Utilities 3

UTILITIES NUMMER 03 - mei 2018 • ACHTTIENDE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

Vier jaar om Groningengas vaarwel te zeggen Tien megawatt biostoom voor FrieslandCampina Biogasproductie lost mestprobleem op www.utilities.nl

[Sch

INNOVATIEKRACHT | SPIJKENISSE | 7 JUNI

rijf

nu i

n]

HET NIEUWE PRODUCEREN We staan aan de vooravond van de vierde industriële revolutie. De combinatie van slimme sensoren en enorme rekencapaciteit van computers zorgt er bijvoorbeeld voor dat we enorm veel data beschikbaar krijgen en die op een waardevolle manier kunnen interpreteren. Toch is deze ontwikkeling niet een doel op zich. Industry 4.0 is vooral een middel om processen duurzamer, efficiënter en ook veiliger te kunnen doen.

Ook verschillende andere innovatieve technologieën op het gebied van elektrificatie en nieuwe zienswijzen over bijvoorbeeld de omgang met grondstoffen en materialen leggen de basis voor ‘Het nieuwe produceren.’

Tijdens Deltavisie 2018 gaan we op zoek naar de kansen die vernieuwing biedt voor de procesindustrie.

Initiatiefnemer:

Contentpartners:

Programma 10.15 uur

Ontvangst en registratie

11.00 uur Aanvang ochtendprogramma • Openingslezing van Ulco Vermeulen (Directeur Business Development, Nederlandse Gasunie) • Keynotes van o.a. Mark Haarman (Mainnovation) 12.30 uur

Netwerklunch

13.30 uur Aanvang middagprogramma • Interactief debat • Break-out sessies 15.30 uur

Korte pauze

16.00 uur Vervolg middagprogramma • Keynote Marcel Galjee (AkzoNobel) • Pitches finalisten Plant Manager of the Year 17.15 uur

Netwerkborrel

18.30 uur Aanvang avondprogramma met diner • Uitreiking VOMI Safety eXperience Award 2018 • Bekendmaking Plant Manager of the Year 2018 Partners:

www.deltavisie2018.nl

Inhoud

8 Brief Wiebes

Opschaling Phario

Minister Wiebes stuurde de industriële grootverbruikers van Groningengas twee brieven. Of de bedrijven maar binnen vier jaar hun G-gas consumptie wilden afbouwen. Of dit technisch en organisatorisch haalbaar is, is nog maar zeer de vraag. In ieder geval vraagt de afbouw van laagcalorisch gas om een strakke regie.

Het winnen van de Water Innovator of the Year-verkiezing is voor de betrokken partners van het Phario-project een eer, maar zeker geen kroon op het werk.

Het werk is namelijk nog lang niet klaar.

Om de technologie echt maatschappelijke meerwaarde te geven, is opschaling nodig naar een proefinstallatie en uiteindelijk een full scale fabriek.

20

18

14

Schone weg naar waterstof Een van de schone alternatieven voor hogetemperatuurwarmte is de inzet van waterstof. Voordat het schone gas echter grootschalig kan worden ingezet, zijn er nog wel wat technische en organisatorische hobbels te nemen. De klimaatdoelen kunnen worden gehaald met waterstof, maar dan moet wel nu worden begonnen.

30

28

Biostoom voor FrieslandCampina

Groen gas en groene meststof

Dat biomassa wordt ingezet door industriële verbruikers, is een open deur intrappen. Iets anders is het als de volledige energie-inhoud tot biostoom wordt verwerkt. Dat doen de gebr. Brouwer in Balkbrug met hun biostoomcentrale. Sinds november 2017 levert deze centrale als enige in Nederland alle stoom aan de kaasfabriek van het vlakbij gelegen FrieslandCampina.

Hoewel Nederland zich lijkt op te maken om het gasgebruik af te bouwen, wordt de groen gasmarkt steeds volwassener. Stercore zet mestoverschotten om in hoogwaardige meststoffen én groen gas en kan op die manier jaarlijks twintig miljoen kuub groen gas produceren. Daarmee lost het bedrijf niet alleen het mestoverschot op, maar ook verschaling van landbouwgrond.

Commentaar.................................... 5 Trending news................................. 6

Technologie & Innovatie.............12 Product & oplossing...................28

Voor de wind Een subsidieloze tender voor windpark Hollandse Kust Zuid en de toewijzing van drie nieuwe gebieden voor windparken vergroot de windcapaciteit in Nederland. Het Planbureau voor de Leefomgeving verwacht echter wel dat de groei van het totale opgestelde vermogen naar één gigawatt per jaar het kabinet voor enkele uitdagingen zal stellen.

Agenda.........................................33 In het volgende nummer.............34

UTILITIES 3 nr. 3 - mei 2018

Partners Utilities platform

Leden Utilities platform

Partners (en Leden)

Nieuwsbrief

Vakblad Utilities

Website

Congres en evenement

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Ad van Wijk

Teus van Eck

AndrĂŠ Jurjus

Sander de Bruyn

Paul van Son

Sophie Dingenen

Professor

Teus van Eck

Directeur

manager/Researcher

CEO DII

Bird & Bird

Sustainable Energy,

Energie en Milieu

Netbeheer

Environmental

Nederland

Economics CE Delft

TU Delft

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

VERSTANDIGE KEUZES

De brief van Minister Wiebes aan de industrie om het G-gasverbruik in vier jaar af te bouwen, stelt de industrie ineens voor belangrijke keuzes. Want hoewel veel stoomsystemen nog lang niet technisch afgeschreven zijn, is een periode van vier jaar wel lang genoeg om in ieder geval na te denken over een eventuele opwaardering van installaties, investeringen in nieuwe installaties of bijvoorbeeld samenwerkingen met buurtbedrijven. De eenvoudigste keuze lijkt om over te stappen op H-gas, maar zoals belangenvereniging VEMW terecht opmerkt, is die keuze niet voor iedereen eenvoudig te maken. Al was het maar dat niet ieder bedrijf is aangesloten op het H-gas netwerk. Elektrisch dan maar? Als elektrische boilers dezelfde temperaturen moeten opwekken als een gasinstallatie, zal menig bedrijf, en daarmee ook de netbeheerder, zijn aansluiting moeten verzwaren. Elektrische warmtepompen hebben wat de warmteconversie betreft een iets gunstiger profiel, maar staan wat betreft ontwikkeling nog in de kinderschoenen. Hetzelfde geldt voor ultradiepe aardwarmte: interessant, maar nog geen optie voor de komende vier jaar.

FrieslandCampina heeft de keuze al gemaakt. In Balkbrug is een biostoominstallatie met een capaciteit van tien megawatt thermisch neergezet. Ook elders in het land kiezen partijen steeds vaker voor biostoom als alternatief voor aardgas. Net als biogas leveren de centrales CO2-neutrale warmte en als ze CO2-zouden afvangen, zouden ze zelfs CO2-negatief kunnen worden. Voor de langere termijn zijn deze keuzes echter weer discutabel. Met name als de chemische industrie geen aardolie meer als

Het risico om niets te doen is momenteel groter dan het risico op desinvesteringen door verkeerde keuzes.

grondstof kan of wil gebruiken. Dan is biomassa ineens de enige koolstofbron en dit aanwenden voor de productie van kunststof producten is een hoogwaardigere toepassing in de Ladder van Lansink dan het verbranden ervan. Hopelijk is tegen die tijd waterstof volwassen genoeg om het stokje over te nemen voor de hogetemperatuurwarmte. Of wellicht hebben bedrijven dan helemaal geen hoge temperaturen meer nodig en gebruiken ze alleen biologische processen.

Gelukkig is de industrie nauw betrokken bij het overleg rondom het Klimaatakkoord.

Want als de grootverbruikers één ding goed kunnen, dan is het inschatten van risico’s. Het risico om niets te doen is momenteel groter dan het risico op desinvesteringen door verkeerde keuzes. Eind 2018 moet er een klimaatakkoord liggen dat in 2019 zal worden uitgevoerd. Ik wens de partijen rond de klimaattafels veel wijsheid toe, maar één ding staat vast: er zal de komende vier jaar veel veranderen.

David van Baarle, David@industrieperspectief.nl

Colofon achttiende jaargang nummer 3 - mei 2018 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Medewerkers aan dit nummer Sophie Dingenen, Robbert Berg, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Tseard Zoethout

Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 p/j Introductie NL/B 25% € 98,- p/jOverig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadmini­s­tratie wordt verzorgd door abonnementenland.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest T 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut F 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

acts

manuf

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2018 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 3 - mei 2018

Trending news op www.utilities.nl

1 Industrie Zeeland en Vlaanderen zet in op forse CO -reductie 2

De elf multinationals in het zuidwesten van Nederland en West-Vlaanderen gaan samenwerken om de Parijse doelen van 80 tot 95 procent CO2-reductie in 2050 te bereiken. In een routekaart wordt ondermeer ingezet op elektrificeren en waterstof, CO2 als grondstof en pyrolyse.

En er zijn al diverse projecten gestart, zoals recent de waterstofleiding tussen Yara en Dow. De bedrijven zijn echter ambitieuzer en willen vaart maken om hun productie te verduurzamen. Daarvoor riep men de hulp in van onderzoeksbureau CE Delft dat het rapport Roadmap towards a climate neutral industry in the Delta region samenstelde.

Uitstoot kolencentrales daalt verder tot 25 procent 2 De CO2-uitstoot van de Nederlandse kolencentrales is in 2017 met zestien procent gedaald ten opzichte van 2016. Dit laten de meest recente uitstootcijfers zien van de Nederlandse Emissieautoriteit. Deze daling zet de trend voort die in 2015 is gestart. Sinds 2015 is de CO2-uitstoot van kolencentrales met 25 procent gedaald. Tussen 2013 en 2015 steeg de uitstoot van de kolencentrales fors door het openen van drie nieuwe centrales. De daling is ingezet vanaf het moment dat de oude kolencentrales of delen van centrales werden gesloten, zoals afgesproken in het Energieakkoord. In het regeerakkoord staat dat in 2030 alle kolencentrales moeten zijn gesloten.

Wiebes geeft opdracht voor stikstoffabriek 3 Om de gasproductie in Groningen verder te drukken, wordt een nieuwe stikstoffabriek in Zuidbroek gebouwd.

In de fabriek kan Noors of Russisch gas worden vermengd met stikstof. Daardoor kunnen Nederlandse CV-ketels en andere gastoestellen dat gas dan aan. Met de komst van de stikstoffabriek zou jaarlijks zeven miljard kuub minder aan Gronings gas gewonnen hoeven te worden. Het was al eerder bekend dat de bouw van de stikstoffabriek rond de 500 miljoen euro moet kosten en dat het gaat om een uitbreiding van de bestaande fabriek in Zuidbroek. Het plan hiervoor werd in 2016 door toenmalig minister Kamp in de ijskast gezet toen het Staatstoezicht op de Mijnen een veilig winningsniveau adviseerde van 24 miljard kubieke meter gas.

6 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

4

Proton genomineerd voor NAM70 Challenge

7

Apple draait honderd procent op duurzame energie

Proton Ventures is

Als eerste in de high-tech

één van de drie geno-

markt kan Apple aankondigen

mineerden voor de

voor honderd procent op

laatste ronde van de

duurzame energie te draaien.

NAM70 Challenge.

Zowel de datacenters als de

Het bedrijf is gekozen

winkels, kantoren en co-

uit een reeks van 45

locaties krijgen stroom via zonne- of windenergie. Ook

oplossingen uit 13

hebben nog eens negen ketenpartners aangekondigd

landen; van Canada tot Australië, van Zuid-Afrika tot

hun energieverbruik te verduurzamen, waarmee het

Finland en van Israël tot Nederland. NAM wil graag een

totaal aantal duurzame leveranciers op 23 komt.

volgende stap in de versnelling van de energietransitie zetten en riep internationale groeibedrijven, die werken aan een oplossing voor grootschalige opslag van duurzame energie op om deel te nemen aan de NAM70 Challenge. Ook Proton Ventures diende een voorstel in:

8

Nissan installeert 33 Xstorage-thuisbatterijen

het Power-to-Ammonia concept.

Nissan en Eaton leveren deze zomer in Voorhout 33 woningen

Jeroen de Haas vertrekt bij Eneco

5

op met een xStorage-thuisbatterij voor de opslag van zonne-energie.

Nissan levert aan de gezamenlijke wijkbewoners ook 2 elektrische LEAF’s als deelauto. De

De Raad van Commissarissen

xStorage-batterijen zijn gemaakt van gebruikte batterij-

van Eneco kondigt het vertrek

modules uit de elektrische Nissan LEAF.

van CEO en RvB-voorzitter Jeroen de Haas aan per 1 september. De werving van een nieuwe voorzitter Raad van Bestuur is begonnen. De Raad

9

Nederland in EU kopgroep elektrische auto’s

van Commissarissen spreekt

Met bijna 120.000 nieuw geregi-

zijn grote waardering uit voor de

streerde elektrische auto’s in 2017,

zeer belangrijke rol die Jeroen

behoort Nederland tot de Europese

heeft gespeeld in de ontwikkeling en realisatie van de

kopgroep. Dat staat in het RVO jaar-

duurzame strategie van Eneco Groep.

verslag ‘Highlights Elektrisch vervoer 2017’. Per 31 december 2017 stond

6

Alternatief voor onderhoud aan hoogspanningsnet Werken onder spanning is in Nederland wettelijk niet toegestaan. Hierdoor zijn delen van het hoog-

de teller voor Nederland op 165.884 elektrische voertuigen met 2 of meer wielen. Het gaat hierbij om 119.375 elektrische personenvoertuigen.

esultaat Groningen10 Rveld ‘onder druk’

spanningsnet niet meer

In 2017 boekte NAM een omzet van

te onderhouden. Een

3,4 miljard euro en een winst van

veilig alternatief zou wer-

497 miljoen euro. De winst werd

ken onder spanning zijn.

gerealiseerd door de ‘kleine‘ gas- en

Daarom organiseerden

olievelden op land en zee en door

TenneT en Joulz een demonstratie van deze werkme-

eenmalige baten. Volgens NAM staat

thode in Dedemsvaart. RTE, de Franse collega-netbe-

het resultaat op het Groningen veld onder druk. Het toe-

heerder van TenneT, werkt al langer onder spanning. Dit

komstig beleid is dan ook gericht op de exploitatie van

is mogelijk door gebruik van speciale technieken, kleding

kleine velden en nieuwe energieprojecten die in het

en materiaal.

verlengde liggen van de huidige activiteiten.

