipering Drogers & droogapparatuur

· Masterclass ATEX

Praktische informatie

Main partners

Woensdag 11 maart 2015

Locatie

10:00-17:00 Donderdag 12 maart 2015 10:00-17:00

Antwerp expo Jan Van Rijswijcklaan 191 BE-2020 Antwerpen

www.easyfairs.com/solids-be

@SolidsBenelux

www.m-r.be

@easyFairs_MR

210_148_COMBI_SOLIDS_M+R_BE_2015_NL.indd 3

· Bedrijfsbezoek aan EuroChem · Focus op Recyclingtechnieken

Registreer u voor een bezoek op: www.easyfairs.com/REG-solids-mr Gebruik nu uw persoonlijke code:

2100

012946

Aanbod producten & diensten: Actuatoren | Analytische instrumentatie | Data apparatuur | Diensten Elektrisch materiaal | HMI | Industriële communicatie | Industriële software | Kleppen | Niet-analytische meetinstrumenten | Sensoren Test- en ijkinstrumenten

· Live demo’s uitgestippeld in de Demo Track

012946

M+R: Meten en regelen van temperatuur, debiet, druk, viscositeit, niveau, emissie en energie in de procesindustrie

· Conferenties rond hot topics in de procesindustrie

U hoeft zich maar eenmalig te registeren om beide beurzen te bezoeken.

Official partner

Waard e € 25

Media partners

Easyfairs NV • Jan Van Rijswijcklaan 191 • BE-2020 Antwerpen

13/01/15 15:25

21 E N 22 A PR I L 2015 | VA N D E R VA LK H OTE L V E E N E N DA A L

Nationaal

Windenergie Congres

Vorig jaar bezocht door meer dan 200 vakgenoten!

HĂŠt nationale platform waar alle stakeholders in de windenergie sector elkaar ontmoeten en ervaringen uitwisselen

21 april 2015

22 april 2015

Wind op Land

Wind op Zee

Ed Nijpels

Rense van Dijk

AndrĂŠ Jurjus

Ernst van Zuijlen

Maarten Bouwhuis

Borgingscommissie Energieakkoord

Windunie

Netbeheer Nederland

TKI Wind op Zee

BNR Nieuwsradio

Prof. dr. ir.

Gijs van Kuik

Rob van der Hage

Matthias Haag

Reinier van den Berg

TenneT TSO

Gemini Windpark

Weerpresentator

Frank Coenen Belwind Bligh Bank Off shore Wind Farm

DUWIND

Aantrekkelijk aanbod i.s.m.

www.euroforum.nl/windenergie

voor overheden en windcorporaties!

21 APRIL 2015 > WIND OP LAND De vraag hoe we de doelstellingen die bepaald zijn gaan halen is nog altijd actueel. Dat het een flinke uitdaging is en blijft mag duidelijk zijn.

Is het überhaupt haalbaar en zo ja, hoe dan? Daarnaast spelen samenwerking en participatie nog steeds een grote rol. Welke ontwikkelingen, voorbeelden en nieuwe initiatieven zien we? Over deze en andere topics gaat u op deze dag met alle andere stakeholders in gesprek.

09.00

Ontvangst en registratie

RONDE TAFEL SESSIES

09.30

Opening door uw dagvoorzitter Maarten Bouwhuis, BNR Nieuwsradio

De zaal wordt verdeeld in ronde tafels. Aan iedere tafel wordt een specifi ek thema ingeleid door een sessieleider. Vervolgens gaat men aan de hand van stellingen gezamenlijk in gesprek om kennis en ervaringen uit te wisselen.

U heeft verschillende thema’s die u kunt kiezen. U heeft dus de mogelijkheid om in beide rondes 1 van de verschillende thema’s te volgen.

09.45 KEYNOTE SPEECH European Energy 2020 strategy • The role of Europe in 2015 • Is the European goal a realistic one?

• How can countries work together?

• What will be the new plans towards 2030?

Speaker on behalf of the European Commission

13.30

1

10.05 KEYNOTE SPEECH Het Energieakkoord; hoe nu verder?

• Waar staan we, wat is er het afgelopen jaar gebeurd?

• Welke discussies worden gevoerd?

• Wat zijn de marges waarbinnen we kunnen opereren?

• Monitoring, wat zijn de vervolgstappen?

Ed Nijpels, Voorzitter Borgingscommissie Energieakkoord, voormalig Minister van VROM

10.25

Consequenties van de wijzigingen in de SDE • Wat betekenen deze wijzigingen voor uw rekenmodel?

