Utilities 3 -2019

UTILITIES NUMMER 03 - mei 2019 • NEGENTIENDE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

Wat te doen met de CO2-belasting Zeven kleuren waterstof Hoorzitting industrie Klimaatakkoord www.utilities.nl

Voor al uw watermanagement vacuĂźmsystemen - afwaterzuivering - vetvang geurcontrole - 24/7 service - asset management

www.pureblue.nl

++ InnopackMarine

duurzaam, ontzorgend, klantgericht PureBlue Gentsevaart 21 4565 ER Kapelleburg

+31 114 32 10 20 info@pureblue.nl www.pureblue.nl

Inhoud

14

8 Klimaathoorzitting De Tweede Kamer organiseerde zeven rondetafelgesprekken met een doorsnee van de partijen die bij het ontwerp Klimaatakkoord betrokken waren. Gijsbrecht Gunter van Yara Sluiskil en Ingrid Caluwé van Tata Steel vertegenwoordigden de sectortafel Industrie.

Wat te doen met de CO2-belasting

Minister Wiebes broedt op een extra CO2-belasting. Bij de aankondiging ervan, deelde hij verder mee dat hij dit geld wel weer in een schone industrie wilde investeren. Hoewel nog niet zeker is of de belasting er daadwerkelijk komt, wilden we toch weten in welke technologie die minister het geld zou moeten steken. We vroegen het een aantal experts, die met verrassend veel voorstellen kwamen. Zie het overzicht van Navigant, FME, DNVGL en TNO.

18 Zeven kleuren waterstof De energietransitie van fossiele brandstoffen naar emissie loze varianten, noodzaakt de industrie naar andere vormen van energie te kijken. Waterstof is in die plannen een kansrijk alternatief voor de productie van hogetemperatuurwarmte en als grondstof voor de chemie. Groene waterstof is daarbij het einddoel. Maar er zijn talloze tussenvarianten mogelijk. Via grijze waterstof, naar blauwe, turquoise zal uiteindelijk de weg worden vrijgemaakt voor groene waterstof.

Commentaar ................................... 5 Trending news ................................ 6

26

30

Energiewet

Dynamisch verbruik

De Tweede Kamer nam een motie aan om de ontwikkeling van zonneparken te bevorderen via het tenderen van rijksgronden. Als voordeel van het tenderen van zonneparken wordt in de motie nadrukkelijk benoemd de voorspelbaarheid van de netcapaciteit.

De ontwikkeling van zonneparken op rijksgronden is wel aan een tweetal belangrijke voorwaarden verbonden: het behoud van de kwaliteit van de omgeving en het creëren van maatschappelijk draagvlak.

Terwijl de investeringen in de windsector sterk groeien, blijven de opslagmogelijkheden en netcapaciteit voor duurzame energie beperkt. De door Vattenfall aangekochte startup Senfal laat de markt zélf bijdragen aan een oplossing. Hun zelflerende algoritmen kunnen het energieverbruik van klanten sturen op basis van fluctuaties in aanbod en prijs.

Technologie & Innovatie ................ 12 Utilities Projecten ........................... 22

Agenda ............................................ 33 In het volgende nummer................ 34

UTILITIES 3 nr. 3 - mei 2019

UTILITIES.NL - VERNIEUWD! geeft nog meer waarde voor uw geld

Overzichtelijker dan ooit • Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt met vernieuwde selectietool • Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar • Volledig evenementenoverzicht • Multimediale bedrijfspresentaties • Tweewekelijkse nieuwsbrief • Blogs van utilities experts • LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

acts

manuf

Ga direct naar UTILITIES.NL en blijf iedereen voor

WEG DER GELEIDELIJKHEID

De hoorzitting in de Tweede Kamer over het Klimaatakkoord liet maar weer eens zien hoe sterk de Nederlandse industrie internationaal scoort. De omstandigheden in Nederland, en eigenlijk geheel Europa, laten zich moeilijk vergelijken met de Verenigde Staten en China. In vergelijking met die landen hebben we hoge energie-, grondstof- en loonkosten. Het gevolg is wel dat wij een van de meest efficiënte fabrieken ter wereld hebben. In die zin zou je kunnen zeggen dat beprijzing dus wel degelijk werkt. Maar om dat dan maar uitentreuren te blijven herhalen, is misschien niet de juiste weg. De vertegenwoordigers van Yara en Tata Steel konden de kamerleden een indrukwekkende lijst voorschotelen met energie- en CO2-besparende maatregelen die ze de afgelopen jaren hebben doorgevoerd of gaan invoeren. Beide fabrieken zijn de beste in hun soort en worden wereldwijd als voorbeeld genomen op het gebied van efficiency.

Het is dan ook een beetje tegen het zere been dat het Nederlandse volk de kosten voor de energietransitie grotendeels wil afwentelen op dit soort bedrijven. Op zich niet verbazend omdat het gros van de Nederlanders nauwelijks meer ziet van deze bedrijven dan een rookpluim of neerdwarrelend roet. Onder het mom van de vervuiler betaalt, lijkt een CO2-belasting een logische keuze, maar men gaat daarbij voorbij aan het feit dat sommige processen nu eenmaal gepaard gaan met een bepaalde emissie. De goed presterende fabrieken hebben niet alleen de wet van de remmende voorsprong tegen, ze acteren ook nog eens op mondiaal niveau. En CO2 stopt niet bij de grens.

Gelukkig lijken ook de Kamerleden zich te beseffen dat een hogere belasting er

De weg der geleidelijkheid levert geld op, terwijl het geforceerd naar voren halen van emissiedoelen heel veel geld kost.

alleen maar voor zorgt dat de relatief schone industrie verdwijnt en we ‘vieze’ producten moeten inkopen. Dat neemt niet weg dat de tien bedrijven die vijftig procent van de industriële uitstoot voor hun rekening nemen niet hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Maar om met André Faaij te spreken: de weg der geleidelijkheid levert geld op, terwijl het geforceerd naar voren halen van emissiedoelen heel veel geld kost. Geef de industrie dus de tijd, blijf scherp en in 2050 verdienen we geld aan schone productie.

David van Baarle, David@industrieperspectief.nl

Colofon negentiende jaargang nummer 3 - mei 2019 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Uitgever IndustriePerspectief B.V. Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Medewerkers aan dit nummer

Mix-land-black--NL.pdf 1 27/02/2018 15:48:04

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 9% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 133,00 p/j Introductie NL/B 25% € 99,75 p/j Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00

Sophie Dingenen, Margot Besseling, Sharon van de Kerkhof, Ton van Leeuwen

De abonnementenadministratie wordt verzorgd door abonnementenland.

Lay-out

Abonnementenland

Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Postbus 20 1910 AA Uitgeest T 0900-ABOLAND of +31 (0)251 - 25 79 24 € 0,10 per minuut F 0251-31 04 05

Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

acts

manuf

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt

u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2019 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

MILIEUVRIENDELIJK SOCIAAL VERANTWOORD PAPIER & KARTON VAN LANDBOUWAFVAL

WWW.PAPERWISE.EU

UTILITIES 5 nr. 3 - mei 2019

Trending news op www.utilities.nl

1

Consortium wil gigawatt elektrolysefabriek bouwen Om groene waterstof naar industrieel niveau te tillen, is een schaalvergroting nodig met een factor duizend. Dat is precies het doel van het project ‘Gigawatt Elektrolysefabriek’ dat onlangs van start ging bij het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT). Als alles goed verloopt, kan de fabriek medio 2025-2030 daadwerkelijk worden gebouwd.

Het Gigawatt Elektrolyser project brengt de technologische knelpunten in kaart bij het opschalen van grote aantallen stacks in een geïntegreerde fabriek. Bij deze opschaling is het van belang dat de fabriek dynamisch operationeel kan zijn. De fabriek zal immers veel elektriciteit van wind- of

zonneparken afnemen, en daardoor afhankelijk zijn van variaties in de levering van elektriciteit.

2

KU Leuven test waterstofproducerende zonnepanelen Onderzoeker van de KU Leuven zeggen met behulp van zonlicht waterdamp uit de omgeving om te kunnen zetten in waterstof. En het record is een productie van 250 liter waterstof per dag. Twintig van deze panelen zouden volgens de onderzoekers een gezin een jaar lang van energie kunnen voorzien.

Door waterdamp uit de omgeving te onttrekken en dit met behulp van zonne-energie te splitsen in waterstof en zuurstof, kunnen gezinnen in de nabije toekomst zelf waterstof produceren.

De onderzoekers berekenden dat een tank ter grootte van een gemiddelde olietank van vier kuub, die nog steeds bij veel Belgische huishoudens staat, volstaat om de lagere productie in de winter te kunnen overbruggen.

3

Yara Sluiskil ziet investeringen aan zich voorbijgaan Ook kunstmestproducent Yara Sluiskil mocht de Kamer toespreken over zijn bijdrage aan het Klimaatakkoord. Niet geheel onverwacht was het pleidooi vooral ingestoken tegen een extra CO2-heffing. De fabriek in Sluiskil hoort bij de wereldtop wat betreft prestaties en een ongunstig fiscaal klimaat zou volgens Gijsbrecht Gunter niet bijdragen aan CO2-verlaging voor de kunstmestindustrie. Het bedrijf ziet nu al dat investeringen dankzij het politieke klimaat buiten Sluiskil worden gedaan.

Meer dan negentig procent van de kunstmestfabrieken wereldwijd heeft een aanzienlijk hogere broeikasgasemissie, tot wel driemaal hoger in landen als China, Rusland, Oekraïne en de VS.

6 UTILITIES nr. 3 - mei 2019

4

Nederland zakt in energietransitie-index World Economic

7

Fabriek recycled asbesthoudend staal Starter Purified Metal

Forum publiceerde

Company (PMC) is afgelopen

zijn jaarlijkse Energy

week in Delfzijl begonnen aan

Transition Index:

de bouw van haar circulaire

een lijst met lan-

staalfabriek. In een gesloten

den die het verst

installatie wordt vanaf volgend

zijn in de energie-

jaar asbesthoudend staal ver-

transitie. Opvallend

hit tot 1500 graden, zodat alle asbestvezels kapot gaan

is dat Nederland

en het staal smelt. Het bedrijf hoopt de fabriek uiterlijk in

ten opzichte van vorig jaar drie plaatsen is gezakt.

juli 2020 operationeel te hebben.

Verontrustend is dat de overgang naar een CO2emissieloze energievoorziening te langzaam gaat om de doelstellingen van het Parijs akkoord te halen.

5

8

Onderzoek waterstofproductie AVI’s In een nieuwe studie onderzoekt

Groene waterstof betaalbaar in 2035

Voltachem de haalbaarheid van waterstofproductie door afvalverbrandingsinstallaties. De studie

Het gebruik van

richt zich op de ReEnergy centrale

groene waterstof wordt op de langere

in Roosendaal. Door ongeveer een derde van de 20

termijn economisch

megawatt elektrische stroomopwekking voor de produc-

haalbaar. Onder meer

tie van waterstof te gebruiken, zou de installatie substan-

door het toenemende

tieel kunnen bijdragen aan de energietransitie, met name

aandeel van wind- en

in de regio Roosendaal.

zonne-energie in de energiemix. Dat stelt DNV GL in haar Energy Transition Outlook. Daardoor wordt duurzaam opgewekte elektriciteit goedkoper en dus ook de omzetting naar waterstof via elektrolyse.

Rond 2035 verwacht het onderzoeksbureau het

9

Groene waterstof BP-raffinaderij BP, Nouryon en Havenbedrijf

omslagpunt.

Rotterdam onderzoeken samen

Ten eerste zullen de kosten van elektrolyzers dalen als

de haalbaarheid van een water-

gevolg van leereffecten en verwachte dalende kosten

elektrolyse-installatie van 250

van de ontwikkeling van apparatuur. Daarnaast zullen

megawatt. Daarmee zou maxi-

perioden vaker voorkomen waarin kostprijzen voor elek-

maal 45.000 ton groene waterstof per jaar kunnen wor-

triciteit laag of zelfs nul zijn.

den geproduceerd voor de raffinaderij van BP in Rotterdam. De partners willen in 2022 een definitieve investeringsbeslissing over het project nemen.

6

Finse olie uit zaagsel Green Fuel Nordic Oy uit Finland gaat investeren in de pyrolyse-tech-

CO -heffing geen doel 10 op zichzelf 2

Tata Steel is een van de partijen

nologie van het Twentse

die wordt gehoord in de

BTG-BTL. Daarbij gaat

Tweede Kamer over het

het in eerste instantie

Klimaatakkoord. Het bedrijf

om de aanschaf van één

vindt dat CO2-reductie met

fabriek, een order van

behoud van de internationale positie leidend moet zijn.

25 miljoen euro. Daarna

Een CO2-heffing kan daarbij slechts een middel zijn, mits

volgen er nog drie,

deze heffing niet leidt tot verlies aan investeringen,

waardoor de totale order uitkomt op 100 miljoen euro.

marktpositie en werkgelegenheid.

UTILITIES 7 nr. 3 - mei 2019

KLIMAATAKKOORD

Tweede Kamer hoort bedrijven over Klimaatakkoord De Tweede Kamer organiseerde zeven rondetafelgesprekken met een doorsnee van de partijen die bij de samenstelling van het ontwerp Klimaatakkoord betrokken waren.

Gijsbrecht Gunter van Yara Sluiskil en Ingrid CaluwĂŠ van Tata Steel vertegenwoordigden de sectortafel Industrie en gaven een overzicht van de energiebesparingsmaatregelen die de bedrijven de afgelopen jaren hebben genomen. Een extra CO2-belasting is wat hen betreft niet wenselijk.

