Utilities 2015 3 lr

UTILITIES NUMMER 03 - mei 2015 • ZESTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Bram Poeth Eneco: ‘Energiemarkt zal zich dienstbaarder moeten opstellen’ Kamp wil minder gas en meer warmte Ontvlechting helpt Nederlandse smart grids www.utilities.nl

16:11

Topfit Houd uw installatie in topconditie

Werken aan uw conditie is belangrijk. U doet hier veel aan door gezond te eten en te sporten. Wist u dat ook uw elektriciteitsinstallatie in goede conditie moet blijven.

U wilt immers dat uw product onder de beste condities geproduceerd kan worden.

Westland Infra is gespecialiseerd in het onderhouden van elektriciteitsinstallaties en zorgt er graag voor dat ook die van u in goede conditie blijft. Meer weten? Maak een afspraak met onze accountmanager via www.westlandinfra.nl

Middenspanning

Infrastructuren

Energiemonitoring

i n h o u d

V E R D E R Technologie

Interview Bram Poeth

14

Met onder andere nieuws over een snel ladende aluminium-ion batterij, de aankondiging van een praktijktest met een vliegende windturbine en de ontdekking dat ook germanium nanokristallen bonuselektronen opleveren, wat het rendement behoorlijk verhoogt.

Integratie energiesysteem grote uitdaging

22

Duurzame energiesystemen, allemaal mooi en aardig. Maar ze moeten natuurlijk wel in de toekomstige energievoorziening, met een afnemend aandeel fossiele bronnen, worden ingepast. Daarover spraken op 21 april vele deskundigen op het congres ‘Systeemintegratie’. Op basis van hun rapporten zal de topsector Energie dit jaar de routes uitzetten.

Weg vrij voor offshore wind

26

Misschien zijn er nog kleine hobbeltjes te nemen, maar met de goedkeuring van de Tweede Kamer voor de aanleg van drie grote offshore windparken kan de tender worden uitgeschreven. Van die tender hangt volgens Ernst van Zuijlen, voorzitter TKI Wind op Zee, dan ook veel af.

‘De randvoorwaarden zijn uitstekend. Maar het is uiteindelijk aan de projectontwikkelaars of zij het risico aandurven.’

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Product en oplossing Market Review Agenda In het volgende nummer

10

Eneco stond al bekend als een duurzame energieleverancier, maar dat is volgens directeur Eneco Zakelijk Bram Poeth niet meer genoeg. ‘Energiebedrijven zullen zich beter moeten verdiepen in de wensen van de klant en de verbinding met hen aangaan.’

5 6 8 34 36 37 38

Smart grids in Nederland

16

Alles lijkt in de richting te gaan van decentrale, kleinschalige energieopwekking en waar nodig koppeling van diverse energievormen zoals elektriciteit en warmte. De huidige netwerktopologie van eenrichtingsverkeer voldoet niet meer in zo´n nieuwe energiewerkelijkheid. Smart grids bieden een oplossing en de netbeheerders investeren behoorlijk in de uitrol van die netten.

Minder gas en meer warmte

30

Kamp bracht zijn warmtevisie naar buiten. De visie is de opmaat naar een herziening van de warmtewet.

De rol van de industrie is in de plannen behoorlijk groot. Met name restwarmte zal zijn weg naar de consument moeten vinden.

UTILITIES 3 nr. 3 - mei 2015

DATUM: 4 JUNI 2015 LOCATIE: TCC/RDM CAMPUS ROTTERDAM

THEMA:

ZERO PROGRAMMA 10.30 Business Cases 12.00 Ontvangst en lunch 13.00 Welkom door dagvoorzitters Cees Jan Asselbergs (Deltalinqs) en Wim Raaijen (Petrochem) 13.05 Keynote, Marieke Schöningh, vice-president DSM Sinochem 13.30 Plant Manager of the Year 2015 - de columns van de finalisten: Frank de Leng (Botlek Tank Terminal), Eugène Kuijpers (BASF Maastricht) en Ronald Hoenen (DSM Dyneema) 14.00 Pauze 14.20 Masterclasses ZERO Footprint, ZERO Accidents, Process Enlightenmentz, VOMI Safety Award 15.10 Pauze 15.40 Masters of Excellence, Frans Scheeren, OCI Nitrogen, en Roy Janssen, Stork 16.10 Safety Buddy 16.40 Debat met Blogs van onder anderen Henk Leegwater over ZERO Accidents en ZERO Emissions 17.15 Borrel 18.30 Diner met bekendmaking PMY 2015 en VOMI Safety Award 2015

ZERO “Nul” is in de industrie op heel veel vlakken het meest gewenste getal: zero accidents, zero emissions, zero impact. Als we de stip op de horizon zouden kunnen naderen, dan is die in veel gevallen geen stip, maar een nul. Tijdens Deltavisie gaan we onderzoeken hoe we die 0 op de horizon kunnen bereiken.

w w w. d e l t av i s i e 2 015 . n l DE VOLGENDE BEDRIJVEN ZIJN PARTNER VAN HET PETROCHEM PLATFORM

:

Menselijke maat Als er iets de wereld heeft veranderd, dan is het wel het internet. Dankzij de informatie- en communicatiemogelijkheden is de wereld een stuk kleiner geworden en het lijkt erop dat de wereld er ook een stukje beter op wordt.

De energiewereld is daar geen uitzondering op. Natuurlijk het helpt ook mee dat particulieren tegenwoordig zelf stroom kunnen opwekken via hun zonnepanelen of een medegefinancierde windturbine en zelfs stroom kunnen opslaan in de batterij van hun auto, maar het internet maakt het mogelijk dat deze mensen ook kunnen samenwerken. De opkomst van energie coöperaties lijkt in eerste instantie een bedreiging voor de gevestigde orde in de energiewereld, maar langzaamaan begint het besef door te dringen dat hier wel eens de oplossing kan liggen voor decentrale opwekking van energie. Natuurlijk moet er nog steeds de infrastructuur aanwezig zijn om de stroom, groen gas of warmte op de goede plek te krijgen, maar de ontvlechting van energieproductie en distributie heeft ervoor gezorgd dat dat geborgd is door onafhankelijke DSO's.

Energie wordt van ons allemaal en grote consumentenmerken, laten zien dat het mogelijk is om de eigen energievoorziening te regelen. Dat ze daarbij voor duurzame energie gaan, heeft ook weer te maken met de macht van dat grote internet. Want geen bedrijf zal het nog in zijn hoofd halen te investeren in kolencentrales omdat men weet dat de consument daar snel lucht van krijgt en kiest voor de duurzamere concurrent.

Het zijn dus spannende tijden voor zowel energieproducenten als consumenten.

Natuurlijk moeten al die goedbedoelde initiatieven wel in goede banen worden geleid en daar zullen de decentrale overheden de leiding moeten nemen. Zie het als kans om het contact met de burger te verstevigen en de gemeentekas weer wat te spekken. Energie gaat niet meer om grootschalige kern-, kolen- of gascentrales, maar om het samenbrengen van initiatieven, mensen en marktpartijen.

Daarmee is de menselijke maat terug en wie het slim aanpakt kan er ook nog geld mee verdienen. Maakt het toch een beetje minder soft.

David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON zestiende jaargang nummer 3 - mei 2015 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Klaas Dijkstra - Inzet advies www.inzet-advies.nl Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt manstilzwijgend uw abonnement steeds met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2015 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 6 nr. 3 - mei 2015

infostroom Winning en export aardgas fors gedaald De netto export van aardgas was in 2014 25 procent lager dan 2013. Daarnaast is er vorig jaar bijna 20 procent minder aardgas uit de bodem gewonnen.

Met uitzondering van 1988 is de winning van aardgas sinds 1972 niet zo laag geweest. Ook daalde het verbruik in 2014 met dertien procent. Dit maakt het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bekend.

De daling komt mede door de maatregelen die de Nederlandse overheid heeft genomen als gevolg van de Groningse aardbevingen. Verder daalde de vraag naar aardgas in het buitenland door de zachte winter van 2013/2014. De winning van aardgas bleef in 2014 steken op ruim 66 miljard kubieke meter. De netto export is de uitvoer van aardgas waarvan de import is afgetrokken.

In Nederland is vorig jaar ruim zes procent minder energie verbruikt dan in 2013. Het verbruik van aardgas kwam in 2014 uit op ruim 38 miljard kubieke meter. Dat is een daling van dertien procent.

ACM wil rem op commerciële activiteiten netwerkbedrijven De Autoriteit Consument & Markt (ACM) ziet in de energiemarkt dat netwerkbedrijven allerlei bedrijven hebben opgericht die commerciële activiteiten hebben ontwikkeld die net zo goed of beter door de markt zouden kunnen worden uitgevoerd. ACM adviseert dit te beperken om te voorkomen dat netwerkbedrijven voordelen hebben die andere, commerciële partijen niet hebben.

Zo kunnen netwerkbedrijven vaak makkelijker en goedkoper geld lenen voor commerciële activiteiten. Maar

daar kunnen ze ook financiële risico’s bij lopen.

Remko Bos, directeur energie ACM: ‘De markt moet initiatieven voor een duurzame energiemarkt oppakken.

Concurrentie is noodzakelijk om duurzaamheid goed van de grond te laten komen. Netwerkbedrijven mogen met hun commerciële activiteiten niet profiteren van oneigenlijke voordelen die andere bedrijven niet hebben. Want dat verstoort de markt. Concurrentie is niet alleen goed voor kwaliteit en prijs, maar bevordert ook innovatie.’

Europees gasverbruik in 2014 gedaald Het warme weer van 2014 heeft ervoor gezorgd dat de gasconsumptie in Europa vorig jaar met 11,2 procent is gezakt ten opzichte van het jaar daarvoor. Dit meldt Eurogas. De Europese belangengroep van de gassector ziet tevens dat de gasmarkt dynamischer wordt, met name door de toename van de handel via zogenaamde gas hubs.

In zijn rapportage over het jaar 2014 meldt Eurogas een geschatte gasconsumptie van 4418 terawattuur in de Europese lidstaten, wat gelijk staat aan 409 miljard kubieke meter aardgas. Deze getallen waren echter behoorlijk lager dan in 2013. Eurogas wijt de verschillen aan een zeer koude winter in 2013 tegenover een zeer warme winter het jaar daarop, wat de behoefte aan gas voor verwarming van woningen terugschroefde. De fluctuaties in vraag en aanbod zijn goed opgevangen door het gassysteem en de gasinfrastructuur.

6 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

Rotterdam verwarmt vanaf 2020 Leiden Restwarmte uit de Rotterdamse haven verwarmt vanaf 2020 de Leidse regio. De gemeenten Rotterdam en Leiden zetten zich samen in voor de aanleg van het oostelijk deel van de Warmterotonde. Dit is een net van warmteleidingen dat industrie, kassen en huishoudens in Zuid-Holland met elkaar verbindt.

De wethouders Duurzaamheid van Leiden, Frank de Wit, en Rotterdam, Pex Langenberg, ondertekenden op maandag 23 maart namens hun gemeenten een overeenkomst waarin de samenwerking is vastgelegd. De partijen zijn overeengekomen om samen de verduurzaming van de warmte-

voorziening in Leiden en Rotterdam te bevorderen. Ze doen dit onder meer door het delen van kennis en ervaring op het gebied van de uitrol van warmtenetten in stedelijk gebied. Daarnaast ondersteunen de partijen gezamenlijk de realisatie van het oostelijk deel van de warmterotonde als één van de middelen om de verduurzaming, betrouwbaarheid en betaalbaarheid van de warmtevoorziening te bevorderen. Ze steunen daarmee het streven van Nuon Warmte (de exploitant van de Leidse stadsverwarming) en het Warmtebedrijf Rotterdam om vanaf 2020 warmte uit de Rotterdamse haven te leveren aan het Leidse stadswarmtenet.

Zonsverduistering soepel verlopen Ons land heeft tijdens de eclips kunnen rekenen op een stabiele levering van elektriciteit. Dankzij maanden van voorbereiding en Europese samenwerking heeft TenneT de balans op het elektriciteitsnet zowel in Nederland als in Duitsland kunnen handhaven. Heel Europa was onlangs in de ban van de zonsverduistering. Helaas was deze in Nederland door de laaghangende bewolking niet of nauwelijks zichtbaar. In Nederland was de 500 megawatt (MW) aan extra noodvermogen die was ingekocht dan ook niet nodig. Wel schat TenneT in dat er een kleine dip van iets minder dan honderd megawatt in de zonneproductie optrad.

In Duitsland en grote delen van Europa was er echter geen wolkje aan de lucht.

De zonsverduistering had hier dan ook een behoorlijk effect op het elektriciteitsnet. Totaal zorgde de eclips in Duitsland voor 15.000 megawatt minder toevoer van zonne-energie op het net. Dit kun je vergelijken met een verlies van zo’n dertig elektriciteitscentrales. Hier heeft TenneT samen met Duitse collega-netbeheerders (Amprion, 50Hertz en TransnetBW) dus ook behoorlijk moeten bij- en afregelen om de balans tussen elektriciteitsproductie en –verbruik te handhaven.

De maatregelen die hier vooraf genomen zijn, waren niet voor niets.

TenneT zegt niet verplicht te zijn een vergoeding te betalen voor de stroomstoring die Amsterdam en omstreken plat legde. De compensatie van 35 euro per aansluiting en een eventuele schadevergoeding gaat namelijk niet op voor verstoringen in het hoogspanningsnet.

E.ON heeft het afgelopen jaar een recordverlies geleden. Het bedrijf schreef vorig jaar onder andere een aantal kolencentrales af en kwam met de mededeling het bedrijf te splitsen in twee nieuwe bedrijven. Het verlies van E.ON in 2014 kwam uit op een bedrag van 3,2 miljard euro, waar het bedrijf in 2013 nog 2,1 miljard euro winst maakte.

RWE heeft nog steeds last van de malaise in de energiesector.

Lage energieprijzen en een zachte winter hielpen niet mee in de omzet van het bedrijf, dat met 7,5 procent terugliep naar 48,5 miljard euro. Dankzij bezuinigingen, kostenbesparingen en de verkoop van elektriciteitsnetwerken kwam de nettowinst uit op 1,7 miljard euro. In 2013 leidde het bedrijf nog een verlies van 2,8 miljard euro, mede door de afschrijving van kolencentrales in Nederland.

Energiebedrijven en milieuorganisaties sluiten akkoord biomassa Energiebedrijven en milieuorganisaties hebben overeenstemming bereikt over de duurzaamheidseisen voor biomassa die voor bijstook in Nederlandse kolencentrales wordt ingezet. Met de introductie van deze duurzaamheidseisen wordt een belangrijk onderdeel van het Energieakkoord voor Duurzame Groei uitgevoerd. Het Energieakkoord moet ertoe leiden dat het aandeel hernieuwbare energie dat Nederland gebruikt in 2020 op 14 procent uitkomt en in 2023 op 16 procent. De bijstook van biomassa levert hieraan een bijdrage van 1,2 procent.

Met dit akkoord komt een einde aan de impasse over de inzet van biomassa in Nederlandse kolencentrales. Op verzoek van minister Kamp van Economische Zaken heeft Ed Nijpels, voorzitter van de Borgingscommissie Energieakkoord voor Duurzame Groei, de partijen weer bij elkaar gebracht om opnieuw met elkaar en met het Rijk in gesprek te gaan.

TenneT heeft zeer recent haar visie op de aanleg van ondergrondse 380 kV-kabel geactualiseerd en is tot de conclusie gekomen dat het inmiddels mogelijk is situationeel meer te verkabelen, dan de twintig kilometer die enkele jaren geleden als voorlopig maximum is gesteld.

uw mailbox?

Al het nineuvoworsoninze nieuwsbrief op Meld u aa

utilities.nl!

UTILITIES 7 nr. 3 - mei 2015

Trending news op www.utilities.nl

1

Neste ‘s werelds grootste in brandstoffen uit afval en reststromen

2

AkzoNobel volledig eigenaar van WK-centrale Delesto

3

Groen licht voor windmolenparken op Noordzee

De afgelopen jaren is volgens eigen zeggen Neste Oil uitgegroeid tot de grootste producent van hernieuwbare brandstoffen uit afval- en reststromen. In 2014 produceerde het van origine Finse bedrijf bijna 1,3 milijoen ton uit deze stromen. Genoeg om volgens eigen zeggen twee jaar lang alle 650.000 dieselauto’s in Finland van brandstof te voorzien. Voorbeelden van de afvalstromen die Neste Oil inzet zijn dierlijke vetten en visafval, gebruikte bakoliën en reststromen uit de plantaardige olieraffinage.

Daarnaast zet het bedrijf ook direct plantaardige grondstoffen in, zoals gecertificeerde palmolie. Door steeds meer restromen in te zetten wil het bedrijf wel het aandeel van de maagdelijke grondstoffen terugbrengen.

AkzoNobel is sinds 13 maart volledig eigenaar van Delesto, het voormalige samenwerkingsverband tussen AkzoNobel en Essent. Delesto bezit warmtekrachtcentrales en voorziet bedrijven op het Chemie Park in Delfzijl van stoom en elektriciteit. Delesto beschikt over aardgasgestookte warmtekrachtcentrales die een totaalvermogen van vijfhonderd ton stoom per uur en 530 Megawatt kunnen leveren. Het bedrijf leverde door de gecombineerde opwekking van stoom en elektriciteit gedurende vele jaren een substantiële bijdrage aan een duurzame elektriciteitsvoorziening in Noord-Nederland.

Door de verslechterende energiemarkt heeft Delesto in maart 2012 de elektriciteitsproductie aangepast en de Delesto 2 unit voorlopig uit bedrijf genomen.

Windenergie op zee opwekken wordt makkelijker en betaalbaarder. Een ruime meerderheid steunt de plannen van minister Kamp van Economische Zaken om drie parken aan te leggen in de Noordzee.

‘Het grootste infrastructurele project sinds de Deltawerken’, volgens Jan Vos (PvdA). In de praktijk blijken er wel belemmeringen te zijn voor het snel bouwen van windparken tegen lage kosten. Kamp wil die wegnemen door procedures te stroomlijnen en windparken volgens dezelfde standaarden aan te leggen. De windparken zullen zo’n twintig kilometer van de kust worden gebouwd.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

4

Gasopslag Bergermeer bijna klaar voor gebruik

Gasopslag Bergermeer van Taqa wordt op 1 april volledig in gebruik genomen. Met een werkvolume van 4,1 miljard kubieke meter is het Europa’s grootste vrij toegankelijke gasopslag. De werkzaamheden in de Bergermeer gaan nog wel enkele maanden door. Met een grote onderhoudsinstallatie worden de oude boorgaten afgesloten en onder het maaiveld afgewerkt.