UTILITIES 7 nr. 3 - mei 2018

UITFASERING G-GAS

Vier jaar om Groningengas vaarwel te zeggen Minister Wiebes stuurde de industriĂŤle grootverbruikers van Groningengas twee brieven. Of de bedrijven maar binnen vier jaar hun G-gas consumptie wilden afbouwen. Of dit technisch en organisatorisch haalbaar is, is nog maar zeer de vraag. In ieder geval vraagt de afbouw van laagcalorisch gas om een strakke regie.

8 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

D

e brief die Minister Eric Wiebes

haalbaar en betaalbaar te houden.’

Stikstof De argumenten van de

van Economische Zaken en

Nu zijn er volgens Grünfeld grofweg

minister dat bedrijven het hadden kun-

Klimaat begin dit jaar stuurde, is een

twee groepen te onderscheiden. De

nen weten dat het G-gas zou worden

logisch vervolg van de ontwikkelingen

eerste groep kan redelijk gemakkelijk

afgebouwd veegt Grünfeld direct van

rondom het Groningen gasveld. De

toegang krijgen tot het H-gas net of

tafel. ‘Bedrijven kopen gewoon gas,

aardbevingen in het gebied dwong de

kiest voor duurzame alternatieven.

zonder dat ze de oorsprong daarvan

overheid drastische maatregelen te

Voor de tweede groep zijn de opties

kennen. Ze gaan contracten aan voor

nemen en het veld versneld uit te fase-

minder duidelijk en is dus nog ondui-

de levering ervan en de netbeheer-

ren. De minister gaat verder dan advies

delijk hoe ze aan het verzoek van de

der zorgt dat het gas op de juiste

van Staatstoezicht op de Mijnen over

minister kan voldoen. ‘Er zijn nog

kwaliteit op hun aansluiting wordt

om de productie binnen vier jaar terug

heel veel vragen die moeten worden

geleverd. Kortom: er is geen afnemer

te brengen tot onder de twaalf miljard

beantwoord’, zegt Grünfeld. ‘Zo heeft

die Gronings gas koopt. Daarnaast

kuub per jaar. Het beleid is er nu op

niet iedereen toegang tot het H-gas

heeft de voorganger van de huidige

gericht om die productie op termijn

netwerk. Stel dat een bedrijf vijftig

minister beslist dat pas na 2030 het

zelfs terug te brengen tot 7,5 miljard

kilometer van een H-gas net zit, gaat

verbruik van g-gas zou worden afge-

kuub of zelfs minder.

GTS de verbinding dan maken? Wie

bouwd. De alternatieven voor het

Een uitdaging voor zowel de

gaat voor de kosten opdraaien, en hoe

gas uit Groningen zijn al aanwezig in

Rijksoverheid als voor de industrie is

lang gaat het duren als er heel veel

de vorm van stikstofbijmenging. De

het feit dat veel partijen afhankelijk

bedrijven zo’n aansluiting willen? Het

capaciteit van de fabriek die Gasunie

zijn van het laagcalorisch of G-gas.

lijkt me handig om dat eerst te inven-

bouwt, is echter beperkt tot zeven

Vandaar dat Wiebes de tweehonderd grootste verbruikers van dit G-gas de in het kader gepubliceerde brief stuurde.

Nu weet ook de industrie al langer dat er een einde komt aan de productie

De industrie is zeker bereid om een bijdrage aan de oplossing van het probleem te leveren.

van het Groningenveld, maar een tijdsbestek van vier jaar om een systeem

tariseren en activiteiten eventueel te

miljard kuub terwijl SoDM de pro-

volledig om te gooien vindt een aantal

bundelen. Daarbij komt dat de norm

ductie wil beperken met tien miljard

partijen wel heel kort.

voor de uitstoot van stikstof steeds

kuub. Waarschijnlijk is er nog wel extra

strenger wordt. Als partijen overstap-

ruimte in de bestaande stikstofinstal-

Gezamenlijke aanpak

pen op H-gas, zouden ze ook de

latie van Gasunie die momenteel maar

Belangenvereniging VEMW is een van

grenzen kunnen bereiken voor NOX.

op zestig procent van zijn capaciteit

de partijen die zijn vraagtekens zet bij

Hoe gaat de vergunningverlener daar

draait en wellicht nog wel kan worden

de koers die de minister is ingeslagen.

mee om?

uitgebreid. Maar ook die opties leveren

Met name de eerste benadering kwam

Hetzelfde geldt voor het hoogspan-

onvoldoende reductie op. De minister

volgens algemeen directeur Hans

ningsnet. Stel dat bedrijven stoom

moet dus op zoek naar mogelijkheden

Grünfeld van VEMW intimiderend over.

willen opwekken met stroom, dan zal

om de export uit Groningen te vermin-

‘De tweede brief was al wat zorgvul-

dit een behoorlijke aansluiting vergen

deren. De industrie is zeker bereid om

diger opgesteld, maar de boodschap

die bovendien het net zwaarder belast.

een bijdrage aan de oplossing van het

bleef wel staan: de minister wil dat de

Ook daar is het goed om afspraken te

probleem te leveren. We reiken onze

individuele bedrijven zelf maatregelen

maken met de netbeheerder en een

hand dan ook uit naar minister Wiebes

nemen om hun G-gas consumptie in

inventarisatie te maken.’

en gaan graag met hem om de tafel

vier jaar tijd af te bouwen naar nul. Die

Grünfeld vindt het met name onver-

zitten om te kijken of en hoe we het

vraag is natuurlijk redelijk eenvoudig

standig dat de minister de belan-

industriële G-gasgebruik op het GTS-

geformuleerd en ook de VEMW-leden

genverenigingen heeft gepasseerd

net in vier jaar zo veel mogelijk kunnen

zijn bereid gezamenlijk naar een oplos-

vanwege het feit dat een dergelijke

afbouwen. Dat wordt een gigantische

sing te zoeken. Het beantwoorden van

operatie veel coördinatie vergt.

klus, maar met een goed kader met

de vraag is echter een stuk complexer.

‘Bedrijven kunnen een dergelijk grote

afspraken kunnen we een heel eind

Bovendien gaat de individuele bena-

revisie in hun installaties alleen maar

komen.’

dering voorbij aan een aantal kwesties

doorvoeren tijdens de geplande onder-

die de industrie beter gezamenlijk kan

houdstops. Bedrijven plannen dit soort

Revisies De implicaties van de

aanpakken. We hebben dan ook niet

stops vaak jaren van tevoren. Het zou

overgang van een G-gasinstallatie naar

zozeer moeite met het feit dat de indu-

handig zijn als de netbeheerders in

een H-gas zijn technisch te overzien,

striële afnemers op het GTS-net op

deze planning mee kunnen gaan. Maar

vindt Bert Kiewiet, Principal consultant

termijn geen G-gas meer gaan gebrui-

dat begint weer bij de afstemming

Gas System Management van DNV

ken, maar we moeten nu wel de juiste

tussen de industriële bedrijven die wij

GL. ‘Maar er zijn wel degelijk verschil-

keuzes maken om de overgang ook

vertegenwoordigen.’

len tussen H-gas en G-gas waar je

UTILITIES 9 nr. 3 - mei 2018

Market review WATER PRODUCTEN

Lubron Waterbehandeling Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu

OVERIG INSPECTIE EN KEURINGEN

DIENSTEN

Kiwa Inspecta Nederland B.V. Postbus 70 2280 AB Rijswijk Tel: 088 - 998 4621 Fax: 088 - 998 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl

DDM Demontage

Industriële verhuizingen – Demontage – Sloopwerken – Transport – Asbestsanering – Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu

Advertentie-index DDM Demontage.....................................................................................................................................................................................................................................10 Deltavisie...................................................................................................................................................................................................................................................... 2 Hanze Development.....................................................................................................................................................................................................................Bijsluiter Hollander Techniek...................................................................................................................................................................................................................................22 Kiwa Inspecta Nederland........................................................................................................................................................................................................................10 MODELEC Data-Industrie.......................................................................................................................................................................................................................36 PennWell Corporation.............................................................................................................................................................................................................................35 Santon Circuit Breaker Services............................................................................................................................................................................................................22 WINGAS Benelux......................................................................................................................................................................................................................................10

WINGAS Energie voor winnaars.

Ook adverteren in Utilities Magazine?

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

S E I T I UTIL

ER NU MM

ar t 02 - ma

20 18

• AC HT

TI EN DE

JA AR

GA NG

in omie en econ

e en giie log Techno

Zonder voldoende energie is het onmogelijk om op topniveau te presteren.

WINGAS levert aardgas aan industriële bedrijven: snel, flexibel en voordelig. on Coaliti debat nergy New E uwt energie o rb e d n o ord is ieakko ring Energ oe in uitv rk e w vo o r -eisen es e NOx tallati Nieuw okins to s c te e ir d in

www.wingas.nl

ts

ufac

man

kt arkt mar enm ssen gass en ga er-- en er

at wat ,w e--, gie ergi ener de en de

.nl

tilities

www.u

rekening mee moet houden. Zo heeft G-gas een heel nauwe bandbreedte, wat doorgaans gunstig is voor het afstellen van branders. H-gas staat er om bekend dat het meer variatie kent

> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Directoraat-generaal Energie, Telecom & Mededinging Projectdirectie Energie uitdagingen 2020

in de Wobbe-index. Een van de oplossingen om variaties in de Wobbe index

Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag

te managen is het toepassen van een zogenaamd feed forward gas adaptief

Postadres Postbus 20401 2500 EK Den Haag

systeem dat de gaskwaliteit meet en

Overheidsidentificatienr 00000001003214369000

daarop de gastoevoer afstemt om de gas/luchtverhouding op de gewenste

T 070 379 8911 (algemeen) www.rijksoverheid.nl/ezk

Datum Betreft

waarde te houden. In andere gevallen is ook aanpassen van de brander, opnieuw afstellen van de brander, of het toepassen van een zuurstoftrimregeling voldoende. De aanpassingen die moeten worden gedaan zijn ook nog eens afhankelijk van de regeling van het gastoevoersysteem. Voor gasmotoren zijn andere aanpassingen nodig dan voor gasturbines of branders. Een bekend probleem dat gasmotoren kennen bij verschillen in gaskwaliteit zijn klopverschijnselen.

Om het risico op klopverschijnselen bij overgang naar de H-gas band te beperken zijn verschillende oplossingsrichtingen mogelijk zoals het aanpassen van de compressieverhouding of het verlagen van het motorvermogen (de-raten). Beide oplossingen leveren prestatieverlies van de gasmotor op. Een andere oplossing is het vooraf actief te sturen op optimale motorprestaties via een gasadaptief

Uitfasering gebruik Groningengas door industrie ten behoeve van vermindering van de gasvraag

Uw kenmerk Bijlage(n)

Geachte Dit kabinet wil in deze kabinetsperiode de vraag naar laagcalorisch gas versneld verminderen. Deze wens is nadrukkelijk opgenomen in het regeerakkoord. Het verminderen van de vraag naar laagcalorisch gas is essentieel voor de vermindering van de gaswinning in Groningen. De recente aardbeving onderstreept deze ambitie nogmaals.

Een belangrijke manier om de gaswinning te kunnen verminderen is het verlagen van de vraag naar laagcalorisch gas uit het Groningenveld. Nederlandse huishoudens zijn in hoge mate afhankelijk van laagcalorisch gas voor hun warmtevoorziening. Een brede transitieaanpak is nodig om de warmtevoorziening te verduurzamen en zodoende de behoefte aan gas te verminderen. Het kabinet zet hier actief en versneld op in, maar onderkent dat dit een traject is met een lange tijdshorizon. In aanvulling hierop zal het kabinet in gesprek treden met partners in het buitenland om mogelijkheden te verkennen om de omschakeling van het gebruik van laagcalorisch naar hoogcalorisch gas, die in deze landen reeds ingezet wordt, te versnellen.

In Nederland wordt laagcalorisch gas behalve door huishoudens ook gebruikt door een beperkt aantal industriële grootverbruikers, waaronder uw bedrijf. Dit verbruik wil het kabinet in de komende periode versneld uitfaseren, zodat er uiterlijk in 2022 in principe geen industriële grootverbruikers meer zijn die nog Groningengas gebruiken. Voor mij is hierbij het uitgangspunt dat deze uitfasering onontkoombaar is, maar dat de wijze waarop dit het beste vormgegeven kan worden per bedrijf kan verschillen. Hiervoor bestaan in mijn optiek grofweg twee routes, ofwel verduurzaming van de energievoorziening dan wel omschakeling van het gebruik van laag- naar hoogcalorisch gas. Idealiter zou direct ingezet worden op verduurzaming in het kader van de klimaat- en energietransitie, maar indien dit op korte termijn om wat voor reden niet mogelijk is, zal er ombouw plaats moeten vinden. gezamenlijke afspraken over de stappen die u kunt zetten om uw gebruik van Mijn ministerie zal op korte termijn contact met u opnemen om hierover in Groningengas op korte termijn uit te faseren. gesprek te gaan. Ik vertrouw op uw constructieve houding om te komen tot gezamenlijke afspraken over de stappen die u kunt zetten om uw gebruik van Hoogachtend, Groningengas op korte termijn uit te faseren.