• De invloed van de SDE op kostprijsreductie • Wat zijn kansen?

10.45

Koffie- en theepauze

SAMENWERKING 11.15

DEBAT All around the table: Samenwerking tussen alle stakeholders • Wat kunt ú doen om de doelstellingen te bereiken?

• De rol van de netbeheerder • Lessons learned Met o.a.: Rense van Dijk, Directeur, Windunie André Jurjus, Directeur, Netbeheer Nederland

11.50

Participatie; van abstract naar concreet • Hoe kunt u samen met uw partners nu werkelijk participatie bewerkstelligen?

• Tools om dit te realiseren Jessica Terpstra, Advocaat, Houthoff Buruma Marjolein Dieperink, Advocaat, Houthoff Buruma

12.10

Luchtig intermezzo en netwerklunch

Ronde Tafel Sessie 1 Met o.a.: Emmen en Wijchen bottom up • Hoe creëer je betrokkenheid?

• De verschillen tussen beide initiatieven Rob Rietveld, Directeur, NLVOW

2 •Vergunningverlening Overview vergunningen, wat als je tegelijkertijd vergunningen aan wilt vragen voor meerdere windtypen en hoe?

• Relatie met de SDE subsidie • Hoe laat je participatie landen in een vergunningentraject?

Rutger Schonis, Juridisch Adviseur Omgevingsrecht, Rho Adviseurs voor Leefruimte

14.05

Ronde Tafel Sessie 2 U kunt wederom een keuze maken uit de thema’s van sessie 1

14.35

Koffie- & Theepauze

15.05

Praktijksessies Leer van concrete praktijkvoorbeelden en nieuwe initiatieven.

Maak uw keuze uit de 4 verschillende sessies

Met o.a.: 1 1+1=2.

Of toch niet?

• Het verschil (ontwikkeling, bouw, beheer) tussen grote projecten die onder de Rijkscoördinatieregeling vallen (>100 MW) en kleinere projecten • Eerste ervaringen met RCR-projecten (Noordoostpolder) en daardoor vergelijking met projecten <100 MW Allard van der Steege, Development Director, Ventolines

Kijk voor het volledige programma en alle sp

EN NU?

08.00

15.40 DEBAT Draagvlak en participatie, hoe nu verder?

• Gedragscode Draagvlak & Participatie Wind op Land • Overleg met alle partijen, wat levert het op?

• Compensatie, wat is wijsheid?

Met o.a.: Hans van der Werf, Directeur, Friese Milieufederatie, Portefeuillehouder Wind op Land, gezamenlijke Natuur en Milieuorganisaties Albert Koers, Voorzitter, NLVOW

16.10

Invitation only

09.30

09.45 KEYNOTE SPEECH Wind op Zee in Nederland; hoe blijven we internationaal toonaangevend?

• Hoe kunnen we kostenreductie tot stand brengen?

• Innovatie; het economisch belang • Werkgelegenheid; de banen komen er, maar hebben we ook de mensen?

• Leeghwater, de noodzakelijke proeftuin • Hoe wordt de sector betrokken bij het vaststellen van het toekomstige beleid?

Spreker nader bekend te maken

16.30 INSPIRATIELEZING

16.50

Opening door uw dagvoorzitter Maarten Bouwhuis, BNR Nieuwsradio

NATIONALE ONTWIKKELINGEN

Hoor de wind waait • Het effect van geluid op de gezondheid • Wat doet geluid met het gevoel?

Blijf uit de buurt van windmolens?!

Een inspirerende kijk op ons veranderende klimaat Reinier van den Berg, Windpresentator

VIP-breakfast Powered by

10.05 DEBAT All around the table: De toekomst van Wind op Zee • We zijn begonnen, maar hoe nu verder?

Met o.a.: Ernst van Zuijlen, Directeur, TKI Wind op Zee Marijke van Beek, Burgemeester, Gemeente Eemsmond

Luchtig intermezzo, afsluiting en netwerkborrel

10.35

Koffie- en theepauze

INTERNATIONAAL PERSPECTIEF Bezoekersprofiel Wind op Land:

11.05

Overheden (Rijk, Provincies en Gemeentes), Projectontwikkelaars, Energieleveranciers, Netbeheerders, Exploitanten, Fabrikanten, Investeerders, Milieuorganisaties, Recreatiebedrijven, Kennisinstellingen, Adviesbureaus

Bezoekersprofiel Wind op Zee: Ministerie, Rijkswaterstaat, Kustgemeentes, Offshore bedrijven, Projectontwikkelaars, Energieleveranciers, Fabrikanten, Investeerders, Onderhoudsbedrijven, Kennisinstellingen en Adviesbureaus. Maar ook MKB-bedrijven en bedrijven uit de scheepvaart, visserij en mijnbouw

prekers opwww.euroforum.nl/windenergie

How can we make this work?