5

Enexis investeert meer in elektriciteitsnet

Uit de jaarcijfers van Enexis blijkt dat in 2014 de investeringen in netuitbreidingen, na enkele jaren van daling, zijn toegenomen. In totaal is in 2014 ruim 600 miljoen euro besteed aan het energienet.

Dit werkpakket neemt toe tot 675 miljoen euro in 2015, door onder andere een toename van investeringen in netvervangingen, slimme meters en ICT in de netten.

6

Microben kunnen winning schaliegas een positiever imago geven

Met een innovatieve technologie kan de schaliegasindustrie mogelijk haar imago oppoetsen. De Universiteit van Colorado Boulder ontwikkelde een nieuwe biologische zuiveringsmethode die geen energie kost, maar juist oplevert. De enorme hoeveelheden afvalwater die de olie- en gasindustrie produceert vormen de ideale voeding voor de microben die uit achtergebleven koolwaterstoffen elektrische stroom genereren.

7

Nederland profiteert van overname Transpower

TenneT meldt dat de overname van Transpower zowel positief is geweest voor TenneT zelf als voor de stroomconsument. De TSO heeft een analyse laten doen van de gevolgen van de overname en concludeert dat de Nederlandse overheid en stroomgebruikers aanzienlijke voordelen ondervinden van het samengaan van TenneT en transpower.

8

Gasunie en Tebodin tekenen raamwerkovereenkomst

Gasunie en Tebodin hebben een raamwerkovereenkomst ondertekend voor het leveren van engineering services voor grote en kleine multidisciplinaire projecten. Het contract is getekend voor de duur van vijf jaar met mogelijke verlenging van vijf keer één jaar. Tebodin neemt een significant deel van de totale orderwaarde van veertig miljoen euro op zich door het leveren van Front End Engineering Design en engineering services voor bestaande faciliteiten.

9

Recordverlies voor E.ON

Niet geheel onverwacht heeft E.ON het afgelopen jaar een recordverlies geleden. Het bedrijf schreef vorig jaar onder andere een aantal kolencentrales af en kwam met de mededeling het bedrijf te splitsen in twee nieuwe bedrijven. Het verlies van E.ON in 2014 kwam uit op een bedrag van 3,2 miljard euro, waar het bedrijf in 2013 nog 2,1 miljard euro winst maakte.

terminal start bouw 10 Gate LNG break-bulkfaciliteit

Gate terminal is van start gegaan met de bouw van de nieuwe LNG break-bulkinfrastructuur bij haar installaties op de Maasvlakte bij Rotterdam. Verwacht wordt dat deze nieuwe faciliteit eind 2015 wordt opgeleverd en een impuls zal geven aan het gebruik van vloeibaar aardgas (LNG) als schone en betaalbare brandstof voor de transportsector in Nederland en Noordwest-Europa.

UTILITIES 9 nr.3 - mei 2015

ENERGIE Eneco stond al bekend als een duurzame

energieleverancier, maar dat is volgens directeur Eneco Zakelijk Bram Poeth niet meer genoeg.

‘Energiebedrijven zullen zich beter moeten verdiepen in de wensen van de klant en de verbinding met hen aangaan. Zo zien we dat grote consumentenmerken steeds vaker kiezen voor een duurzame energiestrategie. En dat gaat verder dan het inkopen van groene stroom.’

Consumentenmerken nemen leiding in duurzame energie

Op de dag dat minister Kamp aankondigde dat hij het gebruik van warmte wil aanmoedigen als alternatief voor aardgas, spreekt Bram Poeth, directeur Eneco Zakelijk over de positie van het energiebedrijf in de zakelijke markt. Het appèl van Kamp en het kabinet op de burger, maar ook op de energiemarkt toont maar weer eens hoe de energietransitie de traditionele energiewereld op zijn kop 10 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

gooit. Niet alleen vanuit de duurzame gedachte, maar ook vanuit de leverings- en voorzieningszekerheid is het volgens Kamp verstandiger om minder afhankelijk te worden van aardgas.

De strategie van Eneco om duurzame energie voor iedereen beschikbaar te maken, lijkt inmiddels zijn vruchten af te werpen. Waar de grote Duitse energiebedrijven RWE en E.ON vorig jaar zwaar afschreven op hun kolenen kerncentrales, viel de schade voor Eneco in 2014 nog enigszins mee.

Toch zag ook Eneco zijn omzet en nettoresultaat afnemen ten opzichte van 2013, met respectievelijk dertien en vijftien procent. Het bedrijf kondigt in zijn jaarverslag dan ook aan onveranderd door te gaan met zijn duurzame strategie, maar over de resultaten daarvan voor dit jaar wil men nog geen uitspraken doen.

Eneco zal volgens Poeth dan ook nog steeds moeten blijven mee veranderen met de markt. ‘De energiemarkt zal zich veel dienstbaarder moeten opstellen om het vertrouwen van de consument te krijgen. Sinds 2007, toen Eneco zijn duurzame koers inzette, is de wereld namelijk behoorlijk veranderd. Waar de energiebedrijven zich tot die tijd voornamelijk

bezighielden met systeem efficiëntie en het balanceren van het net, staan ze nu voor de taak om zo goed mogelijk te luisteren naar de wensen van de klant en die te vertalen naar een maatoplossing. Voor die tijd leverden de energiebedrijven stroom tot aan de meter en maakte het niet uit wat er vervolgens mee werd gedaan. Inmiddels weten we dat we die klanten moeten helpen bij het zo efficiënt mogelijk gebruiken van die energie. Niet alleen omdat we daarmee onze duurzame doelstellingen halen, maar ook omdat je daarmee de verbinding en een langdurige relatie aangaat.’

De industrie kende Eneco al langer als duurzame partner. Het bedrijf investeerde onder meer in diverse warmtekrachtcentrales zoals Delesto en de Eurogen-centrale. ‘Maar ook daar gold dat de behoefte van de klant nog niet het primaire doel was’, zegt Poeth. ‘We waren teveel gefocusseerd op het asset management in plaats van op wat de klant echt wil of nodig heeft. Het is dan ook niet voor niets dat we daarin een stap terug hebben gedaan. We kijken nu zeer kritisch naar nieuwe investeringen en investeren pas in duurzaam opwek-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

vermogen als we daar een verbinding met de klant mee hebben afgesloten voor de afname van de energie.

Esco’s Een klant is niet geïnteresseerd in energie, maar wil comfort en functionaliteit tegen acceptabele tarieven. Tegelijkertijd kijken klanten zeer kritisch naar wat ze krijgen voor het geld dat ze betalen en dat betekent dat ook wij onze organisatie daarop moeten aanpassen. In plaats van de zakelijke organisatie functioneel in te delen in bijvoorbeeld marketing, ICT en techniek zijn we nu ingericht op de marktdomeinen waarin we acteren.

Zo werken alle voorkomende functies nu voor een specifiek segment, zodat ze veel beter kunnen samenwerken dan in het verleden het geval was en zich integraal en volledig kunnen richten op de klant. Met duurzaam decentraal samen (DDS, red.) bedienen we namelijk nieuwe markten die je niet op dezelfde manier kunt bena-

deren als we in het verleden hebben gedaan. Zo hebben we bijvoorbeeld een tak die zich bezighoudt met de verduurzaming van vastgoed. Dat was tot nog toe een lastige klus omdat er vaak een split incentive is aangezien de gebruiker van een gebouw vaak niet de eigenaar is. Nu bieden we samen met partners uit bijvoorbeeld

mix en mate van energiegebruik kan dus per klant heel erg verschillen, dat geldt ook voor ons verdienmodel of bijvoorbeeld onze rol. In het ene consortium zijn wij leidend, terwijl we in het andere model vooral een ondersteunende rol spelen. Bij het Escocontract dat we hebben gesloten met de Kunsthal in Rotterdam zijn wij lei-

‘Een klant is niet geïnteresseerd in energie, maar wil comfort en functionaliteit tegen acceptabele tarieven.’ de bouwwereld Esco-contracten aan waarbij we een gegarandeerde energiebesparing kunnen beloven. In plaats dat klanten een aparte rekening krijgen voor gas, elektriciteit, de huur of aanschaf van zonnepanelen en daarbij ook nog de aanleg- en servicekosten voor een WKO moeten betalen, kunnen ze nu langs één loket voor de alle dienstverlening rond energie. De

dend en werken in het contract nauw samen met aannemer Dura Vermeer en installatiebedrijf Roodenburg.

Ook sportcomplex Papendal zal zijn energieverbruik aanzienlijk verlagen en verduurzamen dankzij het Escocontract, net als diergaarde Blijdorp.

De mix van energiesystemen in die contracten is heel divers. Waar je bij de een de focus op isolatie en enerUTILITIES 11 nr. 3 - mei 2015

giebesparing legt, kun je bij de ander al veel oplossen door energiestromen te bundelen of te kiezen voor stadsverwarming of bijvoorbeeld warmte en koudeopslag. De samenhang zit meer in het bundelen van de kennis op het gebied van financiering in energieprojecten met de kennis over energiesystemen, installatiekennis, maar bijvoorbeeld ook de financiële afhandeling. Het sturen van de juiste rekening is voor veel partijen in een dergelijk complexe wereld nog best lastig. De belangrijkste wijziging zit hem echter in het achterhalen van de werkelijke drijfveer van de klant en dat is in de meeste gevallen toch comfort en ontzorging.’

Grote merken En zo vereist elke markt zijn eigen aanpak. ‘Ook voor de zorgsector ontwikkelen we nieuwe vastgoedconcepten waar gebruikers inzicht krijgen in hun energieverbruik en kunnen we een

rol spelen in energiebesparing en verduurzaming. Voor de glastuinbouw biedt Eneco-dochter Agro Energy een handelsplatform om elektriciteit en gas op de dag- of termijnmarkt te kopen of te verkopen. Tuinders blijven eigen baas en spelen nog steeds een belangrijke rol op de onbalansmarkt. Inmiddels weten ook de echte grootverbruikers Eneco steeds vaker te vinden.

‘Zoals gezegd hebben we daarbij wel duidelijk voor een client sourcesstrategie gekozen. Wat wil zeggen dat we niet zomaar een windpark of een warmtekrachtcentrale bouwen, maar alleen als daar een afnamecontract achter zit van een bedrijf.

Zo leveren we aan de grootste stroomverbruiker van Nederland, de Nederlandse Spoorwegen, additioneel nieuw windvermogen en neemt het datacenter van Google dat straks in de Groningse Eemshaven wordt gebouwd alle stroom af van ons

nieuwe windmolenpark in Delfzijl Noord. Voor die bedrijven geldt dat ze een duidelijke keuze hebben gemaakt voor een duurzame energiestrategie, maar dat ze geen verstand willen hebben van het financieren en bedrijven van een windpark of het aanvragen van vergunningen. En dus zoeken ze een partner die daar wel ervaring mee heeft.’

En daarmee lijkt een belangrijke trend te zijn ontstaan: grote consumentenmerken die hun eigen duurzame energie gaan opwekken. Poeth: ‘Een groot consumentenmerk zoals Google weet dat het een grote energieverbruiker is en neemt zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid. En dus kijkt men naar het terugdringen van het energieverbruik, hergebruik van warmte of de inzet van duurzame koude. En de energie die het bedrijf nog gebruikt, wil het in ieder geval duurzaam opwekken. Voor hen geldt ook steeds meer dat ze de

reputatie van de partner meenemen in de overweging voor samenwerking. Een partner die bekend staat door zijn grote aandeel kolenstroom, is voor dit soort bedrijven dan ook steeds minder aantrekkelijk. Dat krijgen ze niet meer over de bühne bij het grote publiek, die ook wel het verschil ziet tussen window dressing en een echt duurzame visie.

Die publieke opinie is in mijn ogen dan ook de grootste aanjager van de energietransitie. Je ziet ook dat bedrijven die al vroeg een duurzame keuze hebben gemaakt, daar nu de vruchten van beginnen te plukken.

KPN had dat al heel vroeg door en koos ervoor om een groot deel van zijn stroom af te nemen van ons Amalia Windpark in de Noordzee.

Het bedrijf scoort het hoogste op de duurzame indexen voor de telecomsector. Hetzelfde geldt voor AkzoNobel dat al jarenlang bovenaan de Dow Jones sustainable index prijkt. Het bedrijf neemt de stroom af van de Bio Golden Raand biomassacentrale, die wij afgelopen jaar in gebruik hebben genomen. Het bedrijf heeft een duidelijke visie op duurzame productie en een groot deel van zijn energie komt dan ook van windturbines, zonnepanelen en nu dus ook uit een volledig op biomassagestookte installatie. Dat is dus wat anders dan biomassa meestoken met steenkool.

Wat dat aangaat heeft Eneco echt een goede propositie vergeleken met een groot deel van onze concurrenten. We hebben een goede marktpositie en voldoende draagkracht om investeringen te doen, maar we worden niet tegengehouden door een grote fossiele asset base.’

geïnvesteerd in het transport van warmte van afvalenergiecentrale AVR naar de regio Rotterdam. Het publiek kijkt echter met argwaan naar de ontwikkelingen en de politiek durft geen duidelijke keuzes te maken. De angst bestaat dat door de aanleg van een warmtenet er geen alternatieven meer voorhanden zijn, de warmteleverancier dus een monopolie positie krijgt en kan vragen wat hij wil. En dus eist men dat er in een nieuwe wijk ook een gasnet wordt aangelegd, terwijl dat in sommige gevallen echt niet handig, laat staan nodig is. Als minister Kamp zijn aankondiging om meer te investeren in warmte serieus neemt, dan zal hij ook duidelijke keuzes moeten maken en de warmte infrastructuur ook meenemen in de SDE-regeling. Zo’n investering is nu al lastig te realiseren, laat staan als we de warmte van de Rotterdamse industrie naar Haagse of zelfs Leidse woningen moeten transporteren. En waarom zouden we die infrastructuur ook niet inzetten voor de levering van koude? De mogelijkheden zijn legio, maar dan moet er wel een heldere wetgeving zijn zodat we met een duurzaam businessplan kunnen komen.

Ook hier geldt weer dat de eigen-

gereidheid en interne blik van energiebedrijven in het verleden tot veel argwaan hebben geleid en het kost nog wel even om het wantrouwen weg te nemen. Een van de meest duidelijke uitvloeisels van dat wantrouwen is wel de opkomst van energie coöperaties. Veel burgers namen het heft in eigen handen en investeerden in eigen windturbines of zonnepanelen. We moeten echt dat vertrouwen weer terugwinnen en dat vereist een dienende houding. Er zijn steeds meer coöperaties die de samenwerking zoeken omdat wij bijvoorbeeld beter bekend zijn met energiehandel of het onderhouden van windturbines. Als we iets hebben geleerd, dan is het wel om die klanten serieus te nemen.

Betrek ze dus bij je plannen, geef ze inzicht in je keuzes en laat zien waar de risico’s en de rendementen liggen.

Dat geldt net zo goed voor de industrie. Dankzij de nieuwe media leven we in een glazen huis en klanten hebben haarfijn door als ze worden voorgelogen. Bedrijven zoals AkzoNobel, NS en KPN laten zien dat ze hun stakeholders serieus nemen en verzetten de bakens op het gebied van duurzaam ondernemen. We willen dat soort bedrijven graag bijstaan in het realiseren van hun missie.’ ■

Warmtevisie Wensen heeft Poeth ook nog wel, bijvoorbeeld op het gebied van warmtelevering.

‘Ook op dat gebied willen we graag een duidelijkere koppeling met de klant. De kaders van de warmtewet verschuiven echter steeds waardoor investeerders niet weten waar ze aan toe zijn. Stadsverwarming krijgt een grote rol toebedeeld in de energietransitie en dus hebben ook wij UTILITIES 13 nr. 3 - mei 2015

technologie Nieuwe stap ontwikkeling aluminium-ion batterij Een team van onderzoekers van Stanford University heeft een oplossing gevonden voor de snelle degradatie van de kathode van aluminium-ion batterijen. Hierdoor is de weg vrijgemaakt voor een batterij die zeer snel kan opladen en dat ook nog eens zeer vaak, zonder aan capaciteit in te boeten.

Aluminiumbatterijen zijn niet geheel nieuw. Al langer kijken wetenschappers naar batterijen met een aluminium anode. Helaas ontstonden daarbij vaak problemen met de kathode waardoor de batterij na een aantal laadcycli niet meer voldoende vermogen leverde. De onderzoekers van Stanford gebruikten een kathode van schuimvormig grafiet. Als elektrolyt gebruikten ze een eenvoudig zout dat vloeibaar is bij kamertemperatuur.

Door deze samenstelling kan de batterij niet in de brand vliegen, maar nog belangrijker: hij kon meer dan

7.500 keer opgeladen worden, zonder aan capaciteit in te boeten. Een standaard li-ion-batterij verliest na zo'n duizend keer laden zijn capaciteit.

Maar nog belangrijker: de batterij kan binnen een minuut worden opgeladen.

Hoewel de resultaten van het onder-

zoek veelbelovend zijn, duurt het nog wel even tot de aluminium-ion batterij de lithium-ion batterijen vervangt.

De batterij leverde twee volt met een vermogen van 70mAh per gram, wat ongeveer de helft is van een lithionion batterij van hetzelfde formaat.

Praktijktest vliegende windturbine QConcepts ontwikkelde in samenwerking met de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en technologiebedrijf Von der Linden een vliegende windturbine en gaat hiermee in mei op een testlocatie op het A18 bedrijvenpark in Wehl proefdraaien.

Wind moet het grootste aandeel in de toekomstige duurzame energie voorziening leveren. Windopbrengst landinwaarts is echter beperkt, net als de locaties. Het is namelijk lastig om megaturbines van 120 meter hoog en wieken van tachtig meter lang in het landschap in te passen.

En dan geven ze soms ook nog geluidsoverlast. Door windenergie op grote hoogtes te oogsten omzeilen de onderzoekers deze nadelen.