Directoraat-generaal Energie, Telecom & Mededinging Projectdirectie Energie Directoraat-generaal uitdagingen 2020 Energie, Telecom & Mededinging Projectdirectie Energie uitdagingen 2020

Pagina 1 van 2

Hoogachtend, Eric Wiebes Minister van Economische Zaken en Klimaat Eric Wiebes Minister van Economische Zaken en Klimaat

regelsysteem om zodoende een brede range aan toekomstige (duurzame)

beïnvloeden ook het rendement. Dat

stikstofbijmenging, maar dat is altijd

gassen te kunnen accommoderen.

kan uiteraard vervelende consequen-

duurder dan puur H-gas inzetten in

Wie overgaat op H-gas zal in ieder

ties hebben voor de systemen die van

daarop afgestemde installaties.

geval de brandstoftoevoer opnieuw

zo’n installatie afhankelijk zijn, maar

Natuurlijk zijn veel installaties technisch

moeten afstellen of de branderrege-

ook voor het economisch rendement

nog niet afgeschreven en zouden nog

ling aanpassen. Tijdens de ombouw

van zo’n installatie.’

jaren vooruit kunnen. De energietransi-

moet er worden gestreefd naar

tie is echter al in volle gang en aan

kosteneffectieve oplossingen om het

Toekomstbestendig

de horizon gloren dan ook duurzame

huidige veiligheidsniveau en emissies

Desondanks denkt Kiewiet dat de indu-

alternatieven voor fossiele brandstof-

te handhaven en daarnaast behoud

striële gebruikers er toch niet aan ont-

fen zoals biogas en waterstofgas.

van prestaties van installaties te garan-

komen hun installaties om te bouwen.

Biogas heeft ook een andere samen-

deren. Inpassing van nieuwe gassen

‘Nederland heeft een redelijk geïso-

stelling dan Groningengas en waterstof

kan een verandering van de verbran-

leerde positie waar het Groningengas

heeft ook zijn eigen uitdagingen. Het

dingseigenschappen tot gevolg heb-

betreft. De rest van de wereld is inge-

zou dan ook goed zijn om in de inves-

ben, wat tot ongewenste effecten kan

steld op H-gas en zelfs België gaat mas-

teringsoverwegingen ook deze nieuwe

leiden op het verbrandingsgedrag van

saal over op het hoogcalorische gas.

transitiebrandstoffen mee te nemen.

onder andere bestaande industriële

We kunnen ons dan ook niet in lengte

Voor de hogetemperatuurwarmte zijn

branders, zoals toename van de CO-

van dagen vasthouden aan laagcalo-

nu eenmaal weinig duurzame alterna-

en NOx-emissie en instabiele verbran-

risch gas. Natuurlijk kan de calorische

Pagina 2 van 2 tieven voorhanden. Hier zou waterstof

ding. Wisselingen in de Wobbe-index

waarde van H-gas worden verlaagd met

een grote rol kunnen spelen.

Pagina 2 van 2

•

UTILITIES 11 nr. 3 - mei 2018

Technologie & innovatie PLASTIC ETEND ENZYM Wetenschappers ontwikkelden een enzym dat polyethyleentereftalaat (PET) kan verteren en zo een mogelijke oplossing kan bieden voor een van 's werelds grootste milieuprobleem: de plastic soep. De ontdekking zou kunnen resulteren in een recyclingoplossing voor miljoenen

tonnen PET-flessen, die momenteel honderden jaren in het milieu aanwezig zijn.

De onderzoekers deden hun ontdekking toen ze PETase, een natuurlijk enzym, onderzochten dat waarschijnlijk geëvolueerd is in een afvalrecyclingcentrum in Japan. Bacteriën gebruiken de enzymen om het PETafval af te breken. Professor John McGeehan van de Universiteit van Portsmouth en Dr. Gregg Beckham van NREL bestudeerden de kristalstructuur van PETase en gebruikten deze 3D-informatie om de werking van het enzym te achterhalen.

Tijdens deze studie ontwikkelden ze per ongeluk een enzym dat nog beter is in het afbreken van het plastic dan de in de natuur geëvolueerde variant. Hoewel de verbetering niet heel groot is, weten de onderzoekers nu wel hoe ze de enzymen nog beter hun werk kunnen laten doen. De

wetenschappers werken nu aan het verder verbeteren van het enzym om het industrieel te kunnen gebruiken om plastics in een fractie van de tijd af te breken.

De basis van het succes ligt bij een nieuwe elektronenmicroscoop, een zogenaamde synchronotron, waarmee zelfs atomen kunnen worden gezien. Dit doet de zogenaamde Diamond Light Source met behulp van röntgenstralen die tien miljard keer helderder zijn dan de zon.

Professor McGeehan: ‘Het kunnen zien van de innerlijke werking van deze biologische katalysator verschafte ons de blauwdrukken voor een sneller en efficiënter enzym.’

McGeehan hoopt dan ook in de toekomst ook andere plastics te kunnen afbreken. Dan wordt het wellicht ook mogelijk om de afbraakproducten weer in te zetten om nieuwe plastics te produceren..

BATTERIJ MET SILICIUM ANODE ECN spin-out LeydenJar Techno-logies heeft een kapitaalinjectie ontvangen van in totaal ruim 1,5 miljoen euro.

Hiermee kan LeydenJar zijn vinding – een batterij op basis van een siliciumanode in plaats van grafiet – verder ontwikkelen. De verbeterde Lithium Ion batterij kan tot vijftig procent meer energie opslaan, wat een revolutie zou betekenen voor onder meer de verdere ontwikkeling van draadloze technologie en de elektrische auto.

De industrie keek al lange tijd naar silicium als vervanging voor grafiet. Maar silicium heeft één groot probleem: het materiaal zet sterk uit bij het laden, en krimpt weer bij ontladen waardoor het broos wordt en breekt. Dit maakte silicium onbruikbaar als anodemateriaal. Slechts heel kleine hoeveelheden silicium konden in het grafiet worden bijgemengd.

12 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

LeydenJar heeft het krimpen en zwellen van het silicium volledig weten op te vangen door de anode een specifieke poreuze structuur te geven, waardoor het werkt als een spons.

Deze vinding komt voort uit het zonnecelonderzoek van ECN. Het bijbehorende plasmaproces dat ECN ontwikkelde, biedt de mogelijkheid om zulke anodes in massaproductie te maken.

Het op deze manier geproduceerde

pure siliciummateriaal is het afgelopen jaar getest in knoopcellen. De resultaten zijn dusdanig veelbelovend dat er vanuit de markt veel interesse is om het materiaal te testen. LeydenJar won bijvoorbeeld de door BMW georganiseerde Startup Challenge, een competitie voor innovatieve startups die een bijdrage leveren aan het vormgeven van de toekomstige wereldwijde mobiliteit.

MANGAAN CATHODE VERVANGT

FLUISTERGALERIJ

KOBALT

MAAKT ZONNECEL

Wellicht moeten de onderzoekers van het Amerikaanse Berkeley eens overleggen met die van LeydenJar Technologies (zie batterij met slimme anode). Want waar LeydenJar zich richt op verbetering van de anode, kijken de Amerikanen juist naar de kathode. Die kathode in lithium-ion batterijen bevat namelijk tot nog toe grote hoeveelheden kobalt, dat rede-

lijk kostbaar is en bijna alleen in de Kongo wordt gedolven, onder erbarmelijke omstandigheden.

Kobalt is vanwege zijn stabiliteit zeer goed in te zetten als kathodemateriaal. De gelaagde structuur van een kathode zou met het gebruik van andere materialen instorten zodra de lithium anodes naar de anode worden getrokken. Tot nog toe dan, want Gerbrand Ceder en zijn medewetenschappers vonden een oplossing door de gelaagde structuur van de kathode te vervangen door zogenaamde ongestructureerde rotszouten. En de eerste kandidaat heeft zich al aangekondigd: mangaan, een veel voorkomend element dat bijvoorbeeld ook in de staalindustrie wordt gebruikt.

Door een techniek toe te passen die fluordopen word genoemd, lukte het de onderzoekers een grote hoeveelheid mangaan in een kathode te proppen waardoor deze een hoge energiedichtheid kreeg. Daarmee bereikten de kathodes een opslagcapaciteit van duizend wattuur per kilo, waar de gemiddelde lithium-ion batterij blijft steken op de vijfhonderd tot zevenhonderd wattuur per kilo.

De grootste ontdekking is volgens de onderzoekers de nieuwe productiewijze van kathodes, waardoor veel meer chemische elementen kunnen worden omgevormd tot kathode.

EFFICIËNTER Onderzoeker van het Amerikaanse National Institute of Standards and Technology (NIST) ontwikkelden een nieuw soort coating voor zonnecellen die ervoor zorgt dat ze twintig procent meer zonlicht opvangen. De coating bestaat uit duizenden kleine glazen kraaltjes, honderd keer kleiner dan een haar, waar het zonlicht omheen wordt geleid. Het principe van deze techniek is ook te vinden in de Sint Pauls kathedraal in Londen. In deze zogenaamde fluistergalerij, een ronde kamer, kan iemand aan de ene kant van de kamer gefluister van iemand aan de andere kant verstaan.

Dit principe kan ook worden gebruikt om zonlicht langer vast te houden in een zonnecel en zo meer om te zetten in elektriciteit. Uiteindelijk zakt het licht door de coating en wordt daarna door een gallium arsenide zonnecel omgezet in elektriciteit. Maar de coating zou ook op minder efficiënte zon-pv materialen kunnen worden aangebracht.

GAS EENVOUDIGER OPSLAAN MET MOF’S Gas laat zich niet eenvoudig temmen.

De energiedichtheid van vloeibare benzine en diesel is veel groter waardoor aardgas of waterstof als transportbrandstof nog steeds minder aantrekkelijk is. Chris Wilmer van de Universiteit van Pittsburg onderzocht de inzet van zogenaamde metal organic frameworks (MOF’s) om gas te temmen. Normaal gesproken blijven de moleculen bewegen en hoe harder het gas wordt gecomprimeerd, hoe heter het wordt waardoor de druk toe-

neemt. Om de hoge druk te weerstaan worden gastanks daarom zeer zwaar uitgevoerd. MOF’s blijken deze eigen-

schap te temmen, helemaal als de individuele metaalorganische raamwerken aan elkaar worden gekoppeld. Het voldoet volgens de wetenschapper om de binnenzijde van een tank met een dergelijke laag te bedekken om het gecomprimeerde gas af te koelen en drukopbouw te voorkomen. Daarmee wordt het rijden op aardgas een stuk aantrekkelijker. Wilmer beweert dat een gastank dezelfde hoeveelheid gas kan bevatten met een kwart minder druk, wat resulteert in een lichtere tank.

UTILITIES 13 nr. 3 - mei 2018

WATER INNOVATOR OF THE YEAR

Subsidie moet circulaire economie vlottrekken Het winnen van de Water Innovator of the Year-verkiezing is voor de betrokken partners van het Phario-project een eer, maar zeker geen kroon op het werk. Het werk is namelijk nog lang niet klaar. De pilot demonstreerde dat het mogelijk is om bio-PHA, een biologisch afbreekbaar kunststof, te produceren uit rioolslib. Om de technologie echt maatschappelijke meerwaarde te geven, is opschaling nodig naar een proefinstallatie en uiteindelijk een full scale fabriek.

14 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

Z

oals bij veel van dit soort innovatieve technologieën, worstelt men

met de noodzakelijke stappen naar volwassenheid. De belofte van een waardevol en duurzaam alternatief voor kunststoffen op fossiele basis is echter te groot om de handdoek in de ring te werpen. En dus grijpt het team rondom de Phario-techniek de titel Water Innovator of the Year 2018 aan om de drempels naar een circulaire watersector te adresseren en waar mogelijk te slechten. We vroegen een aantal partijen met circulaire ambities en reeds behaalde successen naar hun ervaringen.

Politieke ondersteuning Theo Schots is bestuurslid van de fractie bedrijven van Waterschap Brabantse Delta en zeer betrokken bij de totstandkoming van het Phario-

subsidie krijgt, zou vergroening van

project. ‘We staan momenteel op

afvalwaterbehandeling ook financieel

een moeilijk punt in het project’, zegt

kunnen worden ondersteund. Wellicht

Schots. ‘Het technische bewijs is gele-

zijn burgers ook bereid meer te betalen

verd dat we PHA uit afvalwater kunnen

voor duurzaam afvalwaterbeheer, maar

produceren, maar we moeten nog wel

dan moeten we daar wel ruimte voor

bewijzen dat dit ook op grotere schaal

krijgen.

mogelijk is. We zullen dus nog een

Een soepelere regelgeving helpt de

pilotinstallatie moeten bouwen voordat

weg naar volwassenheidsfase te ver-

kan worden geïnvesteerd in een full

snellen zonder rekening hoeven te

scale-installatie. Het duale in deze ont-

houden met verouderde regels die de

wikkeling is dat een waterschap niet op

circulaire economie in de weg zitten.

de wereld is om plastic te produceren,

Als die belemmeringen zijn weggeno-

maar de belofte van duurzame PHA

men, helpt dat ons ook bij het zoeken

productie uit afvalproducten te mooi is

naar marktpartijen die het bio-PHA wil-

om te laten lopen. Als de rijksoverheid

len produceren en kunststofproducen-

dan ook serieus werk wil maken van

ten die het plastic kunnen afzetten.

de circulaire economie, iets wat ze wel pretendeert, zal ze ook met stimule-

Harmonisering

rende maatregelen moeten komen.’

ook gericht op de Rijksoverheid, maar

Schots heeft daarvoor twee dingen

tegelijkertijd hebben de waterschap-

nodig van politiek Den Haag: finan-

pen zich gecommitteerd aan diverse

ciële ondersteuning en de nodige

klimaatafspraken. We voelen ons

aanpassingen in het afvalstoffenbe-

daarmee verplicht daar waar mogelijk

sluit en de levensmiddelenwetgeving.

de klimaatvoetafdruk te verkleinen. De

‘Waterschappen zijn in principe auto-

Unie van Waterschappen bemoeit zich

noom in bestuur en financiering, maar

dan ook actief met de Europese wet-

baseren de waterschapsbelasting met

en regelgeving rondom de circulaire

name op de taken van droge voeten

economie om deze te harmoniseren en

en schoon water. De klimaatopgave

om drempels op macroniveau weg te

is daar weliswaar een afgeleide van,

nemen.’