8 UTILITIES nr. 3 - mei 2019

H

et ontwerp Klimaatakkoord was nog

chmarks het hoogste scoren wat betreft

een aanzienlijk hogere broeikasgasemis-

niet gepresenteerd of er ontstond

efficiency en energieverbruik. Yara

sie, tot wel driemaal hoger in landen

alweer roering. De milieuorganisaties

Sluiskil is bovendien de grootste kunst-

als China, Rusland, Oekraïne en de VS.

vonden de afspraken te vrijblijvend en

mestfabriek van Noordwest Europa. De

Bovendien rekent de NeA alle emissies

wilden liever een generieke CO2-heffing.

rode draad in de betogen tegen een

van Yara Sluiskil mee die optellen tot

Bovendien hadden ze principiële bezwa-

platte CO2-belasting is dat een lokale

3,8 megaton (2017), terwijl momenteel

ren tegen carbon capture and storage

CO2-belasting vooral duurzame inves-

1,4 megaton middels Carbon Capture

(CCS). Tegelijkertijd vond de industrie

teringen zullen tegenhouden en carbon

& Usage wordt verwerkt in producten

dat de besparingsopdracht zonder CCS

leakage in de hand werken.

zoals meststoffen, AdBlue en bubbels voor de frisdrankindustrie en die

niet lukt en dat een generieke heffing tot onaanvaardbare weglekeffecten

Yara Public affairs manager en lid van

niet kunnen worden gereduceerd. In

zou leiden, en hoogstwaarschijnlijk niet

het Management Gijsbrecht Gunter

werkelijkheid komt er dus nog ‘slechts’

tot de CO2- emissiereductie doelen.

hield namens Yara zijn betoog voor

2,4 megaton CO2-equivalenten vrij in

Onderzoeken van PWC en CE Delft

de Tweede Kamercommissie. Gunter:

Sluiskil.’

onderstreepten dat. Toen het Centraal

‘Kunstmest is wereldwijd verantwoor-

Planbureau en het Planbureau voor de

delijk voor één procent van de broei-

Groene waterstof Gunter meldt

Leefomgeving de doorrekening van het

kasgasemissies. Zonder kunstmest zou

verder dat Yara al vele experimenten

conceptakkoord presenteerden, brak

vijftig procent minder voedsel zijn op

uitvoerde met groene waterstof, maar

opnieuw onrust uit omdat in de voorstel-

aarde. De uitvinder ervan ontving ooit

steeds aanloopt tegen het feit dat daar-

len van de industrie teveel onzekerheden

de Nobelprijs en kunstmestproductie

mee de prijs twee tot vier keer hoger

zaten. Minister Wiebes van Economische

werd vorig jaar uitgeroepen tot de beste

wordt dan grijze waterstof. En de markt

zaken kondigde bijna tegelijkertijd aan

chemische uitvinding van de eeuw. De

kiest nog steeds vooral voor de laagste

de industrie een groter deel van de

wereldwijde vraag naar kunstmest stijgt

prijs. Toch geeft Yara niet op en ook in

lasten te laten dragen die gepaard gaan

dan ook gemiddeld 1,5 tot twee procent

Nederland doet het bedrijf actief mee

met de energietransitie. De minister zou

per jaar.

in initiatieven zoals de Waterstofcoalitie,

onderzoeken of een CO2-taks tot de

Dankzij voortdurende innovatie behoren

de één gigawatt-studie van ISPT en het

gewenste CO2-besparingsprikkel zou

de fabrieken in Sluiskil tot de veiligste,

Battolyser project. Tot 1991 bedreef

leiden, waarbij hij aangaf dat de heffing

betrouwbaarste en energiezuinigste ter

Yara een 150 megawatt electrolyser op

verstandig moet zijn, zonder weglekken

wereld. De fabrieken presteren beter

waterkrachtenergie in Glomfjord, maar

van CO2, het verdwijnen van banen en

dan de Europese benchmark, maar

die werd gestopt omdat het niet renda-

met behoud van level playing field.

lopen wel tegen een keiharde asymptoot

bel was.

De Tweede Kamer was inmiddels het

aan. Namelijk de minimale hoeveelheid

Toch bleek dat het moederbedrijf de

spoor bijster over de stappen die moe-

energie die natuurkundig nodig is om

beslissing nam om samen met Engie

ten worden genomen om de CO2- uit-

een ton ammoniak te maken in een

een honderd megawatt solar based

stoot in 2030 met 49 procent terug te

fabriek. Een nationale CO2 heffing kan

electrolyser in Australië te gaan ontwik-

dringen. Men besloot dan ook maar liefst

de asymptoot die de natuurwet bepaalt

kelen en niet in Nederland. Sterker,

zeven rondetafelgesprekken te organise-

niet verleggen en werkt juist contrapro-

Yara Sluiskil liep het achterliggende jaar

ren waarin een doorsnee van de partijen

ductief voor bedrijven die vanwege grote

twee grote investeringen mis, voor een

die bij de samenstelling van het ontwerp

inspanning op energiebesparing in de

belangrijk deel te wijten aan de ondui-

Klimaatakkoord betrokken waren hun

achterliggende tijd tegen deze asymp-

delijkheid rondom (klimaat)wetgeving in

standpunt konden toelichten.

toot aanschurken.

Nederland.

11 april was de sectortafel Industrie aan

Er is meer nodig, namelijk nieuwe tech-

de beurt. Vertegenwoordigers van de

nologie, en die ontwikkel je niet verder

Investeringen Hoewel de reacties

industrie zoals de VNCI, de VNPI, NGO’s

door op nationaal niveau platte boetes

van de Kamerleden uiteraard nog niets

als Greenpeace en Milieudefensie en

op te leggen aan bedrijven die tot de

zeggen over de koers van het Kabinet,

een keur aan wetenschappers mochten

best presterende ter wereld behoren.

waren de reacties volgens Gunter toch

de Kamer inzicht geven in hun stand-

Sterker, daarmee katalyseert de boete

redelijk hoopgevend. ‘Zowel links als

punt.

de wereldwijde klimaatproblematiek via

rechts was het ermee eens dat het

Onder de genodigden waren ook Yara

verschuiving van de productie naar bui-

weglekken van CO2 zoveel mogelijk

Sluiskil en Tata Steel, twee partijen die

tenlandse, meer emitterende concurren-

moet worden voorkomen. Ook voor de

in de lijst staan van de tien bedrijven

ten. Sinds 1990 heeft Yara Sluiskil haar

werkgelegenheid is het niet wenselijk

die gezamenlijk verantwoordelijk zijn

broeikasgasemissie maar liefst met 55

als grote bedrijven op den duur naar het

voor vijftig procent van de Nederlandse

procent gereduceerd, ondanks dat de

buitenland vertrekken. De discussie ging

industriële CO2-uitstoot. Beide bedrijven

productie met twee miljoen ton toenam

dan ook met name over hoe het beleid

ontkennen ook niet dat hun uitstoot fors

in dezelfde periode.

zo kon worden ingericht dat de industrie

is, maar geven tegelijkertijd aan dat hun

Meer dan negentig procent van de

voldoende werd geprikkeld verdere

fabrieken binnen de internationale ben-

kunstmestfabrieken wereldwijd heeft

stappen te nemen en we samen de

UTILITIES 9 nr. 3 - mei 2019

“ BIJ SANTON KRIJG IK RUIMTE VOOR PERSOONLIJKE ONTWIKKELING!” BEN JE OP ZOEK NAAR EEN INNOVATIEVE WERK- OF LEEROMGEVING? Santon biedt ruimte aan engineers, projectmanagers, internationaal service engineers en commercieel talent.

Daarnaast hebben wij ruimte voor afstudeerders en stagiars.

Kijk voor meer informatie op één van onze websites.

Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam +31(0)10 283 26 00 pz@santonswitchgear.com

www.santoncbs.com www.santonswitchgear.com

Verkoop stoom- en warmwaterketels

Eco Steam Trading & Consultancy bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

weg naar bijvoorbeeld groene waterstof

Dit is alleen mogelijk met investerin-

bedrijven extra moesten betalen ten

inslaan. Ik heb ze geprobeerd duidelijk te

gen die onvoldoende rendabel zijn en

gunste van de goed presterende bedrij-

maken dat een platte CO2-taks daar niet

daarmee de concurrentiepositie op

ven. De Caluwé: ‘Het PBL gaf aan het

bij helpt. Hoewel Wiebes beloofde de

de internationale markt verzwakken.

besparingspotentieel niet voldoende

extra uitgaven terug te geven in de vorm

Het is daarom van groot belang dat de

door te kunnen rekenen omdat er nog

van subsidie op CO2-besparende tech-

overheid maatregelen neemt die zowel

veel onzekerheden bestonden over

nologie, zullen we dergelijke projecten

de CO2-uitstoot reduceren, als ook de

bijvoorbeeld de overheidsinvesterin-

toch moeten voorfinancieren en boven-

bedrijven die zich hiervoor inzetten steu-

gen in de noodzakelijke infrastructuur.

dien is het vooruit betalen van een taks

nen. ‘

Naar onze mening zou een ontwerp Klimaatakkoord juist dit soort vragen

qua liquiditeit een onmogelijke opgave.

Behalve dat dat tot liquiditeitsproblemen

Innovatie Tata Steel ontwikkelde

moeten blootleggen om daar naar een

leidt, is het bovendien niet eens zeker

een CO2-reductieplan met nieuwe

definitief akkoord toe besluiten over

of we de subsidie vervolgens ook daad-

doorbraaktechnologieën zoals de door-

te kunnen maken. Helaas werd ons

werkelijk toegewezen krijgen en je ziet

braaktechnologie HIsarna die het moge-

voorstel al snel ingehaald door de CO2-

nu al gebeuren dat bepaalde partijen

lijk maakt twintig tot tachtig procent

heffing, wat gezien de naderende ver-

aangeven uit de pot te willen plukken

minder CO2 uit te stoten. De staalreus

kiezingen wellicht meer publiek begrip

voor andere beleidsterreinen waar geld

start met Dow Chemical cross-sectorale

opleverde.’

nodig is.’

samenwerking waarbij koolmonoxide

Ook Tata Steel ziet het terugsluizen

Het feit dat het moederbedrijf van Yara

uit de hoogovengassen wordt afgevan-

van de extra belasting via subsidie

voor Australië koos voor de bouw van

gen en in een fabriek omgezet in grond-

niet zitten. De Caluwé: ‘Dat de goed

een electrolyser wil Gunter niet gebrui-

stoffen voor de chemische industrie.

presterende bedrijven juist profiteren

ken om de discussie naar zijn hand te

Verder werkt Tata samen met Nouryon

via extra subsidies is iets te simpel

zetten. ‘Er zijn meerdere overwegingen

aan de ontwikkeling van een waterstof-

gedacht. Dat soort subsidies wordt

voor Yara voor dit soort investeringen.

fabriek op het terrein in IJmuiden. Ook

via RVO jaarlijks openbaar getenderd,

Australië heeft een duidelijke keuze voor

verkocht het bedrijf een stuk terrein

de subsidies zijn veelal een stuk lager

waterstof gemaakt, heeft veel ruimte en

aan Tennet voor het opzetten van een

dan wat je aan heffing moet betalen en

veel zonne-energie. Maar aan de andere

aanlandpunt voor groene stroom van

de bedragen moeten vaak ook in dat

kant: Nederland heeft weer veel wind-

windmolens op zee.

subsidiejaar worden uitgegeven. De

energie, een goede gasinfrastructuur,

projecten waar wij in investeren hebben

CO2-heffing Over de CO2-heffing is De Caluwé duidelijk: ‘Bovenop de

doorgaans een looptijd van tien jaar of

wen en logistiek zitten we goed. Het zou dan ook jammer zijn als het politieke

omvangrijke investeringen zou deze

kunnen maken, heb je zekerheid voor

klimaat investeringen juist tegenhoudt.

heffing een zeer grote financiële ader-

meerdere jaren nodig. Vergeet niet dat

Daar zullen we de komende jaren mis-

lating betekenen, die investeringen in

de industrie bereid is zelf miljarden te

schien nog niet veel van merken, maar

duurzame innovaties en CO2-reductie

investeren, de subsidie ontvangen we

over 10 jaar zullen we de rem die nu op

onmogelijk maken. De staal gerela-

alleen voor de onrendabele top. Als de

investeringen gezet wordt wel degelijk

teerde uitstoot van Tata Steel is 12,5

overheid daadwerkelijk verder wil gaan

voelen, want ook in de industrie geldt:

miljoen ton CO2. Iedere heffing over de

dan Europa, dan zal ze hier ook geld

stilstand achteruitgang.’

uitstoot maakt het moeilijk om nog in

voor moeten uittrekken.’

fabrieken die je gefaseerd kunt ombou-

langer. Om investeringsbeslissingen te

innovatie te investeren.

Tata Steel Ook Tata Steel kreeg de

ETS Zowel Gunter als De Caluwé

gelegenheid zijn positie binnen de mon-

Op zoek De Caluwé heeft een poli-

menen dat het voor de Nederlandse

diale staalindustrie te schetsen. Ingrid

tieke loopbaan achter de rug en de

industrie verstandiger zou zijn om

de Caluwé, Public Affairs Manager van

open opstelling van de Kamerleden

de Europese maatregelen te volgen

het staalbedrijf, gaf een overzicht van

verbaasde de zegsvrouw van Tata

en ETS als uitgangspunt te nemen.

de inspanningen die het bedrijf al heeft

Steel. ‘Ik heb nog nooit meegemaakt

‘ETS uitbreiden is beter dan een eigen

genomen zijn energieverbruik te verla-

dat de gasten tijdens een hoorzitting

systeem optuigen dat Nederland iso-

gen en CO2-emissies te beperken.

met elkaar in debat gingen, deels aan-

leert van de rest van Europa’, zegt De

De Caluwé: ‘Tata Steel behoort tot de

gemoedigd door Kamerleden. Vaak is

Caluwé. ‘Daarmee creëren we in ieder

wereldwijde top van staalbedrijven met

zo’n hoorzitting een formaliteit waar de

geval op Europees vlak een level playing

de laagste CO2-uitstoot per ton staal.

standpunten al bekend zijn. Ik merk dat

field. Wereldwijd hebben we nog steeds

Voor een verdere, drastische verlaging

het onderwerp echt leeft en de Kamer

concurrentie van bedrijven zonder

van de CO2-uitstoot zullen baanbre-

op zoek is naar goede instrumenten om

CO2-heffingen, of bedrijven die binnen

kende nieuwe technieken nodig zijn, een

de CO2-uitstoot terug te dringen.’

een nationaal systeem zijn vrijgesteld.

complete herinrichting van de processen

Dat instrument had de industrie overi-

Wellicht dat een CO2-importheffing aan

én de inzet van duurzame brandstoffen,

gens al aangereikt met de bonus/malus

de Europese grenzen hier een oplos-

zoals groene elektriciteit en waterstof.

regeling waarin slecht presterende

sing kan bieden.’

