Utilities 2016 2 lr

UTILITIES NUMMER 02 - maart 2016 • ZEVENTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Koelopslag profiteert van volatiele energiemarkt Papierfabriek krijgt water én biogas Ameland als proeftuin voor energietransitie www.utilities.nl

Volledige controle over uw Bedrijfsenergie?

Met Powerhouse koopt en verkoopt u direct op de energiemarkt, zodat u profiteert van de meest gunstige prijs en volledige transparantie.

Ontdek de voordelen van het Powerhouse Energy Platform op powerhouse.nl

de nieuwe norm in bedrijfsenergie

i n h o u d

V E R D E R Elektrische warmtepomp voor stoomproductie 24

Er is inmiddels een nieuwe generatie warmtepompen die restwarmte van zo’n zestig graden Celsius kan opwaarderen naar zo’n 120 of in de toekomst zelfs 150/200 graden Celsius. Daarmee wordt de technologie ook interessant voor stoomproductie in de procesindustrie.

Watervisie 2016 in teken van circulaire economie 28

De bedenker van de term Cradle to cradle Michael Braungart vatte de opdracht voor de Nederlandse industriewaterbranche goed samen: ‘We moeten producten niet minder slecht maken voor het milieu, maar een positieve bijdrage laten leveren.

Pentair is Waterinnovator of the Year 2016

33

‘De X-Flow helix-technologie blinkt uit in eenvoud, terwijl de impact ervan op de energieconsumptie en productiviteit heel groot is’. Zo omschreef de jury de inzending van de Winnaar van de Waterinnovator of the Year-verkiezing Pentair.

Pentair wist een helixvorm aan de binnenkant van een membraan aan te brengen die een wervelstroom creëert, waardoor deze veel minder snel vervuilt.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Trending news 6 Infostroom 8 Technologie 14 Product en oplossing 35 Market Review 36 Agenda 37 In het volgende nummer 38

10

Utilitiesmanager Van Acht Erik van Acht van Van Acht Koel- en Vriesopslag ziet dat zijn strategie van flexibel inkopen via APX werkt.

‘Sinds de feed in-tarieven het aandeel zonne-energie in Duitsland enorm vergrootten, ontstaan met name overdag grote pieken in de productie. Door daarop in te spelen, zijn enorme kosten te besparen.

16

Papierfabriek krijgt water én biogas Industriewater Eerbeek levert binnenkort zowel proceswater als biogas aan Papierproducent DS Smit De Hoop. Daarmee gaat een lang gekoesterde wens in vervulling. ‘Dat is alleen gelukt door de water- en biogasteruglevering integraal op te pakken’, aldus Frits Hulshof. Ook een voordeel was dat Liander de investering deed voor zowel de gas als de waterpijpleiding.

20

Ameland als proeftuin Ameland dient de komende jaren als de proeftuin voor de energietransitie. De burgemeester van Ameland wil het eiland namelijk in 2020 zelfvoorzienend maken in zijn energievraag. Energieonderzoekscluster EnTranCe probeert het energiesysteem van Ameland zoveel mogelijk in balans te brengen.

UTILITIES 3 nr. 2 - maart 2016

Hét Business Event van onze branche:

Smart city

Wat gebeurt er in de wereld om ons heen? Wat zijn de ontwikkelingen en trends en welke uitdagingen staan ons te wachten?

In een interactief tafelgesprek onder leiding van Humberto Tan nemen toonaangevende gasten u mee in de wereld van digitale transformatie, verstedelijking, duurzaamheid en vergrijzing en spelen we in op actuele thema’s zoals: • • • •

Verbeteren van de stedelijke omgeving en faciliteiten Optimaliseren van gebouwprestaties Faciliteren van de energietransitie Optimaliseren en verduurzamen van industriële processen

Programma: 12:00 – 13:00 uur: · Registratie & Ontvangst met lichte lunch 13:15 – 14:30 uur: · Warm welkom door CEO Gauthier Louette (SPIE Groep) & Managing Director Lei Ummels (SPIE Nederland) · Interactief tafelgesprek met Humberto Tan 14:30 – 18:00 uur: · InSPIErations business markt waar de nieuwste innovaties en oplossingen worden getoond · Key notes over spraakmakende projecten zoals De Dutch Wind Wheel · Netwerkborrel Datum: Locatie:

Dinsdag 12 april 2016 Van Nelle Fabriek, Van Nelleweg 1, Rotterdam

U komt toch ook?

Voor meer informatie & aanmelden: www.spie-nl.com/inspierations2016

Bloedbad De titel klinkt wat luguber, maar de energietransitie is in volle gang en er vallen slachtoffers. Sterker nog: de lage gas- en olieprijzen dwingen een aantal landen om hun begroting fiks aan te passen. Zulke ontwikkelingen helpen de politieke stabiliteit niet mee en dus lijkt het erop dat de energie-evolutie die de deskundigen hoopten te kunnen afdwingen toch eindigt als een revolutie. Ik hoorde iemand onlangs spreken over een bloedbad. Hoe letterlijk dat moet worden genomen, dat kan alleen de toekomst uitwijzen.

De industrie klaagt vooralsnog niet bij dergelijke lage prijzen. Alleen ECB president Mario Draghi vindt het zorgelijk dat de zo gewenste inflatie dankzij de lage energieprijzen omslaat in deflatie. Toch moet de industrie zich nog niet rijk rekenen. Want, zo heb ik me laten vertellen, ieder jaar dat niet wordt geïnvesteerd in de upstream markt betekent drie jaar niet produceren. De Amerikanen investeren in ieder geval nauwelijks meer in hun schalievelden en ook andere landen zetten investeringen on hold. En daarmee wordt de kans groter op een rebound effect van de lage energieprijzen. Als investeringen daadwerkelijk achterblijven en economische ingrepen van Draghi en consorten, maar ook bijvoorbeeld de Chinese overheid slaan aan, dan kunnen de prijzen ineens de andere kant opslaan.

Gelukkig is er ook goed nieuws. De investeringen in duurzaam vermogen blijven doorgaan en ook de inpassing ervan in het net komt op koers. Het neveneffect van een toenemende afhankelijkheid van stroom in plaats van aardgas is dat de fluctuaties op de energiemarkt groter worden. Een oplossing daarvoor kan worden gevonden in de opwekking van warmte. Tot nog toe is aardgas de eerste keuze voor warmteproductie, zeker als hogere temperaturen nodig zijn. Maar met lage elektriciteitsprijzen wordt het steeds interessanter om elektriciteit te gebruiken. Met warmtepompen, stoomrecompressie of ouderwetse elektrische ketels is ook stoom te maken. Daarmee kan de industrie op zijn eigen manier een bijdrage leveren aan de energietransitie, zonder bloedvergieten.

David@industrieperspectief.nl

COLOFON zeventiende jaargang nummer 2 - maart 2016

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 info@industrieperspectief.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Vaste medewerkers Klaas de Jong, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Medewerkers aan dit nummer Harmen Weijer Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies www.inzet-advies.nl

Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min)

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt uw abonnement steeds manstilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2016 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 2 - maart 2016

Trending news op www.utilities.nl

1 KPE wordt Gunvor Petroleum Rotterdam

De overname van de raffinaderij van Kuwait Petroleum in Europoort (KPE) door Gunvor is afgerond. Beide bedrijven maakten in oktober 2015 al bekend dat de Zwitserse grondstoffenhandelaar de raffinaderij in Rotterdam zou overnemen.

Op 1 februari 2016 maakte Gunvor bekend dat de overname definitief is. In het vervolg zal KPE door het leven gaan als Gunvor Petroleum Rotterdam. De raffinaderij wordt geïntegreerd in Gunvors bestaande netwerk van raffinaderijen, waartoe verder de vestigingen in Antwerpen en Ingolstadt behoren.

2

Pentair is Waterinnovator of the Year 2016

3

BP

‘De X-Flow helix-technologie blinkt uit in eenvoud, terwijl de impact ervan op de energieconsumptie en productiviteit heel groot is’. Zo omschreef de jury de inzending van de Winnaar van de Waterinnovator of the Year-verkiezing Pentair. De Enschedese vestiging van het Amerikaanse bedrijf wist een helixvorm aan de binnenkant van een membraan aan te brengen die een wervelstroom creëert, waardoor deze veel minder snel vervuilt.

lijdt miljardenverlies De onderliggende winst van olieconcern BP in 2015 is gehalveerd tot 5,9 miljard dollar. In 2014 bedroeg de winst nog 12,1 miljard dollar. De winst over het vierde kwartaal van 2015 bedroeg 196 miljoen dollar, terwijl dit het jaar voordien nog 2,2 miljard was. De omzet daalde van 358,7 naar 226 miljard dollar.

Het verlies is grotendeels te wijten aan de sterk gedaalde olie- en gasprijzen. Waar in het vierde kwartaal van 2014 een vat ruwe Brent-olie gemiddeld nog 77 dollar opbracht, was dit in het vierde kwart van 2015 slechts 44 dollar. De gemiddelde Henry Hub gas prijs kelderde van 4,04 dollar in het laatste kwartaal van 2014 naar 2,27 dollar in het laatste kwart van 2015.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

6 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

oedkope katalysator voor 4 Gwaterstofproductie

ower-to-Protein: alles over 7 Phet maken van eiwitten uit afvalwater

Hoe mooi zou het zijn om met zonne- of windenergie waterstof te kunnen maken uit water? Dat is nu al wel mogelijk, maar daarbij zijn materialen als platina nodig, en die zijn schaars en duur.

Daardoor is deze technologie niet geschikt om wereldwijd op grote schaal toe te passen. De onderzoeksgroep van prof. dr.

Joost Reek van het Van ’t Hoff Institute for Molecular Sciences van de UvA heeft nu echter een goedkope katalysator ontwikkeld die geschikt is voor efficiënte waterstofproductie.

Het Power-to-Proteinconcept staat volop in de belangstelling. Uit grondstoffen die afkomstig zijn uit ons eigen afvalwater – denk aan ammonium, koolzuurgas en waterstof (als ‘power’) – kunnen via dit concept heel efficiënt eiwitten worden geproduceerd.

Daarvoor wordt een speciale groep bacteriën ingezet: zij maken zogeheten single cell protein (SCP), zeg maar bacterieceleiwit.

asinfrastructuur kan 5 Gworden ingezet voor offshore windenergie

Onderzoek van RUG-hoogleraar Catrinus Jepma in opdracht van Energy Delta Institute wees uit dat het mogelijk is offshore windenergie op een offshore olie of gasplatform om te zetten in waterstofgas. Voordeel van deze methode is dat de bestaande gasinfrastructuur kan worden gebruikt om het waterstofgas aan land te krijgen.

lielanden voorspellen 6 Oolieprijs niet accuraat

De olieproducerende landen voorspellen de olieprijs steeds minder accuraat. Ze gingen voor 2015 uit van een gemiddelde olieprijs van 95 dollar per vat, terwijl de daadwerkelijke prijs 49 dollar was. De voorspelling is voor de olielanden van belang, omdat ze er hun overheidsbudgetten op baseren.

infrabedrijven samen 8 Goprote zoek naar verduurzaming

Binnen het platform Groene Netten gaan zeven grote infrastructuurbeheerders uit de energiesector, telecom en spoorwegen samen op zoek naar verduurzaming. Het gaat om emissiebesparing, het inkopen van duurzame energie en circulair- en eerlijk materiaalgebruik voor aanleg, beheer en onderhoud van netten.

9

AkzoNobel

trots op duurzame bijdrage aan Dreamliner KLM

De Boeing 787 Dreamliner kost twintig procent minder brandstof dan zijn voorgangers. Daardoor levert de aankoop van dit toestel voor KLM een mooie bijdrage aan de doelstelling om twintig procent lagere CO2-uitstoot te realiseren in 2020. AkzoNobel draagt ook een steentje bij met haar innovatieve basis- en blanke lak.

ronnen drinkwater 10 BDordrecht veilig

Drinkwaterbedrijf Evides reageerde op meldingen in de media over verontreiniging van het grondwater rond DuPont/Chemours.

Hoewel deze verontreiniging ook voorkomt op het terrein van Evides in Baanhoek, laat Evides weten dat die niet in contact staat met de voorraden.

UTILITIES 7 nr. 2 - maart 2016

infostroom DNB wil CO2-uitstoot terugdringen De Nederlandsche Bank (DNB) ziet de energietransitie als een van de belangrijkste langetermijnuitdagingen voor de economie en vindt dat het Energieakkoord moet worden aangescherpt. ‘De CO2-uitstoot is, na enkele jaren van daling, recentelijk weer gestegen. De Nederlandse economie is gespecialiseerd in CO2-intensieve processen. Dit betekent dat de Nederlandse economie relatief sterk kan worden geraakt door klimaatbeleid, onder andere via de concurrentiepositie.’

Daarbij geldt volgens de DNB dat hoe sneller de overgang moet worden gemaakt, des te groter de kans op schoksgewijze aanpassing is. Een abrupte overgang kan de economische groei schaden. Grote delen van de productie- en infrastructuur in Nederland zijn verbonden met het gebruik van fossiele brandstoffen. Ook de financiële stabiliteit kan worden geraakt via afschrijvingen op bestaande activa.

Recordinvesteringen TenneT TenneT heeft in 2015 grote vooruitgang geboekt bij de verdere integratie van de Noordwest-Europese elektriciteitsmarkt en het faciliteren van de overgang naar een duurzame energievoorziening. De Nederlandse overheid wil TenneT aanwijzen als ontwikkelaar, bouwer en beheerder van een net op zee dat tussen nu en 2023 3.500 megawatt aan duurzame windenergie voor Nederland aan land gaat brengen.

In Duitsland heeft TenneT vijf nieuwe offshore-netaansluitingen (gelijkstroom) opgeleverd, waardoor de totale beschikbare capaciteit voor het transporteren van op zee opge-

wekte windenergie nu 4.300 megawatt bedraagt. In 2019 zal TenneT naar verwachting 7.100 megawatt aan offshoreaansluitingscapaciteit gereed hebben, ruim voldoende voor de 6.500 megawatt aan opgesteld windvermogen die de Duitse regering in 2020 op zee beschikbaar wil hebben.

In de komende tien jaar gaat TenneT naar verwachting circa 22 miljard euro investeren in onshore en offshore infrastructuur. Extra capaciteit zal congestie op het net – bijvoorbeeld op dagen met veel wind – voorkomen, en maakt het mogelijk om energie verder te transporteren naar de verbruikscentra.

Grotere rol wind in energievoorziening De opwekking van elektriciteit door windmolens is vorig jaar met bijna twintig procent gegroeid. In 2015 werd daarmee ruim de helft van het totaal aan hernieuwbare elektriciteit opgewekt door windmolens.

In 2015 werd 13 miljard kilowattuur elektriciteit geproduceerd (genormaliseerd) uit hernieuwbare bronnen. Dit komt overeen met ongeveer 11 procent van het totale verbruik van elektriciteit in Nederland, een procentpunt meer dan vorig jaar. Naast een groeiende productie met windmolens nam ook die met waterkracht en met name zonnepanelen toe, al bleef de bijdrage bescheiden. De productie van elektriciteit uit biomassa bleef nagenoeg gelijk.

Windmolens produceerden in 2015 in totaal bijna 7 miljard kilowattuur elektriciteit en dat is ongeveer 20 procent meer dan in 2014. De molens op zee worden hierin steeds belangrijker maar ook op land neemt de productie sterk toe. De toename in 2015 is vooral toe te schrijven aan de groei van de capaciteit die uitkwam op 3.400 megawatt. Op land is de capaciteit met 380 megawatt gegroeid naar 3 000 megawatt; op zee met 130 megawatt naar 360 megawatt.

8 UTILITIES nr. 2 - maart 2015

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

Levensduur electrolyzers in kaart VoltaChem co-initiator ECN (Energieonderzoek Centrum Nederland) en Hydron Energy starten een project om de levensduur van electrolyzers in kaart te brengen. Het uiteindelijke doel van het zogenaamde ELECTRE project is het verlagen van de kosten van electrolyzers, zodat de productie van waterstof uit elektriciteit een aantrekkelijke optie wordt voor de chemische industrie.