maar hoort niet tot de kerntaken. Het

Schots ziet in ieder geval nog wel

is dan ook de vraag of we die rekening

ruimte om ook de pilot te kunnen

bij de burgers uit ons verzorgingsge-

faciliteren en deels financieel te onder-

bied kunnen neerleggen of dat we dit

steunen. ‘Hoe goed de resultaten ook

socialiseren. Net als groene stroom

zijn van de eerste verkenningen: de

De blik is dan

UTILITIES 15 nr. 3 - mei 2018

eerste vijf jaar zal PHA nog geen geld

tegenwoordigers van de verschillende

af en daarmee bijvoorbeeld ook de

opleveren. We hebben gewoon tijd

gemeentes bij elkaar gaan zitten om

eventuele grondstoffen voor bioplas-

nodig om een volwassen product en

de gezamenlijke doelen vast te stellen..

tics. Je moet dus oppassen om op

navenante afzetmarkt te krijgen. Als wij

Uitgangspunt was om gezamenlijk

één technologie en één grondstof in

het niet doen, doet niemand het. Het

als gemeenten zoveel mogelijk eco-

te zetten. Gelukkig kunnen wij grond-

zou zonde zijn als daarmee een poten-

nomische en ecologische waarde te

stoffen en technologie combineren.

tieel hoogwaardig circulair product

halen uit het huisafval. Het feit dat de

GFT is immers ook een rijke bron van koolwaterstoffen en kunnen we net zo

De kunst is om de keten zo in te richten dat je eenvoudig combinaties kunt maken en kunt kiezen voor de hoogste toegevoegde waarde.

goed vergisten als slib. Of opwerken

zou sneuvelen. Wij gaan dus door en

gemeenten samenwerkten en garant

Kunststoffen staan hoger in de waar-

hopen dat er marktpartijen zijn die wil-

stonden voor de investeringen van het

deketen dan biogas, maar niet alle rest-

len aanhaken.’

bedrijf, heeft eveneens bijgedragen

stromen zijn geschikt voor bioplastic.

aan de succesvolle business die HVC

In een keten kan je eerst de hoogste

Samenwerken Een van de

sinds de oprichting wist op te bouwen.

waarde uit de afvalstromen halen en

partijen die bijdragen aan Phario is

Alleen samen kun je als gemeenten

aan het einde alsnog de laatste resten

HVC. Het duurzame afval- en ener-

een moderne installatie zoals die van

te verbranden.’

giebedrijf maakte in 1995 van de

HVC succesvol exploiteren.

De opschaling van Phario ziet Kuijten

nood een deugd toen een aantal

De beperkingen van een semi-

nog niet gebeuren zonder publieke

Noord-Hollandse gemeentes voor de

overheidsbedrijf zit volgens Kuijten

bemoeienis. ‘De technologie is nog te

uitdaging kwam te staan om geen afval

dan ook met name in de hoofden van

pril om door een commerciële partij te

meer te storten, maar te verbranden.

mensen. ‘Wij hebben de afgelopen

worden opgepikt. De publieke partijen

In plaats van de twee bestaande kleine

jaren gemerkt dat de samenwerkin-

zouden dan ook de ruimte moeten

installaties uit te breiden, besloot men

gen voor het oprapen liggen. Of die

krijgen om ook de volgende fase te

de stromen te bundelen en samen

schappelijke verantwoordelijkheid en

financieren. Het voordeel van het

te werken in een moderne afvalener-

publieke taken. Ook bewegen we mee

grote aantal ketenpartners rondom de

giecentrale (HVC). Directeur Chris

met marktontwikkelingen. We merken

technologie is dat de risico’s over vele

Kuijten ziet in deze prille samenwerking

bijvoorbeeld dat de afvalwaterstromen

partijen zijn verdeeld.’

de kiem van de duurzame koers die

terugvallen omdat de industrie inves-

het bedrijf sindsdien vaart. ‘Sinds de

teert in afvalwaterbeperkende maatre-

Alginaat Een deelnemer aan de

oprichting van HVC is een aantal ver-

gelen. Daarmee nemen de slibstromen

Water Innovator of the Year-verkie-

tot bioplastic. De kunst is om de keten zo in te richten dat je eenvoudig combinaties kunt maken en kunt kiezen voor de hoogste toegevoegde waarde.

Vorig jaar produceerde het Phario-consortium één kilo PHA. Inmiddels is een keur aan producten bedacht rondom het bioafbreekbare plastic, zoals: visitekaarthouders, urnen, festivalmunten en vislood.

16 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

zing van 2017 is het project van het

het echt een kritische massa bereikt.

de toepassing van ALE is ChainCraft

Nationaal Alginaat Onderzoeks-

Roeleveld geeft aan dat het eigenlijk

partner in deze intermediaire rol voor

programma (NAOP) van STOWA,

twee innovaties zijn die geïntegreerd

ALE. Dit soort partijen zijn een soort

waarin alginaat inmiddels is omge-

en gelijktijdig moeten verlopen. De ene

supermarkt voor duurzame grondstof-

doopt naar de wetenschappelijke

innovatie betreft de extractie van ALE

fen uit afvalstromen die de stromen

termalginate-like exopolymers (ALE). De

uit korrelslib en de andere innovatie

bundelen en vercommercialiseren. Je

productie van dat biopolymeer staat al

is het op de markt brengen van een

hebt intermediairs nodig om schaal-

wat verder in de ontwikkelketen en rea-

nieuwe grondstof. Roeleveld: ‘De kracht

grootte te krijgen, maar ook om zaken

liseert waterschap Rijn en IJssel in 2019

van beide innovaties zit met name in het

uit handen te nemen, zoals verdere

de eerste fabriek die ALE gaat winnen

uitgebreide netwerk dat zich inmiddels

productontwikkeling, contractafspra-

uit restwater van twee zuivelfabrieken

heeft gevormd rondom de technologie.

ken en allerhande juridische verplich-

van FrieslandCampina in Zutphen.

De zeer intensieve samenwerking tus-

tingen.’

Samen met een andere fabriek die

sen RHDHV en de TU Delft, maar ook

Roeleveld wil toch ook meegeven dat

later in Epe wordt gerealiseerd door

met waterschappen, kennisinstituten,

een deel van het succes van ALE te

waterschap Vallei en Veluwe, produ-

aannemers enzovoorts zorgt ervoor

danken is aan de visie en het lef van

ceren de fabrieken straks jaarlijks zo’n

dat meerdere partijen de technologie

de waterschappen Rijn en IJssel en

duizend ton ALE. Directeur Business

adopteren en verder brengen. Als ik één

Vallei Veluwe, die hun nek uit durven

Development & Innovations Paul

tip kan geven, dan is het om een verge-

te steken. ‘Natuurlijk wil de burger dat

Roeleveld van Royal HaskoningDHV

lijkbaar netwerk samen te stellen met

zijn verontreinigingsheffing goed wordt

denkt dat het biopolymeer dat de

betrouwbare partijen die hun expertise

besteed, maar de grenzen daarvan zijn

Nereda® korrelslibreactoren produceren

willen inzetten zonder daar direct zelf

wel rekbaar. De waterschappen heb-

momenteel een voorsprong heeft op

gewin uit te willen halen. De TU Delft

ben ook de circulaire grondstoffenak-

de propositie van PHA. De voorsprong

heeft bijvoorbeeld niet alleen een rol

koorden getekend en zullen de daad bij

die ALE heeft volgens Roeleveld, is

gespeeld bij de extractieprocessen voor

het woord moeten voegen. Natuurlijk

dat ’de Nereda-korrelslibreactor al een

ALE, maar ook gekeken naar zijn unieke

zou het helpen als de rijksoverheid ook

groot aantal voordelen op het gebied

eigenschappen en toepassingen in bij-

een duit in het zakje doet. Het zou toch

van afvalwaterzuivering heeft en de

voorbeeld de beton- en papierindustrie.

vreemd zijn als, met het doel om in

productie van ALE daarbij een soort

Als dat ook kan worden gevonden voor

2050 een circulaire economie te heb-

extraatje is. Bijkomend voordeel is dat

bio-PHA, hoeft het niet te concurreren

ben, een laagwaardig energieproject

ALE iets afwijkt van alginaat uit zeewier

met commercieel verkrijgbare PHA.

wel SDE+ subsidie kan ontvangen, terwijl het hoogwaardigere alternatief op

en unieke eigenschappen heeft die gunstig uitpakken voor een reeks van

Hoogwaardig

toepassingen.’

partijen die een intermediaire rol kun-

met de brancheorganisatie Envaqua

De Nereda-technologie heeft een lange

nen spelen tussen producent (in deze

bezig om de vraagstukken rondom de

weg afgelegd voordat de innovatie als

het waterschap) en afnemer. Aqua

biobased economie op de Rijksagenda

exportproduct kon worden ingezet.

Minerals is daar een goed voorbeeld

te krijgen en daar hoort een SDE+ ach-

ALE zal nog moeten opschalen voordat

van vanuit de drinkwatersector. Voor

tige ondersteuning zeker bij.’

Er zijn inmiddels

eigen benen moet staan. We zijn samen

•

UTILITIES 17 nr. 3 - mei 2018

WATERSTOF

De weg naar waterstof moet nu worden uitgestippeld Een van de schone alternatieven voor hogetemperatuurwarmte is de inzet van waterstof. Voordat het schone gas echter grootschalig kan worden ingezet, zijn er nog wel wat technische en organisatorische hobbels te nemen. Een marktonderzoek van TKI Nieuw Gas leverde een aantal inzichten op: De klimaatdoelen kunnen worden gehaald met waterstof, maar dan moet wel nu worden begonnen met de inzet van grijze, blauwe en groene waterstof.

18 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

D

ankzij de versnelde afbouw van de

er nog wel heel wat duurzame opwek-

voor het zware transport en de indu-

productie uit het Groningenveld

capaciteit bijkomen. Het zou immers

strie voor hoge temperatuurwarmte

en de opdracht voor de Nederlandse

contraproductief zijn als waterstof via

en hun grondstoffen. Beide routes

industrie om zijn CO2-uitstoot drastisch

elektrolyse wordt geproduceerd met

ontwikkelen levert een aantrekkelijkere

te beperken, staat waterstof weer vol

elektriciteit uit kolencentrales. Als we

schaalgrootte op voor investeringen en

in de belangstelling. De industrie heeft

op dit moment elektriciteit van het net

helpt bij het creëren van draagvlak bij

een aantal opties om hogetempera-

zouden omzetten in waterstof, levert dit

het publiek en de industrie. Hoe dan

tuurwarmte op te wekken zonder fos-

nog steeds een CO2-emissie van vijfhon-

ook zullen beide sectoren eerst volop

siele brandstoffen en daar is waterstof

derd gram per kilowattuur. Dan is op dit

verschillende routes moeten demon-

een belangrijk deel van. Ook voor de

moment reforming van aardgas, eventu-

streren. Bovendien zal volop moeten

duurzame productie van chemische

eel met CCS, zinvoller.

worden ingezet om waterstofconversie aantrekkelijker te maken. Momenteel

producten zoals ammoniak is waterstof onmisbaar. Voordat de industriële groot-

Infrastructuur Gigler hamert er

is binnen de Topsector Energie al een

verbruikers echter massaal zullen over-

op dat vooral moet worden gekeken

bedrag gereserveerd van 3,8 miljoen

stappen van aardgas naar waterstofgas

naar de systeemrol van waterstof in het

euro en daar komt waarschijnlijk nog

zullen er nog technische en organisato-

totale energiesysteem. ‘Als we de totale

twee miljoen euro bij in het najaar. Er zal

rische belemmeringen moeten worden

energiebehoefte van de industrie en de

meer nodig zijn om echte doorbraken te

weggenomen. Het TKI Nieuw Gas

mobiliteit met waterstof zouden moeten

forceren. AkzoNobel onderzoekt samen

publiceerde onlangs zijn contouren van

afdekken, hebben we 170 gigawatt

met Gasunie de bouw van een twintig

een routekaart waterstof om de kansen

aan windcapaciteit nodig, dan zou de

megawatt elektrolyser. Dat is een grote

en bedreigingen te benoemen en zowel

Noordzee te klein zijn. Het is dan ook

investering en we kunnen meer investe-

de industrie als de energie- en transport-

reëler dat we in de toekomst een deel

ringen in de komende jaren verwachten.

sector voor te bereiden op de nabije en

van dat waterstof zelf produceren en

Schaalgrootte zegt niet alles: er zal tege-

verre toekomst. Jörg Gigler is een van

een deel importeren. Hoe die duurzame

lijkertijd op innovatietrajecten moeten

de auteurs van het rapport en realist

energie importeren en distribueren,

worden ingezet voor de zoektocht naar

waar het gaat om de inzet van waterstof:

is ook een vraag die we snel moeten

fundamenteel nieuwe processen en

‘Waterstof kan een grote rol spelen in

beantwoorden. De huidige gasinfra-

materialen.’

de industriële energietransitie, maar

structuur zou namelijk redelijk eenvou-

het tijdspad naar een echt duurzame

dig kunnen worden gebruikt voor het

Keuzes Naast technische en soci-

waterstofeconomie duurt nog wel tien

transport van waterstof. GTS en DNV GL

ale innovatie, ziet Gigler ook nog wel

tot vijftien jaar. Dat wil overigens niet

hebben een onderzoek uitgevoerd naar

wat meta issues die de we met elkaar

zeggen dat de industrie en de overheid

het huidige Nederlandse net en zagen in

bespreekbaar moeten maken: ‘Voordat

dan maar moet blijven afwachten. Als

het net geen grote showstoppers.

je echte systeemkeuzes kunt maken,

we nu ervaring opdoen met de produc-

zullen we het eerst eens moeten zijn

tie, transport en inzet van waterstof in

Doorbraken De industrie zal zich

over hoeveel windcapaciteit op zee er

industriële processen, kan de industrie

sowieso de komende jaren moeten

in de komende jaren gaat komen. Maar

geleidelijk zijn processen aanpassen aan

aanpassen aan het gasaanbod omdat

ook keuzes moeten maken rondom

CO2-vrije alternatieven.’