Representatives of existing offshore wind farms will explain how they managed to get all stakeholders together to participate in the tenders and realize a successful project. Subsequently they will discuss the do’s and don’ts they experienced and the differences between the different countries.

Met o.a.: Frank Coenen, CEO, Belwind Bligh Bank Offshore Wind Farm, Belgium

REALISATIE 4500MW 11.25

Hoe werkt dat eigenlijk, een tender?

• Wie kunnen er mee tenderen?

• Hoe win je de tender?

• Rechten en verlichtingen van de winnaar Marjolein Dieperink, Advocaat, Houthoff Buruma

22 APRIL 2015 > WIND OP ZEE De tenders zijn uitgezet en er kan op ingeschreven worden. Maar hoe betrek je partijen daar nu bij?

Samenwerking is hierbij essentieel. Grootschalige projecten worden voorbereid. Wat zijn innovatieve oplossingen en nieuwe ideeën? Op deze dag gaat u hierover met andere stakeholders in gesprek en komt u tot nieuwe inzichten.

11.45

12.05

12.25

12.45

Uit onderzoek blijkt dat…

• Wat zijn de resultaten?

• Wat is de richting die we uit moeten?

• Wat is er nodig om daar te komen?

Prof.dr.ir. Gijs van Kuik, Wetenschappelijk Directeur, TU Delft Wind Energie Instituut (DUWIND) Netontwikkelaar op zee • Uitrolstrategie • Financiën en kostprijsreductie • Toekomstvastheid Rob van der Hage, Programma Directeur Wind op Zee, TenneT TSO Veiligheid, onze prioriteit!

Installatie windmolenparken - veiligheid in praktijk • Ervaringen, zowel nationaal als internationaal • IIF (Incident and Injury Free), wat houdt dat in?

• Goede veiligheid betekent meer investeerders • Aanbevelingen, wat kunt u doen?

Marco Schut, HSEQ Director, Seaway Heavy Lifting Luchtig intermezzo en netwerklunch

RONDE TAFEL SESSIES De zaal wordt verdeeld in ronde tafels. Aan iedere tafel wordt een specifiek thema ingeleid door een sessieleider. Vervolgens gaat men aan de hand van stellingen gezamenlijk in gesprek om kennis en ervaringen uit te wisselen. U heeft verschillende thema’s die u kunt kiezen. U heeft dus de mogelijkheid om in beide rondes 1 van de verschillende thema’s te volgen.

14.00

1

14.35

Ronde Tafel Sessie 1 Met o.a.: Innovatie; onontbeerlijk bij Wind op Zee • Kansen en mogelijkheden • Kostenbesparing • Sociale Innovatie Spreker namens TKI Wind op Zee Ronde Tafel Sessie 2 U kunt wederom een keuze maken uit de thema’s van sessie 1

15.05

Koffie- & Theepauze

15.35

Praktijksessies Leer van concrete praktijkvoorbeelden.

Maak uw keuze uit de 4 verschillende sessies

FINANCIERING 16.10

What about the money?

• Financiering; belangrijker dan ooit • Welke mogelijkheden zijn er?

Marc Schmitz, Senior Vice President, Rabobank

DE PRAKTIJK 16.20 KEYNOTE SPEECH Gemini off shore windpark; van wind naar energie • Hoe is het park tot stand gekomen?

• Hoe verloopt de bouw?

• Tips & tricks Matthias Haag, CEO, Gemini Windpark

16.45

Luchtig intermezzo, afsluiting en netwerkborrel

MASTERCLASS > 23 APRIL 2015 Verdiep u verder tijdens deze dag waarop we in een kleine groep interactief aan de slag gaan. Er is volop mogelijkheid om uw eigen vraagstukken in te brengen. Aan het eind van deze dag gaat u naar huis met concrete handvatten en nieuwe inzichten.

Ochtendprogramma Ketenverantwoordelijkheid voor windenergie Windenergie krijgt een steeds belangrijkere rol in onze energievoorziening. Dit betekent dat de windenergie-sector steeds meer verantwoordelijkheid draagt voor de gehele waardeketen van energie. Hoe kan de windenergie-sector invulling geven aan deze groeiende ketenverantwoordelijkheid?