Het onderzoek heeft betrekking op de PEM (Proton Exchange Membrane) electrolyzer. De PEM electrolyzer technologie wordt beschouwd als de belangrijkste technologie voor de toe-

komst om waterstof uit elektriciteit te halen. Waterstof kan vervolgens weer worden gebruikt bij zowel het benutten als opslaan van (overtollige) energie uit hernieuwbare bronnen.

Voorlopig brengen electrolyzers hoge kosten met zich mee. Dit komt doordat de componenten, zoals katalysatoren, metalen en membranen, vrij prijzig zijn. Door te onderzoeken hoe de levensduur van het apparaat kan worden verlengd, willen ECN en Hydron Energy de kosten drukken, zodat electrolyzers in de toekomst een goed alternatief kunnen vormen voor andere vormen van energieopslag.

D66 wil verbod op winnen schaliegas D66 Tweede Kamerlid Stientje van Veldhoven wil een wettelijk verbod op het winnen van schaliegas. D66 wil bovendien niet dat gebieden worden aangewezen voor schaliegaswinning in de toekomst.

Van Veldhoven: ‘Uit onderzoek blijkt dat het winnen van schaliegas veel onzekerheid en risico’s met zich meebrengt en weinig oplevert. Er zijn geen goede oplossingen voor het vervuilde afvalwater en er zijn risico’s met betrekking tot aardbevingen en vervuiling van drinkwater. Bovendien is het slecht voor het milieu en natuur. Omwonenden maken zich zorgen over de overlast en dalende huizenprijzen. Deze nadelen wegen wat D66 betreft niet op tegen de beperkte opbrengsten van schaliegas.’ Als minister Kamp niet zelf de Mijnbouwwet aanpast, dan komt D66 zelf met een voorstel om de wet aan te passen.

Met een wettelijk verbod op schaliegas kan de minister vergunningsaanvragen weigeren om nu of in de toekomst schaliegas te winnen. Op dit moment is die wettelijke basis er niet. Er is alleen politiek bepaald dat tot 2020 geen schaliegas mag worden gewonnen.

TU Delft test herlaadbare thuisbatterij Onderzoekers van de TU Delft voeren, in samenwerking met Eneco, drie projecten uit op het gebied van herlaadbare thuisbatterijen. De onderzoeksgroep DC systems, Energy Conversion & Storage van professor Pavol Bauer evalueert dit type batterij op drie terreinen: bruikbaarheid voor intelligent energiebeheer, het opladen van elektrische voertuigen en gelijkstroomtechnologie.

Door een batterijsysteem te gebruiken in combinatie met zonnepanelen (PV-modules), kunnen de productie en opslag van energie gedistribueerd plaatsvinden zonder centrale energiecentrales. Voor het onderzoeks naar intelligent energiebeheer wordt een huishoudelijke installatie in Nederland nagebootst.

Het doel is om te evalueren hoe effectief de thuisbatterij is voor intelligent energiebeheer. Het PV-batterijsysteem zal worden beoordeeld op implementatiekosten, efficiëntie, terugverdientijd en zelfvoorzienendheid.

Bij het tweede onderzoeksproject ligt de nadruk op de combinatie van elektrische voertuigen (EV’s) en zonne-energie. Het doel is om een zeer efficiënt, modulair, slim oplaadstation voor EV’s te ontwikkelen dat werkt op zonne-energie. Tijdens een demonstratie zal de thuisbatterij worden gebruikt als een van de opslagelementen die reageren op de dynamische prijzen in het elektriciteitsnet.

KORT NIEUWS Boskalis heeft een intentieovereenkomst (LOI) getekend om offshore activiteiten van VolkerWessels over te nemen. Onder de voorgenomen transactie zal Boskalis maritieme en offshore windenergie gerelateerde activiteiten van VolkerWessels overnemen.

Uit berekeningen die actiegroep ABP Fossielvrij heeft laten maken, blijkt dat de waarde van ABP’s beleggingen in ‘s werelds grootste kool-, olie-, en gasbedrijven in het afgelopen jaar is afgenomen met 5,3 miljard euro. Uit de berekeningen blijkt dat ABP haar positie in vijftien bedrijven als Peabody Energy geheel heeft beëindigd en dat beleggingen in bedrijven als Shell (-72 procent), Chevron (-75 procent), Total (-79 procent), en BP (-53 procent) fors zijn afgenomen.

Jan Willem van Hoogstraten (51) is per 1 maart door de minister van Economische Zaken benoemd tot de nieuwe CEO van EBN, de staatsdeelneming die actief is bij het opsporen, produceren, opslaan en verhandelen van olie en gas. In deze rol is Van Hoogstraten de statutair bestuurder van EBN en is hij onderdeel van en geeft leiding aan het directieteam.

De Europese Commissie stopt de procedure waarin werd onderzocht of het Nederlandse energielabel voor woningen wel voldoet aan de Europese regels. Een dreigende boete van 90 miljoen euro per jaar is daarmee van de baan.

uw mailbox?

Al het nineuvoworsoninze nieuwsbrief op Meld u aa

utilities.nl!

UTILITIES 9 nr. 2 - maart 2015

ENERGIE Met de toenemende inpassing van duurzame

energie op het energiesysteem, neemt de volatiliteit van de prijzen toe. Bedrijven die slim inspelen op die pieken en dalen in stroomproductie kunnen daar aardig van profiteren. Erik van Acht van Van Acht Koel- en Vriesopslag ziet dat zijn strategie van flexibel inkopen via APX werkt.

‘Sinds de feed in-tarieven het aandeel zonne-energie in Duitsland enorm vergrootten, ontstaan met name overdag grote pieken in de productie. Door daarop in te spelen, zijn enorme kosten te besparen.’

Koelopslag profiteert van volatiele energiemarkt Ondernemen zit Erik van Acht in het bloed. Het familiebedrijf begon in 1930 met de teelt en handel in fruit, maar is zich gaandeweg steeds meer gaan toeleggen op de gekoelde opslag van agrarische producten.

Inmiddels heeft Van Acht Koel- en Vriesopslag een oppervlakte van tienduizend vierkante meter. In vijftig koelcellen kunnen producten zoals Chinese kool, knoflook, pootaardappels, maar ook aardbeiplanten, boomkwekerij producten en hard fruit worden opgeslagen. ‘Bij appels halen we een truc uit’, zegt Van Acht. ‘Door het zuurstofgehalte te verlagen naar bijna nul en tegelijkertijd te koelen, blijven de appels veel langer goed. De koelcel waar dit gebeurt mag overigens niet zomaar worden geopend omdat het lage zuurstofgehalte een gevaar vormt voor mensen.’ Speciaal voor dit soort producten heeft het bedrijf zogenaamde ultra low oxygen koelcellen waarin niet alleen het zuurstofgehalte kan worden geregeld, maar ook de aanwezigheid van koolstofdioxide en stikstof. Zelfs de luchtvochtigheid kan worden gestuurd, wat bijvoorbeeld nodig is om een ijslaagje te krijgen op wor 10 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

tels die de basis vormen voor witlof.

De opslag van agrarische producten is niet geheel verrassend seizoensgebonden, maar Van Acht gaat creatief om met de normaal gesproken stille zomerperiode. ‘Dan slaan we producten van de Marsfabriek op zodat de chocolade niet gaat smelten of melk van FrieslandCampina.’

Koelen Het energieverbruik van het bedrijf is heel wisselend, maar in ieder geval groot genoeg om de aandacht van Van Acht te vragen.

‘Het klinkt misschien gek, maar wij verbruiken meer energie dan een gemiddeld vrieshuis’, zegt hij. ‘Appels blijven bijvoorbeeld warmte produceren, wat we constant moeten wegkoelen en hetzelfde geldt voor de andere levende have. Alles wat groeit of rijpt, produceert warmte, terwijl producten zoals patat of ijs in de vrieshuizen maar één keer hoeft te worden gekoeld. Daar ontsnapt alleen warmte als er deuren worden geopend of mensen rondlopen, maar dat is veel eenvoudiger te regelen.

Ook het balanceren van de energievraag is in vrieshuizen veel eenvoudiger. Zij kunnen extra diep koelen op momenten dat het aanbod hoog

is en de prijs navenant laag. Op het moment dat de energieprijzen weer stijgen, schakelen ze hun compressors af en kunnen ze de temperatuur langzaam laten oplopen.’

Onbalansmarkt Die luxe heeft Van Acht (nog) niet. Alhoewel dat binnenkort wel zal veranderen.

‘Voor de koeling gebruiken we drie clusters van acht compressoren. Nu kunnen we die, als gehele installatie wel uitzetten, maar dat is tot nog toe een keuze tussen aan of uit. Dat is ten eerste niet de meest efficiënte manier van regelen wat betreft de energiebalans, maar bovendien is zo’n start/stop-regime ook niet goed voor de levensduur van de compressoren. Met een slimme besturing zou je het juiste aantal compressoren laten draaien o afhankelijk van de balans van de grens dat het product er niet onder leidt en de kilowattuurprijs van dat moment op de onbalansmarkt. Die besturing laten we momenteel ontwikkelen en ik denk dat het niet lang duurt voordat we deze in kunnen zetten.’ Want dat het koelhuis geld kan verdienen met de onbalansmarkt, dat weet Van Acht uit ervaring. ‘Eerlijk gezegd leg

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

ik niks van tevoren vast’, zegt hij. ‘De onbalansmarkt is zo aantrekkelijk dat het zonde is om vaste contracten af te sluiten. Maar om dat te kunnen doen, moet je wel een flexibele aanbieder hebben die je inzicht kan geven in de dag- of uurprijzen.’

Die aanbieder is Powerhouse, een dochter van Essent die oorspronkelijk begon als tussenpersoon voor glastuinbouwers. ‘Kwekers hebben warmte en CO2 nodig voor hun planten en produceren elektriciteit als bijproduct. Door snel te schake-

grafiek tevoorschijn met de stroomprijzen van de dag. Wat opvalt is dat de pieken en dalen gedurende de dag redelijk groot zijn. De software die Powerhouse bij zijn diensten levert is zeer geavanceerd en zorgt ervoor dat Van Acht alleen betaalt voor de energie die hij heeft afgenomen tegen de juiste tarieven. ‘De kracht van het systeem van Powerhouse is dat het volkomen transparant is. Je betaalt een vaste vergoeding en hoe meer risico je neemt, hoe lager de vergoeding wordt. Het is echter ook

Sinds de feed in-tarieven het aandeel zonne-energie in Duitsland enorm vergrootten, ontstaan vaker overdag grote pieken in de productie. len tussen inkoop als de elektriciteitsprijs laag is en verkoop als deze piekt, verdient de glastuinbouw een behoorlijke boterham. Die luxe heb ik niet, maar ik kan wel snel afschakelen op momenten dat de prijzen te hoog zijn of opschakelen zodra de prijzen richting negatief gaan. Door de productiepieken af te zwakken krijg je soms zelfs geld toe voor het afnemen van stroom.’ Van Acht pakt zijn smartphone en tovert direct een

mogelijk om tegen vaste prijzen in te kopen of een combinatie van een deel vast en een deel flexibel. Hoe meer het risico richting Powerhouse schuift, hoe hoger de opslag wordt.

Ik zie wat ik wanneer heb verbruikt en weet dus zeker dat ik alleen betaal voor wat ik heb afgenomen.’

Fluctuaties Dat deze manier van inkoop de toekomst is voor de grotere energieverbruikers, daarvan

is Van Acht overtuigd. ‘Vroeger dacht men nog in dag- en nachttarieven.

Maar sinds de feed in-tarieven het aandeel zonne-energie in Duitsland enorm vergrootten, ontstaan juist vaker overdag grote pieken in de productie. Ook in Nederland neemt het aandeel zonne-energie toe. Tel daarbij het toenemende windvermogen op en je kunt wel voorspellen dat de fluctuaties in aanbod, en dus in prijzen, nog groter worden.

Bedrijven die hun energievraag kunnen aanpassen aan het aanbod, kunnen echt geld gaan verdienen. Dat betekent wel dat je je gebruiksprofiel goed moet kennen. En je elektrische machines of apparatuur moet zijn aangepast op een wisselende belasting.’

Overigens laat Van Acht geen kans onbenut om energie te besparen.

Het kantoor in het Brabantse SintOedenrode dat aan de koelopslagruimtes vast zit heeft driedubbele beglazing, wordt volledig verlicht met LED en heeft geen verwarmingsketel.

‘Het is natuurlijk vreemd om warmte op te wekken terwijl je in je proces warmte wegvloeit naar de buitenlucht. Energiebesparing betekent niets anders dan logisch nadenken. Soms

UTILITIES 11 nr. 2 - maart 2016

Registreer u voor uw gratis bezoek met code: 106

U vindt er uw oplossing op maat op vlak van: Industrieel onderhoud | Asset management | Pompinstallaties | Productiebetrouwbaarheid | Uitrusting voor industriële processing Alle grote spelers en innovaties op 1 locatie en 2 beursdagen

20 & 21 april 2016 | Antwerp Expo MAIN MEDIA & CATALOGUE PARTNERS

MEDIA PARTNERS

KNOWLEDGE PARTNERS

STRUCTURAL MEDIA PARTNERS

op www.easyfairs.com/mai-pumps2016

185x132_Adv_MainPva_106NL.indd 1

25/01/16 14:05

Dé Hardware voor Energie Management Door de decentrale opwekking, duurzamere omgang met energie en de voortgang van techniek zal er steeds meer gemeten en beveiligd worden. Belangrijke stimulatoren hierbij zijn het Europese streven voor het behalen van 20% energiereductie in 2020 en de richtlijnen om structurele energiebesparing te realiseren geformuleerd in de norm ISO 50001.

Energie management begint in de basis met correct meten van stroom en spanning. ELEQ biedt hiervoor de oplossing; de Energie Management Lijn. De producten uit de Energie Management Lijn zijn ideaal voor toepassing in alle energie management projecten, zowel in bestaande installaties als in nieuwbouw.

• Deelbare Stroomtransformatoren ° Compact en nauwkeurig • Gezekerde Spanningsaftakklemmen voor Rail en Kabel ° Geen ongezekerde leiding in de installatie • Stroomtransformator ten behoeve van indirecte kWh meting ° Zeer compact en nauwkeurig Compacte hardware voor het maken van uw kWh-meting op een veilige wijze!

Voor meer informatie kunt u terecht op www.eleq.com of neem contact op met onze verkoopafdeling via sales@eleq.com of telefonisch via +31 (0)521 533 333.

ga je daarin zelfs iets verder dan de wetgevers. We hebben namelijk meer warmte dan het kantoor nodig heeft.

En dus dachten we die warmte te kunnen distribueren naar de naastgelegen pluimveehouderij. Helaas bleek

ervaring op het gebied van techniek, duurzaamheid en ketenefficiency, import en export en energie. Het expertteam waar Van Acht deel van uitmaakt, koopt sinds kort centraal energie in bij Powerhouse. Geen

Veel koel- en vrieshuizen willen eerst nog wat experimenteren voordat ze echt hun vertrouwde energie-inkoopbeleid loslaten. de wet milieubeheer zo inflexibel dat de beide bedrijven op 1 milieuvergunning moesten gaan draaien. Dat vonden wij geen goed idee. En dat terwijl we alleen warmte transporteren via een warmtewisselaar. Er komt dus niets van onze producten in aanraking met de kippen.’

Gezamenlijk inkopen Van Acht is lid van het expertteam energie van de Nederlandse Vereniging van Koel- en Vrieshuizen (Nekovri). De vereniging die meer dan honderd koel- en vriesbedrijven onder zijn leden telt, deelt kennis en

onbelangrijke taak gezien de leden van Nekovri gezamenlijk ruim 200 gigawattuur per jaar inkopen.