•

UTILITIES 11 nr. 3 - mei 2019

Technologie & innovatie ACCU MET HOGE ENERGIEDICHTHEID De Zwitserse startup Innolith beweert de eerste oplaadbare batterij met een energiedichtheid van duizend wattuur per kilogram hebben ontwikkeld. Dat is vier keer zoveel als een accu van een Tesla model 3 heeft. Een auto die is uitgeverod met de nieuwe Innolith Energy Battery zou in staat moeten zijn meer dan duizend kilometer te rijden op één enkele lading. De kosten zouden ook stukken lager zijn door het vermijden van dure materialen in combinatie met hoge energiedichtheid van het systeem.

Naast de range en de kostenvoordelen zal de accu de eerste niet brandbare accu zijn die in elektrische auto’s gebruikt kan worden.

Dit is mogelijk omdat er een niet ontvlambare anorganische elektrolyt gebruikt wordt. In tegenstelling tot conventionele accu’s van elektrische

auto’s die een ontvlambare organische elektrolyt gebruiken. Deze verandering neemt de voornaamste oorzaak van batterijbranden weg.

Het zal nog even duren voor de eerste auto met deze batterij gaat rijden. Het ontwikkelen en op de markt brengen zal naar verwachting nog zo’n drie tot vijf jaar duren. Het bedrijf ontwikkelde wel al een batte-

rij ter grootte van een zeecontainer die wordt ingezet voor de loadbalancing van het elektriciteitsnet.

De techniek die in de accu wordt gebruikt, heeft zich al bewezen voor 55.000 volledige ontladingscycli.

Dat is tussen de tien en honderd keer meer dan het aantal cycli van de Li-ion accu’s die nu veel worden gebruikt.

ANAMMOXBACTERIËN VERMINDEREN BROEIKASGASPRODUCTIE Stikstofmonoxide is een signaalmolecuul en een toxine die een belangrijke rol speelt in de microbiële stikstofcyclus. Een onderzoek door microbiologen van de Radboud Universiteit en het Max Planck Institute for Marine Microbiology laat nu zien dat anammoxbacteriën stikstofmonoxide verslinden in concentraties waarbij dit dodelijk zou zijn voor alle andere levensvormen. De resultaten veranderen het huidige idee van de stikstofcyclus op aarde en vergroten de toepassing van anammoxbacteriën in door de mens gemaakte ecosystemen.

Het multidisciplinaire team van onderzoekers ontdekte dat de anaerobische ammonium-oxiderende (anammox) bacterie NO direct gebruikt om te groeien, en het omzet in het onschadelijke stikstofgas (N2) in plaats van het broeikasgas N2O. Hierdoor wordt dus steeds een NO-molecuul minder omgezet in een broeikasgas. Zo verminderen anammoxbacteriën het gehalte NO dat beschikbaar is voor broeikasgasproductie door andere bacteriën.Stikfstofmonoxide staat centraal in de cyclus van stikstof. 'We dachten dat stikfstofmonoxide voornamelijk een toxine was, maar hier laten we zien dat anammox-

12 UTILITIES

nr. 3 - mei 2019

bacteriën erop kunnen leven door NO om te zetten in N2,’ stelt Boran Kartal van het Max Planck Institute for Marine Microbiology. Het huidige onderzoek roept nieuwe vragen op. Annamoxbacteriën zijn overal ter wereld gevonden.

Op dit moment speuren we verschillende ecosystemen van over de hele wereld af, op zoek naar gespecialiseerde stikstofcylus microorganismen die nog niet ontdekt zijn. We willen graag weten hoe deze micro-organismen interacties hebben met andere stikstofcyclusen methaanoxiderende microben.’ Daarnaast zijn deze nieuwe (combinaties van) microben belangrijke voor toepassing in verschillende waterzuiveringsinstallaties.

KU LEUVEN TEST WATERSTOF-

EMISSIENEUTRALE

PRODUCERENDE ZONNEPANELEN

GASTURBINES

Onderzoekers van de KU Leuven zeggen met behulp van zonlicht waterdamp uit de omgeving om te kunnen zetten in waterstof. En het record is een productie van 250 liter waterstof per dag. Twintig van deze panelen zouden een gezin een jaar lang van energie kunnen voorzien.

Professor Johan Martens van het Centrum voor Oppervlaktechemie en Katalyse van de KU Leuven werkte tien jaar aan de ontwikkeling van een zonnepaneel die direct waterdamp kan omzetten in waterstof. Door waterdamp uit de omgeving te onttrekken en dit met behulp van zonne-energie te splitsen in waterstof en zuurstof, kunnen gezinnen in de nabije toekomst zelf waterstof produceren.

Over hoe het zonnepaneel precies werkt, laten de onderzoekers niets los, maar de goede resultaten lijken te wor-

Het project ‘High Hydrogen Gas Turbine Retrofit’ heeft een subsidie ontvangen van het Nederlands Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Het project richt zich op het uitsluiten van koolstofemissies tijdens gebruik van gasturbines.

Het belangrijkste doel van het ‘High Hydrogen Gas Turbine Retrofit’-project is om voor reeds geïnstalleerde en inbedrijf genomen gasturbines met een power output range tussen de één en driehonderd megawatt een kostenefficiënt en uitwisselbaar verbrandingssysteem te ontwikkelen, met ultra lage emissiewaardes (sub 9ppm NOx en CO). Daarbij staat de flexibiliteit in de te gebruiken brandstofsamenstelling voorop, waarbij stabiele bedrijfsvoering gegarandeerd moet zijn. Deze stabiliteit dient gewaarborgd te zijn voor een brandstofvariatie van honderd procent aardgas tot honderd procent waterstof, en iedere mix hiervan. Dit is de belangrijkste uitdaging aangezien een dergelijke extreme variatie van brandstofsamenstelling met verschillende vlamreactiviteit, kan resulteren in een grote verplaatsing van warmte binnen de verbrandingskamer welke tot onherstelbare schades kan leiden indien dit niet gecontroleerd plaatsvindt.

den gehaald door de inzet van poreuze multi-junction silicium zonnecellen.

Deze bieden een antwoord op de verliezen die monolithische watersplitsapparaten kennen bij het transporteren van ionen. De waterabsorptie gebeurt via silicagel, waarna de omzetting naar waterstofgas via een standaard elektrolyseproces met elektrodes van ijzer en nikkel plaatsvindt. De zonnepanelen kennen nu een rendement van vijftien procent maar zouden met duurdere materialen hogere rendementen kunnen halen.

WATERSTOFAUTO ALS STROOMBRON

Waterstofauto’s kunnen als buffer fungeren in een duurzaam energiesysteem. Dit ‘Car as Power Plant’ is een concept van Professor Ad van Wijk van de TU Delft om geparkeerde brandstofcelauto's te gebruiken als elektriciteitscentrale. Behalve de benodigde technologie vraagt dat onder meer ook om incentives voor autobezitters om daaraan mee te doen. Esther Park Lee onderzocht verschillende contractvormen hiervoor.

In een duurzaam energiesysteem veranderen de traditionele rollen van consumenten en leveranciers. Ook leidt dit tot de opkomst van nieuwe dienstverlening, zoals door aggregators: partijen die namens groepen

huishoudens of bedrijven bemiddelen tussen de flexibele vraag en aanbod van elektriciteit. Esther Park Lee onderzocht de interacties tussen zulke prosumers en aggregators in een systeem waarin brandstofcelauto’s elektriciteit leveren aan het net, het zogenaamde vehicle-to-gridsysteem. Op basis van realistische mobiliteitsgegevens ontwierp Park Lee simulatie-experimenten voor verschillende situaties. ‘Net als de energievraag vertoont de beschikbaarheid van de auto voor het energiesysteem fluctuaties’, vertelt ze. Ze bekeek hoe verschillende contractvormen konden worden ingezet om het aanbod van vehicle-to-grid-energie te vergroten.

Zulke contracten kunnen bijvoorbeeld uitgaan van een minimumprijs waartegen de bestuurder diens auto beschikbaar stelt voor het leveren van vehicle-to-grid-energie, of van een bepaalde hoeveelheid energie die beschikbaar moet blijven voor de autobezitter gedurende een bepaald tijdsinterval.

Centraal binnen dit innovatieve hightechproject staat de gepatenteerde verbrandingstechnologie genaamd FlameSheet, eigendom van het Italiaanse Ansaldo Energia. Dit verbrandingssysteem wordt momenteel gebruikt in meerdere energiecentrales met 60Hz F-class gasturbines met sub 9ppm NOx-emissies. Een aantal van deze gasturbines gebruikt een brandstof die met waterstof wordt gemixt.

UTILITIES 13 nr. 3 - mei 2019

ENERGIEBESPARING

Wat te doen met de CO2-belasting Minister Wiebes broedt op een extra CO2-belasting. Bij de aankondiging ervan, deelde hij verder mee dat hij dit geld wel weer in een schone industrie wilde investeren. Hoewel nog niet zeker is of de belasting er daadwerkelijk komt, wilden we toch weten in welke technologie die minister het geld zou moeten steken. We vroegen het een aantal experts, die met verrassend veel voorstellen kwamen.

14 UTILITIES nr. 3 - mei 2019

D

NAVIGANT

nologie het meest binnen de doelen

Lijst van de door Navigant onderzochte technologieën. Deze lijst geeft geen

van de SDE++ regeling valt is Navigant.

indicatie voor de technologieën die in de SDE++ zullen worden opgenomen.

e meest voor de hand liggende partij om te vragen welke tech-

De consultants kregen namelijk van de minister de opdracht uit te zoeken

•

Productie groene waterstof (feedstock)

in hoeverre het mogelijk is industriële

•

Productie groene waterstof (eigen verbruik)

technologieën toe te voegen aan de

•

Warmteproductie met waterstof

SDE++ regeling. Navigant heeft dit voor

•

CCS Pre-combustion

een selectie van veertien technologieën

•

CCS Post-combustion

in kaart gebracht. Managing consultant

•

Partiële oxidatie (POX) van restgassen met CCS

Paul Noothout van Navigant wil direct

•

Elektro-glasoven

benadrukken dat het onderzoek niet

•

Warmtepomp (tot 900C)

direct was bedoeld om alle kosten en

•

Warmtepomp (tot 1400C)

baten tot op de komma door te reke-

•

Chemische warmtepomp

nen. ‘We kregen de opdracht voor een

•

Industriële restwarmte

eerste marktverkenning naar mogelijke

•

Bionafta

technologieën die voor de SDE++ in

•

Plastic-recycling

aanmerking zouden komen. Het idee was een inschatting te maken van de basisbedragen die voor een dergelijke

Het vaststellen van CO2-emissiereductie

bare technologie en de kosten voor

subsidie nodig zijn. Voor een aantal

is veel complexer omdat het vaak

aansluiting, maar niet naar de bijbe-

technologieën zijn de kosten case-

lastig te meten is, zeker wanneer het

horende infrastructuur. ‘We willen

specifiek. Het is niet gelukt om voor alle

geïntegreerde processen betreft.

appels met appels vergelijken, maar de

technologieën een volledig represen-

Daarom worden in de SDE++ CO2-

infrastructuur zal zeker bij de discussie

tatieve marktconsultatie uit te voeren,

referentietechnologieën gebruikt om

betrokken moeten worden. Sommige

waardoor kosteninschattingen te laag

de CO2-reductie in te kunnen schat-

CO2-besparende ingrepen kunnen stan-

of te hoog kunnen uitvallen. Daarom

ten. Het vaststellen daarvan is een

dalone werken, maar warmtelevering,

moeten de kosten als indicatief worden

belangrijk onderdeel van de SDE++.

waterstof, CCS en elektrificatie hebben

gezien.’

De complexiteit is dat het niet altijd

ook een belangrijke infrastructuurcom-

Daarnaast werd de studie gebruikt om

mogelijk is per technologie een een-

ponent.’

obstakels/knelpunten te detecteren

duidige CO2-referentietechnologie

die invloed kunnen hebben op het

vast te stellen: een warmtepomp kan

FME Ondernemersorganisatie voor

opnemen van de technologieën in een

namelijk zowel een standalone gasge-

de technologische industrie FME zegt

technologieneutraal subsidiesysteem.

stookte boiler vervangen, als worden

de industrie te kunnen ondersteunen in

De overheid wil tenslotte geen tech-

gebruikt in een geïntegreerd proces. De

het terugdringen van zijn CO2-emissies.

nologie voortrekken, maar technologie

CO2-emissiereductie kan daarom per

Onlangs lanceerde het cluster Energy

stimuleren die het meeste bijdraagt aan

toepassing verschillen. EZK streeft naar

het project 6-25 waarin de ambitie

CO2-emissiebeperking tegen de laagste

een uniform systeem met uniforme

wordt uitgesproken om in 2025 zes

kosten. Omdat de SDE++ een exploita-

beoordeling, maar daarmee loop je

miljoen ton industriële CO2-uitstoot te

tiesubsidie is, ligt de focus op technolo-

het risico dat je zaken platslaat en de

verminderen. Hoewel de rekenmeesters

gieën die voldoende volwassen zijn om

nuance mist van integratiemogelijkhe-

nog bezig zijn de besparingspotentie te

te implementeren en die een redelijk

den binnen het energiesysteem.’

kwantificeren, publiceerde FME al een

CO2-besparingspotentieel hebben.’

Ook een punt van discussie is welke

leaflet met een aantal veelbelovende

Een winnaar is niet zozeer uit het onder-

scope wordt aangehouden in de

technieken.

zoek naar voren gekomen, alhoewel

berekeningen. De uitkoppeling van

Clustermanager Hans van der Spek: ‘De

wel duidelijk wordt dat een aantal

warmte voorkomt met name emissies

industrie heeft een behoorlijke opgave

CO2-besparende maatregelen onder

bij kwekers of huishoudens en niet bij

voor 14,3 megaton extra CO2-reductie

het subsidiebedrag voor waterkracht

de bedrijven die de warmte leveren.

in 2030. In het Klimaatakkoord zijn dan

uitkomt, één van de duurste technolo-

Hetzelfde geldt voor groene waterstof.

ook een aantal routes aangegeven

gieën in de huidige SDE+. Noothout:

Als deze alleen als aanvulling dient,

om dit te bereiken. De aanloop naar

‘Een SDE++ subsidie gebaseerd op

heeft deze geen effect op de eigen

de daadwerkelijke besparing is echter

CO2-emissie is een stuk complexer

emissie, maar wel op die van derden.

best lang bij oplossingen als groene

dan de SDE+ subsidie. Die laatste

Alleen: hoe meet je die vermeden emis-

waterstof, elektrificatie met windener-

wordt gebaseerd op de opgewekte

sies?’

gie en CCS. Er zijn gelukkig genoeg

kilowattuur, die relatief eenvoudig en

Noothout en zijn medeonderzoekers

procesefficiency maatregelen die nu

onafhankelijk kan worden vastgesteld.

keken bewust alleen naar de beschik-

al behoorlijke besparingen kunnen

UTILITIES 15 nr. 3 - mei 2019

opleveren. In project 6-25 werken tech-

besparing zal namelijk niet direct bij de

doorgaans in de internationale bench-

nologiebedrijven samen met adviseurs,

industrie worden bereikt, maar verder in

marks erg hoog vanwege de specifieke

installateurs engineering contractors,

de keten.’

omstandigheden in Nederland. De industriële sectoren zullen zich dan ook

financiers en overheden samen om bestaande besparende technologie te

DNVGL Volgens Jillis Raadschelders

moeten afvragen hoe ze zich interna-

implementeren. We willen met dit pro-

van DNVGL biedt het Klimaatakkoord

tionaal willen profileren. Tata Steel in

ject vooral de industrie ontzorgen om

voldoende kansen voor de Nederlandse

IJmuiden is een goed voorbeeld van

de beschikbare besparingsoplossingen

industrie om zich wereldwijd te

een bedrijf dat zich blijft ontwikkelen.

ook daadwerkelijk te gebruiken.’

onderscheiden. ‘De teneur rondom

Toen Corus destijds werd overgeno-

Ook FME heeft nog wel wat wensen op

het Klimaatakkoord is bij de industrie

men, was men bang dat het bedrijf de

het gebied van de SDE++ en de manier

momenteel wat negatief vanwege de

koers zou veranderen, maar dat is niet

waarop emissiereductie wordt geho-

aangekondigde CO2-belasting. De

gebeurd. Nu de volgende overname

noreerd. ‘De lijst met oplossingen van

aanvulling dat de belasting terugvloeit

rond is, staat het bedrijf opnieuw voor

onze leden zou wat ons betreft in de

naar de industrie in verduurzamingspro-

de keuze voorop te blijven lopen.

SDE++ regeling moeten worden opge-

gramma’s zet de belasting in een ander

Ook de petrochemie en maakindustrie

nomen. Daarbij is het ook belangrijk dat

perspectief.

zullen zich duidelijk moeten onder-

scope 2 emissies meetellen. Veel van de

De Nederlandse industrie scoort

scheiden in de wereldmarkt als meest efficiënt en duurzaam. We kunnen ons

FME

wel blijven focussen op operational

Lijst FME met technologieën die direct energie en CO2-emissies kunnen

excellence, maar in een zeer efficiënte

besparen:

industrie zitten er snel grenzen aan de optimalisatie van bestaande processen.

•

Contactloze magneetkoppelingen (Zytec)

We zullen naar product leadership toe

•

Kunststof warmtewisselaars (heatmatrix)

moeten en het hele energiesysteem

•

Zelflerende energiemanagementsystemen (Enerq)

kantelen om echt slagen te kunnen

•

Thermische energieopslag (energyNest)

maken in CO2-emissiereductie.

•

Vliegwiel (S4 Energy)

Op het gebied van elektrificatie van de

•

Chemische warmtepomp (Qpinch)

industrie zou Nederland een voortrek-

•

Hybride stoomketels (Stork Thermeq)

kersrol kunnen spelen. Dat kost geld en

•

Steamexpanders (Innecs)

moeite, maar eerlijk gezegd hebben we

•

Flensmanagement (BFS)

geen keus omdat het huidige fossiele

•

Energiemanagement (Energy21)

energiesysteem niet lang meer houdbaar is. Je moet daarin wel verstandige

16 UTILITIES

nr. 3 - mei 2019

keuzes maken. Er zitten namelijk nogal

vijftien tot twintig jaar om zo’n systeem-

wat paradoxen in de energietransitie.

verandering voor elkaar te krijgen. Het

UTILITIES

Zo is het uitkoppelen van warmte op

goede nieuws is dat als je dit traject

De afgelopen jaren hebben we veel

dit moment een rendabele keuze, maar

volgt, de energietransitie geld kan ople-

innovatieve techniek voorbij zien

als de industrie efficiënter met zijn

veren. Terwijl rigoureuze doelstellingen

komen. In dit lijstje de technolo-

warmte omgaat en kolen- en gascen-

op de korte termijn vaak veel geld zullen

gieën die misschien in de toekomst

trales plaatsmaken voor zonnepanelen

kosten. Een hoge CO2 belasting kan

een grote impact kunnen krijgen.

en windenergie, valt die warmte weg.

voor Tata Steel bijvoorbeeld betekenen

De kans op stranded assets wordt

dat ze niet meer kunnen concurreren

•

Metal Fuels

daarmee groter. Hetzelfde geldt voor

en staalproductie naar elders vertrekt.

•

Battolyser

CCS, dat een behoorlijke investering in

En dat terwijl het bedrijf investeerde in

•

Thermo accoustic energy

infrastructuur vergt. Dat wil niet zeggen

de Hisarna technologie die dertig pro-

dat je dan maar niets moet doen, maar

converter (SoundEnergy)

cent zuiniger is en CO2 afvang tegen

•

Turquoise waterstof

je kunt er wel rekening mee houden in

lage kosten mogelijk maakt Wanneer

•

Compressed Air Energy

de keuzes.

bijvoorbeeld de Hoogovens over vijftien

Het is in mijn ogen dan ook verstandig

jaar zijn afgeschreven en daar komt een

meer naar energiesystemen te kijken

fabriek van het nieuwe type met CCS

dan naar individuele technologieën.

voor terug met negentig procent lagere

als Europa een voorwaarde voor een

Integratie van de huidige elektriciteits-

emissies, levert dat meer op en hoeft

pijnloze transitie. En daar stel je niets

en gassystemen is daar een voorbeeld

staalproductie niet duurder te worden

mee uit. Er zijn al voldoende no regret-

van. Power to heat kan interessant zijn

dan nu. Belasten van CO2 koppelen aan

opties voorhanden waar nu al volop in

in een volatiel systeem waar elektriciteit

innovatie is daarmee het devies.

kan worden geïnvesteerd: renovatie

zo nu en dan overtollig is. In een keer

De opgave is zo groot dat we alle opties

van de gebouwde omgeving, duur-

overschakelen is echter een te grote

moeten gebruiken. Dat is de koele

zame stroomproductie. Tegelijk moet

systeemsprong. Met hybride ketels of

wetenschappelijke boodschap die we

er komende jaren volop worden geïn-

parallelle systemen kunnen bedrijven

moeten verkondigen als tegengewicht

noveerd om kosten te reduceren van

gemakkelijker meeveren met de markt

voor de emoties die gepaard gaan met

opties die later een grote rol gaan spe-

en langzaamaan het zwaartepunt ver-

de energietransitie. Het is te gemak-

len, zoals nieuwe industriële processen.

schuiven richting schone energiebron-

kelijk te zeggen dat we geen CCS,

Maar ook een CCS-infrastructuur bouw

nen. Op den duur zou daar ook groene

geen biomassa en geen wind op land

je voor deze eeuw. Een warmtenet in

waterstof nog een rol kunnen spelen.

wensen. Terwijl een biomassacentrale

een stedelijke omgeving kan nog heel

Dat betekent wel dat bedrijven dubbele

mét CCS zelfs voor negatieve emissies

lang toegevoegde waarde hebben. En

investeringen moeten doen. Daar zou

kan zorgen. Door slimme combinaties

als de warmteproductie van industrie

een SDE++ of andere subsidie dan ook

te maken tussen industrie en energie-

en energiebedrijven wegvalt, zouden de

met name op gericht moeten zijn.’

sector, bijvoorbeeld door processen te

netten met geothermie kunnen worden

elektrificeren met groene stroom, inzet

gevoed. Maar ook hier geldt weer dat

TNO Wetenschappelijk directeur bij

van groene waterstof en ook circulair te

er een vorm van regie nodig is om dit in

ECN part of TNO en hoogleraar ener-

produceren wat indirect weer veel ener-

goede banen te leiden.’

giesysteemanalyse aan de RUG André

gie en grondstoffen bespaart.

CO2-reductie moet volgens Faaij dan

Faaij geeft aan dat een belasting op

De weg der geleidelijkheid is misschien

ook niet als losse doelstelling worden

CO2 niet automatisch tot de noodza-

lastig om politiek de handen voor op

gezien. ‘Ook energiebesparing en

kelijke implementatie van innovatieve,

elkaar te krijgen, maar wel de manier

materiaalbesparing leiden tot reductie.

CO2-neutrale industriële processen

om de transitie betaalbaar te houden.

Industriële ecologie staat nog in de kin-

leidt. Hij waarschuwt ervoor dat de

De doelen voor 2050 zijn duidelijk,

derschoenen en kan nog veel bijdragen

prikkel die de overheid wil bereiken om

maar het helpt niet om daar vrij rigide

aan zowel versteviging van de positie

CO2-emissies te beperken kan omslaan

tussendoelen bij te halen. De overheid

van de industrie als de klimaatdoelen.

in een verzwakking van de industrie. ‘De

kan zich beter richten op een infra-

Nederland moet ook niet denken dat ze

tien bedrijven die verantwoordelijk zijn

structuurvisie om de energietransitie te

alleen staat in deze opgave. De landen

voor vijftig procent van de industriële

ondersteunen. Gemeenten worstelen

rondom de Noordzee kijken al steeds

emissies zijn allemaal grote internatio-

met het aansluiten van duurzame ini-

meer naar mogelijkheden voor samen-

nale bedrijven. Het omvormen van die

tiatieven en missen het overzicht om

werking op het gebied van duurzame

bedrijven kost jaren waarin ze moeten

slimme koppelingen te maken met

energie. Wij werken ook veel samen

investeren in innovatieve technologieën

bestaande en nieuwe infrastructuur of

met het Duitse Frauenhofer Instituut.

en het bouwen van compleet nieuwe

andere projecten. Het is jammer dat het

Het Klimaatakkoord mag dan een

fabrieken. Dan moet ook nog de ener-

Klimaatakkoord niet is ingegaan op een

Nederlandse aangelegenheid zijn, om

gie-infrastructuur worden aangepast op

masterplan voor de energie-infrastruc-

echt slagen te maken zullen we allianties

die nieuwe processen. Het kost al snel

tuur. Want dat is zowel voor Nederland

in Europa verder moeten uitbouwen.’

Storage (Storelectric)

•

UTILITIES 17 nr. 3 - mei 2019

ENERGIE

Zeven kleuren waterstof De energietransitie van fossiele brandstoffen naar emissie loze varianten, noodzaakt de industrie naar andere vormen van energie te kijken. Waterstof is in die plannen een kansrijk alternatief voor de productie van hogetemperatuurwarmte en als grondstof voor de chemie. Groene waterstof is daarbij het einddoel. Maar voordat echt emissie loos kan worden geproduceerd, zijn er talloze tussenvarianten mogelijk. Via grijze waterstof, naar blauwe, turquoise zal uiteindelijk de weg worden vrijgemaakt voor groene waterstof.

18 UTILITIES nr. 3 - mei 2019

I

n bijna alle transitiescenario’s speelt

kant een energiedrager die zowel kan

Dat wil echter niet zeggen dat er voor

waterstof een rol. Het lichtste mole-

worden verbrand om er (hogetempera-

die tijd niets zal gebeuren. Om de

cuul uit het universum is namelijk een

tuur) warmte uit te winnen of dat weer

waterstofeconomie naar volwassen-

schone energiedrager die ook nog

in stroom kan worden ongezet via een

heid te leiden, zullen er stappen moe-

eens redelijk eenvoudig kan worden

brandstofcel. Waterstof is tevens een

ten worden gezet naar productie-units

opgeslagen en getransporteerd. Nu is

grond of hulpstof voor veel chemische

met megawatt capaciteit. Inmiddels

waterstof op zichzelf kleurloos, maar

processen. Zo gebruiken kunstmest-

heeft het eerste Nederlandse con-

aan de weg ernaartoe wordt wel dege-

producenten OCI Nitrogen en Yara

sortium zich gemeld dat streeft naar

lijk een kleur toegekend. Zo is grijze

grijze waterstof als basis voor de pro-

een megawatt electrolyser. Hoewel de

waterstof de aanduiding voor waterstof

ductie van ammoniak. Daarvoor bindt

weg ernaartoe belangrijker is dan de

dat uit fossiele bronnen wordt gehaald.

Dezelfde waterstof wordt als blauw aangeduid als de bij de splitsing overgebleven waterstof wordt afgevangen en ondergronds opgeslagen. Groene waterstof is een product van het op

Om de waterstofeconomie naar volwassenheid te leiden, zullen er stappen moeten worden gezet naar productieunits met megawatt capaciteit.

elektrolytische wijze splitsen van water

men het waterstofgas met stikstof.

werkelijke realisatie, denken de partijen

in waterstof en zuurstof. Hoe groen dit

De raffinagesector gebruikt waterstof

wel degelijk dat Nederland uitstekend

daadwerkelijk is, is met name afhan-

om lange koolstofketens te breken en

geschikt is voor dergelijke installaties,

kelijk van de elektriciteitsbron voor

brandstoffen te ontzwavelen.

zeker in industriële gebieden.

de elektrochemische reactie. Stroom uit gas- of kolencentrales heeft nog

Belangstelling De hernieuwde

Grijze waterstof Waterstof

steeds een fossiele voetafdruk, terwijl

belangstelling voor waterstof heeft

is een veelgebruikte grondstof in

idealiter alleen stroom uit wind- of

vooral te maken met de transitie van

de industrie. De grootste huidige

zonne-energie wordt ingezet voor dit

een op fossiele energie gebaseerd

markten voor waterstof zijn als feed-

proces.

energiesysteem naar een systeem

stock voor ammoniak kunstmest.