Windturbines zijn geen black-box. Het ontwerp van de windturbine en de lay-out van het windpark zijn van invloed elders in de keten.

Door rekening te houden met dergelijke afhankelijkheden, kunnen kosten worden bespaard en de inpassing van grootschalige offshore windenergie worden vereenvoudigd.

In deze ochtendsessie maakt u kennis met een aantal relevante afhankelijkheden in de waardeketen van offshore windenergie en enkele mogelijkheden voor offshore windenergie om bij te dragen aan ancillary services.

Dit ochtend programma wordt verzorgd Kijk voor door sprekers van het volledige

Middagprogramma Het middagprogramma van deze dag zal nog nader bekend gemaakt worden.

programma op www.euroforum.nl/ windenergie

Deze Masterclass duurt van 09.30 uur tot 16.30 uur.

Windenergie Congres

Volle kracht vooruit!

Windenergie is actueler dan ooit. Voor- en tegenstanders hebben beiden argumenten om hun visie te onderbouwen. Echter, binnen de doelstellingen op het gebied van duurzame energie die gesteld zijn, is windenergie een onmisbare schakel om deze te bereiken.

Leer van unieke nieuwe initiatieven!

Wat zijn de uitdagingen en, wat zijn de kansen? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de weerstand die aanwezig is omgezet wordt naar participatie? Inmiddels zijn er voor Wind op Land mooie lokale initiatieven waarbij burgers gezamenlijk met de stakeholders oplossingen creëren die voor iedereen waardevol zijn. Maar ook bij Wind op Zee zoeken partners elkaar op om samen unieke projecten te creëren.

Omdat samenwerking in de sector onontbeerlijk is en we door ervaringen uit te wisselen nieuwe kennis en inzichten op kunnen doen, organiseren wij het Nationaal Windenergie Congres. Tijdens dit congres hoort u middels plenaire lezingen, ronde tafel sessies en praktijksessies alle actuele ontwikkelingen die op dit moment spelen.

Reacties van eerdere deelnemers:

‘‘

“Goede sfeer, interactieve opzet” “Actuele informatie in integrale context” “Goed overzicht van problematiek in brede zin” “Goede combi van soorten bedrijven / instellingen / instanties. Informatie uitwisseling erg waardevol” “Het was een goede dag, en nu weer aan het werk”

‘‘

Nationaal

“Goed overzicht, interessante groep sprekers en overige aanwezigen. Daardoor levendige discussies”

Eenvoudig aanmelden via internet: www.euroforum.nl/windenergie U ontvangt meteen uw deelnameticket en uw factuur.

Of kies voor direct online betalen via iDeal of credit card.

Hulp nodig bij online inschrijven? Bel ons op 040 - 2 974 974 of stuur een email naar: inschrijving@euroforum.nl.

69078

Meer informatie Een greep uit de onderwerpen die tijdens deze dagen voorbij komen:

Klantenservice: 040 - 2 974 974

Wind op Land

21 en 22 april 2015

De rol van Europa, waar moet u rekening mee houden?

Wat is de stand van zaken mbt het Energieakkoord?

Wat zijn de consequenties van de wijzigingen in de SDE? Wat is de toenemende rol van de netbeheerder?

Unieke oplossingen voor samenwerking, draagvlak en participatie  Innovatieve praktijkvoorbeelden     

Wind op Zee     

De visie van het Ministerie van Economische Zaken Hoe succesvol samenwerken om te tenderen?

Stopcontact op zee Mogelijkheden voor financiering Vernieuwende praktijkcases

Wij nodigen u van harte uit om gedurende het congres actief deel te nemen aan de discussies en uw ervaring en expertise te delen met uw collega’s.

Na dit congres bent u weer volledig op de hoogte en gaat u gegarandeerd naar huis met nieuwe contacten, ideeën, inzichten en oplossingen!

Data en locatie Van der Valk Hotel Veenendaal Voor routebeschrijving zie: www.euroforum.nl/windenergie

Persoonlijk congresadvies Mark Claessens 040 - 2 972 742 m.claessens@euroforum.nl Uw investering

Overheden en windcorporaties

NWEA-leden

Overig

1 congresdag

€ 499,- (2 personen)

€ 599,- (p.p.)

€ 899,- (p.p.)

2 congresdagen

€ 799,- (2 personen)

€ 999,- (p.p.)

€ 1.199,- (p.p.)

Masterclass

€ 399,- (p.p.)

€ 799,- (p.p.)