G-gas de komende jaren wordt uit-

de instandhouding van de huidige

gefaseerd. Het zou voor veel partijen

gas assets en eventuele toekomstige

Meer capaciteit Grootste uitda-

verstandig zijn om dat moment aan te

investeringen daarin. De industrie zal

ging tot nog toe is dat de beschikbare

grijpen om naar de verdere toekomst te

ook zijn keuzes moeten maken. Zo is

hoeveelheid duurzame waterstof

kijken. Er zijn immers alternatieven voor

biomassa of biogas een alternatief voor

beperkt is. Gigler: ‘Natuurlijk kan je via

aardgas. ‘Als industriële gebruikers toch

de opwekking van hogetemperatuur-

steamreforming waterstof produce-

overstappen op H-gas, komt voor hen

warmte maar als de chemische industrie

ren uit aardgas, maar daarmee wordt

ook het gebruik van waterstof dichter-

minder fossiele brandstoffen als grond-

het wel duurder dan aardgas. Grijze

bij’, zegt Gigler. ‘We moeten er echter

stof wil inzetten, zal ze naar alternatieve

waterstof is in sommige productie-

wel voor waken dat waterstof niet als

koolstofbronnen moeten uitkijken waar

processen onmisbaar, maar als CO2-

vlucht naar voren wordt aangewend.

biomassa ook zeer geschikt voor is. Hoe

emissiereductie het doel is, zullen we

De waterstofmarkt is immers nog niet

eerder we een richting kiezen, hoe beter

zorgvuldige keuzes moeten maken.

volwassen genoeg om de uitfasering

we geld, tijd en middelen kunnen inzet-

Blauwe waterstof, waarbij de CO2 wordt

van het Groningenveld volledig op te

ten om die routes gericht te versnel-

afgevangen en opgeslagen, dan wel

vangen. Op korte termijn kunnen de

len. Als we nu beginnen met pilots en

hergebruikt, is een stap in de goede

sectortafels van het klimaatakkoord die

demonstratieprojecten, kunnen we de

richting. Uiteindelijk zou het doel moe-

zich bezig houden met respectievelijk

komende jaren gebruiken om de tech-

ten zijn om duurzaam geproduceerde

Industrie en mobiliteit een interessante

nologie tot wasdom te laten en op te

elektriciteit om te zetten in duurzame

rol spelen in de toekomst van waterstof.

schalen zodat we er over een jaar of tien

waterstof. Voordat het zover is, moet

De mobiliteitssector zoekt alternatieven

klaar voor zijn.’

•

UTILITIES 19 nr. 3 - mei 2018

BIOMASSA

FrieslandCampina Balkbrug krijgt stoom uit biomassa Dat biomassa, een verzamelnaam van uiteenlopende stromen van organische oorsprong, wordt ingezet door industriĂŤle verbruikers, is een open deur intrappen. Iets anders is het als de volledige energie-inhoud tot biostoom wordt verwerkt. Dat doen de gebr. Brouwer in Balkbrug met hun biostoomcentrale. Sinds november 2017 levert deze centrale als enige in Nederland alle stoom aan de kaasfabriek van het vlakbij gelegen FrieslandCampina.

20 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

Tekst: Tseard Zoethout

B

egonnen als transport- en fouragehandel door Albert Brouwer in

1973, heeft de firma zich in de loop der tijd steeds meer toegelegd op groenprojecten op en langs auto- en spoorwegen. In 1988 zette de firma, vlak over de grens bij Enschede, haar Duitse evenknie M.s.e. Mulchservice in Gronau op. Na de eeuwwisseling begon zich echter de vraag op te dringen waar de firma met al dat snoeiafval uit de bermen heen moest. Paul en Henk Brouwer, opvolgers van Albert, beten zich erin vast om een nuttige bestemming te vinden. Hadden ze geweten dat het traject hen ruim zes jaar ging kosten, dan zouden ze nog wel een keer

aan toe. Aanvankelijk zochten we rich-

Veenendaal’, zegt hij. ‘Op ons bedrij-

achter hun oren krabben.

ting stro verbranding. Met stro hadden

venterrein Katingerveld draait sinds

‘Sinds 2010 hebben we vrijwel alle

de broers, vanuit hun fouragebedrijf,

vorige herfst een stoomturbine van tien

mogelijkheden de revue laten passe-

immers veel ervaring en ook internatio-

megawatt thermisch en 1,1 megawatt

ren’, zegt Paul Brouwer. ‘Subsidies zijn

nale contacten. Met BTG en andere par-

elektrisch bij meer dan achthonderd

aangevraagd en ook toegekend; en

tijen zijn toen bezoeken aan installaties

graden Celsius die jaarlijks twintigdui-

BTG uit Enschede voerde een haalbaar-

in Denemarken en Duitsland gebracht.

zend à 25 duizend ton houtsnippers

heidsonderzoek uit. Vervolgens ontwik-

Uiteindelijk hebben de broers, zowel

volautomatisch vanuit een vijftien meter

kelden we een businessplan op basis

wegens de kosten als beschikbaarheid,

hoge opslagketel kan verstouwen.

van onderzoek en de ervaringen die we

voor alleen houtsnippers gekozen. Ook

Afhankelijk van de vraag naar stoom van

samen met Countus, accountantskan-

speelden opslag en verbrandingseigen-

FrieslandCampina leveren we meer of

toor uit Zwolle, op onze reizen hebben

schappen een rol. Wat ze goed hebben

minder stroom aan het net. Het op peil

opgedaan. Uiteindelijk kwamen we voor

opgepakt, zijn de brandstofvoorziening

houden van druk, ruim dertien bar, is

de biomassa-installatie terecht bij de

en levering van warmte in de vorm

voor onze afnemer belangrijker dan dat

Belgische fabrikant Vyncke, marktleider

van stoom. De studie liet zien dat dit

we meer elektriciteit op het net zetten.

op dit gebied.’

kritische factoren waren. Met een ste-

Wij leveren de fabriek volcontinu, dat

vige installatie van ruim tien megawatt

wil zeggen 24/7 gedurende het hele

thermisch, ruime opslagcapaciteit en

jaar, voldoende stoom voor hun proces-

Haalbaarheidsonderzoek In 2011 voerden BTG en Stimuland, een onafhankelijke stichting die een brugfunctie tussen beleidsmakers en agrarische firma’s vervult, in opdracht van de provincie Overijssel het haalbaarheids-

Met een installatie van ruim tien megawatt thermisch, ruime opslagcapaciteit en voldoende grip op de aanvoer van houtsnippers werkt de installatie op rolletjes.

onderzoek Multi-fuel bio-energieopwekking uit hout en stro uit. Doelstelling van

voldoende grip op de aanvoer van hout-

sen. Dat gebeurt met een rendement

de provincie is namelijk twintig procent

snippers uit hun eigen werkzaamheden

van 85 à negentig procent.’

duurzame energie in 2023, en een bio-

kan het ook niet anders dan dat de wer-

Volgens Henk Brouwer die het van

massacentrale vervult daar een belang-

king van de installatie op rolletjes gaat’,

Willigenburg overneemt, draait de

rijke rol in. Toen al richtte de aandacht

aldus Feil.

installatie vanaf het moment van opstarten tot op heden als ‘een tierelier’. ‘De

zich op het industrieterrein in Balkbrug, tussen Zwolle en Hoogeveen. Frans Feil,

Opstart De installatie om hout-

opstart is probleemloos verlopen, alles

coördinator van het bio-energiecluster

snippers in stoom om te zetten, staat

klopte vanaf het begin en is ook bin-

Oost-Nederland en senior consultant

op 450 meter van de fabriek van

nen budget gebleven. Dat kan alleen

bij BTG, licht het onderzoek toe. De

FrieslandCampina. Transmissieverliezen

maar als je alles van tevoren goed

studie stond overigens onder leiding

zijn zodoende te verwaarlozen. Bert

met elkaar afstemt. Wel, we hadden

van Douwe van der Berg, hoofd van de

Willigenburg, projectleider voor de

de tijd’, zegt Brouwer met gevoel voor

consultancy afdeling bij BTG.

biostoominstallatie, haakt in op Paul

understatement, ‘en zitten bovendien

‘Het onderzoek was breed van opzet.

Brouwers’ woorden. ‘Vyncke heeft al

vlak naast elkaar zodat we snel kunnen

Vrijwel alle conversiemethoden werden

een aantal installaties op biomassa

bijsturen. Over de voorraad maken we

in kaart gebracht, van verbranding en

in ons land gerealiseerd, onder meer

ons geen zorgen: we hebben meer dan

vergassing tot WKK en stoomproductie

voor stadsverwarming in Utrecht en

voldoende ruimte op ons eigen bedrij-

UTILITIES 21 nr. 3 - mei 2018

“ BIJ SANTON KRIJG IK RUIMTE VOOR PERSOONLIJKE ONTWIKKELING!” BEN JE OOK OP ZOEK NAAR EEN INNOVATIEVE WERKOMGEVING? Santon biedt ruimte aan engineers, projectmanagers, internationaal service engineers en commercieel talent.

Kijk voor meer informatie op één van onze websites.

Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam +31(0)10 283 26 00 pz@santonswitchgear.com

www.santoncbs.com www.santonswitchgear.com

Samen werken aan duurzaamheid

Hernieuwbare energievoorzieningen Middenspanning installaties Gebouwgebonden installaties

Hollander Techniek realiseerde voor de Biocentrale Balkbrug alle gebouwgebonden installaties.

Zowel op elektrotechnisch gebied als op werktuigbouwkundig vlak leverde Hollander Techniek de oplossingen.

Meer informatie? Kijk op www.hollandertechniek.nl

venterrein om de houtsnippers voor

fabriek van Balkbrug niet alleen duur-

en dergelijke jaren in beslag heeft

een half jaar op te slaan. De snippers

zaam geworden maar ook nog eens

genomen. Toen eenmaal de kogel door

worden via transportbanden volauto-

circulair. Nuhn licht desgevraagd toe:

de kerk was, ging het echter ook snel.

matisch in de ketel gestort.’

‘vrijkomend water bij het indampen van

Samenwerking hangt immers sterk af

Ook de biostoominstallatie is met opzet

de wei wordt door ons opnieuw voor

van met wie je samenwerkt. Nu kunnen

groter gedimensioneerd dan om alleen

reiniging gebruikt. De stoom zit in een

we voor een groot aantal jaren, tenzij

aan de warmtevraag van de nabijge-

gesloten circuit. Bij het gebruik van de

zich majeure veranderingen als uitbrei-

legen kaasfabriek te voldoen. Henk

stoom condenseert deze tot water dat

ding of vervanging voordoen, met de

Brouwer: ‘Voor een optimale prestatie

we naar de biostoomcentrale afvoeren

biostoomcentrale vooruit.’

van de state-of-the-art stoomturbine

dat door de firma Brouwer wordt gezui-

‘We doen het goed of we doen het

drogen we de Petfood, in zelfstandig

verd en weer wordt hergebruikt voor

niet’, is het uitgangspunt van het fami-

bedrijf, bij een temperatuur van tachtig

productie van de stoom.’

liebedrijf uit Overijssel. ‘Dat betekent dat we aan de strengste milieueisen

à negentig graden. Ook is het mogelijk om bij die temperatuur een warmtenet

Duurzame winst Over de inves-

voldoen’, licht Henk Brouwer, een van

voor het hele dorp Balkbrug, met circa

teringen willen beide partijen, zowel de

de broers, toe. ‘Zo zorgen filters, zuigers

vierduizend inwoners, aan te leggen.

Brouwers als FrieslandCampina, niet

en stofdoeken ervoor dat de lucht uit de

Concrete plannen zijn daarvoor in de

veel kwijt. ‘Voor ons telt niet de ROI

schoorsteen zuiver schoon is. Hoewel

maak. Mochten die plannen slagen, dan

maar de winst qua duurzaamheid. De

particuliere investeerders met ons mee-

loopt het rendement van de biostoom-

biostoom nemen we voor een periode

doen en we financiële ondersteuning

centrale van 85 op naar de 95 procent.’

van minimaal tien jaar tegen een markt-

vanuit het provinciale energiefonds

conforme prijs van Brouwer af. Op die

hebben gekregen, dragen we het groot-

Processen Alle stoom van

manier besparen we elk jaar zo’n 5,5

ste deel van de risico’s en investering,

Brouwers’ centrale gaat dus naar de

miljoen kuub gas, overeenkomend met

meer dan tien miljoen euro, zelf. Via de

kaasfabriek van FrieslandCampina, bijna

13.500 ton vermeden CO2-uitstoot.

SDE regeling en ons langjarig contract

een halve kilometer verderop. Daar

Het hele complex past ook uitstekend

met FrieslandCampina zullen we dat

wordt het volgens plantmanager Remco

binnen route 2020, de strategie van

zeker terugverdienen’, besluit hij.

Nuhn en projectleider Frits Linde

FrieslandCampina om duurzaam te

gebruikt voor drie processen: reiniging

groeien en onze CO2 uitstoot gelijktijdig

BIOSTOOMCENTRALE

van de installatie, indampen van de wei

te verminderen’, zegt Nuhn. ‘Wel hou-

Stoomturbine: capaciteit tien mega-

en pasteurisatie van de melk. ‘Voor ons

den we een van de oude gasketels als

watt (thermisch) en 1,15 megawatt

is het van belang dat de wei door mid-

back-up aan, voor het onwaarschijnlijke

(elektrisch)

del van stoom wordt ingedampt, zegt

geval dat er iets mis mag gaan’, vult

Leverancier turbine: Vyncke /

Nuhn, ‘en tot een stroopachtige massa

Linde aan.

Harelbeke (België)

indikt.’ Linde vult aan: ‘De wei komt met

Nuhn en Linde benadrukken dat de

Brandstof: 20.000 à 25.000 ton

vijftig kuub per uur aan, wordt onder

installatie vanaf de eerste dag boven

houtsnippers per jaar

druk ingedampt en verlaat als stroop

verwachting draait. ‘Binnen een week,

Besparing: 5,5 miljoen ton aardgas-

bij achttien kuub per uur de fabriek om

nadat de kleppen open werden gezet,

equivalenten

naar onze andere vestigingen te gaan.

waren we op stoom’, zegt Nuhn. ‘Dit

CO2 reductie: 13.500 ton per jaar

Daar is zo’n vijf tot zes ton stoom voor

project is vooral een succes geworden

Gebouwgebonden installaties:

nodig, de resterende drie ton wordt

door de inzet van de firma Brouwer. Die

Hollander Techniek

voor reiniging en pasteurisatie gebruikt.’

heeft de uitvoering zorgvuldig voorbe-

Realisatie gebouw: Houtman

Dankzij de biostoomcentrale van

reid. Het was een ingewikkeld traject

(lokale aannemer)

Brouwer zijn alle processen in de kaas-

dat door alle vergunningen, subsidies

•

UTILITIES 23 nr. 3 - mei 2018

GROEN GAS

Combinatie meststoffen en groen gas maakt businesscase sluitend Hoewel Nederland zich lijkt op te maken om het gasgebruik af te bouwen, wordt de groen gasmarkt steeds volwassener.