Bovendien is de gemiddelde windsnelheid op één kilometer hoogte een 14 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

factor twee groter dan op honderd meter hoogte. Omdat tevens de wind stabieler is en vaker voorkomt op grotere hoogte is de totale opbrengst van een vliegende windturbine veel hoger Met dit concept zou de windenergie op grotere hoogte geoogst worden met minder investering dan traditionele windturbines.

Bij een roterende turbine (type Darrieus) worden de rotorbladen, die uit opblaasbare elementen zijn opgebouwd, gebruikt voor de elektriciteitsopwekking via een elektrostatisch principe. De 25 kilo wegende romp van de vliegende turbine bestaat uit niet veel meer dan een buis; het grootste onderdeel is de vleugelvorm met een spanwijdte van drie meter.

De turbine meet vijftig bij vijftig

meter, heeft een vermogen van één megawatt en heeft daarmee een opbrengst van duizend megawattuur.

De SkyWindTurbine wordt aan een elektriciteitskabel op honderd meter hoogte gebracht. Eenmaal in de lucht zorgen de hogere windsnelheden voor maximaal gebruik van de propellers en wordt de opgewekte energie langs de elektriciteitskabel naar de grond geleid. De SkyWindTurbine heeft hiervoor 75 procent minder materiaal nodig in vergelijking met traditionele windmolens. Daarnaast zorgt het voor minder slagschaduw voor omwonenden en is het geschikt voor gebieden met lage windsnelheden. Door de generator als motor te laten werken is het mogelijk de turbine ook bij plotselinge windstilte in de lucht te houden.

Microcapsule vangt CO2

Een team van onderzoekers van Harvard University en het Lawrence Livermore National Laboraty heeft een micro fluïde montagetechniek ontwikkeld waarmee het mogelijk wordt om microcapsules te maken met vloeibare absorberende materialen die zijn gevangen in zeer doordringbare polymeercellen. Met deze microcapsules kan CO2

uit de rookgassen van energiecentrales worden afgevangen.

Normaal gesproken worden rookgassen gewassen met behulp van amines.

Microcapsules worden al gebruikt in farmaceutische toepassingen, voor het op smaak brengen van voedsel en in cosmetica. De toepassing voor CO2afvang en verwijdering is nieuw en volgens de onderzoekers veelbelovend. Zo is het middel dat de kooldioxide absorbeert doodgewoon zuiveringszout. Het absorptievermogen van het zout is even groot als dat van amines, maar het zout blijft zijn vermogen behouden terwijl de amines op den duur degenereren. De capsules lossen een groot aantal problemen van CO2 sequestratie op, zoals corrosie, verliezen door verdamping en vervuiling.

Bonuselektronen in germanium nanokristallen verbeteren zonnecellen Onderzoekers van de Stichting FOM, de UvA, de TU Delft en de Universiteit van de Algarve hebben ontdekt dat germanium nanokristallen onder de invloed van licht 'bonuselektronen' opleveren. Deze extra elektronen kunnen de opbrengst van zonnecellen vergroten, of de gevoeligheid van lichtsensoren verbeteren.

In nanokristallen kan de absorptie van een enkel foton leiden tot meerdere aangeslagen elektronen. Dit fenomeen, ladingsvermenigvuldiging, was al bekend bij silicium nanokristallen. De onderzoekers hebben nu gezien dat ladingsvermenigvuldiging ook plaatsvindt in germanium nanokristallen, waarbij de efficiëntie gemakkelijker te verbeteren is dan bij silicium nanokristallen. De ontdekking kan daardoor leiden tot betere zonnecellen.

Door hun minuscule formaat wijkt de energiestructuur van nanokristallen af van die van bulkmateriaal. De bandgap-energie is direct afhankelijk van de kristalgrootte. Bulk germanium heeft een bandgap-energie van 0,67 elektronvolt. Door de grootte van de germanium nanokristallen aan te passen,

konden de onderzoekers deze waarde bijstellen naar energieën tussen 0,6 en 1,4 elektronvolt – binnen de ideale marges voor ladingsvermenigvuldiging, ofwel het aantal ‘bonuselektronen'.

De onderzoekers ontdekten dat als de energie van de pump-foton tweemaal zo groot is als de bandgap-energie van de germanium nanokristallen, het probe-licht geabsorbeerd wordt door twee elektronen in plaats van door een.

Dit effect is de welbekende vingerafdruk van ladingsvermenigvuldiging. Met andere woorden, als de pump-foton voldoende energie bevat, dan heeft het aangeslagen elektron voldoende energie over om een tweede elektron in hetzelfde nanokristal aan te slaan.

Extra oplosmiddel verhoogt rendement zonnecel

Een plastic zonnecel heeft een twee tot drie keer hogere efficiëntie als men tijdens de productie een extra oplosmiddel toevoegt, vergelijkbaar met de rol van bakpoeder in een deegmengsel. Hoe dat precies komt, was tien jaar lang onduidelijk.

Nu helderen onderzoekers van TU Eindhoven de kwestie eindelijk op in het vakblad Nature Communications.

De nieuwe inzichten maken een doelgerichtere ontwikkeling van plastic zonnecellen mogelijk.

De Eindhovense onderzoekers gebruikten een combinatie van optische technieken om het effect van het wondermiddel nu voor eens en voor altijd duidelijk te maken. Ze zagen dat als je géén extra oplosmiddel toevoegt er grote druppels blijken te ontstaan tijdens het uitharden van het plastic mengsel. Deze hinderen het elektrontransport – en dus de werking van de zonnecel. Ook ontdekten ze hoe dat komt. ‘Bij het uitharden gebeuren twee dingen’, zegt een van de onderzoekers. ‘Enerzijds verdampt de oplossing en daarnaast vouwen polymeren in de oplossing op. We zagen dat het extra oplosmiddel ervoor zorgt dat dit opvouwen veel eerder begint, hierdoor kunnen de druppels uiteindelijk niet meer ontstaan.’ Het extra oplosmiddel fungeert zodoende als een soort bakpoeder: het maakt de structuur van het mengsel beter, maar met alléén dit middel kun je niet volstaan.

UTILITIES 15 nr. 3 - mei 2015

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

acts

manuf

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

ENERGIE

UTILITIES 18 nr. 3 - mei 2015

ENERGIE Om decentrale energiebronnen te ontsluiten

en het energienet te ontlasten, moet het energiesysteem slimmer worden. Volgens André Jurjus, directeur van Netbeheer Nederland zit die intelligentie niet alleen in het distributienet, maar ook in het zo optimaal mogelijk inzetten van de diverse energiestromen. ‘Iedere gebied vraagt om zijn eigen aanpak, zijn eigen energievormen en een daarbij passend distributienetwerk.’

We moeten slimmer omgaan met onze energievoorziening Nog nooit zijn energiebedrijven zo hard met hun neus op de feiten gedrukt als in 2014. Hoewel al jarenlang is voorspeld dat de trend naar decentrale energieopwekking verschuift en dat duurzame energie het langzaamaan overneemt van fossiele brandstoffen, lijkt het kantelpunt te zijn bereikt. Er wordt de komende jaren in Nederland fors geïnvesteerd in on- en offshore windenergie, de aanschaf van zonnepanelen levert meer rendement op dan geld op de bank en ook investeringen in biomassacentrales lijken momenteel interessanter dan investeringen in traditionele centrales. Alles lijkt in de richting te gaan van decentrale, kleinschalige energieopwekking en waar nodig koppeling van diverse energievormen zoals elektriciteit en warmte.

Wat ook al die jaren is geroepen, is dat de huidige netwerktopologie van eenrichtingsverkeer in zo´n nieuwe energiewerkelijkheid niet meer voldoet. De oplossing die energievraag en aanbod dichter bij elkaar zou moeten brengen waren de zogenaamde smart grids. Volgens Andre Jurjus, directeur van Netbeheer Nederland, is die term echter inmiddels wel een beetje uitgehold. ‘Het is een contai18 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

nerbegrip geworden voor alles wat de nieuwe energiewerkelijkheid aan uitdagingen oplevert en daarmee ontstaat de verwachting dat zo’n smart grid al die uitdagingen kan adresseren. Maar als er één ding duidelijk is geworden uit alle pilots die de afgelopen jaren zijn uitgevoerd, dan is het wel dat er geen one size fits all-oplossing is. We moeten inderdaad meer intelligentie in het systeem brengen en onze eigen slimheid gebruiken, maar dan gaat het veel meer om systeemintegratie dan om een alles verbindend netwerk. We zullen specifieker moeten gaan benadrukken waar we het eigenlijk over hebben als we over smart grids spreken. Hebben we het over het fysieke net, hebben we het over integratie met ict of gaat het om wet- en regelgeving. Alle drie de facetten zijn nodig om ervoor te zorgen dat duurzaam opgewekte energie zo efficiënt mogelijk wordt ingezet, maar ze vragen wel om een andere benadering.’

Afstemming Die diversiteit aan oplossingen blijkt wel uit de lijst die Netbeheer Nederland onlangs publiceerde met smart grid-pilots in Nederland. Meer dan vijftig projecten prijken op de lijst waarop alle TSO’s

en DSO’s zijn vertegenwoordigd. Veel projecten focussen zich op het coördineren van de energiestromen binnen woonwijken waarbij men gebruik maakt van de stroom van zonnepanelen, maar ook van de opslagcapaciteit van elektrische auto’s. Maar er zijn ook projecten die kijken naar de mogelijkheden voor grootverbruikers om hun energieverbruik binnen de perken te houden of die hun energiebehoefte kunnen temperen bij grote

vraagpieken of vice versa.

Jurjus vervolgt: ‘We staan ontegenzeggelijk voor een nieuwe fase in de energiewereld en dat biedt enorme kansen voor marktpartijen die daar slim en zakelijk mee weten om te gaan. Er ontstaan steeds meer producten en diensten rondom smart energy systems en daar is veel geld mee te verdienen. Het idee van de koperen plaat, waarbij opgewekte energie vanzelf zijn weg vindt naar de energieverbruiker lijkt niet meer houdbaar.

Zelfs de gedachte dat we in Spanje opgewekte zonnestroom in Nederland gaan gebruiken en ‘s nachts windenergie naar het zuiden transporteren blijkt geen houdbare casus. Er is lokaal of op nationaal niveau al veel meer mogelijk dan men in het verleden kon vermoeden. Die lokale oplossingen zijn bovendien noodzakelijk naast de aanleg van Europese interconnecties. We gaan dan in mijn ogen ook langzaamaan richting een multilevel netwerksysteem waarbij aan iedere knoop van het netwerk kan worden geproduceerd of geconsumeerd. Dat levert wel een ingewikkeld systeem op dat minstens zo betrouwbaar moet zijn als het huidige systeem en uiteraard mag het ook niet teveel kosten.

Daar komt die intelligentie om de hoek kijken, want de grootste uitdaging bij zo’n gedistribueerd systeem is de afstemming van vraag en aanbod.

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we weten wat voor energie waar en wanneer wordt geproduceerd en geconsumeerd. In het verleden was er nog een vorm van regie over de opwek van energie en konden we de energieconsumptie redelijk goed voorspellen.

Netten werden geoptimaliseerd op de piekvraag en vaak nog iets meer dan dat. De voorspelling is dat de pieken en dalen in de toekomst echter veel groter worden en bovendien is er geen regie meer omdat iedereen in principe zowel producent als consument kan zijn. Een prognose van de netbelasting voor de komende twintig jaar is dan ook nauwelijks te maken. En dat terwijl een netbeheerder dat wel behoort te weten omdat zijn infrastructuur nu eenmaal een afschrijvingstermijn heeft van twintig a dertig jaar.

In het verleden was het vrij eenvoudig zo’n netwerkplan samen te stellen.

Gemeenten maakten ruimtelijke ordeningsplannen en de netbeheerder wist hoeveel nieuwe wijken de komende jaren werden gebouwd en wat ongeveer de energiebehoefte was. Nu

moeten ze inschatten wie er zonnepanelen zal installeren, wie er elektrisch gaat rijden en of een huishouden gas, stadswarmte of een warmtepomp gaat gebruiken. Er zijn zoveel onzekerheden dat een netbeheerder intelligentie en flexibiliteit in zijn planning moet inbouwen om rekening te kunnen houden met alle mogelijke toekomstscenario’s.

De kunst is om slimme interventiemogelijkheden te creëren om al te grote pieken te voorkomen. Het is namelijk heel duur om een netwerk op de piekvraag te optimaliseren als zo’n situatie maar een paar keer per jaar voorkomt. Piekverschuiving is veel goedkoper en dankzij de moderne communicatietechnologie is het redelijk eenvoudig om de consument te bereiken. Je kunt mensen vragen om nog even te wachten met het aanzetten van de wasmachine of ze met een lage energieprijs te verleiden om de elektrische auto op te laden bij een overschot van duurzame energie. Veel van de smart grid pilots zijn opgezet om te kunnen zien hoe consumenten omgaan met dit soort demand side management en de eerste resultaten zijn positief. Soms is het al genoeg om mensen inzicht te verschaffen in hun UTILITIES 19 nr. 3 - mei 2015

AD_Energy 185x132.pdf

3

13/04/2015

11:47

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

If you are a professional or consultant working in the area of energy, TU Delft offers you the opportunity to bring your expertise to a higher level.

The Business in Energy Systems programme offers you the strategic knowledge and the operational experience needed in the new sustainable energy market. This will enable you to make the next step for your organisation and in your career.

www.energy-bes.tudelft.nl

De vernieuwde Energie Management Lijn van ELEQ Energie management begint in de basis met correct meten. ELEQ ontwikkelt en produceert slimme elektrotechnische oplossingen om in uw elektrische installatie snel, nauwkeurig en veilig stroom en spanning te monitoren. De producten uit de Energie Management Lijn van ELEQ zijn ideaal voor toepassing in al uw energie management projecten, zowel in bestaande installaties als in nieuwbouw.

Door de slimme producten van ELEQ toe te passen, bespaart u, naast kostbare installatietijd, ook ruimte. Door de compacte bouwvormen zijn de producten in vrijwel alle situaties toe te passen. Dankzij de nauwkeurigheid van de deelbare stroomtransformatoren kunt u van 0 tot en met 2000 ampère al vanaf 0,5% afwijking meten. Ook voor het meten van lagere waarden tot 64 ampère biedt ELEQ de oplossing met onze uiterst compacte IEC stroomtransformator. Deze is door zijn compacte vorm zeer geschikt voor montage op een driefasenschakelautomaat. De stroomtransformatoren voldoen aan de wensen en eisen van deze tijd. In combinatie met kleine gezekerde spanningsaftakklemmen voor M6 of M8, inclusief speciale zekering, legt u gegarandeerd de basis voor uw energie monitoring systeem.

Voor meer informatie kunt u terecht op www.eleq.com of neem contact op met onze verkoopafdeling via +31 (0)521 533 333.

Regie De rollen in die nieuwe energiewereld zijn ook aan het verschuiven. De netbeheerders zijn sinds de unbundling onafhankelijk en mogen geen commerciële handelsactiviteiten ontplooien. Aan de andere kant zijn de netbeheerders de enige partij die lange termijninvesteringen kunnen doen omdat zij nu eenmaal voor lange tijd aan de gebruiker verbonden zijn. Die rolverdeling geeft nog wel eens onduidelijkheid. Jurjus: ‘Het is de vraag of netbeheerders bijvoorbeeld mogen investeren in opslagcapaciteit. Vanuit zijn taak om het transport van energie mogelijk te maken zou een netbeheerder wel mogen investeren in opslag, als hij die capaciteit maar niet gebruikt om te handelen. De netbeheerder zou daarmee een commerciële partij kunnen benadelen, maar die commerciele partijen zullen alleen investeren als ze een contract daarbij kunnen afsluiten voor meer dan zes jaar en daar heeft de Autoriteit Consument en Markt weer moeite mee. Daar zit dan ook met name de discussie in de

energieverbruik om ze enkele procenten te laten besparen. Maar ook verder gaande vraagsturing blijkt niet tot weerstand te leiden. Wat dat aangaat lijkt het of de snelle opkomst van zonne-energie een gunstig effect heeft op de acceptatie van consumenten van bemoeienis met hun energiehuishouding. Doordat ze nu ook producenten zijn, willen ze graag inzicht in de opbrengsten van hun zonnepanelen en vinden het een sport worden om zoveel mogelijk te besparen.’

hoeveel energie hij verbruikt en hoeveel hij opwekt. Uiteindelijk profiteert zowel de gebruiker als de producent en de netbeheerder daarvan. Voor de industrie geldt net als voor de kleinverbruikers dat ze geld kunnen verdienen aan de flexibiliteitsmarkt.

Producenten kunnen hun vermogen op of afschakelen en uiteindelijk profiteert de netbeheerder ook omdat hij geen extra investeringen hoeft te doen in verzwaring van het net.’

Ideaalplaatje Veel van de

‘Je zult per situatie, per streek of zelfs per gebied moeten kijken naar de ideale mix.’

smart grid pilots zijn gericht op de gebouwde omgeving. Toch krijgt ook de industrie een belangrijke rol in de balancering van het energiesysteem.

‘Je ziet het al aan grootverbruikers zoals Aldel die afschakelcontracten met TenneT afsluiten om grote pieken af te vlakken. Maar je zult zien dat er nog veel meer mogelijk is om bijvoorbeeld de pieken in de windenergieproductie op te vangen. Bedrijven met veel stoomvraag kunnen ook kiezen voor een elektrische ketel. Net als je met een dompelaar water kunt koken, kan je ook elektriciteit gebruiken om stoom op te wekken. Bedrijven kunnen zo’n systeem naast hun bestaande wkk opstellen en kiezen voor de goedkoopste optie. Dat betekent wel dat we ze moeten confronteren met de echte prijs van energie en ook dat we van de bestaande gebruikersprofielen moeten afstappen. Zo’n nieuwe systematiek kan niet zonder slimme meters omdat je alleen dan per gebruiker daadwerkelijk kan zien

Toch blijft Jurjus erop hameren dat er geen ideaalplaatje is voor de inrichting van de energievoorziening. ‘Je zult per situatie, per streek of zelfs per gebied moeten kijken naar de ideale mix.