Bovenstaande bedragen zijn inclusief koffie, thee, lunch(es) en borrel(s). Daarnaast ontvangt u toegang tot een waardevolle digitale syllabus die u als naslagwerk kunt gebruiken.

Uw gegevens Wij houden u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in uw vakgebied. U bent daartoe opgenomen in ons adressenbestand of in een bestand dat wij van derden betrekken.

Uw gegevens kunnen verstrekt worden aan derden voor marketingdoeleinden.

Kloppen uw gegevens niet of wilt u niet dat anderen deze gebruiken?

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl Euroforum Euroforum is marktleider op het gebied van congressen, opleidingen en trainingen voor professionals en managers bij bedrijven, overheden en non-profit organisaties. Samen met het Institute for International Research (IIR), Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid (SBO) en Nederlands Instituut voor de Bouw maakt Euroforum deel uit van Informa.

Een wereldwijd congres- en uitgeefconcern genoteerd aan de beurs in Londen. Meer informatie op: www.euroforum.nl

www.euroforum.nl/windenergie

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

Gegevens onjuist? Retourneren is niet nodig.

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl

Nationaal

Windenergie Congres

HĂŠt nationale platform waar alle stakeholders in de windenergie sector elkaar ontmoeten en ervaringen uitwisselen

i.s.m.

Eventpartners:

Seaway Heavy Lifting is a leading off shore contractor in the global Oil & Gas and Renewables industry, offering tailored T&I and EPCI solutions. By utilizing our highly skilled and motivated workforce, quality assets and continuous focus on new technologies we provide our clients with safe, effective and added value solutions.

Seaway Heavy Lifting owns and operates crane vessels Stanislav Yudin and Oleg Strashnov, which have a revolving lift capacity of 2,500mt and 5,000mt respectively.

Houthoff Buruma is a long-established Netherlands based law firm with over 250 lawyers worldwide. The firmâ&#x20AC;&#x2122;s lawyers in each practice area and across its offices work collaboratively to help clients assess new opportunities and manage risk in a redefined marketplace. As the fabric of the global economic environment unravelled, Houthoff Buruma partnered with clients to respond to unprecedented circumstances with innovative solutions and sound legal judgement. Houthoff Buruma has a vision on economic growth that is productive, sustainable and inclusive.

Kennispartners:

Netwerkpartners:

Wilt u uw organisatie profileren tijdens het Nationaal Windenergie Congres?

Neem dan contact op met: Adil Marra, Senior Partner Manager telefoon: +31 (0)40 - 2 974 832 mobiel: +31 (0)6 - 3711 5246 E-mail: a.marra@euroforum.nl

Mediapartners:

www.euroforum.nl/windenergie

Congres

25 & 26 maart 2015 WTC Rotterdam

irculaire Economie Innovatie in duurzaamheid Innovatie in business Nederland als circulair ondernemend land, als voorbeeld voor de rest van de wereld

Eerste, landelijke Circulaire Economie event

Dit gaat verder dan GROEN en DUURZAAM; de nieuwe economie is een circulaire economie

Het einde van grondstoffenafhankelijkheid biedt nieuwe kansen en innovatieve manieren van ondernemen

Hoe kunt u uw organisatie circulair maken?

Hoor best practices van bedrijven en de overheid!

Dit programma is mogelijk gemaakt met medewerking van de RACE coalitie. RACE staat voor Realisation of Acceleration towards a Circular Economy. Dit is een coalitie van MVO Nederland, Acceleratio, Circle Economy, De Groene Zaak, het Groene Brein en de nederlandse regering.

Kijk voor het programma en interviews op:

WWW.CIRCULARECONOMYEVENT.ORG

Masterclass Congres

25 maart 2015 26 maart 2015

Circulair Inkopen Circulaire Economie

irculaire Economie Innovatie in duurzaamheid Innovatie in business KEYNOTE:

Tom Szaky

Founder, TerraCycle

Michel Schuurman

Femke Groothuis

programmamanager,

President & Wavemaker, Ex’Tax

MVO Nederland

Guido Braam Directeur, Circle Economy

Marieke van der Werf

Freek van Eijk Managing Director, Acceleratio & Coalition

Partner, RACE

Marga Hoek directeur, De Groene Zaak; auteur ‘Zaken doen in de nieuwe economie’

Lid Tweede Kamer 2011-2012; senior adviseur & partner, Dröge & van Drimmelen

Kijk voor het programma, overige sprekers en interviews op:

WWW.CIRCULARECONOMYEVENT.ORG