Van Acht: ‘We kopen al meer dan tien jaar gezamenlijk energie in. Ik zag wel mogelijkheden om in te kopen op op de onbalansmarkt en de APX. Maar niet iedereen koopt al op een dergelijke manier in. Alhoewel ik denk dat de meeste koel- en vrieshuizen uiteindelijk zijn gebaat bij een zo flexibel mogelijke inkoop van energie, durft nog niet iedereen een dergelijk contract aan te gaan. Vandaar dat we onze leden drie pakketten aanbieden.

Bij het eerste pakket zet je meer dan

negentig procent van de energieprijs voor één of twee jaar vast. Voor het overige deel kan men dan alvast kijken hoe het uitpakt als ze op de kortere termijn inkopen. De tweede stap is een vaste prijs voor vijftig tot zeventig procent. Dat contract biedt al meer ruimte om te gaan schakelen tussen vaste en flexibele prijzen. Het uiteindelijke doel is om een contract op bedrijfsniveau af te sluiten waarbij het contract wordt afgestemd op de behoefte. Hoewel ik denk dat onze industrie het meeste profiteert van dat laatste contract, kost het soms best moeite om mensen ervan te overtuigen dat flexibel inkopen de beste keuze is. Wat dat aangaat zijn de best practices nog het meest overtuigende argument.

Als men zelf ziet dat ze tienduizend euro kunnen besparen, wordt men al snel enthousiaster. Toch willen veel koel- en vrieshuizen eerst nog wat experimenteren voordat ze echt hun vertrouwde energie-inkoopbeleid loslaten. Die kans bieden we met de eerste twee pakketten.’ ■

UTILITIES 13 nr. 2 - maart 2016

technologie Holle elektrode zet kooldioxide om in koolmonoxide Onderzoekers van de Universiteit Twente ontwikkelden een holle koperen vezel die kooldioxide (CO2) zeer efficiënt omzet in koolmonoxide (CO). De vezel, die dient als elektrode, is voorzien van talloze minuscule poriën. Door de vezel in een waterbad te plaatsen, er spanning op te zetten en CO2 door de poriën te laten borrelen, kan het CO2 aan de buitenzijde worden omgezet naar CO. Het principe is eenvoudig, maar de efficiëntie en de selectiviteit van de reactie zijn verrassend hoog. Dat komt onder meer doordat de elektrode een groot oppervlak biedt waar de reactie kan plaatsvinden. Een belangrijke innovatie is het geoptimaliseerde grensvlak tussen gas, vloeistof en de koperdeeltjes, met zeer efficiënte toevoer van CO2, en afvoer van het product CO. Vergeleken met de meest geavanceerde koperen elektrodes die momenteel bestaan, is de omzetting ongeveer tien keer zo hoog. De selectiviteit, uitgedrukt in het percentage van de elektronen dat wordt gebruikt om CO2 om te

zetten, is 85 procent, ten opzichte van 35 procent bij bestaande koperen elektrodes. De nieuw ontwikkelde elektrode presteert bovendien beter dan elektrodes die gemaakt zijn van dure edelmetalen als goud of zilver.

De methode kan worden gebruikt voor allerlei chemische processen waarbij een gas moet worden omgezet, met name omdat de manier waarop de vezels worden vervaardigd ook geschikt is voor andere materialen dan koper. Denk bijvoorbeeld

aan zuurstof voor de toepassing in een brandstofcel, of stikstof voor de elektrochemische productie van ammoniak.

De onderzoekers zien een belangrijk toepassingsgebied van de koperelektrodes in de staalindustrie. Daar wordt immers veel CO2 uitgestoten en is er juist behoefte aan CO om ijzererts om te zetten naar ijzer.

Toepassing van de vezels kan hier dus leiden tot een aanzienlijke verduurzamingsslag.

Kooldioxide en water in een stap omgevormd tot koolwaterstof Een team van wetenschappers van de Universiteit van Texas heeft een manier gevonden om kooldioxide en water in één keer om te vormen tot koolwaterstoffen. Met de eenvoudige en goedkope manier van fossiele brandstofproductie wordt het eenvoudiger om kooldioxide opnieuw te gebruiken.

De wetenschappers gebruiken geconcentreerd licht, hitte en hoge druk om de conversie in gang te zetten.

Hiervoor zet men een zogenaamde fotochemische flow reactor in.

De fotochemische reactie wordt opgewekt door geconcentreerd zonlicht. Deze reactie genereert hoog

14 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

energetische overgangsproducten en hitte die de koolstofketenvormende reacties vervolgens op gang brengen.

Op deze manier is er dus maar één stap nodig om koolwaterstoffen te produceren uit kooldioxide en water.

Als bijproduct wordt zuurstof geproduceerd, waardoor het proces volgens de onderzoekers een extra positieve bijdrage levert aan het milieu.

De reactor werkt op temperaturen tussen de 180 en tweehonderd graden Celsius en drukken tot zes bar. De hybride fotochemische en thermochemische katalysator die de wetenschappers gebruikten, is gebaseerd op titaniumdioxide, een wit poeder dat niet

het gehele zichtbare lichtspectrum kan absorberen. De volgende stap in het onderzoek is dan ook een katalysator te vinden die beter aansluit op het volledige spectrum van zonlicht.

Recordefficiëntie met tandem-zonnecellen

Flexibele, plastic zonnecellen zijn een aantrekkelijk alternatief voor de huidige standaard zonnecellen van kristallijn silicium. Door het gebruik van organische materialen

zijn ze makkelijker en goedkoper te produceren en het printbare, buigbare karakter maakt ze zeer breed inzetbaar. De rendementen blijven alleen nog achter bij de siliciumvariant.

Alice Furlan, promovenda in de groep Molecular Materials and Nanosystems van prof. René Janssen aan de faculteit Scheikundige Technologie, heeft in haar promotieonderzoek getest hoe je het best twee of drie verschillende laagjes halfgeleidend plastic kunt combineren. Aangezien elk type plastic een andere kleur licht absorbeert is de gedachte dat het combineren ervan een groter deel van het invallende zonlicht benut. Furlan heeft daarbij onder meer gekeken naar de elektrische verbindingen tussen de

Ultraschone diesel door katalysator op nanoschaal Onderzoekers van de Universiteit Utrecht zijn erin geslaagd om katalysatoren te synthetiseren met een ongekende precisie, op de schaal van nanometers. Deze katalysatoren kunnen worden toegepast om zeer schone diesel te produceren vanuit duurzamere grondstoffen. Deze schone diesel geeft minder uitstoot van fijnstof en kan bijvoorbeeld worden gebruikt in bussen die rijden in dichtbevolkte gebieden.

Utrechtse katalyseonderzoekers Jovana Zecevic en Krijn de Jong ontwikkelden met collega’s van de KU Leuven een nieuwe manier om bifunctionele katalysatoren te maken. Deze katalysatoren hebben twee functies, gerepresenteerd door twee verschillende materialen: metaal (platina) en zeoliet. Moleculen die over deze katalysatoren reageren, worden eerst geactiveerd op het platina en vervolgens doorgestuurd naar het zeoliet, dat voor de daadwerkelijke

reactie zorgt. Als het platina aanwezig is als zeer kleine deeltjes in het zeoliet, verlopen de reacties niet optimaal en worden de moleculen tot te kleine fragmenten gekraakt, waardoor ze niet meer als diesel kunnen worden gebruikt. De onderzoekers slaagden erin om de platinadeeltjes naast het zeoliet te plaatsen op een hulpstof, waardoor het proces optimaal verloopt en er meer ultraschone diesel wordt verkregen.

“Om dergelijke kleine deeltjes te bekijken en het succes van onze synthese-strategie te bevestigen, hebben we een speciaal gereedschap gebruikt”, aldus Zecevic. Met technieken gebaseerd op elektronenmicroscopie hadden ze volledig zicht op de plaats waar ze het platina neerzetten: op het zeoliet of op de hulpstof. Deze nieuwe katalysatoren kunnen hun nut bewijzen door grote moleculen uit biomassa of uit aardgas om te zetten.

verschillende laagjes – daar zijn de verliezen het grootst.

De klapper van haar onderzoek realiseerde ze samen met collega’s van de TU Delft. Hierbij combineerde ze de Eindhovense plastic cellen met dunne laagjes amorf silicium tot een zogeheten ‘tandem-zonnecel’. Dit ‘huwelijk’ van twee verschillende soorten absorptiematerialen – silicium en plastic – leidde tot een efficiëntie van 13,2 procent. Nooit eerder haalden zulke cellen zo’n hoog rendement.

Waar het gebruikte plastic vooral sterk absorbeert in het infrarode licht, zet silicium juist vooral licht om uit het zichtbare en ultraviolet gedeelte van het licht. De aanpak combineert zodoende de eerder genoemde voordelen van plastics, met de brede absorptie van silicium.

Goedkope katalysator voor waterstofproductie De onderzoeksgroep van Joost Reek van het Van ’t Hoff Institute for Molecular Sciences van de UvA ontwikkelde een goedkope katalysator die geschikt is voor efficiënte waterstofproductie. De onderzoekers lieten zich daarbij inspireren door de natuur. Daarin produceren zogenoemde hydrogenase enzymen waterstof, bijna net zo goed als platina. Helaas zijn zulke enzymen lastig te isoleren en ze werken ook niet goed in aanwezigheid van zuurstof. Door goed naar de structuur van het natuurlijke enzym te kijken, wisten de onderzoekers een katalysator te maken die erg lijkt op het actieve centrum van het enzym.

Hun katalysator doet het echter wel prima bij aanwezigheid van zuurstof.

De katalysator is gebaseerd op ijzer en daardoor een belangrijke stap voor de grootschalige toepassing als waterstofgenerator. De Amsterdamse katalysator is bovendien de eerste die goed werkt in water, terwijl eerder ontwikkelde enzym-achtige katalysatoren alleen in organische oplosmiddelen werkten.

UTILITIES 15 nr. 2 - maart 2016

WATER Industriewater Eerbeek levert binnenkort zowel

proceswater als biogas aan Papierproducent DS Smit De Hoop. Daarmee gaat een lang gekoesterde wens in vervulling. ‘Dat is alleen gelukt door de water- en biogasteruglevering integraal op te pakken’, aldus Frits Hulshof. Ook een voordeel was dat Liander de investering deed voor zowel de gas als de waterpijpleiding.

Tekst: Harmen Weijer

Papierfabriek krijgt bruikbaar water én biogas In de ‘papierhoofdstad’ van Nederland, Eerbeek, hebben papierproducent DS Smith De Hoop en Industriewater Eerbeek elkaar op meerdere fronten gevonden. Op een slimme wijze, volgens eigen zeggen zelfs uniek in de wereld, is het water zo goed gezuiverd, dat het weer kan worden gebruikt in het papierproductieproces van DS Smith. Maar daarbij blijft het niet: ook het biogas dat door Industriewater al decennia

Eerbeek. Sterker nog: de waterzuiveringsinstallatie is door de fabrieken opgericht om hun afvalwater te zuiveren. Van de inmiddels drie overgebleven papierfabrieken heeft DS Smith De Hoop aangegeven minder vers grondwater te willen gaan inzetten.

Naarmate de milieueisen voor watergebruik steeds strenger zijn geworden, is DS Smith steeds verder op zoek gegaan naar slimmere oplossingen, vertelt Alfons Koelen,

Wij hebben de afgelopen jaren vooral gekeken hoe we met onze zuivering meer financiële opbrengsten zouden kunnen genereren in plaats van alleen kosten te verlagen.

water per ton papier, lager kan in ons geval niet, zonder dat dit negatief is voor onze procesvoering.’

Ook bij Industriewater Eerbeek is de focus verschoven, vertelt directeur Walter Hulshof. ‘Door wetgeving hebben we de afgelopen decennia van alles gedaan om aan de milieueisen te voldoen. Denk bijvoorbeeld hierbij aan de anaerobe zuivering van Pacques, waarmee we in 1985 in de papierindustrie de tweede ter wereld waren. Wij hebben de afgelopen jaren vooral gekeken hoe we met onze zuivering meer financiële opbrengsten zouden kunnen genereren in plaats van alleen kosten te verlagen.’

Minder calcium Een van de wordt opgewekt uit het afvalwater, wordt via een extra gasleiding geleverd aan DS Smith. Alleen dankzij deze integrale aanpak is het project financieel levensvatbaar voor beide bedrijven. Zo boren beide bedrijven meer duurzame energiebronnen aan en dragen zij bij aan de biodiversiteit.

Opbrengsten Al sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw is er een nauwe band tussen Industriewater Eerbeek en de papierfabrieken in 16 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

manager Operations Development & Innovation bij DS Smith De Hoop.

‘Om papier te maken is veel water nodig, dus is het goed te kijken naar het verlagen van die kosten. Daar komt nog bij dat we nabij een Natura 2000-gebied liggen. Alles wat wij daarop kunnen besparen, komt ten goede aan dat gebied. Inmiddels zitten we bij die besparing wel op het punt dat verder waterbesparing nadelig is voor het productieproces. Wij verbruiken nu vijf tot 5,5 kubieke meter

mogelijkheden is gezuiverd water retour te laten gaan naar DS Smith.

‘Die wens hebben we al jaren, maar we kwamen niet tot een juiste zuivering van het water’, zegt Koelen. ‘Dat is nodig omdat het gezuiverde water van Industriewater niet direct te hergebruiken is in het papierproces.’ Er doemden enkele obstakels op die een dergelijke wens moeilijk tot vervulling konden laten komen. Op technisch vlak was de belangrijkste hobbel: hoe krijg ik het kalkgehalte laag genoeg

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

om het gezuiverde water gelijk te maken aan vers water? ‘Dat kun je op een chemische manier doen, met natronloog of kalkmelk’, vertelt Hulshof. ‘Maar wij willen ons water niet op die manier zuiveren.’

Daarop is Industriewater Eerbeek aan de slag gegaan met een even simpele als doeltreffende fysisch-chemische reactie. ‘Water is zwaar verzadigd met calcium. In het papierproces zorgt calcium onder andere voor verstopping van sproeiers, die de machines en hun bekleding schoonhouden. Calcium moet er dus zo veel mogelijk uit. Dat is mogelijk door de balans van bicarbonaat, CO2 en calciumcarbonaat in het water te verstoren. Wij doen dat in ons proces door CO2 te strippen, waardoor het

calcium neerslaat in de zuiveringsbekkens.’

Om dat proces te kunnen aantonen is Hulshof in het lab van Industriewater zelfs aan de slag gegaan met vijf aaneengesloten melkpakken. ‘We kregen het wel voor elkaar in batch, maar niet in een continu proces. Totdat ik dacht: ik maak vijf kleine aaneengeschakelde ‘reactoren’, door in ons lab vijf melkpakken aan elkaar te knopen.

Dat bleek te werken: door ze achter elkaar te zetten en in iedere reactor weer steeds meer calcium te laten neerslaan is het water aan het eind van de vijfde reactor voldoende vrij van calcium.’

Om dat principe op grote schaal aan te tonen, is in 2013 een grootschalige proef uitgevoerd. Dankzij de subsidie-

DUURZAAM ONDERNEMEN Kansen om te innoveren en nieuwe markten aan te boren: dat biedt duurzaamheid aan ondernemend Nederland. Het resultaat is: economische groei, winst voor het milieu én een duurzame bedrijfsvoering. De overheid ondersteunt dagelijks honderden organisaties met financiering, kennis en partners. Voor al deze organisaties is de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland het eerste aanspreekpunt. Ook voor het signaleren en attenderen van beleidsmakers op verbetering van wet- en regelgeving. Meer informatie over duurzaam ondernemen: www.rvo.nl/duurzaamondernemen.ding International Relations and International Organization.

regeling Biodiversiteit & Bedrijfsleven, die door RVO.nl werd uitgevoerd, is voor deze opschaling 3,5 ton euro beschikbaar gekomen. ‘Deze technologie is weliswaar bekend, maar wordt voor zover wij weten in de waterzuivering nog nergens ter wereld op deze schaal, op een stabiele manier én onderhoudsvrij toegepast. Daarom was de proef heel hard nodig, al hebben we regelmatig op het punt gestaan het bijltje er bij neer te gooien. Maar vanuit RVO en EZ is er altijd vertrouwen en ondersteuning geweest in een goede afloop.’