Langs de kust kun je misschien meer windvermogen inpassen, in de stedelijke omgeving heb je wellicht meer aan zonnepanelen. Zit je in de buurt van industrie, dan kun je aanhaken op een warmtenet, maar op de Veluwe heb je misschien meer aan een biowkk op snoeihout. Je moet slim kijken naar de mogelijkheden die de omgeving biedt op het gebied van opwekking, maar ook op het gebied van energieopslag. Er is nog veel mogelijk met de opslag van elektriciteit in de vorm van warmte, in autobatterijen, in vliegwielen en noem maar op.

Iedere situatie vraagt om een andere oplossing, om andere partijen en een andere samenwerking.’

uitrol van smart grids. Momenteel wordt overtollige zonne-energie nog gesaldeerd en krijgt de consument dus eigenlijk gratis beschikking over opslagcapaciteit. Op den duur zullen consumenten toch de echte prijs voor energie moeten gaan betalen.’

Wat ook duidelijk is, is dat er wel degelijk meer regie nodig is om al die verschillende energiestromen in banen te leiden. ‘De netbeheerders gaan die rol in ieder geval niet claimen’, besluit Jurjus. ‘Ik denk dat ze een belangrijke rol kunnen spelen, maar de gemeentes zouden bij dit soort lokale projecten het voortouw moeten nemen omdat zij nu eenmaal beslissingen kunnen nemen over ruimtelijke ordening. De netbedrijven willen graag aan tafel zitten om hun expertise op dit gebied te delen. Ze hebben tenslotte al best wat ervaring opgedaan.’ ■ UTILITIES 21 nr. 3 - mei 2015

ENERGIE Duurzame energiesystemen, allemaal mooi en

aardig. Maar ze moeten natuurlijk wel in de toekomstige energievoorziening, met een afnemend aandeel fossiele bronnen, worden ingepast. Daarover spraken op 21 april vele deskundigen op het congres ‘Systeemintegratie’.

Op basis van hun rapporten zal de topsector Energie dit jaar de routes uitzetten.

Tekst: Tseard Zoethout

Integratie energiesysteem wordt grote uitdaging Vorig jaar, of misschien al wel 2012, is een waterscheiding gekomen in onze energievoorziening. Terwijl grote energiebedrijven als RWE voor het eerst in zes decennia rode cijfers schreven, ontsprongen overal lokale energiecoöperatieven en nam de groei van het duurzaam vermogen, vooral van zonnestroom, in Nederland met dubbele cijfers toe. Bij onze oosterburen was het nog meer, zozeer zelfs dat bij tijd en wijle windstroom van het net moest worden afgekoppeld door een teveel aan aanbod. De groei van het aandeel duurzaam en wisselende bronnen plaatst de sector voor grote uitdagingen waar vier rapporten in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) – de toekomst van de energievoorziening, -opslag, hybride infrastructuur en het gedrag van de eindgebruiker – antwoorden op proberen te geven.

Toverwoord is systeemintegratie.

Access for all De gepresenteerde rapporten op het congres ‘Systeemintegratie’ zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Hoe zal de eindgebruiker, zowel in de gebouwde omgeving als in de industrie, over 22 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

vijftien tot dertig jaar in het veranderde energielandschap ageren?

Volgens Bert den Ouden van bureau Berenschot, een van de auteurs van het rapport ‘gedrag van de eindgebruiker & demand response’ en voorzitter van Flexible Alliance Network, wordt het nog een hele klus, zowel organisatorisch als qua wet- en regelgeving. Techniek en ICT zijn niet de grootste uitdagingen: ook nu al is zeer veel mogelijk. Als belangrijkste hobbel ziet Den Ouden, analoog aan het adagium van een van de eerste Nederlandse internet providers, ‘access for all’.

‘Kleinverbruikers en het MKB moeten snel toegang kunnen krijgen tot de energiemarkt’, zegt hij. ‘Tot nu toe was dat voorbehouden aan pilots als Power Matching City. Slimme ICT oplossingen en installateurs worden bij een kleinverbruikersmarkt cruciaal. Dan hoef je niet meteen aan zonne- en windstroom te denken.

Ook hybride warmtepompen en flexibel laden van elektrische auto’s spelen een rol. Achter en vóór de meter gaan dan ook geaggegeerde energieproducten ontstaan.’

Den Ouden, oprichter van de APX energiebeurs, ziet geen negatieve

prijzen voor duurzame energie optreden, mits de kleinverbruikersmarkt wordt ontsloten. Hij vervolgt: ‘Op de APX tref je geen overschotten of tekorten aan, alleen hoge of lage prijzen. Tot nu toe hebben kleinere verbruikers geen toegang tot de energiemarkt en wordt stroom, als je het met gas vergelijkt, onevenredig zwaar belast. Het belangrijkste is echter dat de eindverbruikers nu nog geen uurlijkse rekening hebben.

Wanneer dat wel het geval wordt, dan schep je stimulansen op zowel de spotmarkt als balanceringsmarkt.

Hoewel die combinatie complexer is en voor meer prijsvolatiliteit zorgt, levert het wel meer op. De kracht van de eindgebruiker zal moeten worden gemobiliseerd.’

Meerdere functies Bij een stijgend aandeel intermitterende bronnen als zon en wind neemt het belang van energieopslag toe. TU Delft, bureau Berenschot en DNV GL hebben dat de laatste maanden in kaart gebracht en daarvoor een ‘plan de campagne’ opgesteld. Haike van de Vegte, consultant bij DNV GL en coördinator van de routekaart, verduidelijkt.

‘Wet- en regelgeving waarderen flexibele opties onvoldoende’, zegt hij. ‘Nadeel van energieopslag is dat het nu nog prijzig is. Anderzijds heeft energieopslag als voordeel dat het meerdere functies in één systeem kan benutten. Je kan daarbij denken aan spanningskwaliteit, piekscheren, frequentiecontrole of congestiemanagement. Wanneer deze functies wel voldoende worden gewaardeerd, liggen daar de kansen.’

Op termijn gaan er drie markten voor energieopslag ontstaan, namelijk de spotmarkt, de balancerings- en reservemarkt en de markt voor achter de meter. Volgens Van de Vegte zullen vooral de laatste twee markten relevant worden. ‘In bepaalde gevallen is er nu al een positieve business case voor de reservemarkt en zie je dat vliegwielen en batterijsystemen daar worden ingezet. De markt voor achter de meter is anders’, zegt de DNV GL consultant. Hij haalt ervaringen uit het buitenland aan.

‘Salderen is een goede stimulans voor zonne-energie, maar reduceert de waarde voor energieopslag’, aldus Van de Vegte. ‘Daarom zal salderen volgens ons de komende jaren

slim moeten worden afgebouwd, in een tempo dat past bij de toename van het aantal zonnepanelen. Als je de energie-infrastructuur met veel decentrale bronnen lokaal gaat optimaliseren, dien je ook opslag of andere vormen van flexibiliteit in te bouwen. Daarmee voorkom je dat er op sommige momenten verstoring van netstabiliteit kan optreden.

Inzet van energieopslagsystemen helpt zowel het gebruik van flexibele

met Sebastiaan Hers van CE Delft een van de auteurs van het rapport ‘hybride infrastructuren’, zien we dat tegenwoordig al optreden, met flexibele WKKs die gas-, elektriciteitsen warmtenetwerken met elkaar verbinden. Kiewiet meent dat we niet op één paard moeten wedden.

‘In Zuid-Nederland en België ligt ruim 2700 kilometer aan netwerken voor industriële utiliteit met een hoge energie-dichtheid’, licht hij toe.

‘Salderen is een goede stimulans voor zonne-energie, maar reduceert de waarde voor energieopslag.’ prijzen als het beter beheersen van, bijvoorbeeld, de spanningskwaliteit.

Op deze manier schep je waarde via regulerende systeemdiensten, al zal die waarde ’s zomers groter zijn dan ‘s winters omdat de zon dan meer energie levert.’

Uitwisseling Naast flexibele prijzen en opslagsystemen beginnen kruisbestuivingen tussen diverse energiedragers in belang toe te nemen. Volgens Bert Kiewiet, sectiehoofd management van gassystemen bij DNV GL en samen

‘Als we daarmee vanuit de gas- en elektriciteitsnetwerken aansluiting zoeken, ontsluiten we een groot potentieel voor flexibiliteit. Voor de toekomst zien we zo verschillende parallele trends, bijvoorbeeld een toenemende rol voor ‘district heating’ waar warmte uit elektriciteit in buffers kan worden geparkeerd. De energiedichtheid in het gasnetwerk is het grootste van allemaal en zal een belangrijke leverancier worden van flexibiliteit, opslag en invoeding van groen gas. Anderzijds verschuift de vraag tussen systemen, zoals elekUTILITIES 23 nr. 3 - mei 2015

Verhuur stoom- en heetwaterketels

Eco Ketelservice Verhuur bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

RVS – en stalen tanks - Autoclaven

- Kolommen

- RVS tanks

- Reactors

- Opslagtanks

- Silo’s

- Buffervaten

- Filtertanks

- Druktanks

- Warmtewisselaars

AJK Hydrolift, Industrie Kanaal-Noord 1173, B-3960 Bree Tel. +32 89 46 93 90 email: info@ajkhydrolift.eu Web: www.ajkhydrolift.eu

Advertentie-index UTILITIES AJK Hydrolift .............................................................................. 24 Deltavisie .....................................................................................4 Eco Ketelservice Verhuur ........................................................... 24 Eleq ........................................................................................... 20

24 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

MODELEC Data-Industrie .......................................................... 40 PennWell Corporation................................................................ 39 TU Delft | Executive Education .................................................. 20 Westland Infra ..............................................................................2

trificatie van de warmtevraag. Die verschillende infrastructuren zullen via interactie robuust en efficiënt aan elkaar moeten worden geknoopt.’

Wie doet wat waar?

Probleem is echter dat de spelregels nog niet zijn vastgelegd. ‘Power to Gas’ (P2G) is daarvan een klassiek voorbeeld. Is P2G nu een dienst van de netbeheerder, energieopslag, een gebruiker van elektriciteit of juist een producent van gas? Het is maar hoe je het bekijkt. Bij opslag is Gasterra verantwoordelijk, bij de laatste situatie Gasunie. Hetzelfde gaat op voor ‘power to heat’ bij stadsverwarming.

Sebastiaan Hers vult Kiewiet aan.

‘Technisch kunnen we misschien wel aan de slag maar de maatschappelijke inbedding wordt even belangrijk’, zegt hij. ‘Wat wordt de rol van welke marktpartijen en waar kunnen ze investeren? Het gaat immers wel om diepte-investeringen. Die rollen en verantwoordelijkheden zijn voor de uitwisseling van warmte, stroom of energiedragers als stikstof en waterstof nu nog helemaal niet geregeld.

Via proeftuinen zullen we er dus achter moeten komen waar de risico’s liggen, hoe die geminimaliseerd kunnen worden en wat uiteindelijk de meest robuuste oplossingen zijn, zowel technisch als maatschappelijk.’

Volgens Kieviet moeten we bij systeemintegratie niet alleen jaarlijkse volumes van de diverse bronnen bekijken. ‘Daar gaat nu de meeste aandacht naar uit terwijl weer en seizoen ook van invloed kunnen zijn.

Functioneert het hybride netwerk ook goed bij zeer lage temperaturen?

De eindgebruiker wil immers wel over dezelfde betrouwbaarheid als eerst beschikken. Als er pieken tijdens extreme perioden optreden en systemen voor korte tijd uitvallen, heb je wel een probleem.’

Capaciteit Met die capaciteit kan Nederland in de toekomstige energievoorziening aan de aanbodkant prima uit de voeten. Mits natuurlijk de juiste prikkels worden gegeven. Dat meent Jos Sijm van ECN Beleidsstudies, een van de auteurs

van het rapport over veranderingen in de toekomstige brandstofmix.

‘De verschuivingen en tempi van de overgang van fossiel naar duurzaam kunnen we goed opvangen’, zegt hij.

‘Er is in beginsel genoeg flexibiliteit in het energiesysteem beschikbaar om zowel de betrouwbaarheid als betaalbaarheid te borgen. Conventionele bronnen, met name gas- en kolengestookte centrales, zijn inmiddels al redelijk flexibel geworden. Bij de juiste condities, prijsprikkels en een gelijk speelveld liggen er voldoende kansen.’

De sociaal-econoom ziet ook dat de balanceringsmarkt op termijn bij sterkere prijsfluctuaties uit kan breiden. ‘Gasgestookte centrales liggen nu wegens de marktomstandigheden veelal in de mottenballen. Maar er komt een moment dat ze wel weer nodig zijn. Prijspieken moeten dan ook niet worden afgevlakt. Een groter probleem is het uit bedrijf nemen van WKK-centrales bij tuinders.

Daar mogen beleidsmakers meer aandacht aan besteden.’

Wat volgens hem noodzakelijk is, is de wetgeving op allocatiekosten doorkammen. Bij flexibele vraagsturing voor alle categorieën bronnen mogen de nettarieven wel eens onder het vergrootglas worden gezet. Sijm: ‘Op dit moment betalen energieleveranciers weinig tot niets voor de kosten van het netwerk. Willen we een meer flexibele infrastructuur, dan zullen

ook zij meer moeten bijdragen.’

De topsector Energie is volgens hem de aangewezen instantie om die knelpunten te benoemen en te analyseren, middelen te verstrekken en de regie voor de energietransitie ter hand te nemen. ‘Daar zitten immers de overheid, het bedrijfsleven en de onderzoeksinstellingen gezamenlijk aan tafel’, aldus Sijm.

Kansen Nederland heeft goede mogelijkheden om de energietransitie in te gaan, niettegenstaande het lage aandeel duurzaam in onze energiemix. In technologische kennis van gas, water, chemie en offshore wind spelen we een rol van betekenis. Het komt erop aan dat slim te vermarkten, iets waarin het Nederlandse bedrijfsleven en de ICT sector sterk is. Sturing via software voor slimme netten en netwerken, in combinatie met goede logistiek, doelgerichte organisatiemodellen, inspanningen en afstemmingen, is daarin een eerste vereiste.

Volgens Jörg Gigler, directeur TKI Gas, gaat de topsector Energie dat faciliteren. ‘We zetten een subsidieregeling van vier miljoen euro op die vanaf 1 juli gaat lopen.

Kennisinstellingen en bedrijven kunnen vóór medio oktober dit jaar aanvragen indienen. De informatie uit de vier studies gaan we gebruiken voor de lange termijn programmering en het onderzoek binnen de innovatieagenda’, besluit hij. ■ UTILITIES 25 nr. 3 - mei 2015

ENERGIE Misschien zijn er nog kleine hobbeltjes te

nemen, maar met de goedkeuring van de Tweede Kamer voor de aanleg van drie grote offshore windparken kan de tender worden uitgeschreven. Van die tender hangt volgens Ernst van Zuijlen, voorzitter TKI Wind op Zee, dan ook veel af. ‘De randvoorwaarden zijn uitstekend.

Maar het is uiteindelijk aan de projectontwikkelaars of zij het risico aandurven.’

Niets lijkt offshore wind nog in de weg te staan De kogel is door de kerk: de Tweede Kamer steunde het voorstel van minister Kamp voor de aanleg van drie grote windparken in de Noordzee. Het is het sluitstuk van een langlopend proces om offshore wind in Nederland aan te laten sluiten op de transitie naar een duurzame energievoorziening. Oorspronkelijk waren er al vergunningen in andere gebieden uitgegeven, maar Kamp besloot dat het efficiënter was om het aantal parken te beperken tot vijf stuks in drie clusters. Ernst van Zuijlen volgt als directeur van het Topconsortium Kennis en Innovatie Wind op zee de ontwikkelingen uiteraard met bovenmatige belangstelling.

‘Het voorstel dat nu door de Tweede Kamer wordt gesteund, is goed nieuws voor de Nederlandse offshore windindustrie’, zegt hij. ‘Je kunt hoogstens stellen dat de koerswijzigingen wat ongelukkig zijn geïntroduceerd, wat in de markt her en der tot frustraties heeft geleid. In ieder geval is er nu een helder beleid waar we verder op kunnen bouwen. Ik was een paar weken geleden in Kopenhagen en Hamburg en in Europa wordt met bewondering gekeken naar het Nederlandse systeem.’

24 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

Koerswijziging Even voor diegenen die de perikelen rondom de windparken op zee niet hebben gevolgd: september vorig jaar besloot minister Kamp de bestaande negen vergunningen voor windparken op zee in te trekken en terug te gaan naar een vijftal parken in drie clusters.

Tegelijkertijd nam hij het besluit de aanlanding van windstroom te socialiseren. TenneT kreeg de opdracht om zogenaamde stopcontacten op zee te bouwen waar de windparken op kunnen aansluiten. Niet geheel verbazingwekkend waren de licentiehouders niet blij met de aankondiging van minister Kamp en met name Eneco had al behoorlijke investeringen gedaan in de voorbereidingen voor een windpark aan de kust bij Bergen aan Zee. Volgens Kamp leverde de beslissing een besparing van drie miljard euro op en dus zette hij zijn plannen door. Met steun van de Tweede Kamer, zoals we recent weten. De kosten die de licentiehouders hebben gemaakt, zullen deels worden vergoed en het lijkt erop dat niets de grootschalige aanleg van wind op zee in de weg kan staan.

Van Zuijlen is nog wel enigszins gereserveerd over de vraag of ook de

verder benodigde beleidsveranderingen op tijd de steun van de Tweede Kamer krijgen. ‘De wet STROOM is nog niet aangenomen, wat wel een belangrijke wet is om de business case voor wind op zee vlot te trekken.’ STROOM staat voor stroomlijnen, optimaliseren en moderniseren. Hiermee wordt beoogd een duidelijker en eenduidiger kader te bieden en mede daardoor de energietransitie en marktontwikkelingen beter te faciliteren. Onderdeel van de nieuwe wet is onder andere een

algehele herziening van de bestaande wetgeving die moet leiden tot één integrale Elektriciteits- en Gaswet.

‘Er moeten nu nog belangrijke beslissingen worden genomen over de taken en verantwoordelijkheden van met name TenneT. Want wie is er straks aansprakelijk voor eventuele schade als er een onderstation uitligt en wat zijn de consequenties als TenneT te laat is met de aanleg van een station terwijl een windpark al productieklaar is? Allemaal politieke en juridische vragen die investeerders graag van tevoren beantwoord zien.’