Een bijzondere vorm van waterstofpro-

zonder CO2-emissies. De meest duur-

Kunstmestproducenten Yara Sluiskil

ductie is die van chloorelektrolyse. Een

zame bronnen, tenminste wat emissies

en OCI Nitrogen gebruiken momenteel

aantal chemische bedrijven gebruikt

betreft, windturbines en fotovoltaïsche

zo’n zestig procent van de huidige

zout als basis voor de productie van

systemen produceren stroom. Het

grijze waterstof. De raffinagesector

chloor. Chloor is een grondstof voor tal

nadeel van stroom is echter dat deze

gebruikt de overige veertig procent in

van chemische producten en kunst-

direct moet worden gebruikt. Stroom

kraakprocessen en voor hydrotreat-

stoffen. Bij de elektrolytische splitsing

is wel op te slaan in batterijen, maar

ment in de biobrandstof-industrie. In

van keukenzout, natriumchloride, ont-

deze zijn nog doorgaans relatief duur

totaal produceren de bedrijven jaarlijks

staat aan de pluspool chloor en aan de

of kunnen de energie voor kortere tijd

9,2 miljard kuub waterstof, ofwel 828

minpool waterstof. Producenten zoals

vasthouden. Waterstof is een gas dat

kiloton. Het grootste deel, tachtig pro-

Nouryon verkopen dit waterstof vaak

lang kan worden opgeslagen en via

cent, wordt geproduceerd via steam-

weer aan bedrijven in de buurt. De

pijpleidingen kan worden getranspor-

reforming van aardgas. De overige

energie voor dit proces komt tot nog

teerd. Gasunie liet onlangs nog onder-

twintig procent komt van de eerder

toe voornamelijk van fossiele centrales,

zoeken of zijn bestaande infrastructuur

genoemde chloorchemieprocessen. Bij

maar Nouryon investeert inmiddels wel

geschikt kon worden gemaakt voor

productie van een ton waterstof komt

in verduurzaming van zijn elektrisch

het transport van waterstof, wat met

maar liefst negen ton CO2 vrij.

vermogen. De chloorindustrie zou zelfs

een aantal aanpassingen inderdaad

Tot nog toe gebruikt de raffinagesector

een bijdrage kunnen leveren aan het

mogelijk zou zijn. Waterstof wordt dan

alleen het waterstof, de kooldioxide

balanceren van volatiele windstroom.

ook gepositioneerd als ideale transitie-

dat na scheiding overblijft, verdwijnt

En dan zijn er ook nog hybride vormen

brandstof en aanvullend op een elektri-

de lucht in. De kunstmestindustrie

waarbij de bij de productie van blauwe

sche energievoorziening.

gebruikt een deel van de CO2 onder

waterstof gesplitste kooldioxide als

andere voor de productie van kunst-

grondstof wordt gebruikt. Deze zoge-

Temperen Toch moet er wel een

mest, additieven en levert het kool-

noemde turquoise waterstof, een com-

kanttekening worden gemaakt bij de

zuurgas ook aan de frisdrankindustrie.

binatie van groen en blauw, biedt een

verwachtingen voor groene waterstof.

Bij gebruik van de producten komt de

duurzamer alternatief voor CCS.

In de meeste overzichten voor industri-

CO2 wel weer vrij.

ële decarbonisatie zijn er goedkopere

Toepassingen

alternatieven voor hogetemperatuur-

Blauwe waterstof Het steamre-

nog eens duidelijker te maken, moet

warmte. In de transitiescenario’s begint

forming proces levert een zeer zuivere

ook onderscheid worden gemaakt in

groene waterstof dan ook pas rond

kooldioxidebron op. Het is dan ook

toepassing. Waterstof is aan de ene

2035 pas echt interessant te worden.

redelijk eenvoudig om dit koolzuurgas

Om de verschillen

UTILITIES 19 nr. 3 - mei 2019

af te voeren en ondergronds op te

tasie zou je dit de turquoise route kun-

wordt in de jaren na 2025 verwacht.

slaan. De VNPI rekende uit dat de raf-

nen noemen, een menging van blauw

Ook Shell lijkt zeer geïnteresseerd in

finagesector op deze manier in 2030

en groen.

de blauw-groene waterstofroute. Het

4,1 megaton CO2 ondergronds zou

Internationaal doen veel partijen vooral

concern werkt daarbij nauw samen

kunnen opslaan. Ook Nuon heeft plan-

in de luwte onderzoek naar deze

met onderzoekers van de University

nen om blauwe waterstof in te zetten

route. De kern van de technologie is

of California Santa Barbara. Een ruim

als alternatieve voeding voor een van de

bij de verschillende onderzoeksteams

jaar geleden kwam deze universiteit

ketels van de Magnum-centrale. In het

hetzelfde. Gesmolten metaal vormt

met een optimistische boodschap naar

project zitten ook Gasunie en Statoil.

de basis van de reactor. Dat wordt

buiten. Onderzoeker Eric McFarland

Gasunie wil graag ervaring opdoen met

gebruikt als katalysator. Het metaal

stelde dat de toevoeging van een

het transport van waterstof. Statoil heeft

wordt opgelost in een metaal dat kata-

katalysator het haalbaar maakt om op

al ervaring met het afvangen en onder-

lytisch inert is en een lager smeltpunt

prijs te kunnen concurreren met steam

gronds opslaan van CO2 in het Sleipner

heeft. Over het algemeen heeft zo’n

methane reforming.

(sinds 1996) en Snøhvit (sinds 2008)

combinatie een nog lager smeltpunt

Dichterbij huis is ook TNO sinds begin

gasveld. Toen Nuon het project in 2017

dan de losse componenten. Voer je

vorig jaar bezig met de doorontwikkeling

aankondigde moest men nog onder-

methaan hier doorheen, dan komt de

van methaanpyrolyse.

zoeken of ze aardgas wilden importe-

waterstof er vanzelf bovenuit. Koolstof

De TNO-onderzoekers hebben boven

ren, reformen en de CO2 terugsturen

is lichter dan de meeste metaallegerin-

het gesmolten metaal een extra zoutlaag

of direct waterstof zouden importeren.

gen en komt daardoor bovendrijven,

aangebracht, zwaarder dan koolstof

Inmiddels denkt het bedrijf ook na over

waarna je het er min of meer vanaf

maar lichter dan het metaal. Als een filter.

de opslag van het gas, wat wellicht in de

kunt scheppen.

Boven de zoutlaag ontstaat zodoende

vorm van ammoniak eenvoudiger is.

In dit proces ontstaat dus geen kool-

de koolstof. Dat is er gemakkelijk van af

Het van tevoren afvangen van CO2

dioxide maar koolstof, wat weer een

te scheppen en extra te filteren.

(pre-combustion) in plaats van aan de

waardevol additief is in staal, een vul-

schoorsteen (post-combustion) wordt

middel in autobanden, de grondstof

Groene waterstof De meeste

in de scenario’s als goedkopere optie

voor de productie van grafiet, een

hoop wordt gevestigd op groene

gezien. Als de CO2 ook nog eens nuttig

kleurstof en bodemveredelaar.

waterstof, al is de route daar naartoe

kan worden ingezet, carbon capture and

Chemiereus BASF maakte onlangs

wel de langste. Door groene stroom

utilisation (CCU), biedt een zuivere CO2-

bekend dat ze serieus de optie met

te gebruiken om water elektrolytisch

stroom, zoals bij post-combustion het

methaanpyrolyse onderzoekt, samen

te splitsen in waterstof en zuurstof

geval is, ook meer toegevoegde waarde.

met onder andere gassenproducent

ontstaat een duurzame variant van

Linde, staalbedrijf Thyssenkrupp en

waterstofgas. Als de zuurstof ook nog

verschillende Duitse onderzoeksin-

nuttig kan worden ingezet, neemt de

tief onderbelicht alternatieve methode

stellingen. Over enkele jaren moeten

waarde alleen nog maar toe. Grootste

voor de productie van waterstofgas is

de eerste proeffabrieken worden

struikelblok tot nog toe zijn de electro-

methaanpyrolyse. Met een beetje fan-

gebouwd. Commerciële toepassing

lysers die het water moeten splitsen.

Turquoise waterstof

Een rela-

Elektrolysers zullen concurrerend moeten worden met waterstofproductie uit aardgas. Op dit moment zijn de systeemkosten echter te hoog. Bij veel processen nemen die kosten af naarmate de schaalgrootte toeneemt, maar de elektrolyse-processen hebben een fysische grens die de omvang van de elektrolyseplaten beperkt. De fysische grens ligt rond de één vierkante meter en als je hem groter maakt, neemt de efficiency juist af. Nu kun je wel modulaire systemen bouwen, maar die zijn weer relatief duur. Dat neemt niet weg dat grote bedrijven en consortia de plannen hebben klaarliggen voor systemen tot op gigawatt-niveau.

De meest recente aankondiging is van een consortium onder leiding van het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT) dat denkt in 2025-

20 UTILITIES

nr. 3 - mei 2019

2030 een één gigawatt fabriek te kun-

onele strategie die bij deze opschaling

De opzet is dat Nouryon de instal-

nen bouwen. Het Gigawatt Elektrolyser

van belang is.

latie gaat bouwen en exploiteren.

project brengt de technologische

Met de huidige stand der technologie

Havenbedrijf Rotterdam gaat de lokale

knelpunten in kaart bij het opschalen

en de huidige marktprijzen zou de

infrastructuur faciliteren en onder-

van grote aantallen stacks in een geïn-

investering voor een gigawatt elektro-

zoekt opties voor verdere ontwikkeling

tegreerde fabriek. Bij deze opschaling

lysefabriek ongeveer een miljard euro

van een groene waterstof hub in het

is het van belang dat de fabriek dyna-

bedragen. De partners in het Gigawatt

gebied. De partners zijn van plan om

misch operationeel kan zijn. De fabriek

Elektrolyser project streven er met hun

in 2022 een definitieve investeringsbe-

zal immers veel elektriciteit van wind-

ontwerp naar om dat bedrag met een

slissing over het project nemen.

of zonneparken afnemen, en daardoor

factor drie à vier te kunnen reduceren.

Noord-Nederland had zich al eerder

afhankelijk zijn van variaties in de leve-

Wanneer een totale fabriek zo’n 350

geprofileerd als waterstofregio en de

ring van elektriciteit. Bij afnemende of

miljoen euro zou kosten, is er een con-

bedrijven en overheden kondigden

juist toenemende wind zal de fabriek

currerend alternatief voor de conventi-

onlangs nog aan de komende twaalf

mee moeten kunnen regelen.

onele ‘fossiele’ waterstoftechnologie.

jaar 2,8 miljard euro investeren in emissievrije waterstof. Naast deze

Een ander belangrijk aspect van de gigawattfabriek betreft de productie

Noord-Nederland Ook BP,

aankondiging meldde BioMCN al dat

van warmte en zuurstof als mogelijk

Nouryon en Havenbedrijf Rotterdam

het hernieuwbare methanol wil gaan

waardevolle ‘nevenproducten’ van de

maakten plannen bekend voor een

maken uit groen waterstof en CO2. De

elektrolyse van water. Bij het technisch

elektrolyse-installatie. Deze zou slechts

waterstof moet komen van een nog te

ontwerp van de fabriek is het van

een vermogen hebben van 250 mega-

bouwen 20-megawatt waterelektroly-

belang dat deze producten goed zijn af

watt, goed voor de productie van maxi-

sefabriek in Delfzijl.

te voeren en te leveren, op een manier

maal 45.000 ton groene waterstof per

Door plannen en projecten te bundelen

die hand in hand gaat met de operati-

jaar met hernieuwbare energie.

wil Noord-Nederland een grote stap zetten naar een toekomstbestendige

Een goed voorbeeld waar technologie de transitie kan ondersteunen is de

groene industrie. Doel is om installaties

door Fokko Mulder in Delft ontwikkelde Battolyser. Deze nikkel-ijzer bat-

te ontwikkelen voor de productie van

terij slaat eerst stroom doordat de elektrodes van de batterij nikkel oxide

groene waterstof met een vermogen

hydroxide en gereduceerd ijzer vormen. De twee elektrolyten zijn tevens een

van minstens honderd megawatt.

goede katalysator voor de chemische reactie die zuurstof en waterstof ople-

Daarnaast willen de partijen de infra-

vert, een neveneffect dat voorheen als nadelig werd gezien. De batterij slaat

structuur voor transport en opslag van

dus eerst stroom op en produceert waterstof zodra de elektrische opslag-

waterstof realiseren en de processen in

grens is bereikt. Daarmee kan hij zowel stroompieken en -dalen afvlakken

de industrie en elektriciteitsproductie

voor de korte termijn, als backup capaciteit leveren op de wat langere termijn.

herinrichten om het gebruik van water-

•

stof mogelijk te maken.

UTILITIES 21 nr. 3 - mei 2019

Uitgelicht project

Stoomnetwerk Haven Antwerpen in gebruik Het allereerste grootschalig industrieel stoomnetwerk is in gebruik genomen in de haven van Antwerpen. Het stoomnetwerk draagt de naam Ecluse. Het effent daarmee het pad voor alternatieve energiebronnen en bouwt zo mee aan de haven van de toekomst.

Het stoomnetwerk dat afvalverwerkingsbedrijven Indaver en

100.000 ton, te vergelijken met de CO2-reductie op jaarbasis

SLECO samen met Fluvius aanlegden, biedt een duurzaam

van vijftig windturbines van 2,3 megawatt. Het netwerk werd

antwoord op de vraag naar stoom van een aantal chemische

bovendien zo ontworpen dat het op termijn nog kan groeien

bedrijven in de Waaslandhaven, op de linkeroever van de

en voor een CO2-besparing kan zorgen die gelijk is aan de

haven van Antwerpen. Het achterliggende idee is eenvoudig.

reductie door de plaatsing van honderd windturbines.

Bij de verbranding van afvalstoffen komt warmte vrij: stoom die de buurbedrijven nodig hebben voor hun productiepro-

Ruimte voor latere instappers

cessen. Die stoom vertrekt vanuit de afvalenergiecentrale via

Vijf bedrijven hebben toegezegd om hun gasgestookte ketels

geïsoleerde leidingen naar vijf omliggende bedrijven: Ineos

geheel of gedeeltelijk stil te leggen en stoom van EcluseE af

Phenol, ADPO, Lanxess België, Monument Chemical en

te nemen voor de volgende tien jaar: logistieke partner voor

Ashland Specialties Belgium.

de chemische industrie ADPO, chemicaliënproducenten Ashland, Monument Chemical en INEOS Phenol, en rubber-

Dertig miljoen

en kunststoffenproducent Lanxess. De condensaatleiding zal

Het transport gebeurt met een constante druk van zo’n veer-

op de terugweg ook de gebouwen van een zesde bedrijf, DP

tig bar en een temperatuur van ongeveer vierhonderd graden World-Antwerp Gateway, verwarmen. Andere bedrijven kunCelsius. Via een condensaatleiding loopt het warme water

nen later aansluiten. Ecluse krijgt een dubbele capaciteit dan

terug naar Indaver/SLECO, waar het wordt hergebruikt. Op

wat vandaag aan stoom gevraagd wordt. Dit laat bedrijven

die terugweg verwarmt het nog eerst de kantoren van DP

die bij het begin instapten, ook toe later meer warmte af te

World. Het volledige leidingennetwerk neemt zo’n vijf kilome-

nemen.

ter in beslag, waarvan het grootste deel bovengronds loopt.

Het stoomnetwerk ontving een strategische ecologiesteun

Partnerschap

van tien miljoen euro van de Vlaamse regering. In totaal wordt Verschillende bedrijven realiseren samen Ecluse. Voor dertig miljoen euro in het project geïnvesteerd.

de aanleg van de stoom- en condensaatleidingen die de afnemers met Indaver en SLECO verbindt, doet ECLUSE

De energievoorziening is flexibel: bedrijven nemen stoom

een beroep op de knowhow van Infrax. Ook Maatschappij

af wanneer ze die nodig hebben. Door aan te sluiten op dit

Linkerscheldeoever (MLSO), FINEG en watermaatschappij

netwerk, dat warmte levert die voor vijftig procent groen is,

Water-Link participeren in het Ecluse-project.

kunnen ze bovendien hun eigen gasgestookte boilers, die honderd procent grijze energie leveren, geheel of gedeeltelijk

Duurzaamheidsstreven Indaver

vervangen. Zo daalt hun totale energieverbruik.

Het ECLUSE-project past perfect in onze visie op duurzaamheid omdat het economische en maatschappelijke voordelen

De verbrandingsinstallaties van Indaver en SLECO produce-

(scherpe prijzen die de industrie en de werkgelegenheid ver-

ren jaarlijks stoom met een maximaal vermogen van onge-

ankeren in de haven van Antwerpen) en ecologische voorde-

veer 250 megawatt. Dankzij de rechtstreekse validatie van

len (minder CO2) biedt, en omdat het de energie opwekt die

deze stoom, levert dit op jaarbasis een CO2-besparing op van de circulaire economie nodig heeft om te kunnen gedijen.

22 UTILITIES

nr. 3 - mei 2019

Projecten Biomassa Opdrachtgever: AEB

AEB Bio-energiecentrale (AEB BEC) AEB produceert op dit moment duurzame

Investering:

elektriciteit voor 320.000 woningen en warmte voor circa 30.000 woningen. Met

Waar: Haven Amsterdam

de AEB Bio-energiecentrale (AEB BEC) kan AEB het tweevoudige aan duurzame

Afronding: onbekend

warmte leveren aan het warmtenet van de stad.

Opdrachtgever: Sparkling Biomass

Sparkling Biomass startte in 2018 met de bouw van een vijftien megawatt ther-

Investering: onbekend

misch bio-wkk. De stoom wordt direct geleverd aan een aardappelverwerker die

Waar: Innofase, Duiven

er zijn drooginstallaties mee voedt. De installatie kan jaarlijks 12.500 megawatt-

Afronding: 2020

uur elektriciteit en 87.600 megawattuur warmte produceren.

Wind Opdrachtgever: Blauwwind (Partners

De financiering van de Borssele III/IV windparken in de Noordzee is rond. Dit luidt

Group, Shell, DGE, Eneco Groep en Van

de start in van de bouw en daaropvolgende inbedrijfstelling van 77 V164 9,5

Oord.

megawatt door MHI Vestas geleverde windmolens met een totale capaciteit van

Waar: Borssele III en IV, Noordzee

731,5 MW. De totale productie per jaar zal naar verwachting 3.000 gigawatt uur

Investering: onbekend

(GWh) bedragen. In het vierde kwartaal van 2019 zal worden begonnen met de

Afronding: 2021

belangrijkste bouwwerkzaamheden en de productie zal begin 2021 van start gaan.

Opdrachtgever: Ørsted

Ørsted bouwt aan de kavels I en II van het windenergiegebied Borssele. De

Waar: Borssele I en II, Noordzee Borssele

windparken krijgen een gezamenlijke capaciteit van 752 megawatt. Het windpark

I en II

wordt voorzien van Siemens Gamesa Renewable Energy 8 MW turbines met een

Waar: Windgebied Borssele

rotor van 167 meter. Ørsted gaat 94 turbines plaatsen en verwacht dat het park

Investering: onbekend

voor eind 2020 volledig operationeel is.

Afronding: 2020 Opdrachtgever: Windunie

Windpark Zeewolde wordt gerealiseerd in Zuidelijk Flevoland door Windpark

Waar: Zeewoldel

Zeewolde B.V. waarin bijna alle bewoners, agrarisch ondernemers en molenaars

Investering: Onbekend

uit het gebied zijn verenigd. De 220 molens in het gebied maken plaats voor 93

Vermogen: 320 megawatt

grotere, modernere turbines.

Afronding: Onbekend

Water Opdrachtgever: Evides Industriewater

Het Rotterdamse haven- en industriegebied Botlek krijgt een centrale afvalwater-

Waar: Botlek

zuivering. AkzoNobel Industrial Chemicals, Huntsman, Emerald Kalama Chemical

Investering: onbekend

en Kemira hebben een intentieverklaring voor het project getekend. Evides

Afronding: onbekend

Industriewater is de projectontwikkelaar en toekomstige bedrijfsvoerder van de nieuwe afvalwaterzuivering.

Stoom en warmte Opdrachtgever: Shell

Shell heeft een vergunning aangevraagd voor het ontwikkelen van aardwarmte

Waar: Rotterdam

in de regio Rotterdam. Als de vergunning aan Shell wordt verleend, zal het bedrijf

Afronding: onbekend

het aardwarmtepotentieel in de Rotterdamse regio in kaart brengen. Dit kan dan

Investering: onbekend

eind 2020 leiden tot een eerste proefboring, en mogelijk meerdere boringen in de jaren daarna.

UTILITIES 23 nr. 3 - mei 2019

Projecten Opdrachtgever: LyondellBasell en

LyondellBasell en Covestro bouwen een nieuwe ‘bio plant’ en verbrandingsin-

Covestro

stallatie op de locatie op de Maasvlakte, waarin het productieafval wordt behan-

Waar: Maasvlakte

deld en omgezet in stoom. De stoom wordt gebruikt als een energiebron in de

Investering: 150 miljoen euro

bestaande productiefaciliteit op de locatie.

Afronding: 2020 Opdrachtgever: Ecluse

Ecluse gaat de energievoorziening op basis van aardgas van meerdere chemie-

Waar: Antwerpen

bedrijven in Antwerpen vervangen door een warmtenet van ongeveer vijf kilome-

Investering: onbekend

ter lengte. Afnemers met een ‘letter of intent’ om warmte af te nemen, zijn Ineos,

Afronding: onbekend

Lanxess, ADPO, Ashland, DNCP en Monument Chemical. Het netwerk kan op termijn groeien.

Gas Opdrachtgever: Gasunie Deutschlan,

Gasunie Deutschland wil met Tennet en Thyssens een honderd megawatt

TenneT Thyssens

groene waterstoffabriek bouwen. De fabriek zal bij oplevering, in fasen vanaf

Waar: Nedersaksen, Duitsland

2022, de grootste power-to-gas-installatie in Duitsland zijn.

Investering: Onbekend Opdrachtgever: Nouryon, Tata Steel en

Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam willen samen een groene waterstoffa-

Port of Amsterdam

briek bouwen op het terrein van Tata in IJmuiden. Nouryon, voorheen AkzoNobel

Waar: Tata Steel IJmuiden

Speciality Chemicals, wil de fabriek met een capaciteit van honderd megawatt

Investering: Onbekend

bouwen op het terrein van Tata Steel. Het staalbedrijf heeft de waterstof nodig voor de productie van staal, en kan hiermee de staalproductie verduurzamen.

Het bedrijf denkt hiermee 350.000 ton minder CO2 uit te stoten.

Opdrachtgever: Gasunie

De bouw van de drie luchtscheidingsinstallaties voor de stikstofinstallatie bij

Opdrachtnemer: Air Products

Zuidbroek heeft Gasunie gegund aan Air Products. Dat maken beide bedrijven

Waar: Zuidbroek

vandaag bekend. De stikstofinstallatie is nodig voor de afbouw van de gaswin-

Investering: Onbekend

ning in Groningen. Naar verwachting zal Air Products in het najaar van 2019

Afronding: 2022

beginnen met de bouwwerkzaamheden, nadat het vergunningentraject is afgerond en het terrein bouwrijp is gemaakt. De stikstofinstallatie wordt in 2022 in gebruik genomen.

Opdrachtgever: SCW Systems, Gasunie

De technische startup SCW Systems ontwikkelde een manier om biomassa in

Waar: Investa Alkmaar

superkritisch water om te zetten in groen gas, dat direct in het hogedrukleiding-

Afronding: onbekend

net van Gasunie kan worden geïnjecteerd. De twee bedrijven bouwen nu samen

Investering: onbekend

een demonstratiefaciliteit in Alkmaar om te laten zien dat de technologie ook op

Capaciteit: 13,5 miljoen kuub groen gas

grote schaal kan worden toegepast.

Opdrachtgever: NAM

Op de NAM-locatie van de voormalige gaszuiveringsinstallatie (GZI) in Emmen

Waar: Emmtec, Emmen

komt mogelijk een groene waterstoffabriek. Eigenaar NAM gaat met verschil-

Investering: onbekend

lende partners deze optie nader onderzoeken. Groen waterstof kan de fabrieken

Afronding: onbekend

op het Emmtec-terrein van onder andere DSM en Teijin Aramid onafhankelijk maken van het Groningen-gas.

24 UTILITIES

nr. 3 - mei 2019

Projecten • NIEUW PROJECT • Opdrachtgever: BP

BP, Nouryon en Havenbedrijf Rotterdam onderzoeken samen de haalbaarheid

Waar: Rotterdam

van een waterelektrolyse-installatie van 250 megawatt. Daarmee zou maximaal

Investering: Onbekend

45.000 ton groene waterstof per jaar kunnen worden geproduceerd voor de raf-

Afronding: 2023

finaderij van BP in Rotterdam. De partners willen in 2022 een definitieve investeringsbeslissing over het project nemen.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: HYGRO

Na jaren van onderzoek worden nu de eerste concrete stappen gezet om een

Waar: Alkmaar

waterstoftankstation op te zetten in Alkmaar. Het vernieuwende van dit project

Investering: Onbekend

is dat direct in de windturbine de elektrolyse plaatsvindt, waardoor er meteen

Afronding: 2020

waterstof wordt geproduceerd. Dit voorkomt elektrische verliezen, waardoor een waterstofmolen meer en goedkoper energie kan produceren dan een traditionele windmolen.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: Neptune Energy

Neptune Energy investeert 74 miljoen euro in offshore-activiteiten. Het grootste

Waar: Noordzee

gedeelte van dit bedrag gaat naar het boren van drie nieuwe putten voor gaswin-

Investering: 74 miljoen euro

ning in het Nederlandse gedeelte van de Noordzee.

Afronding: Onbekend

Twee van de nieuwe putten worden geboord vanaf de bestaande platformen L5a-A en E17a-A van Neptune Energy zelf. Voor de derde boring investeert het bedrijf mee bij een boring van Wintershall.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: ISPT

Om groene waterstof naar industrieel niveau te tillen, is een schaalvergroting

Waar: Rotterdam

nodig met een factor duizend. Dat is precies het doel van het project ‘Gigawatt

Investering: Onbekend

Elektrolysefabriek’ dat onlangs van start ging bij het Institute for Sustainable

Afronding: 2030

Process Technology (ISPT). Als alles goed verloopt, kan de fabriek medio 20252030 daadwerkelijk worden gebouwd.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: BioMCN

BioMCN gaat een samenwerking aan met Nouryon en Gasunie om groene

Waar: Delfzijl

waterstof af te nemen voor de productie van hernieuwbare methanol uit CO2. De

Investering: Onbekend

bedrijven zetten hiermee in op een verdere verduurzaming van processen in de

Afronding: Onbekend

industrie.

Elektriciteit Opdrachtgever: Chemelot

NaGa Solar, DSM en Chemelot bouwen het grootste industriële zonnepark

Waar: Chemelot, Geleen

van Limburg op een voormalige stortplaats van DSM op het Chemelot terrein.

Investering: onbekend

Zonnepark Louisegroeve gaat hernieuwbare stroom leveren met een capaciteit

Afronding: november 2018

voor circa duizend huishoudens.

Opdrachtgever: Liander

Netbeheerder Liander en Huisman Etech Experts hebben een contract gete-

Waar: Groenlo

kend voor de bouw van het duurzaamste schakelstation van Nederland. Bij de

Contractor: Etech Experts

realisatie van het nieuwe schakelstation wordt volop ingezet op circulariteit en

Investering:

duurzaamheid, door onder meer hergebruik van materialen, energiebesparing en

Afronding: Eind 2019

CO2-reductie.

UTILITIES 25 nr. 3 - mei 2019

ENERGIEWET

Aanbesteding zonneparken op rijksgronden De Tweede Kamer nam een motie aan om de ontwikkeling van zonneparken te bevorderen via het tenderen van rijksgronden. Als voordeel van het tenderen van zonneparken wordt in de motie nadrukkelijk benoemd de voorspelbaarheid van de netcapaciteit. De ontwikkeling van zonneparken op rijksgronden is wel aan een tweetal belangrijke voorwaarden verbonden: het behoud van de kwaliteit van de omgeving en het creĂŤren van maatschappelijk draagvlak.

26 UTILITIES nr. 3 - mei 2019

Sophie Dingenen, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP

M

aatschappelijke onrust over de

vastgesteld. De zonneladder wordt

getoetst of het opwekken van duur-

ruimtelijke inpassing van zon-

opgesteld in samenspraak met decen-

zame energie op rijksgronden strookt

neparken, regio’s die kampen met

trale overheden en streeft er primair

met de primaire functie die aan de

een gebrekkige netcapaciteit, provin-

naar ongebruikte daken en terreinen

betreffende grond was toegekend.

ciale verkiezingsprogramma’s waar

te benutten voor de realisatie van zon-

De pilot van het Rijk richt zich op drie

het onderwerp duurzame energie

neprojecten. Landbouw en natuur

specifieke projecten. Twee projecten

een belangrijke rol inneemt, het zijn

dienen daarentegen zoveel mogelijk te

betreffen de ontwikkeling van grond-

bekende geluiden uit de media. De

worden ontzien, waardoor de impact

gebonden zonneparken nabij de A37

ontwikkeling van zonneparken groeit

op de omgeving gering blijft.

en A58/A16. Het andere project betreft

weliswaar gestaag, maar stuit, gezien

Als voordeel van het tenderen van zon-

een combinatie van grond- en water-

deze geluiden, ook op steeds meer

neparken wordt in de motie nadruk-

gebonden zonne-installaties. Deze

knelpunten.

kelijk benoemd de voorspelbaarheid

drie projecten bevinden zich allen in

Op 12 maart jongstleden heeft de

van de netcapaciteit. Deze voorspel-

verschillende fases van de projectont-

Tweede Kamer een motie aangeno-

baarheid zal er volgens de Tweede

wikkeling. De ontwikkeling van een

men om de ontwikkeling van zon-

Kamerleden aan bijdragen dat inves-

grondgebonden zonnepark nabij de

neparken te bevorderen door middel

teringen in het elektriciteitsnetwerk

A37 krijgt langzaamaan vorm. Zo zijn

van het tenderen van rijksgronden.

Hiertoe is door Rijkswaterstaat, het Rijksvastgoedbedrijf en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland het

Het voordeel van het tenderen van zonneparken is de voorspelbaarheid van de netcapaciteit.

pilotprogramma ‘Hernieuwbare energie op Rijksareaal’ gestart, waarbij de

de komende jaren gerichter kunnen

er informatieavonden gehouden voor

overheidsinstanties, verantwoordelijk

plaatsvinden, waardoor een gebrek

bewoners van nabijgelegen dorpen

voor ongeveer 400.000 hectare rijks-

aan netcapaciteit kan worden voor-

over de mogelijke impact van het zon-

grond, proactief de markt zullen bena-

komen. Op dit moment is het gebrek

nepark en de voordelen die het kan

deren met het beschikbaar stellen van

echter een groeiend probleem, steeds

bieden. Het project bij de A58/A16

geschikte rijksgronden. Dit betekent

meer regio’s hebben te kampen met

bevindt zich nog niet in deze fase. Voor

een kentering van het huidige beleid

gebreken. Een oplossing is aldus nood-

dit project dient nog te worden geke-

waarin het Rijksvastgoedbedrijf enkel

zakelijk.

ken welke locaties het meest geschikt zijn voor de ontwikkeling van een

reactief op verzoeken van projectontwikkelaars reageert.

Pilotprogramma Op 15 maart

grondgebonden zonnepark.

jongstleden heeft het Rijk aangekon-

Tenders zon

digd met de pilot ‘Hernieuwbare ener-

Tenderen of aanbesteden

Tweede Kamerleden zijn een aantal

gie op Rijksareaal’ ervaring op te willen

In diverse mediaberichten wordt

overwegingen ten grondslag gelegd.

doen met het openbaar tenderen van

gesproken van het openbaar aan-

Zo merken de Tweede Kamerleden op

rijksgronden voor de ontwikkeling van

besteden van rijksgronden. Andere

dat de realisatie van zonneparken in

duurzame energieprojecten. De pilot

media spreken van tenders. Is er nu

Nederland enerzijds toeneemt, maar

ziet in beginsel enkel op het opwekken

eigenlijk een verschil tussen deze twee

dat de (verdere) groei anderzijds wordt

van duurzame energie door middel

procedures? Het antwoord is nee,

geremd door een gebrekkige netca-

van zon, meer specifiek zon op land

zowel met tender als aanbesteding

paciteit. Bovendien wordt een parallel

en op water. Met de pilot poogt het

wordt gedoeld op een afwegingspro-

getrokken met de succesvolle tenders

Rijk de ontwikkeling van duurzame

cedure voor het verkrijgen van een

voor windparken op zee en het feit

energieprojecten op een kosteneffec-

dienst of product in het economisch

dat zonneparken steeds rendabeler

tieve en vlotte manier te bespoedigen,

verkeer. De uitgangpunten van een

worden.

om zodoende de doelstelling uit het

aanbesteding zijn te herleiden uit het

In de motie wordt verzocht om een ver-

Klimaatakkoord van 35 terawattuur

aanbestedingsrecht, meer specifiek de

kenning uit te voeren naar het tende-

aan zon en wind op land veilig te stel-

Aanbestedingswet.

ren van zonneparken op rijksgronden,

len. De ontwikkeling van zonneparken

De Aanbestedingswet kent een aantal

waarbij de zogenoemde zonneladder

op rijksgronden is echter wel aan een

beginselen, waaronder de beginse-

in acht dient te worden genomen. De

tweetal belangrijke voorwaarden ver-

len van gelijkheid, non-discriminatie,

zonneladder is een initiatief dat nader

bonden, te weten het behoud van de

objectiviteit en transparantie. Op grond

wordt ontplooid naar aanleiding van

kwaliteit van de omgeving en het cre-

van deze beginselen wordt in een

een motie die eind 2018 is aangeno-

eren van maatschappelijk draagvlak.

aanbestedingsprocedure de keuze

men. Doel van de zonneladder is om

Ook zullen netbeheerders nauw bij de

gemaakt voor een bepaalde kandidaat.

een nationaal afwegingskader vast te

pilot worden betrokken, mede in het

Er gaat veelal een lang traject vooraf

stellen op basis waarvan de regionale

licht van de problemen met de gebrek-

aan de uitzetting van een specifieke

energiestrategieën kunnen worden

kige netcapaciteit. Daarbij zal worden

opdracht op de markt. Zo zal vorm

Aan de motie van de

UTILITIES 27 nr. 3 - mei 2019

Partners Utilities platform

Leden Utilities platform

Partners (en Leden)

Nieuwsbrief

Vakblad Utilities

Website

Congres en evenement

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Ad van Wijk

Teus van Eck

AndrĂŠ Jurjus

Marcel Galjee

Paul van Son

Sophie Dingenen

Professor

Teus van Eck

Directeur

Director Energy

CEO DII

Bird & Bird

Sustainable Energy,

Energie en Milieu

Netbeheer

AkzoNobel

TU Delft

Nederland

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

moeten worden gegeven aan de

genoemde beginselen dient de keuze

de biedende partij en de hoeveelheid

opdracht en de voorwaarden waar-

van de aanbestedende dienst gemoti-

op te wekken energie.

aan de aanbestedingsprocedure dient

veerd te worden toegelicht, waardoor

De voorwaarden voor de tenders in het

te voldoen, alsmede de deelnemers.

een eerlijk proces wordt gewaarborgd.

kader van de ontwikkeling van zonne-

Uiteraard dient ook nauwkeurig te

Er is tot op heden op landelijk niveau

parken zijn nog niet duidelijk. Mogelijk

worden omschreven wat de winnende

nog geen ervaring opgedaan met het

zullen de voorwaarden per project ver-

inschrijver gegund zal krijgen.

aanbesteden van rijksgronden voor de

schillen, maar zeer aannemelijk is dat de

Zodra de stukken gereed zijn, publi-

ontwikkeling van zonneparken.

ervaring van de ontwikkelaar ook bij de tenders voor zonneparken een belang-

ceert de aanbestedende dienst de opdracht. In beginsel kan iedere geïn-

Wind op zee In het kader van

rijke rol zal spelen. Bovendien zullen

teresseerde deelnemen aan de proce-

de ontwikkeling van windenergie op

onder meer de prijs die wordt geboden

dure, door middel van een inschrijving.

zee is al veel ervaring opgedaan met

voor het gebruik van de gronden en

Op basis van de inschrijvingen zal

tenderprocedures. Aan de winnaar

maatschappelijke participatie een grote

de gunning plaatsvinden. Over de

van de tender wordt in het geval van

rol spelen. Gezien de overwegingen van

opdracht kan tijdens de gunning niet

een windpark op zee een vergunning,

de motie, zal ook de netwerkcapaciteit

onderhandeld worden. Het enkele

aansluiting op het net van Tennet, de

een rol kunnen spelen in de keuze van

aanvaarden van een inschrijving staat

fysieke gegevens van de windgebie-

de aanbestedende dienst. Over de

gelijk aan het gunnen van de opdracht

den en een subsidie (indien nodig)

exacte invulling en voorwaarden zal

aan de geïnteresseerde. Er is voor de

beschikbaar gesteld. In 2017 is de eer-

hopelijk binnen afzienbare tijd meer dui-

aanbestedende dienst dan ook enkel

ste subsidieloze tender in Nederland

delijk worden.

beoordelingsruimte, geen onder-

voor een windpark op zee van start

handelingsruimte. Het is daarom van

gegaan, de tender voor het windpark

Conclusie Ondanks het concur-

belang dat de aanbestedende dienst

Hollandse Kust (zuid) kavel I en II. Op

rerende oogmerk van tenders, kan het

de opdracht zo nauwkeurig mogelijk

deze tender konden geïnteresseerden

voor de projectontwikkelaar ook zeer

verwoordt, inclusief alle voorwaarden

enkel inschrijven op het moment dat zij

interessant zijn om op een tender in te

waaraan de geïnteresseerden dienen

het windpark zonder subsidie beogen

schrijven. Het ligt immers in de lijn der

te voldoen. In geval van onduidelijkhe-

te realiseren. Waar voorheen bij de

verwachtingen dat de projectontwik-

den hebben geïnteresseerden tijdens

gunning veel waarde werd gehecht

kelaar, net als bij windparken op zee, op

de inschrijvingsfase de mogelijkheid

aan de hoogte van de uit te keren

het moment dat zij een tender wint, de

om vragen te stellen. Ook de overige

exploitatiesubsidie worden de biedin-

omgevingsvergunning, subsidie, land-

geïnteresseerden zullen op de hoogte

gen in de tender zonder subsidie op

rechten en aansluit- en transportover-

worden gesteld van de gestelde vra-

basis van andere criteria beoordeeld,

eenkomst verkrijgt. De voorbereidende

gen en bijbehorende antwoorden.

waaronder (i) de kennis en ervaring van

fase waarin de projectontwikkelaar op

Na de keuze van de aanbestedende

de betrokken partijen, (ii) de kwaliteit

zoek moet naar geschikte gronden en

dienst om een inschrijving te aanvaar-

van het ontwerp voor het windpark, (iii)

aanvragen dient in te dienen voor sub-

den, ontvangen alle inschrijvers een

de capaciteit van het windpark, (iv) de

sidie en vergunningen, wordt daarmee

gemotiveerde gunningsbeslissing.

maatschappelijke kosten, (v) de kwa-

aanzienlijk ingekort. De projectontwikke-

De gunningsbeslissing omvat alle

liteit van de inventarisatie en analyse

laar wordt zodoende in de gelegenheid

relevante redenen waaronder de ken-

van de risico’s en tot slot (vi) de kwali-

gesteld zich op relatief korte termijn, met

merken en voordelen van de gekozen

teit van de maatregelen ter borging van

minder administratieve handelingen, te

inschrijving. Op basis van de eerder

kostenefficiënte. Er wordt aldus veel

focussen op hetgeen zij daadwerkelijk

waarde gehecht aan de kwaliteit van

voor ogen heeft, het ontwikkelen van een duurzaam energieproject.

•

UTILITIES 29 nr. 3 - mei 2019

INTERVIEW

Dynamisch verbruik kan energietransitie versnellen’ Terwijl de investeringen in de windsector sterk groeien, blijven de opslagmogelijkheden en netcapaciteit voor duurzame energie beperkt. De door Vattenfall aangekochte startup Senfal laat de markt zélf bijdragen aan een oplossing.

Hun zelflerende algoritmen kunnen het energieverbruik van klanten sturen op basis van fluctuaties in aanbod en prijs.

Erik Suichies, Vice President Customers Vattenfall

30 UTILITIES nr. 3 - mei 2019

Ton van Leeuwen, Leene communicatie

V

attenfall is een van de grootste

eerste grote projecten was voor een

logische stap. We werken al tweeënhalf

windproducenten van Europa.

vrieshuis’, vertelt Sander ten Kate, CEO

jaar goed samen en onze ambities pas-

De afgelopen jaren zijn de investerin-

van Senfal. ‘Daar gingen uitgebreide

sen goed bij elkaar. Verder vinden we

gen in deze duurzame energiebron in

tests aan de koelkast van ons kantoor

het belangrijk dat we zelfstandig kun-

een stroomversnelling gekomen. ‘Van

aan vooraf. Inmiddels werken we bij-

nen blijven opereren. We werken ook

onze vijf business areas heeft Wind

voorbeeld ook voor waterschappen, die

voor andere energiebedrijven en blijven

de grootste groeipotentie’, weet Vice

onze software inzetten voor gemalen.

focussen op waar we goed in zijn.’

President Customers Erik Suichies. ‘We

Om hun vraag naar energie optimaal af

verwachten vooral veel van wind op

te stemmen op het aanbod, gebruiken

Investeringen Ook Suichies vindt

zee. Mede door snelle technologische

we zo veel mogelijk databronnen. Voor

deze zelfstandigheid en focus belang-

ontwikkelingen zijn de kosten voor de

een waterschap is bijvoorbeeld ook het

rijk. Acquisitie van startups is voor

bouw van windparken de afgelopen

verwachte waterniveau van belang, en

Vattenfall geen doel op zich, maar moet

jaren flink gedaald. Veelzeggend is dat

het aantal keren dat de deur open moet

passen in het groeipad. Eerder al richtte

we voor de Hollandse kust binnenkort

gaan. Die helpen het algoritme om een

het bedrijf de eigen startup Powerpeers

ons eerste subsidieloze park gaan

goede voorspelling te doen van het

op, een peer to peer platform waar

bouwen.’

benodigde vermogen en daarmee een

consumenten en bedrijven onderling

Omgaan met onvoorspelbaarheid

goed inkoopmoment.’

duurzame energie kunnen uitwisselen.

De missie van Vattenfall is om fossiel-

‘Startups helpen ons om innovatief en

vrij leven binnen één generatie moge-

Complexe markt De tool van

wendbaar te blijven. Daarnaast blij-

lijk te maken. Dat vraagt niet alleen om

Senfal biedt klanten niet alleen kos-

ven we ook investeren in onze eigen

een groei van duurzame productie,

tenvoordelen, maar ook veel rust. ‘De

medewerkers en expertise. Zo hebben

maar ook om een betere koppeling van

energiemarkt wordt steeds ingewikkel-

we bijvoorbeeld eigen meteorologen

het aanbod aan de vraag. Een belang-

der’, zegt Ten Kate. ‘Naast de spotmarkt

in dienst. Betere weersvoorspellingen

rijke beperking van wind (en zonne-)

worden bijvoorbeeld ook de onbalans-

helpen niet alleen de productie, maar

energie is immers de onvoorspelbaar-

markt en inspelen op lokale congestie

ook de vraag naar energie beter in te

heid. Energieopslag in batterijen is

steeds belangrijker. Bovendien zien we

schatten.’

hier een antwoord op, maar volgens

een toenemende focus op korte ter-

Suichies niet meer dan een deel van

mijnmarkten en steeds meer behoefte

Stabielere inkomstenbron

de oplossing. ‘Steeds meer proberen

om vermogens snel te kunnen op- en

De aankoop van Senfal biedt volgens

we ook aan de vraagkant stappen te

afschakelen. De complexiteit die dat

Suichies niet alleen commerciële

zetten. In plaats van het terugschake-

met zich meebrengt is voor steeds min-

waarde, maar is ook goed voor de

len van windmolens, kun je beter de

der mensen nog goed te volgen. Senfal

verdere ontwikkeling van duurzame

gebruiker op- of afschakelen. Door te

geeft niet alleen advies, maar kan de

energie. ‘Ondanks de dalende kosten,

kiezen voor ‘dynamisch gebruik’ kun-

inkoop – binnen een bepaalde band-

vragen windparken nog steeds om hele

nen consumenten en bedrijven hier

breedte – zelfs volautomatisch sturen.

grote investeringen. De terugverdientijd

zelf een belangrijke rol in spelen en

Dat maakt Senfal uniek ten opzicht van

hiervan blijft lastig inschatten, onder

daarmee maximaal gebruik maken van

andere rekentools voor energie-inkoop.’

meer omdat een toename van de elek-

duurzame elektriciteit.’

Hoewel die ontzorging voor veel bedrij-

triciteitsproductie bij veel wind, direct

Automatisch op en afschakelen

ven aantrekkelijk is, merkt Ten Kate dat

leidt tot snel dalende prijzen. Een betere

De Nederlandse startup Senfal ontwik-

een deel van de markt nog wel moet

afstemming van vraag en aanbod

kelde hiertoe een algoritme dat appara-

wennen aan de innovatie. ‘Vooral in

zorgt uiteindelijk voor een stabielere

ten van klanten en hun stroomverbruik

de industrie zijn veel bedrijven relatief

inkomstenbron. Dat maakt het voor

koppelt aan de elektriciteitsmarkt.

behoudend. Vertrouwen geven aan een

energiebedrijven aantrekkelijker om te

Wanneer het bijvoorbeeld niet waait

algoritme en energie-inkoop durven uit-

investeren in nieuwe windparken, en is

en de uurprijs op de spotmarkt een

besteden is dan best een grote stap.’

daarmee goed voor de energietransitie.’

aantal dure uren laat zien, kan ‘vraagsturingssoftware’ ervoor zorgen dat

Slagkracht Juist bij de marktbe-

Duidelijke keuzes Op deze

een apparaat automatisch op een lager

nadering verwacht Senfal optimaal te

manier past de acquisitie van Senfal

vermogen gaat draaien. De dag erna,

kunnen profiteren van de overname

goed bij de missie van Vattenfall: binnen

bij een gunstiger energieprijs, kan dat-

door Vattenfall. De startup krijgt hier-

één generatie fossielvrij leven. Suichies:

zelfde apparaat juist een tandje bijscha-

mee direct toegang tot een groot deel

‘Om deze missie te verwezenlijken

kelen, uiteraard op voorwaarde dat het

van de Europese markt. ‘Met ongeveer

is het nodig om duidelijke keuzes te

bedrijfsproces dit toelaat.

twintig medewerkers zitten we met

maken. We zijn eraan gewend om ons

Deze software kan breed worden toe-

Senfal op een kantelpunt. Om echt

te richten op de lange termijn en heb-

gepast, van elektrische auto’s en warm-

impact te kunnen maken hebben we

ben het voordeel van grootschaligheid.

tepompen tot machineparken van indu-

meer slagkracht nodig. Daarmee was

Daardoor kunnen we als energiebedrijf

striële grootverbruikers. ‘Een van onze

een overname door Vattenfall de meest

echt impact maken.’

•

UTILITIES 31 nr. 3 - mei 2019

Seminar ‫ ׀‬16 mei ‫ ׀‬Breda Gasmotoren in de Benelux een blik op de toekomst

SEMINAR MET RELEVANTE THEMA’S VOOR IEDEREEN DIE BETROKKEN IS BIJ GASMOTOREN EEN ONTMOETINGSPLAATS MET RUIMTE VOOR DISCUSSIE EN NETWERKMOGELIJKHEDEN

16 MEI 2019 12.00 UUR BREDA KOMT U OOK? MEER INFORMATIE OF DEELNAME www.klt.nl ı info@klt.nl ı

Neem contact met ons op als u wilt weten wat onze aardgasoplossingen voor uw bedrijf kunnen betekenen: www.omv-gas.nl

UTILITIES.NL - VERNIEUWD! geeft nog meer waarde voor uw geld

90x132_omv_gas_nl_0219_rz.indd 1

28.02.19 13:25

Advertentie-index Eco Ketelservice Verhuur b.v. ............................................................... 10 KLT b.v. ...................................................................................................... 32 MODELEC Data-Industrie b.v. .............................................................. 36 OMV Gas Marketing Trading & Finance B.V. ..................................... 32 PureBlue AWWS ....................................................................................... 2 Santon Circuit Breaker Services b.v. .................................................... 10 Hanze Development .................................................................... Bijsluiter

nufacts

ma

Ook adverteren in Utilities Magazine?

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

Agenda Gasmotoren in de Benelux - Een blik op de toekomst 16 mei Van der Valk Hotel Princeville, Breda www.klt.nl

KLT bv, distributeur van de industriële smeermiddelen van Petro-Canada, nodigt u graag uit voor het congres Gasmotoren in de Benelux – Een blik op de toekomst. Vijf gastsprekers zullen met u hun toekomstvisie delen met betrekking tot het bedrijven van gasmotoren.

Het Nieuwe Produceren 16 mei Plant One, Rotterdam www.hetnieuweproduceren.nu

Het Nieuwe Produceren jaarcongres heeft dit jaar als thema ‘Briljante Mislukkingen.

Hoe komt het dat briljante ideeën in de realiteit toch regelmatig mislukken? Ook op het vlak van innovatie en verduurzaming in de industrie zijn verschillende voorbeelden te noemen. Wat zijn de oorzaken? En wat kunnen we ervan leren? Samen met professor Paul Iske, chief failure officer van het Instituut voor Briljante Mislukkingen, onderzoeken we tijdens Het Nieuwe Produceren verschillende hoopgevende innovaties die het uiteindelijk niet hebben gered.

European Geothermal Congress 11-14 juni

Het Europese Geothermische congress brengt de gehele Europese geothermiesector

World Forum, Den Haag

bijeen en trekt ook partijen van buiten Europa. Het evenement dat eens in de drie jaar

europeangeothermalcongress.eu

wordt gehouden, strijkt dit jaar neer in Den Haag. Het congres valt onder de paraplu van de International Geothermal Association en omvat een wetenschappelijke conferentie, sprekers uit de industrie en een beursgedeelte.

Deltavisie 2019 20 juni Innovatiekracht, Spijkenisse www.deltavisie2019.nl

Ondanks de toenemende automatisering, digitalisering en robotisering blijven mensen een cruciale rol spelen in de industrie. Maar die verandert wel. Wat wordt er in de nabije en verdere toekomst verwacht van medewerkers? Welke nieuwe functies ontstaan en welke verdwijnen? En hoe kunnen mens en machine er voor zorgen dat het werk nog veiliger wordt gedaan? Welke beslissende rol spelen mensen bij de gewenste verduurzaming van processen? Tijdens Deltavisie 2019 onderzoeken we The Human Element.

Pumps & Valves 2-3 oktober

Pumps en Valves is een beurs en conferentie voor experts in het bewerken, behandelen

Rotterdam Ahoy

en transporteren van vloeistoffen. Meer dan 250 standhouders tonen oplossingen voor

www.easyfairs.com

het verwerken van zowel vloeistoffen als gassen.

Energie 2019 8-10 oktober Brabanthallen, Den Bosch www.vakbeursenergie.nl

De Vakbeurs Energie is uitgegroeid tot een onmisbaar platform voor iedereen die serieus met duurzame energieopwekking en energiebesparing bezig is. Dit platform bestaat uit ruim 350 exposanten en partners en honderden inhoudelijke sessies. Uniek daarbij is de verbinding die wordt gelegd tussen de belangrijkste betrokken sectoren; gebouwde omgeving, industrie -door de combinatie met Industrial Heat & Power - en door de combinatie met de vakbeurs Ecomobiel - mobiliteit.

Aquatech 2019 5-8 november RAI Amsterdam www.aquatechtrade.com

Met meer dan 928 exposanten, een bezoekersaantal van ruim twintigduizend mensen uit 140 landen is de Aquatech een leidend evenement voor de watersector. De beurs en bijbehorend kennisprogramma zal het hele scala aan watertechnologie voorbij laten komen: van drinkwater tot proces en afvalwater. Tegelijk met het vierdaagse evenement vindt ook weer de International Water Week (AIWW) plaats.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 33 nr. 3 - mei 2019

In het volgende nummer UTILITIES 4 VERSCHIJNT IN JUNI

Thema: Duurzaamheid - Waterbehandeling

Interview Shell New Energies

Eerste stappen naar zero brine

Ketelwaterbehandeling

Shell mag de komende tijd in de

De eerste proefinstallatie voor het

De wereld van ketelwaterbehandeling

beklaagdenbank zitten, het bedrijf is

Zero Brine-project draait sinds kort in

staat niet stil. Met name het terug-

ook al enige tijd bezig de transitie naar

een hal bij Plant One Rotterdam in de

dringen van chemicaliëndosering is

emissie loze energie vorm te geven.

Botlek. De proefinstallatie behandelt

onderwerp van onderzoek en inno-

De samenwerking tussen elektronen

één kuub regeneratiewater per uur,

vatie. De markt vindt steeds meer

en moleculen wordt daarbij steeds

afkomstig van de demiwaterplant

milieuvriendelijker alternatieven voor

concreter. Het bedrijf investeert name-

Botlek van Evides Industriewater. De

corrosiebestrijding en ontharding. Ook

lijk niet alleen in offshore windparken,

betrokken kennisinstellingen onder-

slimme doseersystemen kunnen het

maar onderzoekt ook de mogelijkhe-

zoeken of ze water, natriumchloride,

chemicaliënverbruik flink terugdringen.

den voor grootschalige electrolysers.

magnesium en calcium kunnen terug-

In Utilities 4 geven we een overzicht

winnen uit het regeneratiewater.

van de duurzame alternatieven.

Thema's 2019 5 Elektrificatie - decarbonisering en energie- opslag

Adverteren in deze thema's?

6 Vakbeurs Energie -- Industrial Heat & Power special 7 Industriewaterbehandeling, ketelwaterbehandeling en legionellapreventie 8 Industriële ecologie in de Nederlandse industrieclusters

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

34 UTILITIES nr. 3 - mei 2019

DONDERDAG 16 MEI PLANT ONE ROTTERDAM [Schrij

f nu in

]

BRILJANTE MISLUKKINGEN Hoe komt het dat briljante ideeën in de realiteit toch regelmatig mislukken? Ook op het vlak van innovatie en verduurzaming in de industrie zijn verschillende voorbeelden te noemen. Wat zijn de oorzaken? En wat kunnen we ervan leren?

Programma

Samen met professor Paul Iske, chief failure officer van het Instituut voor Briljante Mislukkingen, onderzoeken we tijdens Het Nieuwe Produceren verschillende hoopgevende innovaties die het uiteindelijk niet hebben gered.

13.00 uur Start congres • Openingslezing prof. Paul Iske (Instituut voor Briljante Mislukkingen) • Keynote Marja Zonnevylle (General Manager Technology Portfolio, Shell)

Initiatiefnemers:

14.15 uur

Korte pauze

14.45 uur

Vervolg programma

Partners:

11.00 uur

Optioneel: rondleiding langs innovaties

12.00 uur

Ontvangst voor congres met lunch

• Pitches Enlightenmentz: Vertoro, Asbeter en TNO met methaanpyrolyse • Kort interview met Paul Iske over valkuilen innovaties 15.45 uur

Korte pauze

16.15 uur

Vervolg programma

• Afsluitende lezing Rob Stikkelman (TU Delft) • Bekendmaking winnaar Enlightenmentz 2019 17.00 uur

Netwerkborrel

18.00 uur

Einde congres

www.hetnieuweproduceren.nu/jaarcongres

www.moxa.com

IIoT computers; Embedded communicatie Gateways en Front-end processing.

De Moxa industriële IIoT computers zijn ontworpen voor de meest kritische toepassingen, waarbij betrouwbaarheid in een 24/7 productieomgeving centraal staat. In te zetten als IIoT Cloud communicatie Gateway, waarbij door de krachtige processoren Front-end computing mogelijk is. Preventief onderhoud, procesoptimalisatie, data-analyse ofwel IIoT. Onze kijk hierop, pragmatisch.

Uw data één van de belangrijkste assets?

Wij begrijpen dat. Ons aanbod: een betrouwbaar en veilig platform.

Ondersteuning van o.a.: Microsoft Azure (Certified), Wonderware Online Insight, Generic MQTT, HTTP, Sparplug en M2X cloud server.

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

SAVE THE DATE: 18 - 21 JUNI 2019 10E EDITIE HANSA GREEN TOUR Hansa Green Tour organiseert netwerkreizen en handelsmissies naar insprirerende duurzame locaties, congressen en evenementen.

Van 18 - 21 juni organiseren wij de 10e (jubileum) editie van de jaarlijkse Hansa Green Tour,netwerkreis voor duurzaamheidsprofessionals met elektrisch en alternatief aangedreven voertuigen naar Duitsland en Denemarken. Deze 10e editie rijden alle deelnemers van Amsterdam via Hamburg naar Kopenhagen om duurzame oplossingen te promoten, om te netwerken met elkaar en met de vele interessante programmapartners op de route.

Kijk voor meer informatie op www.hansagreentour.com Het aantal deelnameplaatsen is beperkt