Full scale Uiteindelijk heeft de proef geresulteerd in een full scale installatie van vijf zuiveringsbekkens op het terrein van Industriewater Eerbeek. Deze installatie produceert vanaf april dit jaar tweehonderd kubieke meter water per uur. Het water is van een hardheidsgraad die laag genoeg is om in allerlei fasen in het proces van DS Smith te kunnen worden ingebracht. ‘Daardoor hoeven we ca honderd kuub per uur minder water te onttrekken uit de bodem.

Daarnaast gebruiken we honderd kuub water per uur voor verdunning.’

Dat alles tezamen heeft niet alleen

UTILITIES 17 nr. 2 - maart 2016

financiële maar ook procesvoordelen, vertelt Koelen. ‘De vervuilingsgraad in ons proces gaat omlaag. Dat heeft positieve gevolgen voor bijvoorbeeld de sterkte van ons papier. En omdat we verdunnen is er minder biologische activiteit in het water, waardoor de efficiency van de machines verbetert. Ook werken de chemische hulpmiddelen beter in het proces dankzij de inzet van het gezuiverde water.’

Biogas-installatie Dat zijn allemaal voordelen die niet makkelijk te vangen zijn in euro’s, maar het levert naar schatting enkele tienduizenden euro’s voordeel op. Niet voldoende om een business case op te laten draaien. Door het echter te combineren met het leveren van biogas van Industriewater Eerbeek aan DS Smith werd het wel financieel moge 18 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

lijk. Hulshof: ‘Wij produceren al sinds 1985 in onze anaerobe reactor biogas.

Daarmee wekken we in onze gasmotoren jaarlijks circa 10 MWh stroom op.

Eén derde gebruiken zelf, twee derde verkopen we. Maar die gasmotoren hebben geen goed rendement. Het biogas zou, als aardgasvervanger, veel efficiënter gebruikt kunnen worden door DS Smith.’

DS Smith heeft op zijn terrein in Eerbeek namelijk een eigen warmtekrachtinstallatie, die de fabriek van warmte en stroom voorziet.

Koelen: ‘Door biogas af te nemen van Industriewater besparen we 3,6 miljoen m3 aardgas-equivalenten. Dat scheelt bij ons netto 5500 ton CO2-uitstoot.’

Netbeheerder Er lag nog wel een andere hobbel voor het project: wie gaat de pijpleidingen van circa 3,5

km tussen Industriewater en DS Smith aanleggen en exploiteren? ‘Doordat we het op dat moment integraal gingen benaderen, dus water- en biogaslevering tezamen, werd het financieel interessant’, zegt Hulshof. Dat was ook het moment dat netbeheerder Liander bereid is gevonden om een gas- én een waterleiding aan te leggen en te exploiteren. ‘Dat Liander DGO (Duurzame Gebiedsontwikkeling) hiertoe bereid is gevonden, vinden wij heel belangrijk’, zegt Hulshof. ‘Deze leidingen gaan namelijk door het publieke domein; dan is het goed dat het beheer ligt bij een onafhankelijke netbeheerder.’

Alle infrastructuur en installaties zijn er inmiddels klaar voor. De levering van zowel gas als water gaat per april starten. Daarmee gaat een lang gekoesterde wens in vervulling. ‘Dat is alleen gelukt door de water- en biogasteruglevering integraal op te pakken’, aldus Hulshof.

Op het hoofdkantoor in GrootBrittannië heeft het project de nodige aandacht gekregen. ‘De redelijke terugverdientijd en de duurzame aanpak heeft daarvoor gezorgd. Want als het hier goed werkt, dan is het wellicht te kopiëren bij andere locaties van DS Smith’, aldus Koelen. ■

ENERGIE

UTILITIES 19 nr. 2 - maart 2016

ENERGIE Ameland dient de komende jaren als de

proeftuin voor de energietransitie. De burgemeester van Ameland wil het eiland namelijk in 2020 zelfvoorzienend maken in zijn energievraag. Energieonderzoekscluster EnTranCe probeert het energiesysteem van Ameland zoveel mogelijk in balans te brengen zodat energiebesparing, duurzame energie en schoon fossiel worden toegepast waar ze het meeste economische en ecologische rendement brengen.

Ameland als proeftuin voor energietransitie De energietransitie is in volle gang en de eerste slachtoffers melden zich al bij de eerste hulp. De grote energiebedrijven noteren forse verliezen en schrijven steeds meer van hun assets af. De huidige energietarieven zijn gunstig voor de gebruiker maar houden tegelijkertijd investeringen tegen in nieuwe, duurzame opwekcapaciteit.

De enige energiebron die onder de huidige omstandigheden floreert, is kolenenergie. De CO2-doelstellingen die 21 landen in Parijs hebben vastgelegd, vergen echter een vergaande decarbonisering van de energiemix.

De energietransitie is ingezet, maar de weg ligt nog vol obstakels.

Jan Rotmans had het al voorspeld in zijn boek: in het oog van de orkaan.

We zitten in een transitieperiode die gepaard gaat met grote onzekerheden. Dat de gevestigde orde daardoor in het nauw wordt gedreven, is daar een logisch uitvloeisel van. Er is ten slotte geen revolutie zonder slachtoffers. Desondanks kan de pijn wel worden verzacht, maar daarvoor is inzicht en samenwerking nodig vanuit diverse disciplines. Voor het hoofdstuk energievoorziening voor de nabije en verre toekomst zijn de krachten onlangs gebundeld in 20 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

Groningen. Tenminste op het gebied van onderwijs, onderzoek en ondernemen dan. EnTranCe, wat staat voor Energy Transition Centre, maar ook de Engelse vertaling van toegang, bundelt de diverse studies en wetenschappelijke disciplines die zich met energietransitie bezighouden. In onderwijs en onderzoek wordt nauw samengewerkt met bedrijven en publieke organisaties. Het centrum is onderdeel van de Energy Academy Europe en valt onder de auspiciën van Hanze Hogeschool Groningen.

Maar ook Rijksuniversiteit Groningen en de Nederlandse energieonderzoeksinstituten werken mee aan de talloze onderzoeken. En om de opzet compleet te maken: er zijn ook tal van private partijen bij het instituut betrokken, waaronder initiatiefnemers GasTerra en Gasunie.

Proeftuin Misschien nog wel het meest in het oog springend is de proeftuin die de onderzoeksactiviteiten van EnTranCe bundelt. Die proeftuin wordt aangesproken door de burgemeester van Ameland om het eiland in 2020 zelfvoorzienend te maken in zijn energievraag. Nu is die ambitie, zeker op de korte ter-

mijn, iets te hoog gegrepen. Maar de partijen die bij EnTranCe zijn betrokken, grepen wel de kans aan om het energiesysteem van Ameland zoveel mogelijk in balans te brengen zodat energiebesparing, duurzame energie en schoon fossiel worden toegepast waar ze het meeste economische en ecologische rendement brengen.

Hans Overdiep, manager energietransitie bij GasTerra, geeft inzicht in de grove lijnen van de proeftuin.

‘Eenvoudig gezegd heeft Ameland de traditionele infrastructuur voor zijn energievoorziening. Ieder huishouden is aangesloten op zowel het gasnet als het elektriciteitsnet. Om tegemoet te komen aan de wens van de gemeente Ameland gaat dat eenvoudige schema behoorlijk op de schop. Alhoewel de initiële wens was om het eiland helemaal autarkisch in te richten, hebben de betrokken partijen de gemeente vooralsnog ervan kunnen overtuigen dat het slimmer is om de gasverbinding en de elektriciteitskabel nog in stand te houden.’

Zonnepark Desondanks zijn de plannen redelijk ver gaand, maar misschien nog wel belangrijker is dat ook goed is nagedacht over de balancering

van het energiesysteem. Overdiep: ‘De eerste stap die de Amelanders hebben gezet in de verduurzaming van het eiland is de aanleg van een tien hectare groot zonnepark. Dat zonnepark is meteen het grootste van Nederland en voorziet in de elektriciteitsbehoefte van de huishoudens. Om het park zo goed mogelijk te exploiteren en de pieken en dalen in productie op te vangen, komt daar een flexibele schil omheen in de vorm van een smart grid

afvalwaterzuiveringsinstallatie van het eiland. ‘De vergister dient uiteindelijk twee doelen’, licht Overdiep toe. ‘Ten eerste is het organische afval van de 3500 eilandbewoners en de toeristen die het eiland in de zomer overspoelen een rijke bron voor de productie van biogas. Maar in het geval van overproductie van elektriciteit kunnen we er ook voor kiezen om de overtollige elektriciteit om te zetten in waterstofgas. In de hogedrukvergister

De eerste stap die de Amelanders hebben gezet in de verduurzaming van het eiland is de aanleg van een tien hectare groot zonnepark. en diverse opwek- en opslagsystemen.

Zo wordt de nachtelijke stroomvoorziening nu al voor een deel opgevangen door 45 brandstofcellen die over het hele eiland zijn verspreid bij zowel particulieren als bedrijven.’

Een van die brandstofcellen met een redelijk groot vermogen staat bij de Amelander Bierbrouwerij. Het gas dat de brandstofcellen gebruiken is naar verwachting straks voor een deel afkomstig van de hogedrukvergister die kan worden geplaatst bij de

kunnen we dat waterstof methaniseren en zo extra biogas produceren.’

Opslag Een andere optie waar al langer mee wordt geëxperimenteerd is de opslag van overtollige elektriciteit in elektrisch vervoer.

Ook die optie wordt meegenomen in het energiesysteem, binnenkort gaat Ameland over op elektrische bussen.

Het gaat te ver om alleen elektrische auto’s op het eiland toe te laten, het toerisme is immers de belangrijkste

inkomstenbron, maar de eilandbewoners zelf kunnen hun uitstoot terugdringen en tevens helpen bij de balancering van het energiesysteem.

Misschien wel de belangrijkste troef in de gewenste terugdringing van de kooldioxide-uitstoot is de introductie van hybride warmtepompen. ‘Wie het over energie heeft, heeft het al snel over het gebruik van elektriciteit voor elektronische apparatuur, ICT en witgoed’, zegt Overdiep. ‘Men vergeet echter dat we een factor vier meer energie stoppen in het verwarmen van onze huizen en het opwarmen van tapwater voor sanitaire doeleinden. Er is veel te winnen met isolatie en met name bij nieuwbouw zouden nul op de meter-woningen woningen of zelfs energieproducerende woningen de standaard moeten zijn. Voor de bestaande bouw is het doorgaans nog te duur om de benodigde aanpassingen door te voeren om de huizen energieneutraal te krijgen. In die gevallen is een hybride lucht/water warmtepomp een zeer goed alternatief. Zo’n warmtepomp kan tot dicht bij het vriespunt nog voldoende warmte uit de buitenlucht halen. Alleen bij lagere buitentemperaturen springt een gasketel bij om

UTILITIES 21 nr. 2 - maart 2016

hetzelfde comfort te blijven houden als we gewend zijn.’

Sociale innovatie Technisch lijken er dus weinig belemmeringen te zijn om Ameland over vier jaar voor de helft zelfvoorzienend te maken in zijn energievoorziening, maar EnTranCe ziet Ameland nog meer als sociaal economische proeftuin. Lies Oldenhof is programmamanager van EnTranCe en is mede verantwoordelijk voor de samenwerking tussen onderwijs, overheid, onderzoekers, ondernemers en de omgeving. ‘Er

22 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

zijn natuurlijk wel meer pilots op het gebied van smart grids of duurzame energieproeven, maar niet op de schaalgrootte van een compleet eiland. Het commitment dat we verwachten vanuit de lokale bevolking is misschien nog wel de sterkste troef die we in handen hebben. Veel duurzame initiatieven stranden op sociale weerstand. Dat is het duidelijkst te zien bij windturbines waar veel mensen het gevoel hebben dat het ze door de strot wordt geduwd krijgen.

Het nimby-effect treedt daar al snel op, waardoor projecten uitentreuren

worden uitgesteld. Ons onderzoek naar biovergisters in het project Flexigas heeft geholpen inzicht te krijgen in de publieke discussie naar hernieuwbare energie.’

Overdiep: ‘Doordat de gemeente Ameland zelf de vraag heeft neergelegd om zelfvoorzienend te worden, krijgen we veel meer ruimte om het systeem integraal af te stemmen. Het zou best kunnen dat de energierekening per hoofd van de bevolking iets omhoog gaat, maar omdat men de regie in handen heeft, zal dat minder weerstand opwekken. Ameland heeft al een eigen energie coöperatie die de duurzame energiebehoefte van de bevolking kanaliseert.’

Oldenhof vult aan: ‘We noemen het ook wel empowerment: mensen regie in handen geven, waardoor de weerstand afneemt. Daarom zijn in EnTranCe niet alleen de klassieke bètawetenschappen vertegenwoordigd, maar juist ook juristen, psychologen en economen. Technisch zijn er nauwelijks belemmeringen om over te gaan op een koolstofarme energievoorziening, maar tot nog toe leiden ingrepen in het systeem soms tot maatschappelijke onrust. Ook de economische gevolgen zijn niet altijd goed te overzien, waardoor stimuleringsregelingen nog wel eens worden aangepast omdat ze slachtoffer worden van hun eigen succes. Daarnaast

is het de vraag of een technologie wel levensvatbaar is als het overheidsondersteuning nodig heeft. Die kant van de transitie is veel ingewikkelder dan de technische vraag of een koolstofarme energievoorziening mogelijk is.’

Blauwdruk Ook juridisch zit-

antwoorden te krijgen op de vraag hoe processen tot stand komen en hoe je omgaat met maatschappelijke vragen rondom verduurzaming. Onze studenten onderzoeken dan ook alle puzzelstukjes, maar samen met de andere partijen moeten we uiteindelijk tot de juiste puzzel komen.’

ten er nog wel wat haken en ogen aan duurzame energie. Overdiep: ‘Het is nu eenmaal een gegeven dat het democratische systeem dat wij kennen soms beperkend kan werken voor een echte omslag in de energievoorziening. Nu wil ik er niet voor pleiten om de democratie opzij te schuiven, maar je zou wel kunnen kijken in hoeverre wet- en regelgeving in de weg staat om zaken voor elkaar te krijgen. Er loopt dan ook een aanvraag om geheel Ameland als experimenteergebied ruimte te geven zonder bemoeienis van de overheid.

Als we weten wat mogelijk is, kunnen we daarna kijken hoe wet- en regelgeving de verduurzaming van de energievoorziening kan ondersteunen in plaats van tegenwerken.’

Het uiteindelijke doel is een blauwdruk te ontwerpen voor de Nederlandse samenleving. Oldenhof: ‘De geleerde lessen van Ameland, zouden we uiteindelijk kunnen toepassen op een stad van vergelijkbare grootte. Natuurlijk is er geen one size fits all-oplossing, maar we hopen wel

Deltaplan Dat de industrie uiteindelijk een grote rol speelt in de verduurzaming van de energievoorziening, daar is Overdiep van overtuigd. ‘Maar laten we eerst kijken of we het op de meso-schaal van Ameland voor elkaar krijgen de systemen op elkaar aan te sluiten. Tot nog toe heeft energie te weinig aandacht bij de burger en de overheid. Energie is momenteel te goedkoop en de gevolgen van CO2uitstoot zijn in Nederland nog niet merkbaar. Willen we echt een transitie forceren, dan zou er een Deltaplan voor de energievoorziening in het leven moeten worden geroepen. Er zouden echt miljarden moeten worden gealloceerd om het oude systeem om te vormen tot een CO2-arme variant.

Het is de vraag of we als land daartoe bereid zijn.