Doorbraken Van Zuijlen loopt al enige tijd mee in de wereld van offshore windenergie en kan gerust een pionier worden genoemd. Zijn carrière in de windindustrie begon bij Econcern, wat hij nog even voortzette bij Eneco. Inmiddels is hij directeur van het TKI Wind op Zee en van het Far and Large Offshore Windonderzoeksprogramma dat beter bekend staat als FLOW. De

projecten van FLOW komen in 2016 tot een eind. Nieuwe innovatieve projecten worden opgestart onder de vlag van het TKI Wind op zee.

‘De windindustrie is in die jaren behoorlijk veranderd’, zegt Van Zuijlen. ‘Vergelijk het met vliegtuigen die net na de oorlog werden ontwik-

maar ook van de turbinebladen. Het is tegenwoordig bijna standaard dat de rotorbladen individueel kunnen worden geregeld. Dit heeft echt voor een drastische verandering gezorgd omdat daarmee verdere opschaling van de bladen mogelijk werd, wat het rendement verhoogde. Bij

‘Bij weinig wind produceren de turbines meer energie terwijl ze dankzij de regelbare rotorbladen ook bij hogere windsnelheden nog steeds kunnen produceren.’ keld. De huidige toestellen zien er van buiten nog zo’n beetje hetzelfde uit, maar hebben wel een behoorlijke evolutie doorgemaakt. Hetzelfde geldt voor de huidige windturbines.

In uiterlijk verschillen ze niet eens zo heel veel van de modellen uit de jaren tachtig, maar ze zijn echt totaal anders. Met name op het gebied van materialen is al veel geïnnoveerd en nog steeds wordt er gewerkt aan grote doorbraken. Hetzelfde geldt voor de regelingen in de turbines zelf,

weinig wind produceren de turbines meer energie terwijl ze dankzij de regelbare rotorbladen ook bij hogere windsnelheden nog steeds kunnen produceren. Het gevolg is dat, zeker op zee, de windparken gaan bijdragen aan de basislast.’

Inmiddels zijn er op land ook al windturbines te vinden met vermogens van meer dan drie megawatt. Maar daarmee zijn volgens Van Zuijlen de grenzen op land wel in zicht gekomen. ‘Alleen al het transporteren en UTILITIES 25 nr. 3 - mei 2015

installeren van turbines groter dan vier megawatt wordt vrij lastig en het is de vraag of je met steeds grotere turbines de beschikbare ruimte echt effectiever benut, terwijl ze wel op steeds grotere afstand zichtbaar worden. Op zee gelden heel andere regels. Daar geldt nog steeds hoe groter hoe beter. Het is nu eenmaal duur om een windturbine op zee te bouwen en te onderhouden dus hoe meer rendement je uit zo’n turbine kunt halen en hoe meer je het aantal handelingen kunt beperken, hoe beter de business case wordt. Op zee is de sky dan ook bijna letterlijk de limit en worden inmiddels turbines met een vermogen van acht megawatt geïnstalleerd. Met die vermogens neemt ook de hoogte van de mast behoorlijk toe, wat weer gunstig is omdat het in de hogere luchtlagen

26 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

veel constanter waait. Dat betekent wel dat er nieuwe uitdagingen komen op het gebied van nog verdere verbeterde regeltechniek, materiaalkennis en, ook niet onbelangrijk, een beter inzicht in meteorologische modellen.

Die laatste ontwikkelingen zorgen er ook voor dat we de productie beter kunnen voorspellen en inpassen in het energiesysteem. Het productievermogen van een windturbine op zee wordt dankzij deze ontwikkelingen gemiddeld soms al boven de vijftig procent benut, waarmee je die stroom dus meer als basislast kunt gaan meenemen in de profielen op de energiemarkt.’

Opschalen Toch is in het energieakkoord een duidelijke doelstelling geformuleerd voor een kostenreductie van veertig procent voor wind op zee. ‘Dat is ook mogelijk’, zegt Van Zuijlen, ‘maar er is geen ”silver bullet” aan te wijzen die zo’n kostenbesparing mogelijk zal maken. In sommige gevallen staan we voor fundamentele uitdagingen. Bijvoorbeeld als je turbines en bladen nog groter wilt maken.

Met name ook de transmissie met tandwielkasten is een bottleneck die opschaling in de weg staat. Er lopen nu ontwikkelingen richting hydraulische transmissie die de krachten op zo’n turbine beter kan opvangen en geleidelijk verdelen. Of wat te denken van het onderzoek van rotorbladenproducent LM Windpower. Het bedrijf meet de wind rond de bladen en optimaliseert de bladvorm en de bladtip. Meetsystemen meten de wind voor de rotor en koppelen die informatie terug naar de regelcomputer die vervolgens de turbine voorbereid op veranderingen. Zo ligt een groot deel van de efficiency in het verlengde van wat nu al bereikt is: een nog betere

regeltechniek, sterkere of goedkopere materialen en een betere voorspelbaarheid van de weersomstandigheden. Vergeet ook niet dat de markt voor offshore wind relatief jong is.

We zijn nu pas aan het opschalen en daar moet je als markt van leren. Van Oord heeft speciale schepen ontwikkeld om fundaties sneller te kunnen installeren en ook op het gebied van onderhoud worden nog steeds stappen gezet. Voor een deel is het dan ook vooral leren door het te doen. Je ziet al dat funderingen factoren sneller kunnen worden aangelegd dan negen jaar geleden. Waar men bij de aanleg van het windpark bij Egmond aan Zee nog gemiddeld 3,3 dagen deed over het installeren van een fundering, gaat het straks in Borssele in minder dan de helft daarvan. Als je dan ook nog meeneemt dat het geïnstalleerd vermogen per fundatie toeneemt met een factor 2,5, dan zijn op dat vlak grote stappen gezet om de kostprijs te drukken.

Volwassen markt Met dat tot wasdom komen van de markt van windturbines zie je ook dat het aanbod toeneemt. Waar de markt tot nog toe werd gedomineerd door de Denen en de Duitsers, zie je nu steeds meer marktpartijen toetreden zoals Gamesa / Areva, Senvion of de combinatie GE en Alstom. En ook aan de operationskant staan partijen op die zich als offshore windpartij willen profileren. Dong heeft een duidelijke strategie gekozen voor wind op zee en profileert zich nu als marktleider in dit segment. Meer concurrentie zal uiteindelijk ook tot lagere prijzen leiden. Met heel veel van deze stappen, is het doel van veertig procent kostenbesparing zeker te halen.’

Opvallend is dat er geen Nederlandse bedrijven in het rijtje worden genoemd van de offshore windturbinemarkt.

‘Toch spelen we op deelgebieden zeker een rol’, verzekert Van Zuijlen.

‘Zo is Van Oord een dominante partij bij de installatie van de windturbines, maar we hebben ook nog steeds windturbinefabrikanten zoals Lagerweij en 2-B Energy. Ook op het gebied van kennis leveren kennisinstellingen zoals ECN en de TU Delft belangrijke bijdragen aan de markt. We spelen zeker een rol in de toeleverketen of zijn soms zelfs leidend in heel specifieke onderdelen zoals klimaatbeheersing in de turbines en het onderzoek naar bladen, lageringen en regelingen. Een volwassen offshore wind-industriemarkt is dus ook goed voor de Nederlandse economie.’

Speeltuin Zoals gezegd liggen de kaarten voor de Nederlandse offshore windsector er goed voor, maar het succes staat of valt toch met de tender voor Borssele. ‘De randvoor-

waarden zijn uitstekend’, zegt Van Zuijlen. ‘Maar het is uiteindelijk aan de projectontwikkelaars en financiers of zij het risico aandurven. Het vertrouwen tussen het ministerie en de sector is inmiddels aan het herstellen en er is nu structureel overleg, maar we kunnen het er wel over eens zijn dat de lancering beter had gekund.

De partijen die benadeeld zijn door de koerswijziging naar een drietal grote parken, zullen dan ook terecht moeten worden gecompenseerd.

Wat dat aangaat kunnen we nog veel leren van de Engelsen waar regelmatig overlegd wordt tussen overheid, ontwikkelaars en bouwers van windparken. Dat geeft investeerders vertrouwen in de continuïteit van hun activiteiten in de Noordzee.’

Als laatste wil Van Zuijlen nog wel benadrukken dat er ruimte moet overblijven voor onderzoek en ontwikkeling. ‘De kostenreductie leunt naar mijn idee op vier zuilen, die in het voorgaande allemaal al aan de orde zijn geweest: onder-

zoek en ontwikkeling, leren van de activiteiten uit het verleden, een meer volwassen markt in de vorm van toenemende concurrentie tussen leveranciers en anderzijds ook samenwerking tussen marktpartijen en tenslotte moet het systeem dan goed zijn ingericht zodat risico’s beperkt worden en partijen niet struikelen over vergunningen of de aansluiting op het netwerk. Als vijfde randvoorwaarde voor snel succes wil ik daar nog wel aan toevoegen: de ruimte om innovaties in de praktijk toe te passen. Als je nieuwe spelers op de markt wilt helpen, zul je ze ruimte moeten bieden om zich te bewijzen. Met FLOW en het TKI Wind op Zee bieden we een volwassen infrastructuur waar innovatieve partijen de gelegenheid krijgen om investeerders er van te overtuigen dat hun producten of diensten renderen. Ik vind het een verantwoordelijkheid van de overheid om die ruimte te blijven bieden en van de markt om die te benutten.’ ■ UTILITIES 27 nr. 3 - mei 2015

ENERGIE Minister Henk Kamp van Economische zaken

bracht zijn warmtevisie naar buiten. De visie is de opmaat naar een herziening van de warmtewet. De rol van de industrie is in de plannen behoorlijk groot.

Met name restwarmte zal zijn weg naar de consument moeten vinden.

Kamp wil minder gas en meer warmte Het Nederlandse aardgas loopt tegen zijn einde. Niet dat de voorraden al op zijn, maar de aardbevingen in Groningen hebben de publieke opinie rondom aardgaswinning geen goed gedaan. De alternatieven zijn aanwezig: Rusland heeft meer dan genoeg aardgasvoorraden om Nederland nog jaren van gas te voorzien en met de Gate-terminal kan ook de wereldwijde LNG-voorraad naar Nederland worden gehaald. Maar op geopolitieke redenen wil het kabinet minder afhankelijk zijn van Russisch gas en daarbij is het economisch niet zo gunstig om gas te importeren terwijl Nederland jarenlang zijn geld verdiende met de export van gas. De Nederlandse industrie staat toch al behoorlijk onder druk dankzij de hoge energieprijzen in Europa en dus moeten alle zeilen worden bijgezet om het energieverbruik terug te dringen. Bijna zestig procent van alle energie die in Nederland wordt verbruikt, is voor de productie van warmte. En het grootste deel van die warmte wordt nog altijd met gas gemaakt. Sterker nog: een groot deel van die warmte wordt uiteindelijk weer weggekoeld.

Kamp bracht dan ook onlangs zijn warmtevisie naar buiten De visie is 30 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

de opmaat naar een herziening van de warmtewet en Kamp kondigt dan ook aan om aan het eind van dit jaar drie rapporten te presenteren: het Energierapport met daarin het potentieel aan warmtelevering, het rekenmodel om de business case voor warmteprojecten in beeld te brengen en het rendementsmodel die laat zien hoeveel de levering van warmte momenteel oplevert. Doel is om restwarmte zoveel mogelijk te benutten, dus ook laagwaardige warmte. Maar de minister kijkt ook naar alternatieve manieren om warmte op te produceren, zoals via het verstoken van biomassa of via diepe of zelfs ultradiepe aardwarmte. De rol van de industrie is in al die plannen behoorlijk groot. Die wil dan ook graag weten wat het voor hen oplevert.

Stoom De Rotterdamse industrie heeft afgelopen jaren grote sprongen gemaakt met de aanleg van zowel een stoomnet als een warmtenet, maar het heeft wel jaren geduurd voor het zover was. De gemeente Rotterdam zag de voordelen voor de luchtkwaliteit, de industrie wilde graag duurzame warmte en overtollige warmte nuttig inzetten en ook de

energiebedrijven wilden hun klanten wel stadwarmte aanbieden, maar niemand wilde investeren. Volgens Frans Rooijers, directeur van onderzoeksbureau CE Delft gaf de splitsing tussen netbeheerders en leveranciers uiteindelijk de doorslag. CE Delft deed de afgelopen jaren verschillende onderzoeken naar de potentie van warmte voor de industrie en de Nederlandse samenleving die door het ministerie zijn gebruikt voor de warmtevisie. ‘Nadat de energiebedrijven in een leveringsdeel en een infradeel zijn opgesplitst, zie je ineens een duidelijkere rolverdeling. In Rotterdam heeft Stedin de bal heel goed opgepikt en de voortrekkersrol genomen om de warmteprojecten vlot te trekken.

Tegelijkertijd is de gasprijs nu ook een stuk hoger dan tien jaar geleden, vooral door de energiebelasting, wat de business case aantrekkelijker maakt. Tel daarbij de grotere aandacht voor verduurzaming bij zowel de industrie en de burger en het is duidelijk dat het dossier warmte bij meer netbedrijven, maar ook bij gemeentelijke instellingen belangstelling heeft.’ De terughoudendheid van bedrijven om stoom te leveren aan naburige bedrijven is met name gedreven door

risico’s. ‘Bedrijven zoals Shell willen niet verantwoordelijk zijn voor de levering van stoom. Want wie is er verantwoordelijk als ze ineens niet kunnen leveren? Dat soort partijen zegt liever: haal mijn stoom of warmte maar weg, maar we zijn niet goed in het leveren van een nutsvoorziening.

Die rol kan beter bij een netbeheerder liggen, al was het maar omdat die genoegen kan nemen met een langere terugverdientijd. Nu is AVR de enige partij die stoom levert aan EKC, maar de leiding ligt er wel en loopt langs grote chemiebedrijven. Het wordt voor hen dan ook een stuk gemakkelijker om toch aan te haken. Wat je hieruit kunt leren is dat first movers zeer belangrijk zijn. De levering van warmte of stoom is voor veel partijen geen core business. Het vergt dan ook heel wat overredingskracht om die partijen over de streep te trekken.

Maar ik ben ervan overtuigd dat het nu heel hard kan gaan.’

Hervormingen Om de verdere ontwikkeling van duurzame vormen van warmtelevering te bevorderen, gaat het kabinet de wet- en regelgeving voor warmtelevering hervormen.

Zo wordt gewerkt aan een nieuw

marktmodel voor onder andere warmtenetten, zodat de markt voor duurzame warmte meer gaat lijken op de markten voor elektriciteit en gas.

Dit draagt volgens Kamp bij aan de leveringszekerheid en zorgt voor een toekomstbestendige warmtevoorziening. In de gas- en elektriciteitsmarkt is third party acces bijvoorbeeld gereguleerd en de kosten voor de aanleg en het beheer van de netten worden gedragen door de Nederlandse samenleving via de nettarieven. Het is de vraag of voor de warmtenetten straks dezelfde regels en vergoedingen gaan gelden. ‘Het is in ieder geval niet persé nodig om de netwerkkosten te socialiseren’, zegt Rooijers. ‘Uit onderzoeken blijkt dat de kosten voor de aanleg en het beheer van een warmtenetwerk in veel gevallen kunnen worden gedekt door de gebruikers van dat net. Maar ook hier geldt weer wel dat er duidelijkheid moet komen over de verplichtingen die partijen met elkaar aangaan. Momenteel is de warmtewet vooral gericht op de bescherming van klanten. Men gaat er namelijk vanuit dat warmteleveranciers een marktconforme, of niet meer dan anders, prijs moeten vragen omdat ze anders hun monopolypositie

kunnen misbruiken. De leveranciers hebben echter weinig garanties over de afname van hun warmte. Die gaan geen duur net aanleggen als ze niet zeker weten dat die warmte ook daadwerkelijk wordt afgenomen.

Bovendien is de prijs voor warmte nu nog gekoppeld aan de gasprijs.

Wat dat aangaat zou de opzet van het nieuwe marktmodel niet heel ingewikkeld hoeven te zijn: het model dat Denemarken momenteel gebruikt, werkt al heel goed. Daar is 60% van de woningen aangesloten op een warmtenet. Dat zouden we zo kunnen gebruiken. Het gaat om 2 essentiële punten: aanwijsbevoegdheid en prijsstelling. In het Deense model is er een duidelijke regierol weggelegd voor de (lokale) overheid. Zo kan een gemeente bepaalde gebieden aanwijzen als warmteleveringsgebied.

Daardoor weet een investeerder zeker dat hij klanten vindt voor zijn warmtenet. Vaak richten die gemeentes zelfs coöperaties op die het net beheren, maar die ook bepalen waar de winst naar toe gaat. Eventueel teveel betaald geld, wordt dus weer in de gemeenschap geïnvesteerd.

Overigens zie je in Nederland hier en daar ook wel vergelijkbare situaties UTILITIES 31 nr. 3 - mei 2015

Scan de foto en bekijk het filmpje 1) 2) 3) 4)

PARTNERS UTILITIES PLATFORM

Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’ Start de app op uw smartphone of tablet Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet

LEDEN UTILITIES PLATFORM

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

Wil Kling Professor Electrical energy systems TU Eindhoven

André Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: David@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Paul van Son CEO DII

ontstaan. In Heerlen gebruikt men mijnwater voor de verwarming en koeling van woningen. Ook hier zie je dat de gemeente een bedrijf heeft opgezet dat in de infrastructuur investeerde. Het Deense systeem werkt met name omdat de gasprijs door belastingen in Denemarken veel hoger is en het warmtealternatief dus ook economisch aantrekkelijker is. Daar is de gasprijs ruim 1 euro. Wil je daadwerkelijk vaart maken met dit soort projecten in Nederland zal je dus iets aan de gasprijs moeten doen, in die orde van grootte.’

Aardwarmte De komende tijd zal de overheid ook meer ondersteuning bieden bij het ontwikkelen van warmteprojecten. Zo heeft het kabinet 3,6 miljoen euro beschikbaar gesteld voor een proefboring om warmte uit de diepe aarde te halen in het Westland.