Stercore zet mestoverschotten om in hoogwaardige meststoffen ĂŠn groen gas en kan op die manier jaarlijks twintig miljoen kuub groen gas produceren. Daarmee lost het bedrijf niet alleen het mestoverschot op, maar ook verschaling van landbouwgrond. Gas is in deze businesscase maar een bijproduct, maar wel een waardevolle.

24 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

M

et de snelle afbouw van de pro-

maken of onderhouden. Overigens valt

wijze de laatste mogelijke geurcompo-

ductie van het Groningenveld

de vervuiling erg mee, met name omdat

nenten worden afgevangen zodat de

ontstaat een uitdaging voor de

er dankzij de gebruikte katalysator geen

lucht nagenoeg geurloos het bedrijf

Nederlandse gasvoorziening. De vee-

teer ontstaat. Bijkomend voordeel daar-

verlaat. Door het specifieke ontwerp

teeltsector kent zijn eigen uitdagingen

van is dat de gasproductie veel hoger is

van de fabriek en de industriële lucht-

met allerhande quota die de gevolgen

dan bij veel vergelijkbare vergassings-

zuiveringsinstallatie in combinatie

van mestoverschotten moeten beper-

technieken.

met het Bio-filter is er absoluut geen sprake van enige vorm van geurbe-

ken. Hans Jansen, gepokt en gemazeld in de mestverwerking, maakte een

Drogen Grootste uitdaging in het

lasting stelt Jansen. ‘Het hele proces

kort rekensommetje en kwam tot de

proces is misschien wel het medium

verloopt inpandig’, de vrachtwagens

conclusie dat beide problemen in één

zelf: mest. ‘We voeden de installatie met

worden binnen gelost en de gassen en

keer konden worden opgelost. De

droge, stapelbare mest’, zegt Jansen.

het fijnstof worden volledig afgevan-

plannen van Stercore, waar Jansen

‘Doordat we de mest vergassen, kun-

gen. Het hele ontwerp heeft als doel

-samen met zijn compagnon Kusters

nen we veel soorten mest, van diverse

zoveel mogelijk waarde te halen uit de

als technische directeur- de leiding aan

kwaliteit als grondstof gebruiken. Iets

meststoffen, dus zorgen we ervoor

geeft, om twintig miljoen kuub groen

wat in een co-vergister op deze wijze

dat niets de lucht ingaat. We houden

gas te produceren, zijn dan ook ambi-

niet mogelijk zou zijn. We laden de

bijvoorbeeld ook nog CO2 over, dat we

tieus, maar zeker niet onhaalbaar. De

installatie dus zowel met mest van

aan kassen kunnen leveren net als het

crux zit hem in het produceren van het

koeien, varkens en kippen, ook fipronil

deel van de warmte dat we niet zelf

veel hoogwaardigere fosfaathoudende

mest is mogelijk, maar bijvoorbeeld

gebruiken.’

koolstof, dat als meststof wordt ver-

ook digestaat uit de co-vergisters. Aan

handelt op de wereldmarkt. Groengas

de voorkant kozen we daarom voor

Veestapel Jansen is dan ook zeer

van aardgaskwaliteit is het tweede pro-

robuuste technieken uit de landbouw

positief over de toekomst van Stercore.

duct, dat tegen redelijk lage kosten zijn

die niet snel zullen vastlopen. De sta-

Helemaal omdat de fabriek niet alleen

weg kan vinden naar de eindgebruiker.

pelbare mest bevat nog zo’n zeventig

waardevolle producten maakt uit mest,

Inmiddels zijn de vergunningsaanvra-

tot vijftig procent vocht, dus zullen we

maar ook omdat het daarmee een

gen ingediend voor een eerste fabriek

het eerst door een droogtunnel moeten

deel van het mestprobleem aanpakt.

in Emmen, vlakbij industrieterrein

leiden voordat het de vergasser ingaat.

‘De Europese nitraatrichtlijn beperkt

Emmtec. Als die worden goedgekeurd, kan Stercore eind 2018 beginnen met bouwen. Een tweede vergunningsaanvraag voor de regio Havelte zal binnenkort worden ingediend.

Robuust In 2017 produceerden

In 2017 produceerden alle vergistingsinstallaties in Nederland samen zo’n 95 miljoen kubieke meter groen gas. De installatie van Stercore zou daar in één klap twintig procent aan toevoegen.

alle vergistingsinstallaties in Nederland samen zo’n 95 miljoen kubieke meter

Bij dit proces komt ammoniak vrij, wat

boeren in de hoeveelheden stikstof en

groen gas. De installatie van Stercore

normaal gesproken wordt gewassen

fosfaat die ze mogen produceren. De

zou daar in één klap twintig procent

met een horizontale luchtwasser. Alleen

boeren kampen momenteel met een

aan toevoegen. En de plannen voor een

behalen dit soort systemen in negen

fosfaatoverschot van 6,5 miljoen kilo

tweede installatie liggen inmiddels ook

van de tien gevallen de hoge rende-

en zijn daarom in sommige gevallen

al op de plank. Jansen: ‘De technieken

menten niet. Vandaar dat wij bewust

verplicht hun veestapel te verkleinen.

die we gebruiken zijn in principe van de

hebben gekozen voor een industriële

Deze fabriek alleen al haalt vier miljoen

plank te kopen. Vooral de combinatie

tegenstroom ammoniumwasser die

kilo uit de markt. En de bouwplannen

van technieken en het gebruik van een

de ammoniak van de vijf tunnels kan

voor een volgende liggen al klaar.’

katalysator die langere koolstofketens

verwijderen. We zetten daar twee van

afbreekt, bepaalt het succes van de

in, zodat alle tunnels ruim kunnen wor-

Hoogwaardig Grootste troef van

installatie. We gebruiken bijvoorbeeld

den behandeld. Het voordroogsysteem

Stercore blijft echter de hoogwaardige

de vergassingsreactoren die in een

is zelfvoorzienend dankzij het endo-

meststof dat het bedrijf wil afzetten in

andere industrie al tientallen jaren wordt

therme proces, waarbij de vrijgekomen

de landbouwmarkt. Jansen: ‘We heb-

toegepast om op hoge temperatuur

warmte herbruikbaar is en ook het

ben al jaren ervaring met systemen

gecontamineerde grond te reinigen.

proceswater wordt binnen het systeem

die mest in 24 uur kunnen omzetten

Door een achttal van deze reactoren

volledig hergebruikt.’

in compost. Iedereen zei dat we dit

parallel te plaatsen, maken we het

niet voor elkaar kregen, maar we heb-

systeem een stuk robuuster en onder-

Geur Nadat de lucht is ontdaan

ben bewezen organische meststoffen

houdsvriendelijker omdat we altijd een

van ammoniak wordt deze naar het

op economische en milieuvriendelijke

reactor kunnen afschakelen en schoon-

Biofilter geleid waar op biologische

wijze te kunnen produceren. Eenzelfde

UTILITIES 25 nr. 3 - mei 2018

Adsensys adv anc ed

sen sor sys tem s

Welkom bi j Utilit ies

Dr uk Flo w Da uw pu nt

Niv ea u An aly se

Vanaf 2017 is de website van Utilities nieuws vind een stuk aant en over wate rekkelijker r, energie en Ook de Nieu geworden. (industriële) wsbrief heef U kunt hier gassen voor t een facelift dagelijks kunt vinden de industrië ondergaan. en voor de le grootverb We hopen diepgang een ruikers. dat u uw dage abonnement lijkse nieuws 1 neemt up nog sneller het vakblad Utilities. Veel leesplezier.

Slimme met er kan bijn a zes keer verbruik aang te hoog even

In 2016 gem iddeld 21 minuten geen stroom

Bepaalde elekt

ronische ener giemeters kunn een tot wel en 582 procent te hoog verb ruik aangeven.

Dat blijkt uit onderzoek van de Universiteit Twente in sam enwerking met Hogeschool de van Amsterda m. UT-hoogl Frank Leferink eraa aarr schat dat at in de mete a rkasten van zeker 750.000 nederlandse huishoudens meter is geïn een stalleerd die potentieel foute meterstanden kan weergeve n.

Huishoudens

en zakelijke gebruikers vorig jaar gem hadden iddeld 21 minu ten geen stroo gevolg van m als een storing.

Dat is 17 proc dan het vijfja ent korter arlijks gemidde lde. e. Gasstorin zorgden ervo gen or dat een huish ouden in 2016 gemiddeld 58 seconden geen gas had.

qua Nederla nd Vakbeurs en de oleringsVakd agen komen er weer n!

Het platform Het Utilities platform brengt de (hogere) management functies bij elkaar die verantwoordelijkheid hebben omtrent de grote hoeveelheden gas, water en (duurzame) energie die door de organisatie stromen. Het platform belicht journalistiek en onafhankelijk nieuws, trends en innovaties. Actuele onderwerpen worden uitgediept en het uitgebreide netwerk dient voor kennisdeling en inspiratie.

1, 22 & 23 maart 2017 vinden Aqu a Nederland ringsVakdag Vakbeurs en en weer plaa ts in Evenem entenhal Gor îVan vuil naa inchem met r schoonìì.

De vakbeurs als centraal behandeling kenmerkt zich , watermanag als de vakb ement en wate eurs voor ale Waterte rtechnologie chnologie Wee en maakt dee k. Toevoeging l uit van de stratieterrein en voo r 2017 zijn een en een îmu st seeï inno groot vatie route. ch registreren voor uw bezo ek? Bezoek enementenh onze website: al.nl/aquario -go

Dat gebeurt o.a. via verschillende media die nauw met elkaar zijn verbonden. Vakblad Utilities (acht edities per jaar), de website www.utilities.nl (dagelijkse updates) en de nieuwsbrief die twee keer in de maand wordt verzonden.

iciteitslevera nciers op een elijk

kerheid van elekt

riciteit in oten, heeft TenneT een se hoogspan ningsverbindin g nuari is een deel van de ord en Krim pen aan den enomen. Giste ren is ook het Marconistraat en Ommoord cht. De hele 22 kilometer in gebruik.

events

Gasdistributi enet krijg

Liander heef

t grondsto fpaspoort

t in samenwe rking met productiefacili teit AVK Plas tics, Kiwa Tech en AVK Nede nology rland een form at voor een Grondstofpas poort ontwikkel d.

Thema’s magazine 2018: februari Waterketens (beurzen: Aqua Nederland – Maintenance/Pumps&Valves A’werp) maart Energie-inkoop – Asset Management (beurzen Maintenance Gorinchem - Stocexpo) mei Schoon gas en biomassa juni Watertechnologie en innovatie augustus Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren (beurs: WOTS) september Energietechnologie en –inkoop (beurs: Vakbeurs Energie) oktober Stoom en ketelwaterbehandeling december Energie en waterinfrastructuur

Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met Arthur Middendorp van Jetvertising, telefoon (070) 399 00 00, e-mail arthur@jetvertising.nl

uitdaging zagen we in de omzetting van

Emmtec De eerste installatie die

tweede vergunningsaanvraag in voor

mest naar koolstof. In de koolstof die wij

Stercore bouwt, staat niet voor niets in

een fabriek in Havelte, vlakbij Meppel.

produceren zitten fosfaten en andere

de buurt van Emmtec. ‘Het biobased

‘We kunnen de energievraag van bedrij-

mineralen die verschraalde bodems

carbon vindt zijn weg wel naar de eind-

ven helpen vergroenen, maar dan op

verrijken. Veel landen kampen met

gebruiker en het gas bieden wij liever

voorwaarde dat die bedrijven ook par-

verschraling en gebruiken tot nog toe

direct aan Emmtec aan. De handel in

ticiperen in de realisatie van een lokale

bijvoorbeeld biochar, verkoold hout, als

groengas en bijbehorende certificaten

fabriek. De kracht van de technologie

meststof. Dit product kost zo’n duizend

van oorsprong doet Stercore niet zelf:

zit met name in de ketenintegratie, dan

tot tweeduizend euro per ton, maar

hiervoor is met GasTerra een langdu-

zouden partijen ook de risico’s moeten

bevat weinig fosfaat en overige minera-

rige overeenkomst gesloten waarbij

delen. Die risico’s zijn niet eens zo heel

len. Ons product zet een afvalstof om in

investeerders ook gegarandeerd over

groot, mede omdat de businesscase

eenzelfde soort koolstof waar ook nog

de certificaten kunnen beschikken.

gunstiger is dan die van vergisting,

eens voedingselementen zitten die vrij

Ook overtollige warmte zouden we

waar digestaat overblijft dat moeilijk

beschikbaar zijn voor de planten. Ons

aan Emmtec kunnen leveren. Emmtec

te verwerken is. Wij kunnen zelfs dat

businessmodel is dan ook voor twee-

heeft een gasverbruik van twaalfdui-

digestaat gebruiken om het om te

derde gebaseerd op de productie van

zend kubieke meter per uur. Onze

zetten naar nog eens extra gas en bio-

dit koolstofproduct. Maar in het vergas-

installatie kan zo’n drieduizend kubieke

based carbon. Met een toenemende

singsproces dat wij gebruiken voor de

meter gas per uur produceren, wat

schaalgrootte en een volwassen markt

productie ervan, blijft ook gas over als

betekent dat het gasverbruik daar met

kunnen we naar verwachting binnen vijf

product. Dit gas gaat vervolgens naar

25 procent vergroent.’

jaar zonder SDE-subsidie produceren.