GasTerra is een gashandelaar, maar ook wij zien dat de rol van aardgas eindig is. Het is nog altijd een veel betere optie dan kolenstroom wat betreft CO2-uitstoot, maar de huidige systemen om koolstofdioxide te

beprijzen werken nog niet voldoende om dat verschil te gelde te maken.

Aardgas of straks biogas kan helpen de transitie eenvoudiger te laten verlopen. Net zoals de elektrische auto vaak nog een range extender nodig heeft om de beperkte actieradius te overbruggen, zo zou aardgas de vraagpieken kunnen opvangen als de duurzame energieopwekking tekort schiet. Natuurlijk staan de volumes biogas momenteel niet in verhouding tot het huidige aardgasgebruik. Als we echter de tien miljard kuub aardgas die de huishoudens nu gebruiken door verregaande isolatie en hybride warmtepompen kunnen terugbrengen naar een paar miljard kuub, dan zou dat op den duur wel met biogas kunnen worden ingevuld.

Zo’n Deltaplan zou inzicht moeten geven in de koers die Nederland de komende jaren gaat varen. Mensen zijn doorgaans best bereid iets meer te betalen voor energie, als ze maar weten waar ze aan toe zijn. De opstellers van zo’n plan moeten dan ook twintig tot dertig jaar vooruit durven kijken en dat vertalen naar beleid. Er zijn al genoeg rapporten en scenario’s geschreven, wij gaan in ieder geval samen met een paar grotere partijen iets concreets op Ameland uitvoeren dat wellicht de blauwdruk wordt voor een deel van de Nederlandse energievoorziening.’ n

UTILITIES 23 nr. 2 - maart 2016

ENERGIE Hoewel er steeds meer initiatieven ontstaan

om laagwaardige warmte nuttig te gebruiken, gooit de industrie nog veel warmte weg. Dat is niet alleen zonde, maar ook niet nodig. Er is inmiddels een nieuwe generatie warmtepompen restwarmte van zo’n zestig graden Celsius kan opwaarderen naar zo’n 120 of in de toekomst zelfs 150/200 graden Celsius. Daarmee wordt de technologie ook interessant voor stoomproductie in de procesindustrie.

Elektrische warmtepomp voor stoomproductie Warmtepompen worden al langer op commerciële schaal ingezet in tal van processen. Ook in de huishoudens kijkt men steeds meer naar lucht/ water warmtepompen als alternatief voor de gasgestookte CV-installatie.

Zo’n installatie haalt warmte uit de buitenlucht en heeft daardoor een veel hoger rendement dan een gasgestookte CV-installatie. Ook in de industrie ziet men steeds vaker mogelijkheden voor de inzet van warmtepompen. Zo zet bierbrouwer Bavaria een warmtepomp in om warmte uit koelwater met een temperatuur van rond de dertig a veertig graden op te waarderen tot zo’n 67 graden Celsius.

‘Die temperatuur is voor sommige processen al hoog genoeg’, zegt innovatiemanager industriële warmte Simon Spoelstra van ECN. ‘Maar in de procesindustrie werkt men vaak met hogere temperaturen en die stap kon tot voor kort niet worden gemaakt met de bestaande technologie.’

Spoelstra is projectleider van het STEPS-project, dat een volgende stap wil maken met de opwaardering van laagwaardige warmtestromen naar hogere temperatuurniveaus. Hierbij ontwikkelen en testen de onderzoekpartners twee technologische 24 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

concepten. Het eerste concept is een compressiewarmtepomp die voortborduurt op een butaanwarmtepomp die in een voorafgaand project is getest. Het tweede concept betreft een thermo-akoestische warmtepomp.

Butaan warmtepomp Eén van de innovaties die het momenteel mogelijk maakt om hogere temperaturen te bereiken is het gebruik van het werkmedium butaan. Geert ten Brink business developer bij Bronswerk licht toe: ‘Een warmtepomp werkt via hetzelfde principe als een koelkast.

Waar je in een koelkast de koude benut, gebruik je bij een warmtepomp juist de warmte. Als een gas wordt gecomprimeerd tot een hogere druk, dan stijgt de condensatie temperatuur. Een warmtepomp maakt van dit verschijnsel gebruik door in een gesloten systeem het aanwezige gas met een compressor in druk te verhogen totdat de temperatuur hoog genoeg is geworden om nuttig te kunnen gebruiken. Nadat de warmte is afgegeven, wordt de druk verlaagd, waardoor weer nieuwe warmte kan worden opgenomen. Het temperatuurbereik is mede afhankelijk van het toegepaste koudemiddel. Veel

industriële warmtepompen gebruiken ammoniak als werkmedium en halen daarmee temperaturen tot ‘slechts’ negentig graden Celsius. Butaan kan bij veel hogere temperaturen worden toegepast waarbij COP’s behaalt worden tussen de 3 en 5 .

Het is niet zo eenvoudig een warmtepomp te bouwen met butaan als werkmedium vanwege de nadelige eigenschap van butaan dat het snel verzadigd raakt, waardoor druppels ontstaan die de compressor beschadigen. De innovatie zit dan ook met name in het voorkomen van die druppelvorming. In het consortium dat aan de nieuwe technologie werkt, zit ook leverancier IBK die een dergelijke warmtepomp kan bouwen. Bronswerk Heat Transfer is betrokken geweest bij de ontwikkeling hiervan via het CATCH-IT project, een voorloper van STEPS. Het bedrijf zette in dit project zijn expertise in als procesintegrator.

Het systeem is geïnstalleerd en getest met succes onder bedrijfscondities bij papierproducent SmurfitKappa’, zegt Ten Brink. IBK ontving daarvoor in 2014 nog de NVKL Koeltrofee. ‘De papierindustrie gebruikt stoom voor het drogen van het papier en houdt daarbij laagwaardige restwarmte over.

Door die warmte van zo’n 64 graden Celsius op te waarderen naar verzadigd stoom met een temperatuur van 115 graden, bespaart Smurfit Kappa veel energie.’

Het consortium, bestaande uit ECN, Bronswerk, IBK en SmurfitKappa bouwde een warmtepompunit met een thermisch vermogen van 209 kilowatt en een COP van 4,27. Ten Brink: ‘In feite is het gebruik van warmtepompen niets nieuws. We hebben het hier over een concept dat voor lagere temperaturen al in veel gebouwen wordt toegepast. We zijn uitgegaan van bestaande componenten die met een kleine aanpassing zijn ingebouwd. Iedere industrie met restwarmte temperaturen van circa zestig graden Celsius en een warmte/ stoom-behoefte tot circa 120 graden Celsius kan met deze warmtepomp veel energie en kosten besparen.

Tevens profiteert deze elektrische warmtepomp van de lage elektriciteitsprijzen en de verduurzaming van de elektriciteitssector. Natuurlijk vergt een dergelijk systeem wel enig maatwerk en is de investering ook behoorlijk. Dergelijke oplossingen zijn dan ook alleen interessant als je een behoorlijke en constante stoomvraag

hebt (tussen twee megawatt en 10+).

Overigens vallen investeringen in warmtepompen wel onder de energieinvesteringsaftrekregeling. Gezien de positieve resultaten die we hebben gehaald bij SmurfitKappa, ligt er voor de industrie een mooie kans om snel energie te besparen en de CO2uitstoot te verkleinen. ‘

Praktijk De rentabiliteit van een investering in een warmtepomp hangt natuurlijk af van de heersende energieprijzen. Daar waar de elektriciteitsprijs al jarenlang relatief laag is, is de olie- en daarmee de gasprijs sterk aan veranderingen onderhevig.

Ton van Haasteren van SmurfitKappa ziet zeker de voordelen van een warmtepomp. Niet alleen heeft het de potentie om energiekosten te verlagen en daarmee de productiekosten.

Ook vanuit maatschappelijke verantwoordelijkheid wil Smurfit Kappa op energie besparen en de CO2 uitstoot verminderen ‘maar met de huidige prijzen is de terugverdientijd gewoon te lang. Toen wij vier jaar geleden in het butaan warmtepomp programma instapten, waren de gasprijzen nog dermate hoog dat de terugverdientijd op zo’n 3,5 jaar lag. Het initiële plan

was dan ook om direct een 2,5 megawatt-installatie aan te leggen omdat een deel van de efficiency nu eenmaal in de schaalgrootte zit. We hebben echter een andere keuze gemaakt omdat de meetresultaten nog onbekend waren. Met de huidige gasprijs is de terugverdientijd bij SmurfitKappa ongeveer vijf jaar. Dat is nu gewoon te lang.’

Het STEPS project ontwikkelt de butaan warmtepomp door met behulp van een nieuw werkmedium en een meertrapscompressie concept.

Hierdoor zijn nog hogere temperaturen (150-160°C) mogelijk met een goed rendement, zodat de toepasbaarheid van warmtepomptechnologie verder wordt vergroot. Verder wordt zoveel mogelijk van standaardcomponenten uitgegaan en de warmtepomp geschikt gemaakt voor grotere vermogens. Daarmee gaan de kosten per geproduceerde megawatt omlaag.

Daarom doet de papierproducent ook mee aan STEPS. ‘Een hogere temperatuurlift kan uiteindelijk ook een hogere efficiency betekenen’, zegt Van Haasteren. ‘Wij gebruiken deze lage drukstoom om ons papier te drogen en hoe hoger de temperatuur is, hoe sneller dat gaat. Om dit zo efficiënt

UTILITIES 25 nr. 2 - maart 2016

Wij zijn uw totaalleverancier voor

de bescherming van uw installatie Al meer dan tachtig jaar ontwikkelt, produceert en levert Santon Switchgear schakelaars voor vele toepassingen en industrieën. Waar het ooit begon met een pakketschakelaar voor het schakelen van gelijkstroom, biedt Santon Circuit Breaker Services tegenwoordig alles op het gebied van vermogensschakelaars, beveiliging van uw installatie en periodiek onderhoud op locatie.

Wij zijn gespecialiseerd in het retrofitten van vermogensschakelaars.

Dit betekent een veilige installatie voor nu en in de toekomst tegen lagere kosten.

Santon Circuit Breaker Services B.V.

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor facts

mogelijk te doen, gebruiken we een tweetraps warmtepomp die stoom produceert van de gewenste 150 graden. Cruciaal in de businesscase van een warmtepomp is de hoeveelheid warmte die je uit je processen kunt halen. Daarvoor kun je de zogenaamde pinch-analyses gebruiken die de energiestromen in je bedrijf in kaart brengen. Voor sommige bedrijven, met veel restwarmtebronnen, kan de technologie nu al uit zonder subsidie, maar voor ons geldt dat nog niet.’

Dat de technologie potentie heeft, dat mag duidelijk zijn. Van Haasteren: ‘Ook de aanpassingen die je in je proces moet doen, vallen mee. Omdat je met butaan als koelmiddel werkt, moet je wel rekening houden met de ATEX-wetgeving. Het gebruik van butaan brengt geen risico’s met zich mee door extra getroffen veiligheidsmaatregelen. Dat is met de proefinstallatie prima gelukt en leverde geen extra druk op de organisatie op. Ik denk alleen dat met name de markt iets volwassener moet worden zodat de prijzen van een warmtepomp concurrerender worden. Maar de onzekerheid over de werking van de technologie in de praktijk hebben we al weggenomen. Als de energieprijzen weer gaan stijgen, zullen we de businesscase nog eens doornemen.

Subsidies nemen we overigens niet mee in die overweging. Hoewel er wel stimulerende maatregelen zijn vanuit de overheid, willen we daar niet te afhankelijk van zijn. Voor ons geldt dat een technologie echter economisch op eigen benen moet staan.’

Geothermie Een andere bron van warmte waar de warmtepomp een verschil kan maken is geothermie.

Spoelstra: ‘Er zijn twee richtingen

voor de inzet van de beoogde warmtepomp. De eerste gaat uit van een industriële restwarmtestroom zoals hiervoor beschreven. De warmtepomp is ook geschikt om de temperatuur van een duurzame warmtebron aan te passen aan de toepassing. Die laatste optie past heel goed bij geothermie. In Nederland worden steeds vaker van dit soort bronnen van diepe aardwarmte aangeboord. De temperatuur van die bronnen ligt tussen de zestig en tweehonderd graden Celsius. Die temperatuur is afhankelijk van de diepte waarop je boort en de locatie. Zodra er warmte wordt onttrokken aan de warmtestroom die bovengronds is gehaald, daalt de temperatuur en zal op een gegeven moment onder het vereiste niveau komen dat nodig is voor stoomproductie. Met een warmtepomp kan de geothermische warmtestroom verder

CONSORTIUM VAN EINDGEBRUIKERS STEPS wordt uitgevoerd door een omvangrijk industrieel consortium onder leiding van penvoerder ECN. Dit consortium bestaat uit eindgebruikers AkzoNobel, Bavaria, Dow, DSM, Heineken, Huntsman, Lamb Weston / Meijer, SmurfitKappa, Warmtebedrijf Rotterdam, technologie leveranciers Bronswerk Heat Transfer, IBK en engineering & consultancy bedrijf IF Technology. Het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT) is betrokken bij de disseminatie van de resultaten naar een breder industrieel platform.

worden uitgekoeld en is stoomproductie wel mogelijk. Op deze wijze wordt optimaal gebruik gemaakt van de geothermische bron waardoor de businesscase voor geothermie voor een aantal sectoren ineens wel sluitend kan worden gemaakt.’

Akoestische warmtepomp Spoelstra heeft ook hoge verwachtingen van een innovatieve technologie waar ECN al een decennium aan werkt: de thermo-akoestische warmtepomp. Deze gebruikt laagfrequente geluidsgolven in een gas in plaats van een compressor en koudemiddel. Deze warmtepomp levert juist op de genoemde temperatuurrange van zo’n tweehonderd graden Celsius opmerkelijk hoge rendementen. In het laboratorium is al een zogenoemd Carnot rendement van 48 procent gehaald. De onderzoekers vestigden daarmee niet alleen een record, maar kregen ook het vertrouwen dat de technologie een oplossing kan bieden voor de hoge temperaturen die nodig zijn in de industrie. Binnen het STEPSproject wordt met name gekeken naar toepassing van restwarmtestromen die in temperatuur dalen. Verwacht wordt dat de thermo-akoestische warmtepomp daar specifieke voordelen zal bieden. n

UTILITIES 27 nr. 2 - maart 2016

De bedenker van de term Cradle to cradle Michael Braungart vatte de opdracht voor de Nederlandse industriewaterbranche goed samen: ‘We moeten producten niet minder slecht maken voor het milieu, maar een positieve bijdrage laten leveren. De Nederlandse industrie neemt de opdracht serieus en sluit steeds vaker de cirkel.

WATER

Watervisie 2016 in teken van circulaire economie

De mondiale situatie in 2030 die Henk Pool schetste was misschien nog wel het meest confronterend.

Momenteel staat de teller op ruim zeven miljard, maar over veertien jaar is de wereldbevolking gegroeid naar zo’n 8,3 miljard personen.

Tegelijkertijd neemt de welvaart in veel voormalige ontwikkelingslanden gestaag toe waardoor er tegen die tijd 45 procent meer energie en ook nog eens vijftig procent meer voedsel nodig is dan we momenteel verbruiken. Om dat voedsel te verbouwen en de dorst te lessen zullen we dertig 28 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

procent meer zoet en schoon water nodig hebben. De directeur R&D van Dow Benelux vraagt zich dan ook hardop af welke bedrijven voldoende maatregelen hebben genomen om hun waterverbruik in 2030 zodanig terug te dringen dat er genoeg overblijft voor consumptie. Want dat de industrie concurreert met landbouw en de burger, moge duidelijk zijn. En omdat diezelfde burger de klant is van de industrie, zal deze het watervraagstuk zeer serieus moeten oppakken.

De uitdagingen die gepaard gaan met een groeiende wereldbevolking en

dreigende klimaatverandering blijven niet beperkt tot water. Ook andere grondstoffen komen onder druk te staan. Om die uitdaging het hoofd te kunnen bieden bedacht Michael Braungart veertien jaar geleden de term Cradle to cradle. Net als in de biosfeer niets verloren gaat, zo zou ook de kunstmatige habitat die de mens heeft geschapen circulair kunnen omgaan met grondstoffen. Waar de vruchten en bladeren van een boom als voedsel dient voor tal van organismen, zo kunnen in de technosfeer afgedankte gebruiksgoederen als basis dienen voor nieuwe goederen.

Water krijgt in deze filosofie een dubbele rol omdat het niet alleen een schaarse grondstof is, maar ook nog eens drager van energie en tal van grondstoffen. Industriewater heeft daarbij nog eens als voordeel dat het vaak een geconcentreerde stroom bevat van grondstoffen die elders in de keten kunnen worden benut.

Watersysteem In het geval van Dow Benelux is waterbesparing en hergebruik de grootste drijfveer om zijn voetafdruk zodanig te beperken dat de bewoners van Terneuzen ook in 2030 nog voldoende zoetwater

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

kunnen gebruiken. Het chemiebedrijf is al meer dan vijftig jaar gevestigd in een gebied met voornamelijk zouten brakwater. Voor verwarming en koeling van de chemische processen of bijvoorbeeld voor het kraken van lichte koolwaterstoffen is schoon zoetwater nodig. Opvallend is dat het bedrijf sinds zijn oprichting in de jaren zeventig enorm is gegroeid, terwijl de inname van zoetwater navenant gelijk is gebleven. Dat kan alleen maar door zeer goed over het gebruik van zoetwater na te denken en zoveel mogelijk de eigen keten te sluiten of andere ketens te betrekken bij de watervraag. Het bedrijf gebruikt bijvoorbeeld effluent uit de waterzuivering van Terneuzen als basis voor zijn industriewater.

Bovendien wordt dat water ook nog eens twee keer gebruikt op het industrieterrein van Dow. ‘Wij zijn er klaar voor om de uitdagingen voor de toekomst het hoofd te bieden’, zegt Pool. ‘Uiteindelijk moet het mogelijk zijn om de onttrekking van zoetwater zelfs tot nul terug te brengen.

Daarvoor is nog wel wat innovatie nodig. Zo zou het helpen als er een efficiënte manier wordt bedacht om brak oppervlaktewater te ontzilten.

Ook zouden we de omgeving kunnen gebruiken om op natuurlijke wijze te ontzilten. Als laatste hebben we ook nog wat extra buffercapaciteit nodig om het watersysteem in Zeeland wat robuuster te maken.’

Eenzelfde uitdaging zag IOI Loders Croklaan Wormerveer, dat palmolie raffineert en fractioneert voor de voedings- en genotmiddelenindustrie.

Voor die processen is schoon water nodig en tot voor kort gebruikte het

nog nodig hadden, zo veel mogelijk te recyclen. In eerste instantie resulteerde dit programma al in een reductie van 25 naar 15 kuub per uur.

Maar het water bevatte aan het einde van de productieketen nog vetzuren en vetdelen.’

Om het water weer op te werken tot een kwaliteit die beter is dan drinkwater installeerde IOI Loders Croklaan een membraanbioreactor gevolgd door ultrafiltratie en

Uiteindelijk moet het mogelijk zijn om de onttrekking van zoetwater zelfs tot nul terug te brengen. Daarvoor is nog wel wat innovatie nodig. bedrijf alleen leidingwater. Process engineer Joost van der Heijden vertelde tijdens Watervisie 2016 welke maatregelen het bedrijf nam om zijn waterverbruik te temperen en te verduurzamen. ‘De eerste stap, het reduceren van ons gebruik, hebben we al vijf jaar geleden ingezet. Destijds loosden we nog zo’n 25 kuub ongezuiverd water per uur op het riool.

We zijn toen een reductieprogramma gestart en spraken daarnaast ook de ambitie uit om het water dat we

reverse osmose. Daardoor is het mogelijk het afvalwater direct weer in de stoomproductie te gebruiken.

Het bedrijf loost nu dagelijks 240 kuub minder water , hoeft daardoor minder lozingsheffing te betalen en ook minder drinkwater in te kopen.

Hoewel de operationele kosten wel iets zijn toegenomen, is de investering in minder dan vijf jaar terugverdiend.

‘Duurzame waterproductie levert dus meer op dan alleen waterbesparing’, besluit Van der Heijden zijn betoog.

UTILITIES 29 nr. 2 - maart 2016

SLAGVAARDIGER OPEREREN DOOR HOOGGEKWALIFICEERDE OPLEIDINGEN

De kwaliteit van uw organisatie valt of staat met de capaciteiten van de mensen die erin actief zijn. Hun kennis en vaardigheden actueel houden is een continue uitdaging.

Kiwa Training is hierin uw betrouwbare partner. Met een uniek aanbod van praktijkgerichte, specialistische opleidingen in techniek, veiligheid, kwaliteit, milieu en zorg verbreden en verdiepen Kiwa-opleidingen vakkennis en -vaardigheden op basisniveau of voor functies op middelbaar en hoger niveau.

Gevarieerd Het scholingsaanbod van Kiwa groeit en varieert van korte trainingen tot en met complete opleidingen. Ze zijn geschikt voor mensen die zowel technisch als bedrijfsmatig bezig zijn met installaties, apparatuur en distributie in de energietechniek (gas, warmte, water en elektriciteit), maar ook voor mensen die zich bezig houden met het opzetten, onderhouden, beheren en optimaliseren van het (kwaliteits-, veiligheids- en/of milieu-) managementsysteem. De incompany trainingen kenmerken zich door maatwerk, toegespitst op de specifieke organisatiebehoeftes. Tegelijkertijd maakt Kiwa Training volop gebruik van innovatieve digitale technologieën in service en opleidingsaanbod.

Top vijf trainingen De trainingstrajecten van Kiwa Training zijn sinds jaar en dag hooggekwalificeerd en vormen vaak de kwalificatie voor gespecialiseerde functies.

Het aanbod kent een vijftal paradepaardjes, omdat deze trainingen al lang met succes worden georganiseerd: Hogere gastechniek, Uitvoerder ondergrondse infratechniek, Interne Audits ISO 9001, Medisch Codeur ICD-10 en Legionella preventieadviseur. Daarnaast zijn we één van de grootste opleiders voor VCA cursussen (zie kader).

Kijkt u op www.kiwatraining.nl voor cursusdata en alle overige informatie over onze trainingen. Of neem contact op via training@kiwa.nl of bel naar 088-998 3539

Voor alle soorten VCA onderwijs een passende oplossing. VCANederland organiseert VCA cursussen, zowel klassikaal als via e-learning, voor een uitgebreid portfolio van opdrachtgevers uit alle mogelijke branches. Met u dragen wij zorg voor de veiligheid van uw werknemers, opdrachtgevers en klanten. Door de inzet van professionele docenten, de landelijke dekking en up-to-date lesmateriaal heeft VCANederland een gemiddeld slagingspercentage van ruim 90%. Kijkt u op www.

VCANederland.nl of neem contact op via customersupport@vcanederland.nl of bel naar +31 (0) 70 514 6434.

Watervalorisatie Water is niet alleen is een waardevolle grondstof, maar in water kunnen ook tal van waardevolle grondstoffen zitten zoals mineralen en organische componenten. De agro- en voedingsmiddelenbedrijven die bij Dutch Biorefinery Cluster (DBC) zijn aangesloten zijn al ver in het valoriseren van hun reststromen. Voorzitter Annita Westendorp liet zien waar voor DBC nog de uitdagingen liggen.

‘Procesoptimalisatie is de beste stap die je kunt nemen, die stap hebben we ook goed onder controle.

Hetzelfde geldt voor het optimaliseren van de waterstromen in de eigen keten. Maar waar nog echt grote slagen kunnen worden gemaakt is in de slimme combinaties. De papiersector kan bijvoorbeeld de nutriënten uit de reststromen van de voedingsmiddelensector goed gebruiken om hun afvalwaterverwerking te optimaliseren en biogas te produceren.’

En zo kan DBC nog tal van andere voorbeelden noemen van waterhergebruik of -valorisatie. Zoals FrieslandCampina, dat proceswater opwerkt tot drinkwaterkwaliteit, of de aardappelverwerkende industrie die behandeld effluent gebruikt als

proceswater. En weer diezelfde papierindustrie die vezels uit het afvalwater terugwint om die vervolgens weer in het eigen proces of bij collegabedrijven in te zetten.

Ook de samenwerking tussen de industrie en de publiek bestuurde waterschappen levert steeds meer duurzame grondstoffen, biogas en water op. Hetzelfde geldt voor industriële bedrijven onderling. De kunst is volgens DBC om de eigen waterstromen in kaart te brengen en die te matchen aan de stromen van andere bedrijven of overheden.

Die kaart staat inmiddels online en Westendorp daagt de industrie uit om die aan te vullen met best practices. ‘Hoewel er nog genoeg beren op de weg zijn die innovatie in de weg staan, zijn er ook veel synergievoordelen te halen’, besluit Westendorp.

‘Proceswatervalorisatie is de grootste valorisatieuitdaging voor de komende tien jaar. Wacht dus niet te lang.’

Biosfeer Het slotwoord was voor de bedenker van de term Cradle to cradle en Michael Braungart benutte zijn tijd goed om de uitdagingen van de waterwereld te koppelen aan de oplossingen die de natuur aandraagt.

Waar de natuur nu vooral lijdt door het oude paradigma van de cradle to grave-technologie om grondstoffen om te vormen tot producten en ze vervolgens af te danken. Een van de gevolgen is een plastic soep die overal in de natuur is terug te vinden. De reactie van de industrie was tot voor kort om de negatieve gevolgen van onze consumptiemaatschappij zoveel mogelijk terug te dringen. Maar volgens Braungart is dat de verkeerde aanpak. ‘Wat we echt nodig hebben is een paradigmaverschuiving waarin we de waarde van producten zodanig verhogen dat we ze niet meer hoeven af te danken. Producten minder slecht maken voor het milieu is nog steeds niet goed voor het milieu. Het is de uitdaging producten te maken die een positieve bijdrage leveren aan de maatschappij, de economie en het milieu.

Daarbij maakt Braungart onderscheid tussen consumptiegoederen en diensten ofwel de biosfeer en de technosfeer. Voor beide kringlopen geldt dat innovatie, kwaliteit en schoonheid leidend moeten zijn. Water past goed in die eerste kringloop en Braungart juicht de inspanningen van de Nederlandse waterwereld om de fosfaatcirkel te sluiten van harte toe.’ ■

UTILITIES 31 nr. 2 - maart 2016

PARTNERS UTILITIES PLATFORM

LEDEN UTILITIES PLATFORM

Vakblad Utilities

Congres en evenement

Partners (en Leden)

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Nieuwsbrief

Website

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

AndrĂŠ Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Paul van Son CEO DII

‘De X-Flow helix-technologie blinkt uit in eenvoud, terwijl de impact ervan op de energieconsumptie en productiviteit heel groot is’. Zo omschreef de jury de inzending van de Winnaar van de Waterinnovator of the Year-verkiezing Pentair. De Enschedese vestiging van het Amerikaanse bedrijf wist een helixvorm aan de binnenkant van een membraan aan te brengen die een wervelstroom creëert, waardoor deze veel minder snel vervuilt.

WATER

Pentair is Waterinnovator of the Year 2016 X-Flow R&D manager Jens Potreck van Pentair lichtte in zijn pitch tijdens het Watervisie Congres toe hoe hij tot zijn prijswinnende innovatie kwam. ‘Het feit dat membranen snel aankoeken, is algemeen bekend.

Normaal gesproken hecht vuil zich aan de wanden van een membraan waardoor de productiviteit afneemt.

Tot nog toe loste men dit probleem op door de langsstroomsnelheid te verhogen. Eenvoudig gezegd wordt de druk opgevoerd. Dit kost echter zeer veel energie. We hadden al snel het idee opgevat dat een wervelstroom in het membraan ervoor zou kunnen zorgen dat die deeltjes überhaupt niet zouden hechten.

Enige uitdaging was hoe je zo’n stroom kunt opwekken in een rietje met enkele millimeters doorsnee.

We experimenteerden onder meer met veren die we in de membranen plaatsten. Op zich werkte deze manier van aanpak wel een wervelstroom op, maar de methode was wel zeer arbeidsintensief. Uiteindelijk kwamen we op het idee om de helix in het X-Flow membraan zelf te ‘frezen’. Die methode bleek niet alleen te werken, maar ook op commerciële schaal te reproduceren.’

Praktijktest In het laboratorium werkte de methode beter dan verwacht en inmiddels zijn ook de eerste praktijkresultaten bekend.

Pentair installeerde twee units met zes X-flow compact 27G membraanmodules voor afvalwaterbehandeling bij een stortplaats. De membranen worden ingezet om percolaatwater te zuiveren. Zowel de flux als de doorstroming verbeterden significant, waardoor de installatie energiezuiniger kan worden bedreven.

Innovatief De jury bestaande uit Roy Tummers (VEMW), Johan Raap (Cosun/Avans Hogeschool), Jan Post (Wetsus) en Chris Roubos (Evides Industriewater) beoordeelde de technologie als een eenvoudige ingreep met grote impact.

‘Membraantechnologie is al redelijk volwassen en beproefd’, zei juryvoorzitter Tummers. ‘Om daar nog zulke efficiencyverbeteringen in door te voeren, is met recht innovatief te noemen.’ n

UTILITIES 33 nr. 2 - maart 2016

product & oplossing ELEKTRONISCHE MOTORSTARTER MET SMARTWIRE-DT

Met zijn nieuwe generatie multifunctionele elektronische motorstarters (EMS) met SmartWire-DT verbinding helpt Eaton de machinebeschikbaarheid te verhogen en de stilstandtijd te verlagen. Dat is in de eerste plaats te danken aan de geavanceerde communicatiemogelijkheden van deze motorstarter. In combinatie met SmartWire-DT worden meer relevante motorgegevens gedocumenteerd en door-

gegeven aan de EMS dan vroeger. De gedecentraliseerde informatie opent nieuwe mogelijkheden voor preventief onderhoud en vereenvoudigt de reparaties. Dankzij de beperking van de bedrading en de uitbreiding van de communicatiemogelijkheden van het SmartWire-DT apparaat kunnen de gebruikers eenvoudige, rendabele en compacte machines en systemen ontwikkelen om de productieprocessen stabieler te laten verlopen.

Een insteekbare SmartWire-DT interface vormt de elektronische motorstarter om tot een communicatievaardige schakelaar dat informatie kan registreren zoals motorspanning, overbelasting en nuttige diagnosegegevens. Deze informatie kan dan worden doorgestuurd naar een besturing voor verdere verwerking. De transmissie gebeurt via gateways naar alle gebruikelijke industriële veldbussen. www.eaton.nl/electrical

UPS VOOR DE INDUSTRIE Powermanagement bedrijf Eaton heeft een nieuwe generatie UPSsystemen voor de industriesector uitgebracht. De Eaton 9PHD serie is speciaal ontworpen om zware werkomstandigheden te weerstaan en de betrouwbaarheid van kritische systemen in veeleisende maritieme omgevingen, spoorweg- en procesin-

dustrie te waarborgen.

De 9PHD zal verkrijgbaar zijn van veertig tot tweehonderd kVA in twee bouwgroottes; afhankelijk van de vereiste stroom- en transformatorconfiguratie. Met binnendringingsbeveiligingsklassen tot IP54 is hij gebouwd om bestand te zijn tegen zware werkomstandigheden. Hij is

ook getest tegen schokken en hoge vibraties. De nieuwe industriële UPS heeft een compact formaat en is beschikbaar met diverse opties voor een interne transformator, wat hem geschikt maakt voor gebruik in bewaking, beveiliging en controle, en in productietoepassingen. www.eaton.eu/powerquality

GEBRUIKSVRIENDELIJKE VEILIGHEIDSRELAIS

Het Siemens Sirius 3SK2 veiligheidsrelais biedt verschillende veiligheidsfuncties in een uiterst compact product.

Dankzij de gebruiksvriendelijke drag & drop-parametreer 34 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

interface kunnen veiligheidsfuncties eenvoudig worden ontworpen en optioneel met test- en diagnosefuncties worden uitgebreid. De 22,5 millimeter brede uitvoering van de Sirius 3SK2 is volgens Siemens het smalste software-parametreerbare veiligheidsrelais op de markt. Het is voorzien van tien veiligheidsingangen en twee veiligheidsuitgangen: dit is voldoende om met één module direct zo’n drie tot vier veiligheidsfuncties te realiseren. Met de 45 millimeter brede uitvoering, die twintig veiligheidsingangen en vier veiligheidsuitgangen biedt, zijn zelfs zes tot acht veiligheidsfuncties te realiseren. De 45 millimeter -uitvoering is tevens uitgerust met een diagnosedisplay op het apparaat.

De benodigde functionaliteit van de veiligheidsuitgangen van de 3SK2 kunnen onafhankelijk van elkaar worden toegewezen en worden aangestuurd. www.siemens.nl/veiligheidsrelais

POWER MODULES MET MEER VERMOGEN Powerbox lanceert twee nieuwe producten in het Railway gamma aan, de DC/DC serie ENAR150D. De converters hebben een efficiency van 93 procent, besparen hierdoor energie, reduceren het gedissipeerde vermogen en zijn betrouwbaarder. Daarnaast zijn

er diverse opties verkrijgbaar om integratie in de trein en gerelateerde voertuigen zo eenvoudig mogelijk te maken.

Modernisatie van treinen met de hedendaagse technologieën (denk aan on board Wi-Fi, GSM, videosystemen, telemetrie) vereisen flexibele power

oplossingen. De ENAR150D is hiervoor speciaal ontwikkeld. Een combinatie van hoog efficiënte componenten en een geoptimaliseerde topologie hebben tot 25 procent reductie van componenten geleid. Hierdoor is de MTBF verbeterd, en dus ook de betrouwbaarheid op de lange termijn. De units zijn ontwikkeld voor low profile applicaties en efficiënte passieve koeling. Daarnaast zijn ze robuust en bestand tegen schokken en trillingen. De twee nieuwste producten, Enar150D24 en Enar150D110 leveren 150 Watt output, met een efficiency van 93 procent, in een behuizing van 18.5 millimeter dik. www.prbx.com

RVS UITGEVOERDE VEILIGHEIDSSCHAKELAAR

Met amGard S40 breidt Fortress Interlocks haar amGard productgroep uit met een volledig uit RVS 316 vervaardigde modulaire veiligheidsschakelaar. De smalle 40

millimeter-behuizing past uitstekend op de staanders van nagenoeg alle gangbare afschermingen. De veiligheidsschakelaars kunnen ook worden geleverd in een magneetspoelgestuurde uitvoering en kunnen worden uitgebreid met drukknoppen, (veiligheids)sleuteladapters en een noodontgrendeling. Er zijn diverse soorten tongen(actuators) beschikbaar, uiteraard ook volledig RVS uitgevoerd. De RVS behuizing is IP69K geclassificeerd waardoor het geschikt is voor wassen onder hoge druk. De S40 producten zijn bestand tegen meer dan 10.000N trekkracht.

Dankzij een volledig roestvrijstaal en robuust ontwerp is de S40 een ideale toepassing binnen de voedingsmiddelen, farmaceutische, bouwmaterialen, chemische en drankindustrie. www.usp-online.nl

DRAADLOZE POSITIESCHAKELAARS De apparaten uit het ‘Wireless Ex’ programma van Steute communiceren via een draadloos protocol en zijn speciaal ontwikkeld voor gebruik in explosiegevaarlijke omgevingen (gas Ex-zones 1 en 2; stof Ex-zones 21 en 22). De draadloze positieschakelaar Ex RF 96 controleert de posities van bijvoorbeeld gereedschappen en werkstukken in explosiegevaarlijke zones, waarbij een signaal wordt afgegeven naar een draadloze ontvanger. Deze ontvanger kan buiten de explosiegevaarlijke zone eenvoudig in een schakelkast worden geïnstalleerd.

De draadloze inductieve sensoren uit de Ex RF IS-serie worden geleverd met een cilindrisch ontwerp. In combinatie met de Ex RF 96 ST draadloze universele zender zijn ze geschikt voor radiotransmissie. Beide series betrekken de energie die nodig is om een draadloos protocol te verzenden, uit een long-life batterij. Dit maakt bekabeling volledig overbodig, zodat de sensoren flexibel kunnen wor-

den bevestigd, zelfs op bewegende of moeilijk toegankelijke onderdelen van machines en installaties. Zowel Ex RF 96 als de universele zender zijn uitgerust met speciale Ex-beschermde lithiumbatterijen die binnen de Ex zones 1/2 en 21/22 kunnen worden vervangen. www.steute.com

UTILITIES 35 nr. 2 - maart 2016

MARKET REVIEW WATER

PRODUCTEN

Lubron Waterbehandeling

BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mai­l: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

GAS

PRODUCTEN

Esders

Enviro Chemie b.v.

Waarderweg 52 C 2031 BP HAARLEM Tel: +31 (0)23 - 542 69 13 Fax: +31 (0)23 - 542 69 14 sales@enviro-chemie.nl www.enviro-chemie.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Esders

Kiwa Nederland

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

OVERIG

DIENSTEN

Grünbeck Waterbehandeling B.V. De toekomst in duurzame waterbehandeling Zutphenstraat 65 7575 EJ OLDENZAAL Tel: +31 (0)541 820 903 Fax: +31 (0)541 820 904 E-mail: info@gruenbeck.nl Website: www.gruenbeck.nl

Advertentie-index CBT Trainingen & Opleidingen bijsluiter EeasyFairs nv/sa 12 Eleq b.v.

12 Euroforum bijsluiter Kiwa Nederland b.v.

30 MODELEC Data-Industrie b.v.

40 PennWell Corporation 39 Powerhouse b.v.

2 Santon Circuit Breaker Services b.v.

26 SPIE Nederland b.v.

4

36 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

DDM Demontage Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

agenda International SAP conferentie voor Utilities 11 - 13 april Den Haag uk.tacook.com

De international SAP conferentie voor Utilities 2016 wordt dit jaar in Den Haag gehouden. Deze wereldwijde conferentie voor IT en business professionals richt zich specifiek op de Utilities markt. Tegelijkertijd vindt ook de SAP-bijeenkomst plaats voor de olie- en gasindustrie.

Nationaal Windenergie Event 2016 21 april www.euroforum.nl

Windenergie, de belangrijkste duurzame energievoorziening in ons land. We hebben windenergie nodig om de doelstellingen uit het Energieakkoord en zoals opgelegd door Europa te halen. Windmolens worden steeds meer onderdeel van ons landschap, zowel op land als op zee. Nederlandse bedrijven zijn internationaal vooruitstrevend en zijn betrokken bij de grootste windparken ter wereld.

Maar er is ook een keerzijde. Waar windenergie en de duurzame energievoorziening in het algemeen voor onze kinderen en kleinkinderen in de toekomst een gegeven zijn, stuiten plannen voor windmolens op land nu nog vaak op een ongelofelijk grote weerstand vanuit de burger. En we staan in de startblokken om grote projecten op zee te starten, maar wanneer kunnen we deze nu echt gaan realiseren?

Energy Platform 31 mei – 2 juni Evenementenhal Hardenberg www.evenementenhal.nl

Nederland is een energieland dat een belangrijke rol speelt in Europa op het gebied van de gas, wind en olie-industrie. Zo is Nederland de Gasrotonde van Europa en beheren wij 25 procent van de Europese gasvoorraad. Samen met België zijn wij daarnaast ook de grootste importeur/ exporteur van olie en olieproducten ter wereld. Verder is duurzame energie actueler dan ooit te voren! De rijksoverheid streeft naar veertien procent duurzame energie in 2020, voorzien door windenergie.

World of Technology & Science 4 - 7 oktober Jaarbeurs Utrecht www.wots.nl

World of Technology & Science bestaat uit vier werelden: World of Automation, World of Laboratory, World of Motion & Drives en World of Electronics. Iedere wereld profileert zich op een unieke wijze naar de eigen doelgroepen, waarbij de samenstelling van de hallen een natuurlijke overgang aan bezoekers biedt. Klanten uit industrie, wetenschap en zorg bezoeken dit trefpunt voor technologie.

Er wordt een samenwerking opgezet in levendige projecten, waarbij technologie voor industrie, wetenschap en zorg centraal staat. Live demo’s en exciting technology projecten maken technologie tastbaar en concreet. De seminars zijn gericht op actuele thema’s met een sterke betrokkenheid van exposanten, prominente sprekers en eindgebruikers.

Vakbeurs Energie 4 - 6 oktober Brabanthallen Den Bosch www.energievakbeurs.nl

Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform gericht op duurzame energieopwekking en energiebesparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen, live demonstraties en waardevolle contacten. Binnen de Vakbeurs Energie zijn twee specifieke platforms ingericht: Energie & Gebouw en Energie & Industrie. Beide platforms krijgen een eigen inhoudelijk programma en aparte presentaties op de beursvloer.

Offshore energy 25 - 26 oktober 2016 Amsterdam RAI offshore-energy.biz

De negende editie van de beurs en conferentie Offshore Energy verhuist naar de hallen 1, 2, 4 and 5 van Amsterdam RAI. De extra ruimte wordt gebruik om meer producten, innovaties en diensten te laten zien op het gebied van offshore energie.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 37 nr. 2 - maart 2016

I N

H E T VOL G E N D E

U T I L I T I E S

N U MMER

N UM M E R

3 V ER S C HI JNT

I N

A PR IL

T h e m a G a s - G a s i n k o o p e n W K K

Einde vrijstelling energiebelasting?

Op weg naar een koolstofloze energievoorziening

De Nederlandsche Bank (DNB) pleit er voor dat Nederland meer moet doen om de economie klimaatneutraal te maken. Er moet een langetermijnvisie komen waarin emissiereductie een hoofdrol heeft. Een goede beprijzing van CO2 zou daar volgens DNB onderdeel van uit moeten maken.

Een eerste stap kan zijn de vrijstelling voor energiebelasting voor grootverbruikers af te schaffen. Volgende keer leest u alles over de gevolgen van een dergelijk voorstel.

Het lijkt er op dat Nederland vooral kiest voor renewables in plaats van CO2-reductie. Als men namelijk echt de emissies wil beperken, zou aardgas moeten prevaleren boven steenkool. Ook carbon capture and storage is wat betreft CO2-reductie een veel betere optie dan windenergie. We geven een overzicht van politieke keuzes die de industrie helpt bij het terugdringen van zijn CO2-emissies.

Nieuw gas in de havens Praxair neemt een tweede luchtsplitsingsinstallatie in gebruik en heeft haar pijpleidingennetwerk in de Haven van Antwerpen uitgebreid. De nieuwe installatie produceert 1.300 ton zuurstof en stikstof per dag. De installatie is ook ontworpen om vloeibare zuurstof, stikstof en argon te produceren.

Ook Air Liquide investeerde in nieuwe productie-units.

Met de opening van een nieuwe productie-unit in de haven van Rotterdam verdubbelt het bedrijf haar productiecapaciteit van koolmonoxide.

38 UTILITIES nr. 2 - maart 2016

THEMA'S 2016 Utilities 4 Water: Special Topsector Water Utilities 5 Energie: Energiebesparing en ketensamenwerking Utilities 6 Energie en water: Stoom en warmte special Utilities 7 Water: Watervalorisatie Utilities 8 Gas: IndustriĂŤle gassen

21-23 JUNE 2016

MiCo - MILANO MILAN, ITALY

EUROPE

CONFERENCE & EXHIBITION

DISCOVER THE POTENTIAL FOR YOUR BUSINESS IN EUROPE’S EVOLVING ENERGY SECTOR The changing European power sector is seeing established forms of generation being repurposed and innovative technologies become mature. Discover how the two come together – and where your business fits in – at POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe in Milan this June.

• Tap into the strategic debate in the conference rooms and the technological innovation on the exhibition • Identify what the latest trends are, where growth is expected – and who will need your expertise.

Come to Milan and realize your business opportunities in Europe’s new energy landscape.

Visit www.powergeneurope.com to find out more

Under the Patronage of the Italian Ministry of Economic Development

Owned and Produced by:

0620-PGE16-ADVERT 185 x 267.indd 1

Presented by:

3/7/16 10:58 AM

... Veilige IndustriĂŤle Breedband Router Betrouwbare en veilige draadloze communicatie in industriĂŤle toepassingen worden gerealiseerd met deze 3G en 4G routers van Westermo. Of het nu gaat om GPRS, 3G, 4G/LTE, EDGE of HSPA: Westermo heeft een oplossing. De MRD-455 is uitgevoerd in een robuuste IP-40 DIN-Rail behuizing en heeft een ingebouwde twee-poort 10/100 Mb switch, een RS-232 poort alsmede een dual SIM-kaart om eventuele netwerkstoringen op te vangen.

... committed to perfection.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

adv_WmoA4_BreedbandRouter.indd 1

24-11-15 15:48

AGENDA

Energie&SmartTechnology In 2016 op de agenda: congres2016

nationaal

Duurzame Energieprojecten

Wind op Land én Zee

event

energy FORUM

INTERNET of

>CITY

THINGS

Ger Baron

Rob van Gijzel

Gemeente Amsterdam

Gemeente Eindhoven

2016

2

6 01

wind energie

ERASMUS

IRCULAIRE ECONOMIE

event

nationaal

Energie management

TELECOM TIME  TELECOM XPERIENCE  SECURITY  APPLICATIONS  MOBILE WORKSPACE

Constantijn Van Oranje Nassau

Guido Braam Nederland als Circulaire Hotspot

StartupDelta

Jacqueline Cramer Amsterdam Economic Board

Alexander Rinnooy Kan Big Data Alliance

Michel Schuurman

Carlo van de Weijer

MVO Nederland

Technische Universiteit Eindhoven

Bekijk het totaalaanbod op

www.smart-circle.org/events

Lees snel verder >>

AGENDA

Energie&SmartTechnology 2 februari 2016

Congres > 2 februari 2016 1931 congrescentrum Brabanthallen ‘s-Hertogenbosch

Masterclass Circulair Inkopen > 3 februari 2016 The Edge Amsterdam (hosted by: Deloitte)

Circulaire Economie event

vooraankondiging

IRCULAIRE ECONOMIE

Nederland wil in 2016 de circulaire hotspot van de EU worden. Ontdek de strategische noodzaak achter de circulaire economie in uw producten, diensten, business-en verdienmodellen.

Innovatie in duurzaamheid Innovatie in business In 2016 zullen alle ogen gericht zijn op Nederland als EU voorzitter. Een uitgelezen kans om Nederland Innovatieland en Nederland als circulaire hotspot van de EU te presenteren. De tweede editie van het congres Circulaire Economie zal op 2 februari plaatsvinden. Het circulaire economie congres biedt plaats voor toprekers, circulaire praktijkcases, bootcamps en een innovation zone. Deze dag is bestemd voor alle stakeholders in de hele waardeketen die (nog) meer willen leren van cases en andere organisaties die zich serieus inzetten voor de circulaire economie. En die ook de strategische noodzaak achter de circulaire economie zien in hun producten, diensten, businessen verdienmodellen.

Een dag later op 3 februari vindt in 1 van de meest duurzame gebouwen The Edge (Deloitte) de Masterclass Circulair Inkopen en Aanbesteden plaats.

Jacqueline Cramer Bestuurslid, Amsterdam Economic Board

> www.circulareconomyevent.org

Cecile van Oppen

Freek van Eijk

John Vernooij

Carolien Gehrels

Martijn Lopes Cardozo

Karin Verploegen

Oprichter, Copper8

Managing Director, Acceleratio

CEO, Omrin

European Directeur Big Urban Clients, Arcadis

Directeur, Black Bear Carbon

Projectmanager Circulair, Gispen

www.smart-circle.org/circulareconomy

29 maart 2016

Beyond Data Een internationaal event waar vooruitstrevende en succesvolle Open Data projecten uit binnen- & buitenland aan bod komen. Inspiratie & interactie gegarandeerd!

> www.smart-circle.org/beyonddata 6 april 2016

DINSDAG

29 SEPTEMBER

2015

Internet of Things

MERCURE HOTEL AMSTERDAM CITY

INTERNET of

THINGS

IoT biedt kansen voor ondernemers om nieuwe producten te ontwikkelen. Benieuwd welke?

Het eerste strategische Internet of Things congres > Wat kun je met Internet of Things? > Welke waarde voeg je toe met het gebruik van sensoren? > Wat is er nog meer naast de slimme thermostaat en koelkast? > Hoe ontwikkel je nieuwe producten en business modellen?

Hoor antwoord op deze vragen en veel meer tijdens het Internet of things congres

SPREKERS

Annemarie van Campen Online Communicatie Architect

> www.smart-circle.org/internetofthings

Willem Vermeend Bestuurslid, Internet of Things Academy

Danny Mekić Founder, NewTeam

Ben van Lier Hoogleraar, Steinbeis Hochschule Berlin

Keynote speeches, innovatie pitches, rondetafel discussies en panels met experts uit de business, politiek en wetenschap.

PROGR A M M A EN A ANMELDEN: W W W.IOT-E VENT.COM

Start 7 april 2016

Opleiding Duurzame Energieprojecten

3-DAAGSE BASISOPLEIDING + 4 KEUZEMODULES 7, 14 & 21 april, 19 & 26 mei en 2 & 9 juni 2016

Docenten gemiddeld beoordeeld met een 8!

BCN Utrecht CS

3-daagse basisopleiding over technologie en beleid, maar ook over de haalbaarheid van uw project en het creëren van draagvlak. Daarnaast 4 keuzemodules: Warmte, Zon, Wind en Bio.!

VERKORTE OPLEIDING

Duurzame Energieprojecten

> www.euroforum.nl/duurzameprojecten

Krijg volledig inzicht in het succesvol opzetten van duurzame energieprojecten BASISOPLEIDING MODULE 1: Duurzame Energie: de markt, de technologie en het beleid Van marktontwikkelingen tot technische mogelijkheden en het raamwerk van beleid en subsidies

MODULE 6: Business Case & Projectfinanciering De zakelijke rechtvaardiging van uw project: het creëren van waarde in uw duurzame energieproject en genereren van financieel rendement 3-daagse basisopleiding (Module 1, 6 & 7)

 2.499,-*

Losse keuzemodule (Module 2, 3, 4, 5)

 799,-

Voordelig totaalpakket

 4.499,-*

MODULE 7: Gedragsbeïnvloeding, projectaanpak, overview en de toekomst Hoe krijgt u uw stakeholders mee en hoe gaat u om met weerstand?

Prognose: 100% duurzaam? Is een volledige energietransitie mogelijk?

21 april 2016

Nationaal Windenergie Event Wind op land én zee: zijn de winddoelstellingen haalbaar en zo ja, hoe dan? En hoe verloopt de samenwerking en zorgen we voor voldoende (burger)participatie? Kortom, nog veel vragen en lessons to be learned!

KEUZEMODULES MODULE 2: MODULE 3: MODULE 4: MODULE 5:

Inclusief gratis entreebewijs voor het Smart City Event 2016 t.w.v. € 599,-*

Warmte & energiebesparing Zonne-energie Windenergie Bio-energie

21 april 2016

www.euroforum.nl/duurzameprojecten

wind energie nationaal

i.s.m.

>Wind op Land én Zee >Wind

event

> www.euroforum.nl/windenergie

Bekijk het totaalaanbod op www.smart-circle.org/events

AGENDA

Energie&SmartTechnology 7 - 10 juni 2016

Smart City Event Hét internationale event met 800+ deelnemers uit 30 verschillende landen.

Een event met inspiratie uit binnen- & buitenland, succesverhalen en lessons learned!

> www.smartcityevent.com 18 & 19 mei 2016

Erasmus Energy Forum

ERASMUS

energy FORUM

2016

>

Redefining the energy landscape: Digital innovation as key enabler for the energy transition

Redefining the energy landscape: Digital innovation as key enabler for the energy transition 18 May 2016 > Business Day World Trade Center Rotterdam

19 May 2016 > Science Day Rotterdam School of Management, Erasmus University - Woudestein Campus

> www.erasmusenergyforum.com

www.erasmusenergyforum.com

Start september 2016

Opleiding Energiemanagement

5-daagse opleiding

Energie management

Doorgrond de complexe energiemarkt en vertaal deze kennis naar uw eigen toekomstbestendige energiestrategie

> www.euroforum.nl/energiemanagement

www.euroforum.nl/energiemanagement

10 november 2016

Smart Connect Event

16 november 2016  Jaarbeurs Utrecht 2

6 01

Telecom Time – Telecom Xperience -Mobile Banking – Mobile Workspace De traditionele markt voor mobiele telefonie komt in een nieuwe fase!

TELECOM TIME  TELECOM XPERIENCE  SECURIT Y  APPLIC ATIONS  MOBILE WORKSPACE

> www.smartconnectevent.nl 24 november 2016

Nationaal Warmte Congres Verduurzaming van de warmtevoorziening is essentieel om een volledig duurzame energiehuishouding in 2050 te bereiken. Ontmoet ruim 300 bestuurders en professionals uit de warmtesector.

nationaal

congres2016

> www.euroforum.nl/warmtecongres

Bekijk het totaalaanbod op www.smart-circle.org/events

AGENDA

Energie&SmartTechnology In 2016 op de agenda: nationaal

congres2016

Duurzame Energieprojecten

Wind op Land én Zee

event

energy FORUM

INTERNET of

THINGS

2016

>CITY

2

6 01

wind energie nationaal

ERASMUS

IRCULAIRE ECONOMIE

event

Energie management

TELECOM TIME  TELECOM XPERIENCE  SECURITY  APPLICATIONS  MOBILE WORKSPACE

Energiemanagement Nationaal Warmte Congres Opleiding Duurzame Energieprojecten Nationaal Windenergie Event Circulaire Economie Event Beyond Data Event Internet of Things Congres Smart City Event

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

Bekijk het totaalaanbod op

www.smart-circle.org/events Gegevens onjuist? Retourneren is niet nodig. Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.sbo.nl

cbt

maximalisatieposter 2016

resultaten waar je u tegen zegt

februari

1

2

3

6

7

8

9

10

2

11

12

13

14

15

16

17

3

18

19

20

21

22

23

24

4

25

26

27

28

29

30

31

Ma

Di

Wo

Do

Vr

Za

Zo

5

1

2

3

4

5

6

7

6

8

9

10

11

12

13

14

7

15

16

17

18

19

20

21

8

22

23

24

25

26

27

28

9

29

Di

Wo

Do

Vr

Za

Zo

1

2

3

4

5

6

Storen aan storingen

TPM, polderen of presteren?

Publicatie week 4

Publicatie week 8

Nu staat voor de zoveelste keer de technische dienst briesend aan de productielijn. Dus tijd voor maatregelen.

De operators moeten verder leren kijken, breder denken om de werkelijke oorzaak te vinden.

En dat heeft resultaat!

Connected production Publicatie week 6 Onze productie is onderdeel van een veel groter proces.

9

10

11

12

13

11

14

15

16

17

18

19

20

steeds meer buiten mijn eigen productiemuren kijken.

12

21

22

23

24

25

26

27

Dat levert naast een gestroomlijnd proces ook nog eens

13

28

29

30

31

Ma

Di

Wo

Do

13

Als schakel tussen leverancier en klant moet ik dus

2

3

5

6

7

8

9

10

15

11

12

13

14

15

16

17

16

18

19

20

21

22

23

24

17

25

26

27

28

29

30

Do

Vr

Za

Publicatie week 24

De jongens op de werkvloer nemen nu zelf actie in

5

6

7

8

19

9

10

11

12

13

14

15

20

16

17

18

19

20

21

22

21

23

24

25

26

27

28

29

22

30

31

Ma

Di

Wo

Do

Vr

Za

Zo

1

2

3

4

5

juni

23

6

7

8

9

10

11

12

24

13

14

15

16

17

18

19

25

20

21

22

23

24

25

26

26

27

28

29

30

Ma

Di

Wo

Do

juli augustus

Za

Zo

1

2

3

27

4

5

6

7

8

9

10

28

11

12

13

14

15

16

17

29

18

19

20

21

22

23

24

26

27

28

29

30

31

Ma

Di

Wo

Do

Vr

Za

Zo

31

1

2

3

4

5

6

7

32

8

9

10

11

12

13

14

33

15

16

17

18

19

20

21

34

22

23

24

25

26

27

28

35

29

30

31

Ma

Di

Wo

Do

Vr

Za

Zo

1

2

3

4

35 36

5

6

7

8

9

10

11

37

12

13

14

15

16

17

18

38

19

20

21

22

23

24

25

39

26

27

28

29

30

Ma

Di

Wo

Do

Vr

1

2

3

4

5

6

7

8

9

41

10

11

12

13

14

15

16

42

17

18

19

20

21

22

23

24

44

31

44

25

26

27

28

29

april

mei

De schokkende realiteit van machineonderhoud

Publicatie week 14

Publicatie week 20

De klant centraal, natuurlijk, maar hoe breng je dat in praktijk? Door de klant letterlijk op de werkvloer te brengen. Zo hebben wij de productie

Do

Vr

Za

de klantbehoefte op onze productie.

nodig geweest. Gelukkig hebben we ervan geleerd.

Plan

Ziekteverzuim en andere signalen van explosiegevaar

Flow controle

Publicatie week 28

Publicatie week 34

Als verantwoordelijk leidinggevende moet je kijken naar de oorzaken achter de cijfers. Toen in ons ziekteverzuim een bepaald patroon zichtbaar werd, ben ik gaan graven. Leuk is anders, maar de risico’s die daardoor boven water kwamen…...

juli

4

5

6

45

7

8

9

10

11

12

13

46

14

15

16

17

18

19

20

47

21

22

23

24

25

26

27

48

28

29

30

Ma

Di

Wo

Do

Vr

Za

Zo

1

2

3

4

48 49

5

6

7

8

9

10

11

50

12

13

14

15

16

17

18

51

19

20

21

22

23

24

25

52

26

27

28

29

30

31

De opvolging van ploegen verliep moeizaam, waardoor interne klant bracht daar verandering in.

september

Publicatie week 32

Publicatie week 36

Of ze het kunnen is niet de vraag. Mogen ze het ook?

Certificeringen zijn misschien niet het meest dynamische aspect van mijn werk. Wel noodzakelijk. Als een machine

Do

er fouten en vertragingen ontstonden. Denken vanuit de

Veiligheid is TOP sport Veiligheid en Techniek: check. Veiligheid en Organisatie: check. Veiligheid en Personen: euhh. Komt dat door de mensen op de werkvloer? Daar ligt niet de oorzaak, wel de oplossing.

thermisch moet worden gereset, dan wel graag door de

Bij ons tenminste. Een andere veiligheidscultuur begint binnen

juiste persoon. Zo’n trainingsmatrix was daarbij wel handig.

het MT en werkt door in productie. Of iedereen dat zo ziet...?

Q3

Check

Act

Volg Maxime in Q4:

Plan

Plan Do Check Act & repeat

5S voor sloddervossen en pietjes-precies

Publicatie week 40

Publicatie week 48

hele lijn een grote vertraging opleveren. We zijn liever

3

blijkt wel uit de huidige flow op de werkvloer.

Electric fantastic

bezig met terugkerende verbeteringen. Hierdoor is ons

2

Dat ‘lean’ niet alleen een theoretisch principe is,

augustus

Zo

1

zijn we voor ergere ‘schokken’ bespaard gebleven. We nemen

Volg Maxime in Q3:

30

Act

veiligheidsdenken boven rendementsdenken te plaatsen, nu geen risico’s meer. Daar zijn wel wat eye-openers voor

Q2

Check

Het was even een cultuurshock, maar door

nog beter op de klantbehoefte afgestemd én ook

storingen die misschien snel zijn opgelost, maar over de Wo

juni

Klant in productie

Ongemerkt sluipen ze in je proces. Van die terugkerende

Di

Do

“Orde en netheid op de werkvloer begint met het motiveren van gedrag en discipline.” Zo begon mijn blog een jaar geleden. Nu blikken we terug op onze aanpak werkplaatsinrichting en het resultaat in

productieproces nu continu in ontwikkeling.

oktober

verduurzamen

43

inzichtelijke waardestroom én een stop in het afvoerputje van

ontwikkelen

oktober

Zo

40

Ma

november

Za

het leverde ook daadwerkelijk wat op. Een uitgestippelde,

verduurzamen

25

verduurzaamheidstraject. Niet alleen vanwege het feestje,

waardeverlies door nodeloze voorraden.

bekwamen

september

Vr

Operatie ‘Production pirates’ was misschien wel het leukste

met inzicht en verantwoordelijkheidsgevoel.

maximaliseren

4

39

december

ze voor zijn. Een gesmeerd proces dankzij operators

ontwikkelen

3

motiverend waardoor we iedereen meekregen.

Schatkaart én afvoerputje van je productieproces

Zo

2

Q1

Plan

kleine reparaties of foutmeldingen. De technische

18

30

waarop we foutmeldingen registreerden. Daar hebben we nu een ander systeem voor vanuit een positieve drive. Dat werkte

Publicatie week 16

1

26

Allereerst moet je het zien. Onze blinde vlek zat in de manier

Autonome operators zijn de olie in het proces

Do

veiligheid en (milieu)besparing.

november

maximaliseren

mei

17

22

Hoe doorbreek je bepaalde gedragspatronen?

Act

Volg Maxime in Q2:

dienst heeft nu eindelijk de ruimte om te doen waar Wo

Publicatie week 12

verduurzamen

4

Di

Maak fouten zichtbaar

ontwikkelen

14

Ma

maart

hele leuke contacten op!

1

te leggen op de interne relaties, liggen de

februari

8

Zo

anders gaan communiceren. Door de focus gedachten rondom onderhoud nu op één lijn.

januari

7

Za

Do

en niet alleen bij de operators. Ook ik moest

Check

10

Vr

Er moest iets veranderen rondom maintenance,

verduurzamen

5

Plan

Volg Maxime in Q1:

maximaliseren

4

9

maart

Zo

1

Ma

april

Za

bekwamen

januari

53

Vr

bekwamen

Do

maximaliseren

Wo

december

Catch the Rhythm

Onderhoud in goede staat

Publicatie week 38

Publicatie week 44

Onze productie leek soms wel eens op een jazz-orkest.

Hoppen van opdracht naar opdracht. Heel inefficiënt.

Nu hebben we een logistieke hartslag, waardoor

bekwamen

Di

ontwikkelen

Ma

Je wilt het maximale uit je processen en medewerkers halen? Volg dan Maxime van de Meer op cbtvoorresultaten.nl/maxime en op Linkedin. Zij deelt haar ervaringen en inzichten uit de dagelijkse praktijk die jou als manager op weg helpen. Ga aan de slag met de kennis van Maxime voor meetbare en zichtbare resultaten waar je u tegen zegt.

Hoe breng je het uitvalpercentage met 70% terug?

Het effect is gigantisch. Zowel in rendement als in de rust die het geeft op de werkvloer en bij de technische

iedereen in hetzelfde ritme opereert. Het resultaat?

dienst. Door onze operators ‘eigenaar’ te maken van de

Onze doorlooptijd is met de helft verkort.

machine hebben we dit kunnen realiseren.

Q4

Check

Act

Niets missen van Maxime? Connect op linkedin.com/in/maximevandemeer. Weten hoe je met cbt het maximale uit je processen en mensen haalt? Kijk op cbtvoorresultaten.nl of bel 0800 – 228 72 46.