Deze warmte kan in potentie voor tachtig procent in de Westlandse warmtevraag voorzien. Het kabinet ziet warmte uit de diepe aarde ook als alternatief voor productieprocessen in sectoren als de glastuinbouw, textielindustrie, papierindustrie en voedingsmiddelenindustrie, waarbij hoge temperaturen nodig zijn. De minister is zelfs actief op zoek naar een industriële partij die het aandurft om een pilot met ultradiepe aardwarmte op te zetten. ‘Het risicoprofiel voor diepe aardwarmte is nog best groot’, zegt

Rooijers. ‘Een boring loopt al snel in de miljoenen en dan is er ook nog kans dat de bron niet goed genoeg is of dat men olie of gas aanboort. Bij ultradiepe boring op dieptes van meer dan vier kilometer wordt dat risico alleen maar groter. Maar dat er potentieel is, is duidelijk. Papierproducent Parenco uit Renkum heeft er in het verleden al studies naar verricht.

WKK De ambitie van Kamp is om het aanbod van hernieuwbare warmte substantieel te laten groeien. Dit is volgens de minister nodig om onze afhankelijk van gas te verminderen en om de hernieuwbare energiedoelstellingen in 2020 en 2023 te realiseren.

Zo ziet hij veel potentie voor het gebruik van warmte- en koudeopslag (wko), geothermie, zonthermie, bio-

WARMTE IN NEDERLAND In 2012 vormde de warmtevraag

maar ook in de toekomst een groot

(circa 1200 PJ) een aandeel van 55

aandeel hebben in de totale vraag

procent in het bruto finaal eindver-

naar energie.

bruik. Daarvan kwam 44 procent

Op dit moment vervult gas bijna vol-

van de industrie, 29 procent van

ledig de vraag naar warmte. Slechts

huishoudens, 20 procent van de utili-

3,6 procent van alle warmte werd

teitssector en 7 procent van de land-

in 2013 duurzaam geproduceerd en

bouw. Richting 2030 zal als gevolg

daarnaast werd circa 5 procent van

van verdere besparingsmaatregelen

de totale warmtevraag gedekt door

de vraag naar lagetemperatuur-

restwarmtebenutting. Dit percentage

warmte in de gebouwde omgeving

omvat zowel de warmtevoorziening

en de land- en tuinbouw geleidelijk

uit groen gas en biomassa als de

afnemen. De vraag naar hogetem-

warmtelevering met behulp van

peratuurwarmte voor industriële

bijvoorbeeld geothermie en warmte

processen zal in 2030 naar verwach-

en koude opslag (WKO). Dit aandeel

ting gelijk of iets lager zijn. De vraag

moet in de toekomst aanzienlijk

naar warmte zal dus licht dalen,

omhoog.

massa en warmtepompen. Kamp refereert met name aan de toenemende inzet van hybride warmtepompen in bestaande woningen. Ook verwacht hij dat innovaties op het gebied van compacte warmteopslag de toepassing van thermische zonne-energie zullen vergroten.

De rol van de traditionele gasgestookte WKK-installaties lijkt in de ogen van de onderzoekers te zijn uitgespeeld. In de visie staat dat er alleen nog ruimte is voor flexibel in te zetten WKK en biomassagestookte WKK-centrales. ‘WKK heeft weinig toegevoegde waarde meer’, zegt Rooijers. ‘De hoge gasprijzen in combinatie met de lage elektriciteitsprijzen zetten de grote WKK-installaties op achterstand. Door een duurzame component toe te voegen in de vorm van biomassa, geef je echter een heel andere dimensie en hogere waarde mee aan de stroom en warmte. Daar valt ook voor de industrie dus nog wel wat te halen.’

Rooijers denkt dat als Kamp een serieus werkend marktmodel kan optuigen, het nog wel eens hard kan gaan met de verduurzaming van de warmtevraag van de Nederlandse samenleving en industrie. ‘De regulering en prijsbepaling zijn de factoren die het succes gaan bepalen van de nieuwe warmtewet. Je ziet met de discussies rondom het Groningenveld dat de publieke opinie echt is veranderd. We willen ook niet afhankelijk worden van andere landen voor onze energievoorziening. Het momentum is er dan ook om echt grote stappen te maken.’ ■ UTILITIES 33 nr. 3 - mei 2015

product & oplossing Gasabsorbtie warmtepomp In bestaande woningen en utiliteitsgebouwen is de toepassing van de absorptie warmtepomp, aangedreven door aardgas en met buitenlucht als hernieuwbare energiebron, een energetisch optimale oplossing. Dit blijkt uit onderzoek van het Europese HEAT4U project. Wel ligt er voor de industrie een flinke uitdaging om de gasabsorptiewarmtepomp - die nu vooral in licht-commerciële en industriële gebouwen wordt gebruikt - ook voor eengezinswoningen geschikt te maken.

De technologie is getest via een serie echte installaties in eengezinswoningen in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Italië en Polen. Uit de resultaten blijkt dat de GAHP warmtepomp de energie-efficiëntie met meer dan 35% verhoogt in vergelijking tot de beste hr-ketels. Elke gasabsorptiewarmtepomp kan jaarlijks 1,2 TOE (ton olie-equivalent) besparen en een CO2-uitstoot van meer dan 3 ton vermijden. www.techneco.nl

Onderdompelbare druktransmitter Met de Sitrans LH100 introduceert Siemens een zeer compacte en robuuste onderdompelbare druktransmitter voor het hydrostatisch meten van druk en vloeistofniveaus in bekkens, reservoirs, kanalen en bronnen.

Met een diameter van slechts 23,4 millimeter past de sonde zelfs in buizen met een doorsnede van 1 inch en kan daardoor flexibel voor een groot aantal toepassingen worden ingezet.

De druktransmitter is ontwikkeld voor diverse meettoepassingen, zoals het meten van druk- en vloeistofniveaus in een bereik tot wel twintig meter. De sensor is voorzien van een keramisch membraan waardoor de nieuwe onderdompelbare druktransmitter bestand is

tegen zware omgevingsfactoren.

De onderdompelbare druktransmitter is met name geschikt voor gebruik in de drinkwaterindustrie (gecertificeerd volgens WRAS en ACS) in zowel drukloze als open reservoirs en bronnen.

De meetomvormer is explosieveilig volgens de richtlijnen ATEX en IEC Ex en kan daardoor ook worden gebruikt in omgevingen met explosiegevaar zoals vergistingstorens en brandstoftanks. De Sitrans LH100 is leverbaar met kabels van drie meter tot maximaal vijftig meter. Bovendien is de transmitter voorzien van een geïntegreerd vochtfilter, waardoor eenvoudige installatie zonder klemmenkast mogelijk is. www.siemens.nl

Klimaatsysteem Coolmark lanceert het klimaatsysteem TripleAqua, dat tot vijftig procent helpt besparen op het verwarmen en koelen van (middel)grote gebouwen.

TripleAqua is het zuinigste systeem ter wereld, dat bovendien het 100% natuurlijk koudemiddel Propæne gebruikt. Hiermee is een CO2-neutraal gebouw voor iedereen binnen handbereik. De besparing is vooral te danken aan intelligent gebruik van de warmtepomp. Bij koeling komt warmte vrij, terwijl het verwarmen koude creëert. TripleAqua slaat die warmte en koude tijdelijk op voor hergebruik elders in het gebouw of op een ander tijdstip. Dit wordt mede mogelijk gemaakt door het gepatenteerde 'TripleAqua'-systeem, met leidingen voor warm (28-36°C) en koel (12-18°C) water en een retourleiding voor water op omgevingstemperatuur. Doordat het systeem de overtollige warmte of koude buffert en hergebruikt, is het tot wel een factor twee zuiniger dan traditionele koel- en verwarmingssystemen. www.tripleaqua.com/techniek 34 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

Analoge en temperatuur-I/O-units Om de veelzijdigheid van de compacte programmeerbare besturingen (PLC's) van de populaire CP1-serie nog verder te vergroten, heeft Omron vier nieuwe analoge I/O-units geïntroduceerd en bovendien twee nieuwe units die speciaal zijn ontworpen voor het gebruik van temperatuursensoren.

Dankzij de conversieresolutie van 1 op 12.000 zijn de nieuwe analoge I/O-units de ideale keuze voor uiterst nauwkeurige spannings-, druk- en flowregeling, en voor gebruik in combinatie met meetsensoren in kwaliteitsbewakingssystemen. De units zijn leverbaar in uitvoeringen met alleen ingangen (vier analoge ingangen), uitvoeringen met alleen uitgangen (vier analoge uitgangen) en gecombineerde I/Ouitvoeringen met vier analoge ingangen

en twee of vier analoge uitgangen. Bij alle uitvoeringen worden alle standaard stroom- en spanningssignalen ondersteund.

De nieuwe temperatuursensoren van Omron zijn leverbaar in twee uitvoeringen. Eén thermokoppeluitvoering heeft twaalf ingangen en is uitermate geschikt voor extrusiemachines en grote ovens. De andere uitvoering heeft vier thermokoppelingangen, waarvan er twee optioneel kunnen worden geconfigureerd voor toepassing als standaard analoge ingangen (1 tot 5 V, 0 tot 10 V, of 4 tot 20 mA).

Bij deze uitvoering kunnen temperatuurdetectie en analoge detectie kostenefficiënt in één unit worden gecombineerd. www.industrial.omron.eu

Thermowell De Vanstone type thermowell model TT511 is nu als standaardproduct te bestellen, compleet met de bijbehorende certificaten, testen, quality controlplan en thermowell sterkteberekeningen. De thermowell TT511 is leverbaar conform de Shell specificaties S.38.113 rev. D en S.38.114 rev. D. Vanstone thermowells worden vooral toegepast in de olie & gas- en petrochemische industrieën. Het heeft een speciaal concept waarin de uit massief materiaal gedraaide beschermbuis en de flens niet vast met elkaar verbonden zijn. Het bovenste deel van de thermowell heeft een kraag waarmee hij tussen twee flenzen geklemd (zgn. slip-on flens) aan het proces bevestigd wordt.

Belangrijk is het controleren of de maximale mechanische belasting van een thermowell niet overschreden wordt. Deze kan worden vastgesteld met stress calculaties volgens de internationale standaarden DIN43772 en ASME PTC 19.3 TW2010. Deze berekeningen kunnen worden gedaan met de Applicator software op de website van Endress+Hauser. www.nl.endress.com/TT511

A/C Systeemanalyzer it instrument berekent alle relevante informatie over een airconditioningsysteem en stelt tevens een diagnose bij problemen in het basissysteem.

De informatie op het verlichte LCDdisplay leidt de technicus door de diverse tests, waardoor een onderhoudsbeurt sneller en efficiënter kan worden gedaan. Het gebruik van tabellen en het maken van berekeningen hoort hiermee tot het verleden. De testresultaten kunnen op eenvoudige wijze worden opgeslagen met toevoeging van de naam van de klant en

de technicus. De gegevens kunnen via USB naar een PC worden gedownload voor opslag in Microsoft Excel format.

Er zijn diverse optionele meetsondes verkrijgbaar voor dit toestel, voor meting van luchtsnelheid en luchthoeveelheid, temperatuur, druk, luchtvochtigheid, etc. Uiteraard kan de Mastercool A/C System Analyzer en de diverse meetsondes worden voorzien van een KWS kalibratiecertificaat, waarmee u de nauwkeurigheid van uw metingen kan aantonen. www.euro-index.nl/

Firmware Smart Wireless Gateway De nieuwste firmware voor de Smart Wireless Gateway stroomlijnt het draadloze-netwerkbeheer en levert meer gebruiksgemak en veiligheid.

Deze nieuwe softwareversie 4.5 stroomlijnt het configuratieproces van draadloze netwerken, de beveiliging en de veldapparatuur. Alle informatie wordt overzichtelijk gepresenteerd in één consistente vormgeving. De software biedt visuele terugkoppeling én informatiefilters die snelle navigatie mogelijk maken. De NAMURsymbolen en organisatietabellen tonen in een oogopslag wat de volgende logische stap is. Met firmwareversie 4.5 hebben gebruikers bovendien snel toegang tot de diagnosegegevens van de veldinstrumenten en is continue controle op de werking van de apparatuur en het draadloze netwerk mogelijk. www.emersonprocess.nl/

KVM-extenders In de industrie, scheepvaart, traffic management en meldkamers worden 2K en 4K resolutie beeldschermen steeds belangrijker. Dankzij de hoge beeldkwaliteit wordt cruciale informatie nog gedetailleerder weergegeven en kunnen professionals hun werk beter uitvoeren. Koning & Hartman introduceert KVM-extenders die geschikt zijn om deze schermen te ondersteunen. De voordelen van high resolution monitoren worden in professionele werkomgevingen steeds meer erkend, evenals de mogelijkheid om deze op afstand te bedienen.

De DL-Vision en DP-Vision KVMextenders zijn geschikt voor resoluties van 2560x1600 of 2048x2048 per videokanaal. DL-Vision extenders zijn er in Single, Dual en Quad video DVI-DL en Displayport uitvoering ter ondersteuning van systemen met een single of multi head videokaart. De high-end extenders zijn uitgevoerd met een dual power supply en twee netwerkpoorten voor remote monitoring en predictive maintenance. www.koningenhartman.com

UTILITIES 35 nr. 3 - mei 2015

MARKET REVIEW WATER

PRODUCTEN

GAS

PRODUCTEN

Esders BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Esders

Kiwa Nederland

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

BRANCHEVERENIGINGEN

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

DIENSTEN

Lubron Waterbehandeling

DDM Demontage

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000 36 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

agenda Het Energiesysteem van de Toekomst Smart Lighting Event 21 mei www.euroforum.nl

Slimme verlichting (smart lighting) is sterk in opkomst. De nieuwste ontwikkelingen op het gebied van licht volgen elkaar in rap tempo op. Interessant daarbij is de gedachte dat licht veel kan toevoegen aan onze kwaliteit van leven. En op deze wijze een belangrijke functie heeft in het verwezenlijken van zogeheten Smart Cities. Tijdens het Smart Lighting Event hoort u alles over de nieuwste technologieën op het gebied van lighting. Dé lighting experts delen met u hun kennis over de belangrijkste vraagstukken op dit moment.

Smart City Event 2 t/m 5 juni www.euroforum.nl

Het Smart City congres heeft als missie om wereldwijde stakeholders die zijn betrokken bij de ontwikkeling van slimme steden bijeen te brengen.

Samenwerking versnelt de transitie naar een schonere toekomst door slim gebruik te maken van decentrale energieproductie. Door kennisdeling kunnen kleine stappen worden gemaakt naar een slimmer proces. Deelnemers aan de vier dagen gaan naar huis met nieuwe ideeën en nieuwe contacten.

Power-Gen Europe 9 - 11 juni 2015 Amsterdam RAI www.powergeneurope.com

De Europese energiesector ondervindt de gevolgen van de energietransitie. De traditionele methode van het leveren van elektriciteit van grote centrales via eenrichtingverkeer aan de consument is zo goed als voorbij. Windenergie krijgt voorrang op elektriciteit van fossiele energiecentrales terwijl de energieconsument via zonnepanelen ineens producent worden. Power-Gen Europe wordt dit jaar in Amsterdam gehouden en biedt ruimte voor energiebedrijven om hun strategie te herzien en gelijkgestemden te ontmoeten.

Gas 2015 10 t/m 12 juni WTC Rotterdam www.gas2015.org

Voor de achtste keer organiseert NEN en ISO/TC 158 Gasanalyse het internationale Gas Analyse Syposium. Het evenement deelt kennis over gasanalyse, apparatuur en optimalisatie van industriële processen op zowel wetenschappelijk als praktisch niveau.

Energievakbeurs 6 t/m 8 Oktober Brabanthallen, Den Bosch www.energievakbeurs.nl

Energie is hét jaarlijkse ijkpunt voor professionals om de balans op te maken op het gebied van energie. Drie dagen lang komt alles en iedereen op het gebied van energiebesparing en duurzame energieopwekking samen voor het grootste live energieplatform van Nederland. De juiste, energiebewuste keuzes kunnen uw bedrijf veel opleveren. Op Energie ervaart u de wereld aan mogelijkheden.

Bekijk de nieuwste oplossingen van dichtbij, neem deel aan interactieve lezingen en live demonstraties en doe waardevolle contacten op.

Het Nationale Warmte Congres 5 november www.euroforum.nl

Warmte heeft een belangrijke rol in het energieakkoord en de energietransitie naar een duurzame maatschappij. Op 6 november 2014 kwam de gehele warmtesector dan ook bijeen om alles te horen over de strategische en operationele vraagstukken die centraal staan om de mogelijkheden van warmte optimaal te benutten. Ook dit jaar wordt weer kennis gedeeld over de nuttige toepassing van restwarmte, energiebesparing en warmtebuffering.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 37 nr. 3 - mei 2015

I N

H E T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

4 V ER S C HI JNT

I N

JU NI

Wa t e r : A f v a l w a t e r e n g r o n d s t o f f e n

Rondetafeldiscussie Ketenverantwoordelijkheid De industrie kijkt steeds nauwkeuriger naar de consequenties van zijn watergebruik. Ze probeert waar mogelijk de waterketen te sluiten, lozingen te voorkomen en waardevolle grondstoffen in afvalwater terug te winnen. Maar hoever gaat die verantwoordelijkheid? Zijn bedrijven ook verantwoordelijk voor de manier waarop hun toeleveranciers omgaan met water? Kan een groot consumentenmerk van zijn toeleveranciers eisen dat ze hun watergebruik of afvalwaterlozing terugdringen?

De groene centrale Doorgaans wordt wind- en zonne energie ingezet voor de productie van elektriciteit. Maar het is ook mogelijk wind en zon warmte en koude te laten produceren en leveren.

Elektriciteit is in deze omgekeerde wereld een restproduct.

De groene centrale, zoals het concept heet, is geschikt om te acteren op de onbalansmarkt door overcapaciteit op de elektriciteitmarkt om te zetten in warmte met opslag in buffers.

Power-Gen Europe De Europese energiesector ondervindt de gevolgen van de energietransitie en is op zoek naar een nieuwe positie in de nieuwe energiewereld. De beurs en het congres voor de energiesector Power-Gen Europe wordt op 9 tot en met 11 juni gehouden in de Amsterdamse RAI. In de komende editie van Utilities kijken we vast naar de trends en ontwikkelingen die tijdens de beurs en het congres aan bod komen.

38 UTILITIES nr. 3 - mei 2015

THEMA'S 2014 5 Gas: IndustriĂŤle gassen, kennis en innovatie 6 Energie: Energie-efficiency 7 Water: Ketensamenwerking 8 Gas: Nieuw gas

NS UM N ER SI S TE PO W ER

GR ID

TH E

E-M OBI

LITY

FUELS FOSSIL

NUCLEAR POWER

CO

E

O

P RO

EU

S

E ITI TIL

U

S

E ABL NEW

RE

THE ENERGY TRANSITION

Y ENERG

GE STORA

WASTE TO ENERGY MUNICIP ALITIES

IS CHANGING...

9 - 11 JUNE 2015 AMSTERDAM RAI, AMSTERDAM, THE NETHERLANDS CONNECT WITH THE EUROPEAN POWER MARKET The POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe, conference and exhibition for the European electricity and power technology sector, brings together the industry’s most influential decision makers under one roof.

PRELIMINARY EVENT GUIDE NOW AVAILABLE To help you connect with the European power industry, please visit www.powergeneurope.com and download the POWER-GEN Europe / Renewable Energy World Europe Preliminary Event Guide for all the information you need about attending as a Delegate, Visitor or Exhibitor as well as: Special Events // Exhibiting Opportunities // The Multi-Track Conference Programme // Exhibitors // Sponsors // Registration // Technical Tours....and much more.

Sales and Sponsorship Gilbert Weir Jnr. POWER-GEN Europe T: +44 1992 656 617 E: exhibitpge@pennwell.com

Owned and Produced by:

Amanda Kevan Renewable Energy World Europe T: +44 (0) 1992 656 645 M: +44 (0) 7866 382 462 E: amandak@pennwell.com

Have your say about the European Power Industry. www.powergenindex.com

Presented by:

®

0509_PGE_185x267_Utilitites_ad.indd 1

www.powergeneurope.com www.renewableenergyworld-europe.com

27/03/2015 11:00

www.moxa.com

Fanless Rugged Zone 2 19-inch LCD Panel Computer De EXPC-1319 serie panel computers zijn ontwikkeld om aan uiterste betrouwbaarheid- en veiligheidseisen in de olie en gasindustrie te voldoen. De hoge kwaliteit van de computer mede door het lage vermogensverbruik en de dual core Intel Atom D525 1,8 GHz processor resulteren in een robuuste, volledig afgeschermde UL Class 1 Div.2 panel computer die geheel conform is met IEC 60079-15 ATEX Zone 2.

Er is zoveel meer over te vertellen...

Meer weten? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

Adv_A4_Moxa_PanelComp.indd 1

17-11-14 16:11

Gr Co id ns O um n si er te s Po w er

lity

Th e

E-m

obi

Fuels Fossil

Nuclear Power

es

ti li

i Ut

E

The energy transition

pe

o ur

s ble a ew Ren orage St y g r Ene WastE to Energy

Munici palitie s

is changing...

www.powergeneurope.com www.renewableenergyworld-europe.com

9 - 11 JUNE 2015 Amsterdam RAI, Amsterdam, THE NETHERLANDS

Invitation Owned and Produced by:

Gold Sponsor:

Premium Partner:

Presented by:

Welcome

Early Bird Discounts

Register as a Conference Delegate before or on 15 May 2015 and take advantage of discounted early bird delegate rates EXHIBITION HOURS 9 June 2015: 09:00 – 18:00 10 June 2015: 09:00 – 18:00 11 June 2015: 09:00 – 16:00

This is your invitation to the POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe conference and exhibition - Europe’s largest annual conference-led exhibition, which has been connecting power generation professionals for the past 23 years.

POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe, offer the largest and most comprehensive conference and exhibition for the European electricity and power technology sector. Attracting over 12,000 professionals under one roof, the combination of conferences and exhibitions across the entire spectrum of power generation along with excellent networking opportunities makes this a must attend event.

Exhibition •

Hundreds of power engineering products and services companies

•

Discover new technologies and plant operation equipment

•

Amazing networking opportunities both on the show floor and in the surrounding conference.

Conference •

New strategic and technical solutions to the key issues of workable policy and regulation, decarbonisation, flexible generation and cleaner operating coal plants

•

Urban Energy Integration sessions, reflecting a range of topics around decentralised energy and the exciting activities of municipalities in the energy sphere.

Join us in Amsterdam 9-11 June to ensure you are influencing Europe’s changing energy future

REGISTER FOR POWER-GEN EUROPE & RENEwABLE ENERGY WORLD EUROPE Early Bird Discounts

Register as a Conference Delegate before or on 15 May 2015 and take advantage of discounted early bird delegate rates.

Exhibition Entry

Entrance to the exhibition only will be subject to a charge of €40

Register Online

On-line registration via the event websites is a straightforward and simple process. Just log-on to www.powergeneurope.com or www.renewableenergyworld-europe.com, select the REGISTER tab, choose the event you wish to register for and then click on the online registration link. Registering for either of the events gives you access to both POWER-GEN Europe & Renewable Energy World Europe.

Attendee Badge Policy

All registered attendees will be issued an Attendee Badge and badge holder, as well as the appropriate event tickets and electronic business card. Please wear your badge at all times when attending official POW ER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe functions. Badges are a security measure to identify people who have a legitimate reason to be in the conference and exhibit areas. If you are not wearing your badge, you may be asked to show proof of your registration and picture ID.

2014 Show Statistics at a glance

435

Exhibitors

1016

11,038

Delegates

Attendees from 100 Countries

199

89%

Speakers 8 tracks

Re-booking for the 2015 events

55

282

Sessions

Plenary Attendees

479

Keynote Attendees

2014 attendee numbers by region North Asia

201

EU

North America

8789

602

Middle East

North Africa

155

Central Asia

84

30

Latin America

26

Africa

40

Australasia

11

ASEAN

308

Non-EU

784

Schedule of Events

sunday

Registration Open

13:00 – 17:00 Entrance K Foyer

monday

Registration Open

08:00 – 17:00 Entrance K Foyer

Technical Tours

09:00 – 17:00 Meeting Point: Entrance K Foyer

Registration Open

07:00 – 18:00 Meeting Point: Entrance K Foyer

Exhibition Floor Open

09:00 – 18:00 Exhibit Halls 1-6

Joint Opening Keynote Session

09:30 – 11:00 Elicium 2

CIMAC Circle

11:15 – 12:45 Room G106

Delegate Lunch

12:30 – 14:00 Delegate Restaurant, Exhibit Floor

Conference Sessions 1

14:00 – 15:30 Elicium & Auditorium Centre

Delegate Coffee Break

15:30 – 16:00

Conference Sessions 2

16:00 – 17:30 Elicium & Auditorium Centre

Opening Reception

17:00 – 18:30 Exhibition Floor

Registration Open

08:00 – 18:00 Meeting Point: Entrance K Foyer

Exhibition Floor Open

09:00 – 18:00 Exhibit Halls 1-6

Conference Sessions 3

09:00 – 10:30 Elicium & Auditorium Centre

Delegate Coffee Break

10:30 – 11:00

Conference Sessions 4

11:00 – 12:30 Elicium & Auditorium Centre

Delegate Lunch

12:30 – 14:00 Delegate Restaurant, Exhibit Floor

Joint Plenary Panel Debate

14:00 – 15:30 Elicium 2

Delegate Coffee Break

15:30 – 16:00

Conference Sessions 5

16:00 – 17:30 Elicium & Auditorium Centre

Registration Open

08:00 – 16:00 Meeting Point: Entrance K Foyer

Exhibition Floor Open

09:00 – 16:00 Exhibit Halls 1-6

Conference Sessions 6

09:00 – 10:30 Elicium & Auditorium Centre

Delegate Coffee Break

10:30 – 11:00

Conference Sessions 7

11:00 – 12:30 Elicium & Auditorium Centre

Delegate Lunch

12:30 – 14:00 Delegate Restaurant, Exhibit Floor

Best Paper Awards & Closing Reception

15:00 – 16:00 Exhibit Floor

7 JUNE

8 JUNE

tuesday

9 JUNE

wednesday

10 JUNE

thursday

11 JUNE

Topaz Lounge, Auditorium Centre

Topaz Lounge, Auditorium Centre

Topaz Lounge, Auditorium Centre

Topaz Lounge, Auditorium Centre

EVENT HIGHLIGHTS Joint Opening Keynote Session Tuesday 9 June 2015 Room: Elicium 2, Elicium, Second Floor 09:30 ñ 11:00 Open to all attendees

CIMAC Circle Tuesday 9 June 2015 Room: G106, Auditorium Centre, First Floor 11:15 - 12:45 Session is open to all attendees

Joint Plenary Panel Discussion Wednesday 10 June 2015 Room: Elicium 2, Elicium, Second Floor 14:00 - 15:30 Open to all registered attendees

Best Paper Awards Thursday 11 June 2015 LocationTBC

Exhibitor List

A.Hak Industrial Services B.V..................................................................................... 1W28 AAF - Gas Turbine Solutions.........................................................................................4C7 AALBORG ENERGIE TECHNIK A/S................................................................................1O37 AALBORG ENGINEERING AS........................................................................................1O27 Aarding Thermal Acoustics b.v.................................................................................... 1C24 Abengoa.................................................................................................................. 1U32 ADA-ES INC................................................................................................................4C2 Aeroderivative Gas Turbine Support, Inc. (AGTSI).............................................................. 4I2 AEROFIN.................................................................................................................... 3J1 Alara-Lukagro Noise Control Solutions. ........................................................................ 1L37 Alfa Laval. . ............................................................................................................... 1C27 Amec Foster Wheeler................................................................................................2G10 AMMtech srl. ............................................................................................................ 1P52 Anamet Europe BV.................................................................................................... 1C24 ANDRITZ..................................................................................................................... 1I4 ANDRITZ Air Pollution Control........................................................................................ 1I4 ANDRITZ HYDRO Automation......................................................................................... 1I4 ANDRITZ Power Boilers................................................................................................. 1I4 ANDRITZ Power Plant Services...................................................................................... 1I4 ANDRITZ Pumps.......................................................................................................... 1I4 ANDRITZ Turbo Generators............................................................................................ 1I4 ANSALDO ENERGIA................................................................................................... 1C12 APL APPARATEBAU GMBH.......................................................................................... 1A28 APPA CONSULT GMBH............................................................................................... 4C29 ARIZAGA, BASTARRICA Y CIA. S.A............................................................................... 4F25 ARTES Ingegneria S.p.A............................................................................................. 2F19 Atlas Copco Gas and Process Division........................................................................... 1L7 AUMA RIESTER GMBH & CO. KG.................................................................................1G22 AWS CORPORATION SRL. ...........................................................................................1G49 AYVAZ (HACI AYVAZ END.MAM.SAN.ve TIC. A.S). ........................................................... 4A17 BABCOCK & WILCOX COMPANY, THE.............................................................................1R9 Babcock & Wilcox Vølund.............................................................................................1R9 Bakker Repair + Services.......................................................................................... 1C24 BALCKE DÜRR GMBH / SPX........................................................................................ 1R12 Ballast Nedam Industriebouw..................................................................................... 1C24 BALLUFF GmbH........................................................................................................ 1L36 BAX ENGINEERING GMBH...........................................................................................4D20 BBM AKUSTIK TECHNOLOGIE GMBH..............................................................................4G7 Bearings Plus™....................................................................................................... 1A26 BEIRENS – VL STAAL...................................................................................................1R1 BELDICK AUTOMATION B.V......................................................................................... 4B33 BERTSCHenergy Josef Bertsch Gesellschaft m.b.H. & Co. KG......................................... 1R32 BEUMER Group GmbH & Co. KG..................................................................................1G20 BFI AUTOMATION...................................................................................................... 1U17 Bilfinger SE.............................................................................................................. 1L12 Blygold International B.V............................................................................................ 1C24 BÖHLER Bleche GmbH & Co KG.................................................................................. 4E18 BÖHLER Edelstahl GmbH & Co KG............................................................................... 4E18 BÖHLER Schmiedetechnik GmbH & Co KG................................................................... 4E18 BONO ENERGIA S.p.A................................................................................................ 2F19 BORSIG Service GMBH................................................................................................ 1I20 BRADEN MANUFACTURING......................................................................................... 2B12 Brentwood Europe s.r.o.............................................................................................. 4E07 BRONSWERK HEAT TRANSFER B.V.............................................................................. 1C24 BUFFALO PUMPS........................................................................................................ 3J1 Burmeister & Wain Energy A/S. ...................................................................................1O42 Camfil Power Systems AB.......................................................................................... 4C12 CAPSTONE TURBINE CORP.........................................................................................1O30 CARMEUSE.. ............................................................................................................. 2J23 CCI. . ..........................................................................................................................4G5 CD - adapco............................................................................................................. 1B35 CEMB SPA............................................................................................................... 4C20 CENK ENDUSTRI TESISLERI IMALAT VE TAAHHUT A.S..................................................... 2A17 CENTRAX GAS TURBINES...........................................................................................2G14 CERREY S.A DE C.V................................................................................................... 4A20 CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd.............................................................................. 1F34 CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd..............................................................................1G34 CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd.............................................................................. 1J39 CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd.............................................................................. 4A12 CHROMALLOY............................................................................................................ 3F3 CHROMALOX............................................................................................................4D29

Exhibitor list correct as of 10/03/15

CIMTAS.................................................................................................................... 1L44 CIRCOR ENERGY.........................................................................................................4A2 CLARK RELIANCE CORPORATION................................................................................ 2J18 CLYDE BERGEMANN GMBH........................................................................................1G15 CMI ENERGY...............................................................................................................2B6 COAL-GEN............................................................................................................... 6K10 Cogeneration & On-Site Power Production................................................................... 6K10 CONAX TECHNOLOGIES.............................................................................................4D20 CONCO EAST SP Z.O.O.............................................................................................. 2E14 CONCO SYSTEMS..................................................................................................... 2A21 CONTINENTAL CONTROLS CORP................................................................................. 2A13 CORMETECH INC........................................................................................................ 3J5 Cullum Detuners....................................................................................................... 3J14 DAMPER TECHNOLOGY LTD.......................................................................................1O47 DAY & ZIMMERMANN................................................................................................ 1P40 DE JONG COMBUSTION B.V./R&V ENGINEERING B.V...................................................... 2J20 DEKOMTE DE TEMPLE GMBH..................................................................................... 2E12 DENT INSTRUMENTS, INC.......................................................................................... 1L39 DIAKONT GROUP.........................................................................................................3B7 DIESEL & GAS TURBINE WORLDWIDE............................................................................ 3J7 DILO Armaturen und Anlagen GmbH..............................................................................2A2 DistribuTECH Africa................................................................................................... 6K10 DistribuTECH Brasil................................................................................................... 6K10 DistribuTECH Conference & Exhibition......................................................................... 6K10 DOOSAN HEAVY INDUSTRIES & CONSTRUCTION CO LTD..................................................2G2 DREHMO GMBH........................................................................................................1G22 DRESSER-RAND........................................................................................................ 1U12 DURAG GROUP...........................................................................................................1R7 DURO FELGUERA S.A.. ............................................................................................... 1R22 E.ON ANLAGENSERVICE GMBH..................................................................................... 1L9 EAGLEBURGMANN GERMANY GMBH & CO. KG............................................................. 1C40 ECN. ........................................................................................................................ 1V34 ECOSPRAY TECHNOLOGIES SRL....................................................................................2A4 Ed Zublin AG, Direktion Ingenieurbau Nord, Bereich Ingenieur-und Kraftwerksbau.. ........... 1R41 Edgen Murray.............................................................................................................4A1 Electric Light & Power Magazine................................................................................. 6K10 Electron Thermal Processing Equipment BV.................................................................. 1C24 Electrotyazhmash, State Enterprise Plant..................................................................... 4B27 ELIN MOTOREN GMBH............................................................................................... 1R37 EMERSON PROCESS MANAGEMENT............................................................................ 4A21 EMHA......................................................................................................................4D34 EMW FILTERTECHNIK GMBH....................................................................................... 1L22 ENERGOPROJEKT KATOWICE SA. ................................................................................ 2E14 ENERGYEN CORPORATION......................................................................................... 1L50 Engicon nv (Geldof)...................................................................................................1G35 ENNOVIA................................................................................................................... 1I39 ENPRO.......................................................................................................................1O2 EPPSA – The European Power Plant Suppliers Association a.i.s.b.l................................................................................................... 2J16 ERALP BOILER & FINTUBE............................................................................................2A6 ERC Technik GmbH...................................................................................................... 2J1 ESI EUROSILO BV...................................................................................................... 1C24 ESSCANO POWER A/S............................................................................................... 1R47 EthosEnergy............................................................................................................. 2H17 EUGINE...................................................................................................................... 1J1 EUROFILL ENERGY & WATER SRL UNIPERSONAL........................................................... 4H11 EUTurbines................................................................................................................. 1J1 EWEX-ENGINEERING.................................................................................................... 1P1 EXERGY................................................................................................................... 1U37 ExxonMobil Fuels & Lubricants.....................................................................................1R2 FACO SPA................................................................................................................. 1I44 FAIRBANKS MORSE ENGINE.........................................................................................2D4 FAIST POWER SYSTEMS & AIR INTAKE SYSTEMS........................................................... 4I21 FAMET.......................................................................................................................3H4 FATA EPC Division of FATA SpA................................................................................... 1C17 FIAV L. MAZZACCHERA SPA....................................................................................... 4F18 FILTRAIR B.V.. ........................................................................................................... 2B11 Fincantieri S.p.A....................................................................................................... 1C47 FIVES PILLARD......................................................................................................... 1L40 FLENDER-GRAFFENSTADEN....................................................................................... 1B22 FLOWSERVE GESTRA.................................................................................................1G47

Exhibitor List

FLSMIDTH.................................................................................................................. 1T1 FLSmidth MAAG Gear.................................................................................................. 1T1 FMT GROUP.............................................................................................................1O22 FORGIATURA MAMé....................................................................................................2B4 FORNEY CORPORATION...............................................................................................3H3 FORTUM POWER SOLUTIONS...................................................................................... 1I30 FRANKE INDUSTRIE AG.............................................................................................. 1F44 FRENCH PAVILION organized by the Chambers of Commerce and Industry of the Franche-Comté Region. . ................................................................................................................... 4E12 FREUDENBERG FILTRATION TECHNOLOGIES SE & CO. KG................................................1C1 FUEL TECH SRL..........................................................................................................3D7 G.I.&E. SPA................................................................................................................1U9 GAMA POWER SYSTEMS. ........................................................................................... 1L19 GAS COMPRESSORS LTD........................................................................................... 1B30 GAS TURBINE CONTROLS.............................................................................................4C2 GEA HEAT EXCHANGERS............................................................................................1G12 GEA Westfalia Separator Group..................................................................................... 1F1 GENERAL TURBO...................................................................................................... 4E10 Genoyer International................................................................................................ 1P39 GIVA S.P.A... .............................................................................................................. 1I47 GLOBAL TECH SERVICES............................................................................................ 2J19 HALDOR TOPSOE......................................................................................................2G17 Hamon. . ................................................................................................................... 1U19 HANZA AB.. .............................................................................................................. 3E09 HAUK & SASKO Ingenieurgesellschaft mbH.................................................................. 4E04 HAYNES INTERNATIONAL INC...................................................................................... 2A11 HEICO BEFESTIGUNGSTECHNIK GMBH. ........................................................................4G18 HELIEX POWER......................................................................................................... 1U39 HEMPEL A/S.. .............................................................................................................3B9 HENKEL AG & CO. KGA..............................................................................................4G15 Hilco.. ........................................................................................................................2B8 HIMA PAUL HILDERBRANDT GMBH + CO KG..................................................................1N1 HKB KETELBOUW BV- VIESSMANN GROUP................................................................... 1X41 HOERBIGER - Altronic................................................................................................ 5A10 Hoesch Schwerter Profile GmbH................................................................................. 4F18 Holland Pavilion organized by FME.............................................................................. 1C24 Holland Pavilion organized by FME............................................................................ 1C24A HOLTEC INTERNATIONAL............................................................................................4G10 HRW-Hydro Review Worldwide.................................................................................... 6K10 HSB GLOBAL STANDARDS.......................................................................................... 2J22 HUG ENGINEERING AG............................................................................................... 5E03 HURST BOILER............................................................................................................4C2 HYDAC International GmbH......................................................................................... 1C32 Hydro Review Magazine............................................................................................. 6K10 Hydro Richier. ............................................................................................................ 3I11 HydroVision Brasil..................................................................................................... 6K10 HydroVision India...................................................................................................... 6K10 HydroVision Russia.................................................................................................... 6K10 HY-PRO FILTRATION..................................................................................................4G25 IBAU HAMBURG INGENIEURGESELLSCHAFT INDUSTRIEBAU MBH.................................... 2A19 IfTA GmbH.. ..............................................................................................................4G20 IIG INDUSTRIEISOLIERUNGEN GMBH............................................................................1G52 IMTECH DEUTSCHLAND GMBH & CO KG POWER SYSTEMS............................................ 1U25 INADCO Moisture Measurement................................................................................. 1W39 INDAR.. .................................................................................................................... 1F27 Industrial Info Resources, Europe Ltd........................................................................... 2B14 INNOVATIVE STEAM TECHNOLOGIES. .............................................................................3B1 Inpro/Seal®............................................................................................................. 1A26 Insu-W-Rapid BV Thermal Insulation Products.............................................................. 1C24 JASC-CONTROLS...................................................................................................... 1V52 JEAN GALLAY SA...................................................................................................... 1B24 Jeffrey Rader AB, a TerraSource Global Company. ......................................................... 1J37 JEUMONT ELECTRIC.................................................................................................. 1F42 JOHN ZINK HAMWORTHY COMBUSTION........................................................................ 3J3 JOHNSON MATTHEY CATALYSTS (GERMANY) GMBH...................................................... 4C27 KAEFER ISOLIERTECHNIK GMBH & CO KG.................................................................... 4E02 KAWASAKI GAS TURBINE EUROPE GMBH..................................................................... 1R19 KERITE.. .....................................................................................................................4C2 KGD....................................................................................................................... 1M22 KINGSBURY INC..........................................................................................................3D1 KLEVERS ITALIANA s.r.l.............................................................................................. 4B10

Exhibitor list correct as of 10/03/15

KOREA ELECTRICITY ENGINEERS ASSOCIATION..............................................................3B3 KOREA ELECTRICITY ENGINEERS ASSOCIATION..............................................................3B5 KRAFTANLAGEN MUENCHEN GMBH.............................................................................. 1I17 KRAFTWERKSSCHULE E.V............................................................................................1B7 KRAL AG................................................................................................................. 1M50 KRALOVOPOLSKA SLEVARNA SRO................................................................................4D9 KROHNE Nederland B.V.............................................................................................. 1F37 KSB AKTIENGESELLSCHAFT....................................................................................... 1R17 LAB......................................................................................................................... 4C25 LACC-JNK, Inc..........................................................................................................4D14 LAZARO ITUARTE INTERNACIONAL S.A. VALVOSPAIN GROUP. ................................................................................................. 4E25 LBH INTERNATIONAL A/S........................................................................................... 3J12 Lechler GmbH........................................................................................................... 4E04 LECTRODRYER. ........................................................................................................... 2J9 LIBURDI TURBINE SERVICES INC................................................................................... 4F1 LPL PROJECTS + LOGISTICS GMBH............................................................................ 2A10 LUFKIN......................................................................................................................4G9 M+M TURBINEN-TECHNIK GMBH................................................................................1O10 MACHINEFABRIEK AMERSFOORT BV. .............................................................................4G1 MAGALDI POWER SPA...............................................................................................2G12 MAIN METALL INTERNATIONAL AG.............................................................................. 1U36 MAJOR TOOL & MACHINE INC...................................................................................... 2J6 MAN DIESEL & TURBO SE............................................................................................1G7 MAPNA Group.......................................................................................................... 2E02 M-CTI MUMME COOLING TOWER INTERNATIONAL GMBH................................................4A7 MEE INDUSTRIES INC................................................................................................. 4C14 MEERANER DAMPFKESSELBAU GMBH. ..........................................................................1C2 MEGGITT.................................................................................................................. 3F11 MEGGITT SENSING SYSTEMS..................................................................................... 3F11 METACOR VIETNAM LIMITED........................................................................................3A1 METAL IMPROVEMENT COMPANY LLC.......................................................................... 1I52 METKA SA..................................................................................................................1U2 METSO AUTOMATION OY........................................................................................... 1C30 Mikra...................................................................................................................... 1W29 Mitsubishi Hitachi Power Systems Europe GmbH / Mitsubishi Hitachi Power Systems Europe, Ltd. 1C2 MJB International Ltd................................................................................................ 1U45 MLT SRO. .................................................................................................................1O50 MUHR GMBH............................................................................................................ 1C41 müller co-ax ag........................................................................................................1O39 NATIONAL ELECTRIC COIL. ......................................................................................... 1B28 National Instruments Netherlands BV............................................................................ 1I37 NEM Energy b.v........................................................................................................ 1C22 Nießing Anlagenbau GmbH......................................................................................... 4E24 Nol-Tec Europe Srl.................................................................................................... 2A14 NOOTER ERIKSEN S.R.L...............................................................................................3G1 NORDIC TURBINE COMPONENTS................................................................................. 3E09 NORTHERN TECHNICAL................................................................................................ 3F7 NUCLEAR POWER International................................................................................... 6K10 Nuclear Power International Magazine......................................................................... 6K10 NUMIKON DOO........................................................................................................ 1W29 OBO BETTERMANN GMBH & CO. KG............................................................................ 1R35 OBSTA a Citel company............................................................................................. 1J41 Omexom..................................................................................................................1O35 OPRA TURBINES....................................................................................................... 1L30 OSCHATZ GMBH....................................................................................................... 1F32 OSIsoft UK Ltd.......................................................................................................... 1L32 PARKER HANNFIN CORPORATION................................................................................1O17 PBS Velka Bites.......................................................................................................... 3J9 PCB PIEZOTRONICS INC............................................................................................. 4A33 PCC ENERGY GROUP................................................................................................. 1F50 PennEnergy.............................................................................................................. 6K10 PENNENERGY EQUIPMENT.......................................................................................... 4I20 PennEnergy Jobs...................................................................................................... 6K10 Pennwell.................................................................................................................. 6K10 PENSOTTI FABBRICA CALDAIE LEGNANO SPA................................................................3B2 Pentair Clean Air Systems (Mecair srl)...........................................................................1U7 Petrogas Gas Systems B.V.......................................................................................... 1C24 Philadelphia Gear, a Timken Brand.............................................................................. 4C17 PHOENIX CONTACT Deutschland GmbH....................................................................... 1C35

Exhibitor List

PLASTICON COMPOSITES INTERNATIONAL CONTRACTING B.V.........................................3D8 PLASTOCOR-INTERNATIONAL SA................................................................................1O40 Power Engineering International Magazine................................................................... 6K10 Power Engineering magazine...................................................................................... 6K10 POWER MACHINES...................................................................................................... 1L2 POWERGEAR LIMITED................................................................................................ 2B18 POWER-GEN Africa.................................................................................................... 6K10 POWER-GEN Asia...................................................................................................... 6K10 POWER-GEN Brazil. ................................................................................................... 6K10 POWER-GEN Europe Conference and Exhibition............................................................ 6K10 POWER-GEN India & Central Asia................................................................................ 6K10 POWER-GEN International.......................................................................................... 6K10 POWER-GEN Middle East........................................................................................... 6K10 POWER-GEN Russia.................................................................................................. 6K10 POWERGRID International magazine............................................................................ 6K10 Proton OnSite.............................................................................................................4C2 PW Power Systems, Inc............................................................................................. 2E06 QUARTZELEC LTD....................................................................................................... 3F1 RAFAKO S.A............................................................................................................. 2E10 RECOTECH AB.......................................................................................................... 3E09 REFILL-TECH SOLUTIONS S.r.l....................................................................................... 4I6 REINTJES GmbH....................................................................................................... 1L15 REKO PRAHA a.s......................................................................................................... 4F2 REMAZEL ENGINEERING SPA...................................................................................... 2E18 Renewable Energy World Asia..................................................................................... 6K10 Renewable Energy World Conference & Expo North America........................................... 6K10 Renewable Energy World Europe................................................................................. 6K10 Renewable Energy World India.................................................................................... 6K10 Renewable Energy World Magazine............................................................................. 6K10 RenewableEnergyWorld.com....................................................................................... 6K10 RENK AG. . ..................................................................................................................1O7 RetubeCo................................................................................................................. 2A21 Rolls-Royce Power Systems....................................................................................... 1C20 ROTA MUHENDISLIK..................................................................................................4G21 RWE POWER INTERNATIONAL..................................................................................... 1L42 SAACKE GMBH.........................................................................................................1G17 SAFETECH. . .............................................................................................................. 5C11 Samsung Control Valve Co., Ltd.................................................................................. 3E13 Sealeze, A Jason Company............................................................................................ 3I8 Seaway Technologies GmbH.......................................................................................... 4I9 SEIRIS..................................................................................................................... 4B18 SEKO Aerospace a.s.................................................................................................... 1L1 Semco Maritime........................................................................................................ 4A27 SENSONICS LIMITED................................................................................................. 3J11 SENSOPLAN GmbH......................................................................................................4G2 Seonghwa Industrial Co.,Ltd........................................................................................ 1I35 SES AS TLMACE........................................................................................................ 4E21 SES BOHEMIA S.R.O.................................................................................................. 4E21 SICA S.P.A... ............................................................................................................. 2E19 SimTech GmbH......................................................................................................... 4B29 SIPOS AKTORIK GMBH...............................................................................................1G22 SITERM ISI SANAYI A.S. (SITERM HEAT INDUSTRY INC.)................................................. 2B10 SKF SOLUTION FACTORY - MARINE SERVICES..............................................................4D35 SOLBERG INTERNATIONAL LTD................................................................................... 4A10 SPIG SPA................................................................................................................... 2J4 SPP PUMPS LTD.......................................................................................................1G48 SSS GEARS LTD........................................................................................................ 2J14 STANDARD FASEL BV................................................................................................. 1I42 Standardkessel Baumgarte Group................................................................................. 1L4 STEAG Energy Services GmbH.................................................................................... 1U22 STEINMULLER ENGINEERING GMBH, IHI GROUP COMPANY............................................ 4H16 STEJASA. . ................................................................................................................ 1R25 STF SPA.. .................................................................................................................1O42 STORK TECHNICAL SERVICES HOLDING B.V.. ................................................................ 1C51 Süddeutsche Gelenkscheibenfabrik GmbH & Co. KG. ...................................................... 1I40 SULZER................................................................................................................... 1L47 TAS Burners by Standard Fasel.................................................................................... 1I42 TCSH bv.. ................................................................................................................. 1C24 TECHNETICS GROUP.................................................................................................. 2J10 TELEMENIA LTD........................................................................................................ 1F40 TerraSource Global.................................................................................................... 1J37

Exhibitor list correct as of 10/03/15

Texas OilTech Laboratories, Inc..................................................................................... 2J8 TGM KANIS TURBINEN GMBH.......................................................................................1O4 THERMO SENSOR GMBH..............................................................................................1H1 Thermoflow Inc.........................................................................................................2G18 TMS TURBOMASCHINENSERVICE GMBH...................................................................... 1L17 Toshiba Corporation.................................................................................................. 1U42 TPC Components AB................................................................................................. 3E09 TRANSFLUID SRL...................................................................................................... 4C32 TRANSGLOBAL ENERGY INC....................................................................................... 2B17 Triogen................................................................................................................... 1M32 Triveni Turbine Ltd..................................................................................................... 1U30 TST TURBO SERVICE & TRADING GMBH.........................................................................1A2 TURBINE TECHNICS, INC............................................................................................3G11 TURBINES & DIESELS................................................................................................ 1B47 TURBODEN S.R.L...................................................................................................... 1C37 TURBOMACH SA........................................................................................................ 1I27 TURNER AVIATION..................................................................................................... 1H52 TÜV NORD................................................................................................................ 2F18 TÜV Rheinland.......................................................................................................... 3H13 TW METALS............................................................................................................. 3B10 UNICONFORT SRL..................................................................................................... 1U34 UNITED CONVEYOR CORPORATION............................................................................. 4A25 US PAVILION...............................................................................................................4C2 VAG-Armaturen GmbH.................................................................................................4C9 VALMET................................................................................................................... 1F30 VBR Turbine Partners................................................................................................. 1C24 VDL Klima bv. ........................................................................................................... 1C24 VDMA - Power Systems............................................................................................... 1J1 VGB PowerTech..........................................................................................................1B8 VKK STANDARDKESSEL KOETHEN GMBH...................................................................... 1I42 VOITH TURBO GMBH & CO KG....................................................................................1O12 VTT.......................................................................................................................... 1I30 WALLSTEIN INGENIEUR GMBH.................................................................................... 4H12 WARTSILA................................................................................................................ 1U27 WaterWorld Middle East............................................................................................. 6K10 Waukesha Bearings®. ............................................................................................... 1A26 Waukesha Magnetic Bearings®.................................................................................. 1A26 WELLAND & TUXHORN AG..........................................................................................1O19 Wellons, Inc................................................................................................................4C2 Wieland-Werke AG...................................................................................................... 2J3 WIKOV GEAR S.R.O...................................................................................................... 1I2 WSP INDUSTRY......................................................................................................... 4E29 WULFF & UMAG ENERGY SOLUTIONS GBMH.................................................................. 1J2 Yara Environmental Technologies GmbH.......................................................................1O15 YOKOGAWA EUROPE BV............................................................................................. 1U15 Young & Franklin Inc.................................................................................................. 1U47 YTSTRUKTUR ARBOGA AB.......................................................................................... 3E09 Zeeco Europe Ltd...................................................................................................... 2J12 ZELKOT - Brzezina, Urzynicok Sp.J.. ............................................................................3G13 Ziehl-Abegg Benelux B.V............................................................................................ 5B10 ZOK.........................................................................................................................2G16 Zollern GmbH & Co. KG.............................................................................................. 4C10

SPECIAL EVENTS AND SERVICEs

Technical Tour 1: Hemweg 9 Power Plant (Nuon) Owner/Operator: NUON Date: Monday 8 June 2015 Meeting Time: 09:00 Meeting Point: Entrance K Foyer - Registration Area, RAI Duration: Approximately 5 hours Cost: €90 Hemweg 9 is a new combined cycle gas fired power plant at the Hemweg power station located in the western port area of Amsterdam, Netherlands. The power station is owned and operated by Nuon, a subsidiary of Vattenfall.

Note: It is suggested that attendees wear appropriate casual clothing for the technical tour We are still in the process of finalising our technical tour programme. Full details are available on the POWER-GEN Europe /Renewable Energy World Europe website.

Registration for this tour closes Friday 29 May 2015. Please register online at www.powergeneurope.com

POWER-GEN Europe Open Golf Tournament Date:

Monday 8 June 2015

Venue:

Amsterdam’s world class course ‘The International’.

Play:

Stapleford Format, 4 Balls

A PennWell Event Hosted By:

Join us for an unforgettable round of golf at Amsterdam’s world class golf course. Visit powergeneurope.com for further information

WINE TASTING

A PennWell Event Hosted By:

EXPERIENCE THE PLEASURE OF AUSTRIAN WINES Hall 5 Tuesday, 9 June:

13:00 – 18:00

Wednesday, 10 June:

13:00 – 18:00

Thursday, 11 June:

13:00 – 16:00

Take some time to relax during POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe at the wine tasting experience, generously sponsored by Hoerbiger.

THE DIPLOMATIC QUARTER Hall 5 Returning to POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe for the third year is the highly popular Diplomatic Quarter.

Located in Hall 5, the Diplomatic Quarter is a dedicated pavilion that gathers together commercial representatives from embassies around the world including Great Britain, Bulgaria, Czech Republic, Hungary, South Africa and Austria Free to visit and no appointments necessary, the Diplomatic Quarter provides organizations that are considering a business venture in another country or region with valuable local advice and support directly from a relevant country representative.

A multinational facility, the Diplomatic Quarter provides organisations with the means to plan their next foreign commercial venture from a single point of access. Expand your business horizons by visiting the Diplomatic Quarter

Free wifi

A PennWell Service Hosted By:

Available to all attendees, WiFi will be provided free throughout the show dates, 9-11 June 2015.