Onze SDE+ subsidieaanvraag zal qua

Het businessmodel is dan ook tweederde gebaseerd op de productie van deze bio-based carbon en voor één derde op de productie van groen gas.

subsidiehoogte per kuub geproduceerd

een methanisatie-installatie die er gas

Bij de ontwikkeling van de innovatieve

mest, weet Jansen. ‘Wij kunnen in onze

van Groningen-kwaliteit van maakt. Het

installatie kreeg de starter onder-

eerste installatie straks per jaar onge-

businessmodel is dan ook tweederde

steuning van onder andere GasTerra,

veer 180 duizend ton ‘droge’ mest, als

gebaseerd op de productie van deze

Gasunie New Energy, DNV-GL, New

tachtig procent droge stof berekend,

bio-based carbon en voor één derde

Energy Coalition, EnTranCe, Rendo en

verwerken. Je kunt dus tientallen fabrie-

op de productie van groen gas. Dat er

Meilof Smilde. Bovendien ontving het

ken neerzetten waar veel rendement

vraag naar onze hoogwaardige mest-

een subsidie van de provincie Drenthe.

uit te halen is. Theoretisch gesproken

groengas vanaf aanvang al duidelijk lager liggen dan het gangbare niveau.

In Nederland hebben we jaarlijks zo’n 18,5 miljoen ton aan stapelbare droge

zou je via onze methode jaarlijks bijna

stof is, weten we al. Hoewel de fabriek nog moet worden gebouwd, hebben de

Participeren Jansen wil graag

twee miljard kubieke meter groen gas

eerste afnemers zich al gemeld en is

snel meerdere van dit soort fabrieken

kunnen produceren. De grondstof die

25 procent van de verwachte productie

verspreid over het land neerzetten.

je daarvoor nodig hebt, wordt elke dag

in 2020 al verkocht.’

Binnenkort dient hij dan ook een

vers gemaakt.’

•

UTILITIES 27 nr. 3 - mei 2018

Product & oplossing ZONNEPANEEL VOOR NEDERLANDS KLIMAAT Solarwatt heeft een zonnepaneel ontwikkeld dat beter func-

Met de PERC-technologie loopt de opbrengst van zonnepa-

tioneert bij weinig licht. Zo haalt het zonnepaneel ook op een

nelen dus op met de Nederlandse lichtinval. Goed nieuws,

bewolkte dag voldoende zonne-energie binnen. Dit maakt

want hoe meer energie er uit zonlicht wordt gehaald, hoe

het paneel zeer geschikt voor het Nederlandse klimaat.

beter. Voor mens, portemonnee en milieu. En om het nog

Een zonnepaneel dat ook goed functioneert bij bewolking,

zonniger te maken; er is een tweede voordeel. Over het

is gebouwd met PERC-cellen. Die zorgen voor een betere

algemeen gaan de prestaties van een zonnecel omlaag

doorstroming van energie waardoor er minder verloren gaat.

naarmate de cel warmer wordt, de energie wordt dan weer

Dat doen ze door elektronen de weg te wijzen. Vergelijk

omgezet in warmte. Bij glas-glas panelen is dat een ander

het maar met snelwegen vol invoegstroken en doorgetrok-

verhaal. Die houden de zonnecellen koeler en daarmee het

ken strepen. Door auto’s met dezelfde richting in dezelfde

rendement hoger.

baan te houden, stroomt alles de goede kant op. De PERC-

www.solarwatt.com

zonnecellen hebben niet-geleidende lijntjes aan de achterzijde met hetzelfde effect als zo’n doorgetrokken streep. De achterkant is trouwens ook gemaakt van glas, in plaats van het gebruikelijk kunststof. Dit beschermt de panelen tegen schadelijke invloeden van vocht en zuurstof.

Een flinke portie bewolking is Nederlanders niet vreemd.

Wolken werken als een natuurlijk filter van zonlicht. Kleuren met een korte golflengte worden tegengehouden en relatief veel kleuren met een langere golflengte mogen door. Rood is daar een voorbeeld van. Deze kleuren worden onderin de zonnecel opgevangen, En dat is nu juist het gebied waar PERC-zonnecellen het meeste rendement behalen.

VELD TABLET maximaal veertien uur. De tablet is in bijzonder geschikt voor inbedrijfstelling en onderhoud van veldinstrumenten met een digitale communicatie interface en stelt fabriekspersoneel in staat om eenvoudig het werk te documenteren en te beheren.

Field Xpert SMT70 heeft een moderne, intuïtieve gebruikersinterface en biedt online updates op basis van een veilige, industriële standaard Microsoft Windows omgeving.

De tablet biedt ondersteuning voor HART, PROFIBUS DP/PA, FOUNDATION Fieldbus, Modbus en de De Field Xpert SMT70 is een eenvoudig

het juiste stuurprogramma worden gela-

Endress+Hauser serviceprotocollen CDI,

te bedienen en aanraakgevoelige tablet

den en automatisch een verbinding met

ISS, IPC en PCP. De instrumenten kun-

die wordt geleverd met een uitgebreide

het instrument worden opgebouwd.

nen direct via een geschikte interface,

vooraf geïnstalleerde instrument biblio-

De nieuwe, krachtige industriële tablet

modem of intelligente gateway, worden

theek waarmee het vinden en installeren

pc voor instrument configuratie, Field

aangesloten. Dankzij de open integratie

van de juiste software componenten

Xpert SMT70 kan zowel in veilige als

technologie kunnen in de toekomst

niet meer nodig is. Een speciale functie

explosiegevaarlijke gebieden worden

overige protocollen eenvoudig worden

van de Field Xpert SMT70 is de ‘play

gebruikt. Het heeft een 11,6-inch

ondersteund.

knop’. Als deze wordt ingedrukt dan zal

scherm met een batterij levensduur van

www.nl.endress.com

28 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

LASTSCHEIDERS MET SITOR-ZEKERINGEN Siemens breidt haar serie

motoren. Bovendien beschikt de

3KF-zekeringlastscheiders uit met

nieuwe serie over een geoptimali-

versies die geschikt zijn voor Sitor-

seerde warmteafvoer. Hierdoor kun-

patronen voor bescherming van

nen zekeringlastscheiders met Sitor-

halfgeleiders. Zekeringlastscheiders

zekeringen ook bij hoge laststromen

worden gebruikt om elektrische appa-

worden gebruikt.

ratuur onder last veilig in en uit te

3KF-zekeringlastscheiders met zeke-

schakelen. Ze beschermen systemen

ringen voldoen aan alle vereisten van

in geval van kortsluiting en voorko-

een hoofdschakelaar, noodstopscha-

men gevaarlijke elektrische schokken,

kelaar of reparatieschakelaar. In geval

bijvoorbeeld tijdens onderhoudswerk-

van systeemdefecten beschermen

zaamheden. Vergeleken met zeke-

ze het personeel tegen elektrische

ringlastscheiders met NH-zekeringen

ongevallen en kunnen ze in cascade-

voerende onderdelen. Insteekbare

zijn de nieuwe uitvoeringen met

verdeelkasten voor netwerkscheiding

fasescheiders bieden bescherming

Sitor-zekeringen nog sneller. Dit voor-

worden gebruikt. Hangsloten voor het

tegen vlambogen. Een optimale zeke-

komt schade aan uiterst gevoelige

bedieningmechanisme aan de voor- of

ringenbewaking meldt doorgeslagen

elektronische componenten, bij-

zijkant beschermen tegen onbevoegd

zekeringen, zodat onmiddellijk kan

voorbeeld in frequentie-omvormers,

inschakelen. Klemafdekkingen voor-

worden ingegrepen.

UPS-systemen en soft starters voor

komen direct contact met spanning-

www.siemens.com

HST COMPRESSOR ZORGT VOOR OLIEVRIJE PERSLUCHT De BOGE’s High Speed Turbo compressoren produceren

Dit kan resulteren in een jaarlijkse energiebesparing van dertig

olievrije perslucht. De turbocompressoren zijn zo ontworpen

procent.

dat het aandrijfmechanisme niet hoeft te worden gesmeerd.

Het grote verschil in de werking van de HST ten opzichte van

Dit betekent dat er gegarandeerd honderd procent olievrije

standaard compressoren, zit hem in de zeer kleine permanent

perslucht wordt geproduceerd. Door slimme aanpassingen in

magneetmotor en de unieke aandrijfas met luchtlagering. De

het ontwerp ten opzichte van reguliere compressoren, is de

gebruikte permanent magneetmotoren zijn zeer klein, berei-

HST ook nog eens de helft compacter en één-derde lichter.

ken extreem hoge toerentallen met snelheden ver boven de 100.000 omwentelingen en imponeren met hun zeer hoge energiedichtheid. In tegenstelling tot magneet- of rollagers, is voor de as met luchtlager geen externe energie of brandstof nodig om hoge toerentallen te bereiken. hoge toerentallen te bereiken.

De turbocompressor kan worden ingezet als basisbelastingof piekbelastingmachine en is leverbaar in vier vermogens tussen de 55 kW en 220 kW. De LPT150 (Low Pressure Turbo) is een turbocompressor die volgens hetzelfde principe werkt als de HST. www.boge.com

3D GEPRINTE ONDERDELEN STOOMTURBINE Siemens bereikte een indus-

AM-technologie om de weg vrij

triële mijlpaal op het

te maken voor meer flexibili-

gebied van Additive

teit in de productie en het

De 3D-geprinte delen zijn twee olieafdichtingsringen die worden gebruikt om olie gescheiden te houden van

Manufacturing

onderhoud van stoom-

stoom in de stoomturbine met behulp

(AM) met de eerste

turbinecomponenten.

van perslucht. De ringen worden geïn-

3D-geprinte metalen

Door gebruik te maken

stalleerd als vervangingsonderdelen op

van 3D-geprinte onder-

de SST-300 industriële stoomturbine

delen, verkort het bedrijf

die in de fabriek van JSW Steel Ltd. in

reserveonderdelen voor een industriële stoomturbine. Het bedrijf maakt gebruik van de modernste

de doorlooptijd van een revisie met wel veertig procent.

Salem, India, wordt gebruikt. www.siemens.com

UTILITIES 29 nr. 3 - mei 2018

ENERGIEWET

Gaat het ontwikkelaars van windparken op zee voor de wind?

Een subsidieloze tender voor windpark Hollandse Kust Zuid en de toewijzing van drie nieuwe gebieden voor windparken vergroot de windcapaciteit in Nederland. Het Planbureau voor de Leefomgeving verwacht echter wel dat de groei van het totale opgestelde vermogen naar ĂŠĂŠn gigawatt per jaar het kabinet voor enkele uitdagingen zal stellen.

30 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

Sophie Dingenen, Robbert Berg, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP

De ontwikkelingen met betrekking

benodigde kabels aanleggen en de

Door het stellen van criteria beoogt de

tot windparken op zee zijn de afgelo-

aansluiting van het windpark realiseren

overheid meer zekerheid te verkrijgen

pen maand in een stroomversnelling

en tevens de uitvoering van het bodem-

dat de windparken zullen worden gere-

geraakt. Niet alleen kondigde minister

onderzoek bekostigen.

aliseerd. Let wel, het biedt de overheid echter geen garantie dat de windpar-

Wiebes onlangs aan dat Vattenfall de tender voor het windpark Hollandse

Wet windenergie op zee

Kust Zuid heeft gewonnen, middels een

Wet windenergie op zee (Wet WOZ)

subsidieloze bieding, ook kondigde het

bepaalt dat windparken op zee enkel

kabinet op 27 maart jl. aan drie nieuwe

mogen worden gebouwd op de daar-

Rangschikking Er zijn verschil-

gebieden in de Noordzee aan te wijzen

voor aangewezen locaties. De Minister

lende scenario’s opgenomen in het

voor de realisatie van windparken op

van Economische Zaken en Klimaat

wetsvoorstel om te bepalen aan wie

zee tussen 2024 en 2030. De nieuwe

wijst een locatie aan en deelt in het

de vergunning wordt verleend indien

parken zullen in totaal leiden tot een

kavelbesluit aan de deelnemers van

er meer dan één marktpartij bereid is

extra opbrengst van 7 gigawatt. De aan-

de tender onder andere mede welke

om een windpark zonder subsidie te

bestedingsprocedures van de nieuwe

tijdelijke maatregelen of voorzieningen

realiseren. De huidige Wet WOZ kent

parken zullen aanvangen in 2021.

dienen te worden genomen voor de

de mogelijkheid van de vergelijkende

verwezenlijking van het windpark. In

toets, waarbij aan de hand van vooraf

Subsidieloze tender

De

ken op zee ook daadwerkelijk zullen worden ontwikkeld.

het kavelbesluit wordt tevens een over-

bepaalde criteria de biedingen van de

dan gedacht heeft minister Wiebes

zicht opgenomen van de uitkomsten

diverse marktpartijen worden gerang-

van Economische Zaken en Klimaat

van onder andere meteorologische en

schikt. Op basis van het wetsvoorstel

bekendgemaakt dat het eerste sub-

bodemonderzoeken.

wordt de Minister van Economische

sidieloze windpark in Nederland zal

Op basis van de gegevens in het kavel-

Zaken en Klimaat de mogelijkheid gebo-

worden gerealiseerd. Vier partijen

besluit dienen de aanvragers van een

den om door middel van een ministe-

deden in december 2017 een aanvraag

vergunning op basis van de Wet WOZ

riële regeling voorafgaand aan iedere

voor het verkrijgen van een vergunning

tenminste aan te tonen dat de bouw en

tender (nieuwe) criteria te formuleren

zonder subsidie, te weten Vattenfall,

exploitatie van het windpark uitvoerbaar

op basis waarvan vergunningsaanvra-

Statoil, Innogy en consortium WitWind,

is, zowel technisch, economisch als

gen ten opzichte van elkaar kunnen

bestaande uit Van Oord, Eneco en een

financieel haalbaar is, dat er binnen vier

worden gerangschikt. Op deze manier

Sneller

dochtervennootschap van Mitsubishi.

Het windpark Hollandse Kust Zuid zal goed zijn voor een opbrengst van tenminste 700 megawatt aan hernieuwbare elektriciteit.

De subsidieloze realisatie van windpark Hollandse Kust Zuid is te danken aan

De subsidieloze realisatie van windpark Hollandse Kust Zuid is te danken aan de internationale kostendaling van de windturbine prijzen maar er wordt ook voorgesorteerd op sterk vernieuwde technologieën.

de gestage internationale kostendaling van onder andere de windturbine prij-

jaar gestart kan worden met de bouw

wordt aan de Minister de benodigde

zen maar er wordt ook voorgesorteerd

van het windpark en het windpark vol-

flexibiliteit geboden om aan aandachts-

op sterk vernieuwde technologieën.

doet aan de eisen zoals gesteld in het

punten die op dat moment actueel of

Na het winnen door EnBW en Ørsted

kavelbesluit.

het meest relevant zijn extra gewicht

(voormalig Dong Energy) van de sub-

Naast de bestaande vergunning met

toe te kennen. Hierbij kan gedacht wor-

sidieloze tender in Duitsland vorig jaar,

subsidie, zal de mogelijkheid worden

den aan aandachtspunten als natuur,

werd de kans op subsidieloze biedin-

opgenomen om de vergunning aan te

visserij, veiligheid of scheepvaart.

gen in Nederland al enige tijd mogelijk

vragen zonder subsidie. Op basis van

geacht. Hierbij dient wel de kantteke-

de huidige Wet WOZ wordt de ver-

Risico Naast de huidige mogelijkhe-

ning te worden gemaakt dat de Duitse

gunning gegund aan de partij die de

den van de vergelijkende toets, al dan

windparken enkele jaren later dan de

minste subsidie vraagt voor de bouw

niet in combinatie met het financiële

Nederlandse windparken operationeel

en exploitatie van het windpark. Het

bod, wordt tevens de procedure van

moeten zijn en dus meer kunnen profi-

wetsvoorstel strekkende tot wijziging

een veiling ingevoerd. Bij een veiling

teren van de technische vooruitgang en

van de Wet WOZ stelt tevens een pro-

wordt de vergunning verleend aan

daarmee kostenreductie.

cedure open voor het toekennen van

de aanbieder met het hoogste bod.

Voor de volledigheid dient echter te

de vergunning aan een partij zonder

Wanneer de Minister voor welke pro-

worden opgemerkt dat het windpark

subsidie. De wetgever zal voor de

cedure zal kiezen, blijft op basis van

Hollandse Kust Zuid niet geheel zon-

toekenning van de vergunning zonder

de huidige tekst van het wetsvoorstel

der subsidie zal worden gebouwd.

subsidie nadere criteria ontwikkelen

geheel onduidelijk. Een combinatie van

Netbeheerder Tennet zal immers op

waaraan de ontwikkelaar dient te

procedures is eveneens mogelijk, waar-

kosten van de belastingbetaler de

voldoen om in aanmerking te komen.

bij eerst een procedure tot vergunning-

UTILITIES 31 nr. 3 - mei 2018

verlening zonder subsidie wordt door-

Drie nieuwe windparken Het

vermogen naar één gigawatt per jaar

lopen en als deze niet tot het verlenen

kabinet is voornemens om tussen 2024

het kabinet voor enkele uitdagingen

van de vergunning leidt, er een proce-

en 2030 drie nieuwe windparken op zee

zal stellen. Zo kunnen er problemen

dure mét subsidie wordt ingelast. Indien

te realiseren. In 2021 zal het kabinet de

op het net ontstaan indien alle ener-

voor deze combinatie wordt gekozen

tenders openen voor de realisatie van

gie in de vorm van elektriciteit naar

dienen deelnemers voorafgaand aan

de nieuwe windparken. De opbrengst

het Nederlandse vasteland wordt

het indienen van de vergunningsaan-

van 7 gigawatt van de nieuw te reali-

getransporteerd. Minister Wiebes van

vraag een keuze te maken voor één van

seren windparken komt bovenop de

Economische Zaken en Klimaat heeft

beide procedures, waarbij het risico

reeds geplande opbrengst van 3,5

in het kader van de betaalbaarheid van

bestaat dat partijen een subsidieloze

gigawatt, waarmee de totale omvang

de windparken reeds opgemerkt dat

bieding in zullen dienen, in de hoop

van de windparken op zee circa 11,5

het bouwen van nieuwe windparken op zee enkel rendabel zal zijn indien

Minister Wiebes heeft opgemerkt dat het bouwen van nieuwe windparken op zee enkel rendabel zal zijn indien overaanbod aan elektriciteit kan worden voorkomen.

overaanbod aan elektriciteit kan worden voorkomen. Door een overaanbod zullen de elektriciteitsprijzen immers dalen, waardoor de rentabiliteit van windparken mogelijk zodanig zal afne-

dat de kosten voor de ontwikkeling van

gigawatt zal bedragen in 2030. De drie

men dat het subsidieloos realiseren van

windparken op zee verder zullen dalen,

locaties die het kabinet onlangs heeft

windparken onder druk zal komen te

zonder daadwerkelijk het park zonder

aangewezen zijn gelegen ten noorden

staan. Ook oplopende rentes brengen

subsidie te kunnen realiseren op het

van de Waddeneilanden, IJmuiden Ver

de verdienmodellen van windparken

moment van indienen, om zodoende te

en Hollandse Kust West. Op basis van

mogelijk in gevaar. Deze mogelijke kos-

voorkomen dat zij geheel niet in staat

de recentelijk gepresenteerde routekaart

tenverhogende ontwikkelingen stroken

zijn mee te kunnen dingen in het bie-

windenergie op zee 2030 zal allereerst

niet met het voornemen van Minister

dingsproces.

de tender voor het gebied Hollandse

Wiebes om windparken op zee volledig

Op basis van de huidige tekst van het

Kust West worden uitgeschreven. Het

subsidievrij te maken. Minister Wiebes

wetsvoorstel zal tevens de vaste realisa-

behoort tot de mogelijkheden om het

beoogt immers niet enkel de bouw en

tietermijn van vier jaar, te rekenen vanaf

tracé van de netaansluiting gedeeltelijk

exploitatie van windparken subsidievrij

de datum van de vergunning tot aan de

te kunnen combineren met het tracé van

te maken, maar tevens de aansluiting

start van de bouw van het windpark, uit

windpark Hollandse Kust Zuid, waardoor

van het windpark op het net, dat nu

de wet worden gehaald. Per tender zal

de kosten voor de ontwikkeling van het

nog gepaard gaat met een beperkte

er een specifieke termijn worden gege-

windpark in dit gebied mogelijk lager zul-

subsidiebijdrage, volledig subsidievrij te

ven die geschikt is voor het realiseren

len zijn dan de kosten van de parken in

kunnen realiseren.

van het windpark. De gedachte is wel

de overige nieuwe gebieden.

dat indien het windpark wordt aangesloten op een net op zee deze periode

Betaalbaarheid

blijft liggen tussen de drie en vijf jaren

voor de Leefomgeving verwacht dat

na vergunningverlening.

de groei van het totale opgestelde

32 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

Het Planbureau

•

Agenda Energy Tech Day! 24 mei Eindhoven www.managementproducties.com

Hét netwerkevent, voor 150+ experts, over de technologische ontwikkelingen op energiegebied vindt plaats op donderdag 24 mei. Ook u bent van harte welkom. In één middag bent u op de hoogte van de laatste ontwikkelingen. We gaan in op nieuwe technologieën & groeiende business kansen onder leiding van 3 deskundige dagvoorzitters:

Deltavisie 2018: Het nieuwe produceren 7 juni

We staan aan de vooravond van de vierde industriële revolutie. De combinatie van

Spijkenisse

slimme sensoren en enorme rekencapaciteit van computers zorgt er bijvoorbeeld voor

www.deltavisie 2018.nl

dat we enorm veel data beschikbaar krijgen en die op een waardevolle manier kunnen interpreteren. Toch is deze ontwikkeling niet een doel op zich. Industry 4.0 is vooral een middel om processen duurzamer, efficiënter en ook veiliger te kunnen doen. Ook verschillende andere innovatieve technologieën op het gebied van elektrificatie en nieuwe zienswijzen over bijvoorbeeld de omgang met grondstoffen en materialen leggen de basis voor ‘Het Nieuwe Produceren.’ Tijdens Deltavisie 2018 gaan we op zoek naar de kansen die vernieuwing biedt voor de procesindustrie.

Hansa Green Tour 5 - 9 juni Nederland-Duitsland-Denemarken www.hansagreentour.com

Van 5 – 9 juni 2018 vindt de 9e editie van de Hansa Green Tour plaats, de jaarlijkse internationale netwerktour voor duurzaamheidsprofessionals van Nederland naar Duitsland en Denemarken. Ook deze 9e editie rijden we weer met elektrische en/of alternatief aangedreven voertuigen (langs diverse interessante duurzame initiatieven en netwerkbijeenkomsten in de ‘Hansa’ regio in Noordwest Europa.

De start is dit jaar op dinsdagavond in Amsterdam met een kickoff netwerkdiner.

Woensdag 6 juni vertrekken we voor een route via Groningen, Bremen, Hamburg en Jardelund naar de eindbestemming het duurzame Deense eiland Æro. Onderweg bezoeken we onder anderen het Blue Skies Festival in Groningen, de grootste batterij van Europa gebouwd door Eneco ism Mitsubishi, rijden we met de nieuwste elektrische auto’s en gaan we varen met de nieuwe elektrische veerboot van Æro.

14 juni

Nationale CO2 Conferentie 2018

De CO2-uitstoot in Nederland moet in 2030 met 49 procent zijn teruggedrongen ten

LantarenVenster, Rotterdam

opzichte van 1990. De plannen zijn ambitieus, hoe gaan we deze doelstelling halen?

www.managementproducties.com

Op welke innovaties zal de industrie in moeten zetten en hoe gaat het verdienmodel er uit zien?

Electrify Europe 19 - 21 juni Wenen www.electrify-europe.com

Electrify Europe is 's werelds eerste evenement dat zich richt op de convergentie tussen de energieproducenten en netbeheerders. Speerpunten voor de conferentie en tentoontstelling zijn digitalisering, decarbonisatie, decentralisatie en elektrificatie.

Vakbeurs Energie 2018 9 - 11 oktober

Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform gericht op duurzame energieopwekking en

Brabanthallen Den Bosch

energiebesparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen, live demonstraties en

www.energievakbeurs.nl

waardevolle contacten.

Binnen Vakbeurs Energie is een specifiek platform ingericht: Energie & Industrie. Dit platform krijgt een eigen inhoudelijk programma en aparte presentaties op de beursvloer.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 33 nr. 3 - mei 2018

In het volgende nummer UTILITIES 4 VERSCHIJNT IN JUNI

Thema: Watertechnologie en innovatie

Concentratie en hergebruik afvalwater

Zero Brine Afvalwater wordt steeds vaker weer

Corrosie onder isolatie

Op 1 mei 2018 start het onderzoek

terug in het proces gebracht als koel-

Isolatie is zowel een potentiële red-

naar de concentratie en het hergebruik

of proceswater. Enige nadeel van deze

der als sluipend gevaar voor veel

van afvalwater onder de naam CoRe.

zero liquid discharge-werkwijze is dat

industriële processen. Thermische

Het concept CoRe Water staat voor

het water op den duur veel zouten,

isolatie voorkomt temperatuurverlies

een sterk vernieuwende aanpak van de

ofwel brijn bevat. Onlangs startte een

en bespaart daarmee miljoenen euro’s

behandeling van afvalwater, en beoogt

Europees initiatief onder de naam Zero

aan energie. Toch deinzen veel plant-

hergebruik van water en waardevolle

Brine waar een aantal onderzoekscen-

managers terug voor het isoleren van

grondstoffen te bewerkstelligen, emis-

tra en industriële waterbedrijven kijken

hun assets omdat ze bang zijn dat ze

sies van broeikasgassen te verminde-

of er nog nuttige producten kunnen

niet snel genoeg kunnen ingrijpen bij

ren, de emissie van geneesmiddelen

worden gewonnen uit het afvalpro-

calamiteiten en voor eventuele verbor-

sterk te reduceren en een modulaire

duct. Want naast zouten, bevat het

gen corrosievorming. Inmiddels zijn er

bouwwijze te stimuleren.

restproduct ook magnesium, warmte

steeds meer mogelijkheden om cor-

en uiteraard schoon water.

rosie onder isolatie te voorkomen of vroegtijds op te sporen.

Thema's 2018 5 Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren

Adverteren in deze thema's?

6 Energietechnologie en -inkoop – Beurs Energie 2018 7 Stoom en ketelwaterbehandeling 8 Energie en waterinfra

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

34 UTILITIES

nr. 3 - mei 2018

BROUGHT TO YOU BY POWER-GEN & DISTRIBUTECH

Register by for savings on visitor conference delegate rates Visit the registration page on www.electrify-europe.com to find out more

19 -21 • JUNE • 2018 MESSE WIEN | VIENNA | AUSTRIA

DISCOVER THE TECHNOLOGIES THAT ARE CHANGING THE ELECTRICITY INDUSTRY WHO WILL YOU MEET? Thousands of innovators and thought-leaders

WHAT WILL YOU LEARN? How the latest trends and technologies affect you

WHY SHOULD YOU ATTEND? To be inspired to evolve and adapt your business

Get inspired and energized at Electrify Europe with free to attend presentation arenas, thought provoking keynote, plenary and conference sessions plus unrivalled networking opportunities on the busy exhibition floor.

For further information please visit www.electrify-europe.com

Legal & Regulatory Foundation Partner:

Owned and Produced by:

Presented by:

Scientific Research Partner:

www.moxa.com

IndustriĂŤle netwerken zijn een specialisme; wij zijn die specialisten.

De Moxa industriĂŤle netwerkoplossingen zijn ontworpen voor de meest kritische toepassingen, waarbij betrouwbaarheid in een 24/7 productie omgeving centraal staat. Een applicatie specifiek netwerkontwerp en configuratie zijn hiervoor van het allergrootste belang. Wij weten hoe en zijn ervan overtuigd dat uw kennis van procesautomatisering en ons netwerkspecialisme tot niets anders kan leiden dan gezamenlijk succes.

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl