UTILITIES NUMMER 03 - mei 2018 • ACHTTIENDE JAARGANG
cts
manufa
Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt
Vier jaar om Groningengas vaarwel te zeggen Tien megawatt biostoom voor FrieslandCampina Biogasproductie lost mestprobleem op www.utilities.nl
[Sch
INNOVATIEKRACHT | SPIJKENISSE | 7 JUNI
rijf
nu i
n]
HET NIEUWE PRODUCEREN We staan aan de vooravond van de vierde industriële revolutie. De combinatie van slimme sensoren en enorme rekencapaciteit van computers zorgt er bijvoorbeeld voor dat we enorm veel data beschikbaar krijgen en die op een waardevolle manier kunnen interpreteren. Toch is deze ontwikkeling niet een doel op zich. Industry 4.0 is vooral een middel om processen duurzamer, efficiënter en ook veiliger te kunnen doen. Ook verschillende andere innovatieve technologieën op het gebied van elektrificatie en nieuwe zienswijzen over bijvoorbeeld de omgang met grondstoffen en materialen leggen de basis voor ‘Het nieuwe produceren.’ Tijdens Deltavisie 2018 gaan we op zoek naar de kansen die vernieuwing biedt voor de procesindustrie. Initiatiefnemer:
Contentpartners:
Programma 10.15 uur
Ontvangst en registratie
11.00 uur Aanvang ochtendprogramma • Openingslezing van Ulco Vermeulen (Directeur Business Development, Nederlandse Gasunie) • Keynotes van o.a. Mark Haarman (Mainnovation) 12.30 uur
Netwerklunch
13.30 uur Aanvang middagprogramma • Interactief debat • Break-out sessies 15.30 uur
Korte pauze
16.00 uur Vervolg middagprogramma • Keynote Marcel Galjee (AkzoNobel) • Pitches finalisten Plant Manager of the Year 17.15 uur
Netwerkborrel
18.30 uur Aanvang avondprogramma met diner • Uitreiking VOMI Safety eXperience Award 2018 • Bekendmaking Plant Manager of the Year 2018 Partners:
www.deltavisie2018.nl
Inhoud
8 Brief Wiebes
Opschaling Phario
Minister Wiebes stuurde de industriële grootverbruikers van Groningengas twee brieven. Of de bedrijven maar binnen vier jaar hun G-gas consumptie wilden afbouwen. Of dit technisch en organisatorisch haalbaar is, is nog maar zeer de vraag. In ieder geval vraagt de afbouw van laagcalorisch gas om een strakke regie.
Het winnen van de Water Innovator of the Year-verkiezing is voor de betrokken partners van het Phario-project een eer, maar zeker geen kroon op het werk. Het werk is namelijk nog lang niet klaar. Om de technologie echt maatschappelijke meerwaarde te geven, is opschaling nodig naar een proefinstallatie en uiteindelijk een full scale fabriek.
20
18
14
Schone weg naar waterstof Een van de schone alternatieven voor hogetemperatuurwarmte is de inzet van waterstof. Voordat het schone gas echter grootschalig kan worden ingezet, zijn er nog wel wat technische en organisatorische hobbels te nemen. De klimaatdoelen kunnen worden gehaald met waterstof, maar dan moet wel nu worden begonnen.
30
28
Biostoom voor FrieslandCampina
Groen gas en groene meststof
Dat biomassa wordt ingezet door industriële verbruikers, is een open deur intrappen. Iets anders is het als de volledige energie-inhoud tot biostoom wordt verwerkt. Dat doen de gebr. Brouwer in Balkbrug met hun biostoomcentrale. Sinds november 2017 levert deze centrale als enige in Nederland alle stoom aan de kaasfabriek van het vlakbij gelegen FrieslandCampina.
Hoewel Nederland zich lijkt op te maken om het gasgebruik af te bouwen, wordt de groen gasmarkt steeds volwassener. Stercore zet mestoverschotten om in hoogwaardige meststoffen én groen gas en kan op die manier jaarlijks twintig miljoen kuub groen gas produceren. Daarmee lost het bedrijf niet alleen het mestoverschot op, maar ook verschaling van landbouwgrond.
Commentaar.................................... 5 Trending news................................. 6
Technologie & Innovatie.............12 Product & oplossing...................28
Voor de wind Een subsidieloze tender voor windpark Hollandse Kust Zuid en de toewijzing van drie nieuwe gebieden voor windparken vergroot de windcapaciteit in Nederland. Het Planbureau voor de Leefomgeving verwacht echter wel dat de groei van het totale opgestelde vermogen naar één gigawatt per jaar het kabinet voor enkele uitdagingen zal stellen.
Agenda.........................................33 In het volgende nummer.............34
UTILITIES 3 nr. 3 - mei 2018
Partners Utilities platform
Leden Utilities platform
Partners (en Leden)
Nieuwsbrief
Vakblad Utilities
Website
Congres en evenement
Rondetafel-bijeenkomsten
Experts
Ad van Wijk
Teus van Eck
AndrĂŠ Jurjus
Sander de Bruyn
Paul van Son
Sophie Dingenen
Professor
Teus van Eck
Directeur
manager/Researcher
CEO DII
Bird & Bird
Sustainable Energy,
Energie en Milieu
Netbeheer
Environmental
Nederland
Economics CE Delft
TU Delft
Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform? Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670
VERSTANDIGE KEUZES
De brief van Minister Wiebes aan de industrie om het G-gasverbruik in vier jaar af te bouwen, stelt de industrie ineens voor belangrijke keuzes. Want hoewel veel stoomsystemen nog lang niet technisch afgeschreven zijn, is een periode van vier jaar wel lang genoeg om in ieder geval na te denken over een eventuele opwaardering van installaties, investeringen in nieuwe installaties of bijvoorbeeld samenwerkingen met buurtbedrijven. De eenvoudigste keuze lijkt om over te stappen op H-gas, maar zoals belangenvereniging VEMW terecht opmerkt, is die keuze niet voor iedereen eenvoudig te maken. Al was het maar dat niet ieder bedrijf is aangesloten op het H-gas netwerk. Elektrisch dan maar? Als elektrische boilers dezelfde temperaturen moeten opwekken als een gasinstallatie, zal menig bedrijf, en daarmee ook de netbeheerder, zijn aansluiting moeten verzwaren. Elektrische warmtepompen hebben wat de warmteconversie betreft een iets gunstiger profiel, maar staan wat betreft ontwikkeling nog in de kinderschoenen. Hetzelfde geldt voor ultradiepe aardwarmte: interessant, maar nog geen optie voor de komende vier jaar. FrieslandCampina heeft de keuze al gemaakt. In Balkbrug is een biostoominstallatie met een capaciteit van tien megawatt thermisch neergezet. Ook elders in het land kiezen partijen steeds vaker voor biostoom als alternatief voor aardgas. Net als biogas leveren de centrales CO2-neutrale warmte en als ze CO2-zouden afvangen, zouden ze zelfs CO2-negatief kunnen worden. Voor de langere termijn zijn deze keuzes echter weer discutabel. Met name als de chemische industrie geen aardolie meer als
Het risico om niets te doen is momenteel groter dan het risico op desinvesteringen door verkeerde keuzes.
grondstof kan of wil gebruiken. Dan is biomassa ineens de enige koolstofbron en dit aanwenden voor de productie van kunststof producten is een hoogwaardigere toepassing in de Ladder van Lansink dan het verbranden ervan. Hopelijk is tegen die tijd waterstof volwassen genoeg om het stokje over te nemen voor de hogetemperatuurwarmte. Of wellicht hebben bedrijven dan helemaal geen hoge temperaturen meer nodig en gebruiken ze alleen biologische processen. Gelukkig is de industrie nauw betrokken bij het overleg rondom het Klimaatakkoord. Want als de grootverbruikers één ding goed kunnen, dan is het inschatten van risico’s. Het risico om niets te doen is momenteel groter dan het risico op desinvesteringen door verkeerde keuzes. Eind 2018 moet er een klimaatakkoord liggen dat in 2019 zal worden uitgevoerd. Ik wens de partijen rond de klimaattafels veel wijsheid toe, maar één ding staat vast: er zal de komende vier jaar veel veranderen.
David van Baarle, David@industrieperspectief.nl
Colofon achttiende jaargang nummer 3 - mei 2018 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt
Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl
Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670
Medewerkers aan dit nummer Sophie Dingenen, Robbert Berg, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Tseard Zoethout
Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl
Drukkerij PreVision Graphic Solutions
Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar. Nederland/België € 130,50 p/j Introductie NL/B 25% € 98,- p/jOverig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door abonnementenland.
Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest T 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut F 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.
acts
manuf
Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.
Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen. Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op. Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2018 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever. ISSN: 1389-6385
UTILITIES 5 nr. 3 - mei 2018
Trending news op www.utilities.nl
1 Industrie Zeeland en Vlaanderen zet in op forse CO -reductie 2
De elf multinationals in het zuidwesten van Nederland en West-Vlaanderen gaan samenwerken om de Parijse doelen van 80 tot 95 procent CO2-reductie in 2050 te bereiken. In een routekaart wordt ondermeer ingezet op elektrificeren en waterstof, CO2 als grondstof en pyrolyse. En er zijn al diverse projecten gestart, zoals recent de waterstofleiding tussen Yara en Dow. De bedrijven zijn echter ambitieuzer en willen vaart maken om hun productie te verduurzamen. Daarvoor riep men de hulp in van onderzoeksbureau CE Delft dat het rapport Roadmap towards a climate neutral industry in the Delta region samenstelde.
Uitstoot kolencentrales daalt verder tot 25 procent 2 De CO2-uitstoot van de Nederlandse kolencentrales is in 2017 met zestien procent gedaald ten opzichte van 2016. Dit laten de meest recente uitstootcijfers zien van de Nederlandse Emissieautoriteit. Deze daling zet de trend voort die in 2015 is gestart. Sinds 2015 is de CO2-uitstoot van kolencentrales met 25 procent gedaald. Tussen 2013 en 2015 steeg de uitstoot van de kolencentrales fors door het openen van drie nieuwe centrales. De daling is ingezet vanaf het moment dat de oude kolencentrales of delen van centrales werden gesloten, zoals afgesproken in het Energieakkoord. In het regeerakkoord staat dat in 2030 alle kolencentrales moeten zijn gesloten.
Wiebes geeft opdracht voor stikstoffabriek 3 Om de gasproductie in Groningen verder te drukken, wordt een nieuwe stikstoffabriek in Zuidbroek gebouwd. In de fabriek kan Noors of Russisch gas worden vermengd met stikstof. Daardoor kunnen Nederlandse CV-ketels en andere gastoestellen dat gas dan aan. Met de komst van de stikstoffabriek zou jaarlijks zeven miljard kuub minder aan Gronings gas gewonnen hoeven te worden. Het was al eerder bekend dat de bouw van de stikstoffabriek rond de 500 miljoen euro moet kosten en dat het gaat om een uitbreiding van de bestaande fabriek in Zuidbroek. Het plan hiervoor werd in 2016 door toenmalig minister Kamp in de ijskast gezet toen het Staatstoezicht op de Mijnen een veilig winningsniveau adviseerde van 24 miljard kubieke meter gas.
6 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
4
Proton genomineerd voor NAM70 Challenge
7
Apple draait honderd procent op duurzame energie
Proton Ventures is
Als eerste in de high-tech
één van de drie geno-
markt kan Apple aankondigen
mineerden voor de
voor honderd procent op
laatste ronde van de
duurzame energie te draaien.
NAM70 Challenge.
Zowel de datacenters als de
Het bedrijf is gekozen
winkels, kantoren en co-
uit een reeks van 45
locaties krijgen stroom via zonne- of windenergie. Ook
oplossingen uit 13
hebben nog eens negen ketenpartners aangekondigd
landen; van Canada tot Australië, van Zuid-Afrika tot
hun energieverbruik te verduurzamen, waarmee het
Finland en van Israël tot Nederland. NAM wil graag een
totaal aantal duurzame leveranciers op 23 komt.
volgende stap in de versnelling van de energietransitie zetten en riep internationale groeibedrijven, die werken aan een oplossing voor grootschalige opslag van duurzame energie op om deel te nemen aan de NAM70 Challenge. Ook Proton Ventures diende een voorstel in:
8
Nissan installeert 33 Xstorage-thuisbatterijen
het Power-to-Ammonia concept.
Nissan en Eaton leveren deze zomer in Voorhout 33 woningen
Jeroen de Haas vertrekt bij Eneco
5
op met een xStorage-thuisbatterij voor de opslag van zonne-energie. Nissan levert aan de gezamenlijke wijkbewoners ook 2 elektrische LEAF’s als deelauto. De
De Raad van Commissarissen
xStorage-batterijen zijn gemaakt van gebruikte batterij-
van Eneco kondigt het vertrek
modules uit de elektrische Nissan LEAF.
van CEO en RvB-voorzitter Jeroen de Haas aan per 1 september. De werving van een nieuwe voorzitter Raad van Bestuur is begonnen. De Raad
9
Nederland in EU kopgroep elektrische auto’s
van Commissarissen spreekt
Met bijna 120.000 nieuw geregi-
zijn grote waardering uit voor de
streerde elektrische auto’s in 2017,
zeer belangrijke rol die Jeroen
behoort Nederland tot de Europese
heeft gespeeld in de ontwikkeling en realisatie van de
kopgroep. Dat staat in het RVO jaar-
duurzame strategie van Eneco Groep.
verslag ‘Highlights Elektrisch vervoer 2017’. Per 31 december 2017 stond
6
Alternatief voor onderhoud aan hoogspanningsnet Werken onder spanning is in Nederland wettelijk niet toegestaan. Hierdoor zijn delen van het hoog-
de teller voor Nederland op 165.884 elektrische voertuigen met 2 of meer wielen. Het gaat hierbij om 119.375 elektrische personenvoertuigen.
esultaat Groningen10 Rveld ‘onder druk’
spanningsnet niet meer
In 2017 boekte NAM een omzet van
te onderhouden. Een
3,4 miljard euro en een winst van
veilig alternatief zou wer-
497 miljoen euro. De winst werd
ken onder spanning zijn.
gerealiseerd door de ‘kleine‘ gas- en
Daarom organiseerden
olievelden op land en zee en door
TenneT en Joulz een demonstratie van deze werkme-
eenmalige baten. Volgens NAM staat
thode in Dedemsvaart. RTE, de Franse collega-netbe-
het resultaat op het Groningen veld onder druk. Het toe-
heerder van TenneT, werkt al langer onder spanning. Dit
komstig beleid is dan ook gericht op de exploitatie van
is mogelijk door gebruik van speciale technieken, kleding
kleine velden en nieuwe energieprojecten die in het
en materiaal.
verlengde liggen van de huidige activiteiten.
UTILITIES 7 nr. 3 - mei 2018
UITFASERING G-GAS
Vier jaar om Groningengas vaarwel te zeggen Minister Wiebes stuurde de industriĂŤle grootverbruikers van Groningengas twee brieven. Of de bedrijven maar binnen vier jaar hun G-gas consumptie wilden afbouwen. Of dit technisch en organisatorisch haalbaar is, is nog maar zeer de vraag. In ieder geval vraagt de afbouw van laagcalorisch gas om een strakke regie.
8 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
D
e brief die Minister Eric Wiebes
haalbaar en betaalbaar te houden.’
Stikstof De argumenten van de
van Economische Zaken en
Nu zijn er volgens Grünfeld grofweg
minister dat bedrijven het hadden kun-
Klimaat begin dit jaar stuurde, is een
twee groepen te onderscheiden. De
nen weten dat het G-gas zou worden
logisch vervolg van de ontwikkelingen
eerste groep kan redelijk gemakkelijk
afgebouwd veegt Grünfeld direct van
rondom het Groningen gasveld. De
toegang krijgen tot het H-gas net of
tafel. ‘Bedrijven kopen gewoon gas,
aardbevingen in het gebied dwong de
kiest voor duurzame alternatieven.
zonder dat ze de oorsprong daarvan
overheid drastische maatregelen te
Voor de tweede groep zijn de opties
kennen. Ze gaan contracten aan voor
nemen en het veld versneld uit te fase-
minder duidelijk en is dus nog ondui-
de levering ervan en de netbeheer-
ren. De minister gaat verder dan advies
delijk hoe ze aan het verzoek van de
der zorgt dat het gas op de juiste
van Staatstoezicht op de Mijnen over
minister kan voldoen. ‘Er zijn nog
kwaliteit op hun aansluiting wordt
om de productie binnen vier jaar terug
heel veel vragen die moeten worden
geleverd. Kortom: er is geen afnemer
te brengen tot onder de twaalf miljard
beantwoord’, zegt Grünfeld. ‘Zo heeft
die Gronings gas koopt. Daarnaast
kuub per jaar. Het beleid is er nu op
niet iedereen toegang tot het H-gas
heeft de voorganger van de huidige
gericht om die productie op termijn
netwerk. Stel dat een bedrijf vijftig
minister beslist dat pas na 2030 het
zelfs terug te brengen tot 7,5 miljard
kilometer van een H-gas net zit, gaat
verbruik van g-gas zou worden afge-
kuub of zelfs minder.
GTS de verbinding dan maken? Wie
bouwd. De alternatieven voor het
Een uitdaging voor zowel de
gaat voor de kosten opdraaien, en hoe
gas uit Groningen zijn al aanwezig in
Rijksoverheid als voor de industrie is
lang gaat het duren als er heel veel
de vorm van stikstofbijmenging. De
het feit dat veel partijen afhankelijk
bedrijven zo’n aansluiting willen? Het
capaciteit van de fabriek die Gasunie
zijn van het laagcalorisch of G-gas.
lijkt me handig om dat eerst te inven-
bouwt, is echter beperkt tot zeven
Vandaar dat Wiebes de tweehonderd grootste verbruikers van dit G-gas de in het kader gepubliceerde brief stuurde. Nu weet ook de industrie al langer dat er een einde komt aan de productie
De industrie is zeker bereid om een bijdrage aan de oplossing van het probleem te leveren.
van het Groningenveld, maar een tijdsbestek van vier jaar om een systeem
tariseren en activiteiten eventueel te
miljard kuub terwijl SoDM de pro-
volledig om te gooien vindt een aantal
bundelen. Daarbij komt dat de norm
ductie wil beperken met tien miljard
partijen wel heel kort.
voor de uitstoot van stikstof steeds
kuub. Waarschijnlijk is er nog wel extra
strenger wordt. Als partijen overstap-
ruimte in de bestaande stikstofinstal-
Gezamenlijke aanpak
pen op H-gas, zouden ze ook de
latie van Gasunie die momenteel maar
Belangenvereniging VEMW is een van
grenzen kunnen bereiken voor NOX.
op zestig procent van zijn capaciteit
de partijen die zijn vraagtekens zet bij
Hoe gaat de vergunningverlener daar
draait en wellicht nog wel kan worden
de koers die de minister is ingeslagen.
mee om?
uitgebreid. Maar ook die opties leveren
Met name de eerste benadering kwam
Hetzelfde geldt voor het hoogspan-
onvoldoende reductie op. De minister
volgens algemeen directeur Hans
ningsnet. Stel dat bedrijven stoom
moet dus op zoek naar mogelijkheden
Grünfeld van VEMW intimiderend over.
willen opwekken met stroom, dan zal
om de export uit Groningen te vermin-
‘De tweede brief was al wat zorgvul-
dit een behoorlijke aansluiting vergen
deren. De industrie is zeker bereid om
diger opgesteld, maar de boodschap
die bovendien het net zwaarder belast.
een bijdrage aan de oplossing van het
bleef wel staan: de minister wil dat de
Ook daar is het goed om afspraken te
probleem te leveren. We reiken onze
individuele bedrijven zelf maatregelen
maken met de netbeheerder en een
hand dan ook uit naar minister Wiebes
nemen om hun G-gas consumptie in
inventarisatie te maken.’
en gaan graag met hem om de tafel
vier jaar tijd af te bouwen naar nul. Die
Grünfeld vindt het met name onver-
zitten om te kijken of en hoe we het
vraag is natuurlijk redelijk eenvoudig
standig dat de minister de belan-
industriële G-gasgebruik op het GTS-
geformuleerd en ook de VEMW-leden
genverenigingen heeft gepasseerd
net in vier jaar zo veel mogelijk kunnen
zijn bereid gezamenlijk naar een oplos-
vanwege het feit dat een dergelijke
afbouwen. Dat wordt een gigantische
sing te zoeken. Het beantwoorden van
operatie veel coördinatie vergt.
klus, maar met een goed kader met
de vraag is echter een stuk complexer.
‘Bedrijven kunnen een dergelijk grote
afspraken kunnen we een heel eind
Bovendien gaat de individuele bena-
revisie in hun installaties alleen maar
komen.’
dering voorbij aan een aantal kwesties
doorvoeren tijdens de geplande onder-
die de industrie beter gezamenlijk kan
houdstops. Bedrijven plannen dit soort
Revisies De implicaties van de
aanpakken. We hebben dan ook niet
stops vaak jaren van tevoren. Het zou
overgang van een G-gasinstallatie naar
zozeer moeite met het feit dat de indu-
handig zijn als de netbeheerders in
een H-gas zijn technisch te overzien,
striële afnemers op het GTS-net op
deze planning mee kunnen gaan. Maar
vindt Bert Kiewiet, Principal consultant
termijn geen G-gas meer gaan gebrui-
dat begint weer bij de afstemming
Gas System Management van DNV
ken, maar we moeten nu wel de juiste
tussen de industriële bedrijven die wij
GL. ‘Maar er zijn wel degelijk verschil-
keuzes maken om de overgang ook
vertegenwoordigen.’
len tussen H-gas en G-gas waar je
UTILITIES 9 nr. 3 - mei 2018
Market review WATER PRODUCTEN
Lubron Waterbehandeling Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu
OVERIG INSPECTIE EN KEURINGEN
DIENSTEN
Kiwa Inspecta Nederland B.V. Postbus 70 2280 AB Rijswijk Tel: 088 - 998 4621 Fax: 088 - 998 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl
DDM Demontage
Industriële verhuizingen – Demontage – Sloopwerken – Transport – Asbestsanering – Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu
Advertentie-index DDM Demontage.....................................................................................................................................................................................................................................10 Deltavisie...................................................................................................................................................................................................................................................... 2 Hanze Development.....................................................................................................................................................................................................................Bijsluiter Hollander Techniek...................................................................................................................................................................................................................................22 Kiwa Inspecta Nederland........................................................................................................................................................................................................................10 MODELEC Data-Industrie.......................................................................................................................................................................................................................36 PennWell Corporation.............................................................................................................................................................................................................................35 Santon Circuit Breaker Services............................................................................................................................................................................................................22 WINGAS Benelux......................................................................................................................................................................................................................................10
WINGAS Energie voor winnaars.
Ook adverteren in Utilities Magazine? Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl
S E I T I UTIL
ER NU MM
ar t 02 - ma
20 18
• AC HT
TI EN DE
JA AR
GA NG
in omie en econ
e en giie log Techno
Zonder voldoende energie is het onmogelijk om op topniveau te presteren. WINGAS levert aardgas aan industriële bedrijven: snel, flexibel en voordelig. on Coaliti debat nergy New E uwt energie o rb e d n o ord is ieakko ring Energ oe in uitv rk e w vo o r -eisen es e NOx tallati Nieuw okins to s c te e ir d in
www.wingas.nl
ts
ufac
man
kt arkt mar enm ssen gass en ga er-- en er
at wat ,w e--, gie ergi ener de en de
.nl
tilities
www.u
rekening mee moet houden. Zo heeft G-gas een heel nauwe bandbreedte, wat doorgaans gunstig is voor het afstellen van branders. H-gas staat er om bekend dat het meer variatie kent
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Directoraat-generaal Energie, Telecom & Mededinging Projectdirectie Energie uitdagingen 2020
in de Wobbe-index. Een van de oplossingen om variaties in de Wobbe index
Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
te managen is het toepassen van een zogenaamd feed forward gas adaptief
Postadres Postbus 20401 2500 EK Den Haag
systeem dat de gaskwaliteit meet en
Overheidsidentificatienr 00000001003214369000
daarop de gastoevoer afstemt om de gas/luchtverhouding op de gewenste
T 070 379 8911 (algemeen) www.rijksoverheid.nl/ezk
Datum Betreft
waarde te houden. In andere gevallen is ook aanpassen van de brander, opnieuw afstellen van de brander, of het toepassen van een zuurstoftrimregeling voldoende. De aanpassingen die moeten worden gedaan zijn ook nog eens afhankelijk van de regeling van het gastoevoersysteem. Voor gasmotoren zijn andere aanpassingen nodig dan voor gasturbines of branders. Een bekend probleem dat gasmotoren kennen bij verschillen in gaskwaliteit zijn klopverschijnselen. Om het risico op klopverschijnselen bij overgang naar de H-gas band te beperken zijn verschillende oplossingsrichtingen mogelijk zoals het aanpassen van de compressieverhouding of het verlagen van het motorvermogen (de-raten). Beide oplossingen leveren prestatieverlies van de gasmotor op. Een andere oplossing is het vooraf actief te sturen op optimale motorprestaties via een gasadaptief
Uitfasering gebruik Groningengas door industrie ten behoeve van vermindering van de gasvraag
Uw kenmerk Bijlage(n)
Geachte Dit kabinet wil in deze kabinetsperiode de vraag naar laagcalorisch gas versneld verminderen. Deze wens is nadrukkelijk opgenomen in het regeerakkoord. Het verminderen van de vraag naar laagcalorisch gas is essentieel voor de vermindering van de gaswinning in Groningen. De recente aardbeving onderstreept deze ambitie nogmaals. Een belangrijke manier om de gaswinning te kunnen verminderen is het verlagen van de vraag naar laagcalorisch gas uit het Groningenveld. Nederlandse huishoudens zijn in hoge mate afhankelijk van laagcalorisch gas voor hun warmtevoorziening. Een brede transitieaanpak is nodig om de warmtevoorziening te verduurzamen en zodoende de behoefte aan gas te verminderen. Het kabinet zet hier actief en versneld op in, maar onderkent dat dit een traject is met een lange tijdshorizon. In aanvulling hierop zal het kabinet in gesprek treden met partners in het buitenland om mogelijkheden te verkennen om de omschakeling van het gebruik van laagcalorisch naar hoogcalorisch gas, die in deze landen reeds ingezet wordt, te versnellen. In Nederland wordt laagcalorisch gas behalve door huishoudens ook gebruikt door een beperkt aantal industriële grootverbruikers, waaronder uw bedrijf. Dit verbruik wil het kabinet in de komende periode versneld uitfaseren, zodat er uiterlijk in 2022 in principe geen industriële grootverbruikers meer zijn die nog Groningengas gebruiken. Voor mij is hierbij het uitgangspunt dat deze uitfasering onontkoombaar is, maar dat de wijze waarop dit het beste vormgegeven kan worden per bedrijf kan verschillen. Hiervoor bestaan in mijn optiek grofweg twee routes, ofwel verduurzaming van de energievoorziening dan wel omschakeling van het gebruik van laag- naar hoogcalorisch gas. Idealiter zou direct ingezet worden op verduurzaming in het kader van de klimaat- en energietransitie, maar indien dit op korte termijn om wat voor reden niet mogelijk is, zal er ombouw plaats moeten vinden. gezamenlijke afspraken over de stappen die u kunt zetten om uw gebruik van Mijn ministerie zal op korte termijn contact met u opnemen om hierover in Groningengas op korte termijn uit te faseren. gesprek te gaan. Ik vertrouw op uw constructieve houding om te komen tot gezamenlijke afspraken over de stappen die u kunt zetten om uw gebruik van Hoogachtend, Groningengas op korte termijn uit te faseren.
Directoraat-generaal Energie, Telecom & Mededinging Projectdirectie Energie Directoraat-generaal uitdagingen 2020 Energie, Telecom & Mededinging Projectdirectie Energie uitdagingen 2020
Pagina 1 van 2
Hoogachtend, Eric Wiebes Minister van Economische Zaken en Klimaat Eric Wiebes Minister van Economische Zaken en Klimaat
regelsysteem om zodoende een brede range aan toekomstige (duurzame)
beïnvloeden ook het rendement. Dat
stikstofbijmenging, maar dat is altijd
gassen te kunnen accommoderen.
kan uiteraard vervelende consequen-
duurder dan puur H-gas inzetten in
Wie overgaat op H-gas zal in ieder
ties hebben voor de systemen die van
daarop afgestemde installaties.
geval de brandstoftoevoer opnieuw
zo’n installatie afhankelijk zijn, maar
Natuurlijk zijn veel installaties technisch
moeten afstellen of de branderrege-
ook voor het economisch rendement
nog niet afgeschreven en zouden nog
ling aanpassen. Tijdens de ombouw
van zo’n installatie.’
jaren vooruit kunnen. De energietransi-
moet er worden gestreefd naar
tie is echter al in volle gang en aan
kosteneffectieve oplossingen om het
Toekomstbestendig
de horizon gloren dan ook duurzame
huidige veiligheidsniveau en emissies
Desondanks denkt Kiewiet dat de indu-
alternatieven voor fossiele brandstof-
te handhaven en daarnaast behoud
striële gebruikers er toch niet aan ont-
fen zoals biogas en waterstofgas.
van prestaties van installaties te garan-
komen hun installaties om te bouwen.
Biogas heeft ook een andere samen-
deren. Inpassing van nieuwe gassen
‘Nederland heeft een redelijk geïso-
stelling dan Groningengas en waterstof
kan een verandering van de verbran-
leerde positie waar het Groningengas
heeft ook zijn eigen uitdagingen. Het
dingseigenschappen tot gevolg heb-
betreft. De rest van de wereld is inge-
zou dan ook goed zijn om in de inves-
ben, wat tot ongewenste effecten kan
steld op H-gas en zelfs België gaat mas-
teringsoverwegingen ook deze nieuwe
leiden op het verbrandingsgedrag van
saal over op het hoogcalorische gas.
transitiebrandstoffen mee te nemen.
onder andere bestaande industriële
We kunnen ons dan ook niet in lengte
Voor de hogetemperatuurwarmte zijn
branders, zoals toename van de CO-
van dagen vasthouden aan laagcalo-
nu eenmaal weinig duurzame alterna-
en NOx-emissie en instabiele verbran-
risch gas. Natuurlijk kan de calorische
Pagina 2 van 2 tieven voorhanden. Hier zou waterstof
ding. Wisselingen in de Wobbe-index
waarde van H-gas worden verlaagd met
een grote rol kunnen spelen.
Pagina 2 van 2
•
UTILITIES 11 nr. 3 - mei 2018
Technologie & innovatie PLASTIC ETEND ENZYM Wetenschappers ontwikkelden een enzym dat polyethyleentereftalaat (PET) kan verteren en zo een mogelijke oplossing kan bieden voor een van 's werelds grootste milieuprobleem: de plastic soep. De ontdekking zou kunnen resulteren in een recyclingoplossing voor miljoenen
tonnen PET-flessen, die momenteel honderden jaren in het milieu aanwezig zijn. De onderzoekers deden hun ontdekking toen ze PETase, een natuurlijk enzym, onderzochten dat waarschijnlijk geëvolueerd is in een afvalrecyclingcentrum in Japan. Bacteriën gebruiken de enzymen om het PETafval af te breken. Professor John McGeehan van de Universiteit van Portsmouth en Dr. Gregg Beckham van NREL bestudeerden de kristalstructuur van PETase en gebruikten deze 3D-informatie om de werking van het enzym te achterhalen. Tijdens deze studie ontwikkelden ze per ongeluk een enzym dat nog beter is in het afbreken van het plastic dan de in de natuur geëvolueerde variant. Hoewel de verbetering niet heel groot is, weten de onderzoekers nu wel hoe ze de enzymen nog beter hun werk kunnen laten doen. De
wetenschappers werken nu aan het verder verbeteren van het enzym om het industrieel te kunnen gebruiken om plastics in een fractie van de tijd af te breken. De basis van het succes ligt bij een nieuwe elektronenmicroscoop, een zogenaamde synchronotron, waarmee zelfs atomen kunnen worden gezien. Dit doet de zogenaamde Diamond Light Source met behulp van röntgenstralen die tien miljard keer helderder zijn dan de zon. Professor McGeehan: ‘Het kunnen zien van de innerlijke werking van deze biologische katalysator verschafte ons de blauwdrukken voor een sneller en efficiënter enzym.’ McGeehan hoopt dan ook in de toekomst ook andere plastics te kunnen afbreken. Dan wordt het wellicht ook mogelijk om de afbraakproducten weer in te zetten om nieuwe plastics te produceren..
BATTERIJ MET SILICIUM ANODE ECN spin-out LeydenJar Techno-logies heeft een kapitaalinjectie ontvangen van in totaal ruim 1,5 miljoen euro. Hiermee kan LeydenJar zijn vinding – een batterij op basis van een siliciumanode in plaats van grafiet – verder ontwikkelen. De verbeterde Lithium Ion batterij kan tot vijftig procent meer energie opslaan, wat een revolutie zou betekenen voor onder meer de verdere ontwikkeling van draadloze technologie en de elektrische auto. De industrie keek al lange tijd naar silicium als vervanging voor grafiet. Maar silicium heeft één groot probleem: het materiaal zet sterk uit bij het laden, en krimpt weer bij ontladen waardoor het broos wordt en breekt. Dit maakte silicium onbruikbaar als anodemateriaal. Slechts heel kleine hoeveelheden silicium konden in het grafiet worden bijgemengd.
12 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
LeydenJar heeft het krimpen en zwellen van het silicium volledig weten op te vangen door de anode een specifieke poreuze structuur te geven, waardoor het werkt als een spons. Deze vinding komt voort uit het zonnecelonderzoek van ECN. Het bijbehorende plasmaproces dat ECN ontwikkelde, biedt de mogelijkheid om zulke anodes in massaproductie te maken. Het op deze manier geproduceerde
pure siliciummateriaal is het afgelopen jaar getest in knoopcellen. De resultaten zijn dusdanig veelbelovend dat er vanuit de markt veel interesse is om het materiaal te testen. LeydenJar won bijvoorbeeld de door BMW georganiseerde Startup Challenge, een competitie voor innovatieve startups die een bijdrage leveren aan het vormgeven van de toekomstige wereldwijde mobiliteit.
MANGAAN CATHODE VERVANGT
FLUISTERGALERIJ
KOBALT
MAAKT ZONNECEL
Wellicht moeten de onderzoekers van het Amerikaanse Berkeley eens overleggen met die van LeydenJar Technologies (zie batterij met slimme anode). Want waar LeydenJar zich richt op verbetering van de anode, kijken de Amerikanen juist naar de kathode. Die kathode in lithium-ion batterijen bevat namelijk tot nog toe grote hoeveelheden kobalt, dat rede-
lijk kostbaar is en bijna alleen in de Kongo wordt gedolven, onder erbarmelijke omstandigheden. Kobalt is vanwege zijn stabiliteit zeer goed in te zetten als kathodemateriaal. De gelaagde structuur van een kathode zou met het gebruik van andere materialen instorten zodra de lithium anodes naar de anode worden getrokken. Tot nog toe dan, want Gerbrand Ceder en zijn medewetenschappers vonden een oplossing door de gelaagde structuur van de kathode te vervangen door zogenaamde ongestructureerde rotszouten. En de eerste kandidaat heeft zich al aangekondigd: mangaan, een veel voorkomend element dat bijvoorbeeld ook in de staalindustrie wordt gebruikt. Door een techniek toe te passen die fluordopen word genoemd, lukte het de onderzoekers een grote hoeveelheid mangaan in een kathode te proppen waardoor deze een hoge energiedichtheid kreeg. Daarmee bereikten de kathodes een opslagcapaciteit van duizend wattuur per kilo, waar de gemiddelde lithium-ion batterij blijft steken op de vijfhonderd tot zevenhonderd wattuur per kilo. De grootste ontdekking is volgens de onderzoekers de nieuwe productiewijze van kathodes, waardoor veel meer chemische elementen kunnen worden omgevormd tot kathode.
EFFICIËNTER Onderzoeker van het Amerikaanse National Institute of Standards and Technology (NIST) ontwikkelden een nieuw soort coating voor zonnecellen die ervoor zorgt dat ze twintig procent meer zonlicht opvangen. De coating bestaat uit duizenden kleine glazen kraaltjes, honderd keer kleiner dan een haar, waar het zonlicht omheen wordt geleid. Het principe van deze techniek is ook te vinden in de Sint Pauls kathedraal in Londen. In deze zogenaamde fluistergalerij, een ronde kamer, kan iemand aan de ene kant van de kamer gefluister van iemand aan de andere kant verstaan. Dit principe kan ook worden gebruikt om zonlicht langer vast te houden in een zonnecel en zo meer om te zetten in elektriciteit. Uiteindelijk zakt het licht door de coating en wordt daarna door een gallium arsenide zonnecel omgezet in elektriciteit. Maar de coating zou ook op minder efficiënte zon-pv materialen kunnen worden aangebracht.
GAS EENVOUDIGER OPSLAAN MET MOF’S Gas laat zich niet eenvoudig temmen. De energiedichtheid van vloeibare benzine en diesel is veel groter waardoor aardgas of waterstof als transportbrandstof nog steeds minder aantrekkelijk is. Chris Wilmer van de Universiteit van Pittsburg onderzocht de inzet van zogenaamde metal organic frameworks (MOF’s) om gas te temmen. Normaal gesproken blijven de moleculen bewegen en hoe harder het gas wordt gecomprimeerd, hoe heter het wordt waardoor de druk toe-
neemt. Om de hoge druk te weerstaan worden gastanks daarom zeer zwaar uitgevoerd. MOF’s blijken deze eigen-
schap te temmen, helemaal als de individuele metaalorganische raamwerken aan elkaar worden gekoppeld. Het voldoet volgens de wetenschapper om de binnenzijde van een tank met een dergelijke laag te bedekken om het gecomprimeerde gas af te koelen en drukopbouw te voorkomen. Daarmee wordt het rijden op aardgas een stuk aantrekkelijker. Wilmer beweert dat een gastank dezelfde hoeveelheid gas kan bevatten met een kwart minder druk, wat resulteert in een lichtere tank.
UTILITIES 13 nr. 3 - mei 2018
WATER INNOVATOR OF THE YEAR
Subsidie moet circulaire economie vlottrekken Het winnen van de Water Innovator of the Year-verkiezing is voor de betrokken partners van het Phario-project een eer, maar zeker geen kroon op het werk. Het werk is namelijk nog lang niet klaar. De pilot demonstreerde dat het mogelijk is om bio-PHA, een biologisch afbreekbaar kunststof, te produceren uit rioolslib. Om de technologie echt maatschappelijke meerwaarde te geven, is opschaling nodig naar een proefinstallatie en uiteindelijk een full scale fabriek.
14 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
Z
oals bij veel van dit soort innovatieve technologieën, worstelt men
met de noodzakelijke stappen naar volwassenheid. De belofte van een waardevol en duurzaam alternatief voor kunststoffen op fossiele basis is echter te groot om de handdoek in de ring te werpen. En dus grijpt het team rondom de Phario-techniek de titel Water Innovator of the Year 2018 aan om de drempels naar een circulaire watersector te adresseren en waar mogelijk te slechten. We vroegen een aantal partijen met circulaire ambities en reeds behaalde successen naar hun ervaringen.
Politieke ondersteuning Theo Schots is bestuurslid van de fractie bedrijven van Waterschap Brabantse Delta en zeer betrokken bij de totstandkoming van het Phario-
subsidie krijgt, zou vergroening van
project. ‘We staan momenteel op
afvalwaterbehandeling ook financieel
een moeilijk punt in het project’, zegt
kunnen worden ondersteund. Wellicht
Schots. ‘Het technische bewijs is gele-
zijn burgers ook bereid meer te betalen
verd dat we PHA uit afvalwater kunnen
voor duurzaam afvalwaterbeheer, maar
produceren, maar we moeten nog wel
dan moeten we daar wel ruimte voor
bewijzen dat dit ook op grotere schaal
krijgen.
mogelijk is. We zullen dus nog een
Een soepelere regelgeving helpt de
pilotinstallatie moeten bouwen voordat
weg naar volwassenheidsfase te ver-
kan worden geïnvesteerd in een full
snellen zonder rekening hoeven te
scale-installatie. Het duale in deze ont-
houden met verouderde regels die de
wikkeling is dat een waterschap niet op
circulaire economie in de weg zitten.
de wereld is om plastic te produceren,
Als die belemmeringen zijn weggeno-
maar de belofte van duurzame PHA
men, helpt dat ons ook bij het zoeken
productie uit afvalproducten te mooi is
naar marktpartijen die het bio-PHA wil-
om te laten lopen. Als de rijksoverheid
len produceren en kunststofproducen-
dan ook serieus werk wil maken van
ten die het plastic kunnen afzetten.
de circulaire economie, iets wat ze wel pretendeert, zal ze ook met stimule-
Harmonisering
rende maatregelen moeten komen.’
ook gericht op de Rijksoverheid, maar
Schots heeft daarvoor twee dingen
tegelijkertijd hebben de waterschap-
nodig van politiek Den Haag: finan-
pen zich gecommitteerd aan diverse
ciële ondersteuning en de nodige
klimaatafspraken. We voelen ons
aanpassingen in het afvalstoffenbe-
daarmee verplicht daar waar mogelijk
sluit en de levensmiddelenwetgeving.
de klimaatvoetafdruk te verkleinen. De
‘Waterschappen zijn in principe auto-
Unie van Waterschappen bemoeit zich
noom in bestuur en financiering, maar
dan ook actief met de Europese wet-
baseren de waterschapsbelasting met
en regelgeving rondom de circulaire
name op de taken van droge voeten
economie om deze te harmoniseren en
en schoon water. De klimaatopgave
om drempels op macroniveau weg te
is daar weliswaar een afgeleide van,
nemen.’
maar hoort niet tot de kerntaken. Het
Schots ziet in ieder geval nog wel
is dan ook de vraag of we die rekening
ruimte om ook de pilot te kunnen
bij de burgers uit ons verzorgingsge-
faciliteren en deels financieel te onder-
bied kunnen neerleggen of dat we dit
steunen. ‘Hoe goed de resultaten ook
socialiseren. Net als groene stroom
zijn van de eerste verkenningen: de
De blik is dan
UTILITIES 15 nr. 3 - mei 2018
eerste vijf jaar zal PHA nog geen geld
tegenwoordigers van de verschillende
af en daarmee bijvoorbeeld ook de
opleveren. We hebben gewoon tijd
gemeentes bij elkaar gaan zitten om
eventuele grondstoffen voor bioplas-
nodig om een volwassen product en
de gezamenlijke doelen vast te stellen..
tics. Je moet dus oppassen om op
navenante afzetmarkt te krijgen. Als wij
Uitgangspunt was om gezamenlijk
één technologie en één grondstof in
het niet doen, doet niemand het. Het
als gemeenten zoveel mogelijk eco-
te zetten. Gelukkig kunnen wij grond-
zou zonde zijn als daarmee een poten-
nomische en ecologische waarde te
stoffen en technologie combineren.
tieel hoogwaardig circulair product
halen uit het huisafval. Het feit dat de
GFT is immers ook een rijke bron van koolwaterstoffen en kunnen we net zo
De kunst is om de keten zo in te richten dat je eenvoudig combinaties kunt maken en kunt kiezen voor de hoogste toegevoegde waarde.
goed vergisten als slib. Of opwerken
zou sneuvelen. Wij gaan dus door en
gemeenten samenwerkten en garant
Kunststoffen staan hoger in de waar-
hopen dat er marktpartijen zijn die wil-
stonden voor de investeringen van het
deketen dan biogas, maar niet alle rest-
len aanhaken.’
bedrijf, heeft eveneens bijgedragen
stromen zijn geschikt voor bioplastic.
aan de succesvolle business die HVC
In een keten kan je eerst de hoogste
Samenwerken Een van de
sinds de oprichting wist op te bouwen.
waarde uit de afvalstromen halen en
partijen die bijdragen aan Phario is
Alleen samen kun je als gemeenten
aan het einde alsnog de laatste resten
HVC. Het duurzame afval- en ener-
een moderne installatie zoals die van
te verbranden.’
giebedrijf maakte in 1995 van de
HVC succesvol exploiteren.
De opschaling van Phario ziet Kuijten
nood een deugd toen een aantal
De beperkingen van een semi-
nog niet gebeuren zonder publieke
Noord-Hollandse gemeentes voor de
overheidsbedrijf zit volgens Kuijten
bemoeienis. ‘De technologie is nog te
uitdaging kwam te staan om geen afval
dan ook met name in de hoofden van
pril om door een commerciële partij te
meer te storten, maar te verbranden.
mensen. ‘Wij hebben de afgelopen
worden opgepikt. De publieke partijen
In plaats van de twee bestaande kleine
jaren gemerkt dat de samenwerkin-
zouden dan ook de ruimte moeten
installaties uit te breiden, besloot men
gen voor het oprapen liggen. Of die
krijgen om ook de volgende fase te
de stromen te bundelen en samen
schappelijke verantwoordelijkheid en
financieren. Het voordeel van het
te werken in een moderne afvalener-
publieke taken. Ook bewegen we mee
grote aantal ketenpartners rondom de
giecentrale (HVC). Directeur Chris
met marktontwikkelingen. We merken
technologie is dat de risico’s over vele
Kuijten ziet in deze prille samenwerking
bijvoorbeeld dat de afvalwaterstromen
partijen zijn verdeeld.’
de kiem van de duurzame koers die
terugvallen omdat de industrie inves-
het bedrijf sindsdien vaart. ‘Sinds de
teert in afvalwaterbeperkende maatre-
Alginaat Een deelnemer aan de
oprichting van HVC is een aantal ver-
gelen. Daarmee nemen de slibstromen
Water Innovator of the Year-verkie-
tot bioplastic. De kunst is om de keten zo in te richten dat je eenvoudig combinaties kunt maken en kunt kiezen voor de hoogste toegevoegde waarde.
Vorig jaar produceerde het Phario-consortium één kilo PHA. Inmiddels is een keur aan producten bedacht rondom het bioafbreekbare plastic, zoals: visitekaarthouders, urnen, festivalmunten en vislood.
16 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
zing van 2017 is het project van het
het echt een kritische massa bereikt.
de toepassing van ALE is ChainCraft
Nationaal Alginaat Onderzoeks-
Roeleveld geeft aan dat het eigenlijk
partner in deze intermediaire rol voor
programma (NAOP) van STOWA,
twee innovaties zijn die geïntegreerd
ALE. Dit soort partijen zijn een soort
waarin alginaat inmiddels is omge-
en gelijktijdig moeten verlopen. De ene
supermarkt voor duurzame grondstof-
doopt naar de wetenschappelijke
innovatie betreft de extractie van ALE
fen uit afvalstromen die de stromen
termalginate-like exopolymers (ALE). De
uit korrelslib en de andere innovatie
bundelen en vercommercialiseren. Je
productie van dat biopolymeer staat al
is het op de markt brengen van een
hebt intermediairs nodig om schaal-
wat verder in de ontwikkelketen en rea-
nieuwe grondstof. Roeleveld: ‘De kracht
grootte te krijgen, maar ook om zaken
liseert waterschap Rijn en IJssel in 2019
van beide innovaties zit met name in het
uit handen te nemen, zoals verdere
de eerste fabriek die ALE gaat winnen
uitgebreide netwerk dat zich inmiddels
productontwikkeling, contractafspra-
uit restwater van twee zuivelfabrieken
heeft gevormd rondom de technologie.
ken en allerhande juridische verplich-
van FrieslandCampina in Zutphen.
De zeer intensieve samenwerking tus-
tingen.’
Samen met een andere fabriek die
sen RHDHV en de TU Delft, maar ook
Roeleveld wil toch ook meegeven dat
later in Epe wordt gerealiseerd door
met waterschappen, kennisinstituten,
een deel van het succes van ALE te
waterschap Vallei en Veluwe, produ-
aannemers enzovoorts zorgt ervoor
danken is aan de visie en het lef van
ceren de fabrieken straks jaarlijks zo’n
dat meerdere partijen de technologie
de waterschappen Rijn en IJssel en
duizend ton ALE. Directeur Business
adopteren en verder brengen. Als ik één
Vallei Veluwe, die hun nek uit durven
Development & Innovations Paul
tip kan geven, dan is het om een verge-
te steken. ‘Natuurlijk wil de burger dat
Roeleveld van Royal HaskoningDHV
lijkbaar netwerk samen te stellen met
zijn verontreinigingsheffing goed wordt
denkt dat het biopolymeer dat de
betrouwbare partijen die hun expertise
besteed, maar de grenzen daarvan zijn
Nereda® korrelslibreactoren produceren
willen inzetten zonder daar direct zelf
wel rekbaar. De waterschappen heb-
momenteel een voorsprong heeft op
gewin uit te willen halen. De TU Delft
ben ook de circulaire grondstoffenak-
de propositie van PHA. De voorsprong
heeft bijvoorbeeld niet alleen een rol
koorden getekend en zullen de daad bij
die ALE heeft volgens Roeleveld, is
gespeeld bij de extractieprocessen voor
het woord moeten voegen. Natuurlijk
dat ’de Nereda-korrelslibreactor al een
ALE, maar ook gekeken naar zijn unieke
zou het helpen als de rijksoverheid ook
groot aantal voordelen op het gebied
eigenschappen en toepassingen in bij-
een duit in het zakje doet. Het zou toch
van afvalwaterzuivering heeft en de
voorbeeld de beton- en papierindustrie.
vreemd zijn als, met het doel om in
productie van ALE daarbij een soort
Als dat ook kan worden gevonden voor
2050 een circulaire economie te heb-
extraatje is. Bijkomend voordeel is dat
bio-PHA, hoeft het niet te concurreren
ben, een laagwaardig energieproject
ALE iets afwijkt van alginaat uit zeewier
met commercieel verkrijgbare PHA.
wel SDE+ subsidie kan ontvangen, terwijl het hoogwaardigere alternatief op
en unieke eigenschappen heeft die gunstig uitpakken voor een reeks van
Hoogwaardig
toepassingen.’
partijen die een intermediaire rol kun-
met de brancheorganisatie Envaqua
De Nereda-technologie heeft een lange
nen spelen tussen producent (in deze
bezig om de vraagstukken rondom de
weg afgelegd voordat de innovatie als
het waterschap) en afnemer. Aqua
biobased economie op de Rijksagenda
exportproduct kon worden ingezet.
Minerals is daar een goed voorbeeld
te krijgen en daar hoort een SDE+ ach-
ALE zal nog moeten opschalen voordat
van vanuit de drinkwatersector. Voor
tige ondersteuning zeker bij.’
Er zijn inmiddels
eigen benen moet staan. We zijn samen
•
UTILITIES 17 nr. 3 - mei 2018
WATERSTOF
De weg naar waterstof moet nu worden uitgestippeld Een van de schone alternatieven voor hogetemperatuurwarmte is de inzet van waterstof. Voordat het schone gas echter grootschalig kan worden ingezet, zijn er nog wel wat technische en organisatorische hobbels te nemen. Een marktonderzoek van TKI Nieuw Gas leverde een aantal inzichten op: De klimaatdoelen kunnen worden gehaald met waterstof, maar dan moet wel nu worden begonnen met de inzet van grijze, blauwe en groene waterstof.
18 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
D
ankzij de versnelde afbouw van de
er nog wel heel wat duurzame opwek-
voor het zware transport en de indu-
productie uit het Groningenveld
capaciteit bijkomen. Het zou immers
strie voor hoge temperatuurwarmte
en de opdracht voor de Nederlandse
contraproductief zijn als waterstof via
en hun grondstoffen. Beide routes
industrie om zijn CO2-uitstoot drastisch
elektrolyse wordt geproduceerd met
ontwikkelen levert een aantrekkelijkere
te beperken, staat waterstof weer vol
elektriciteit uit kolencentrales. Als we
schaalgrootte op voor investeringen en
in de belangstelling. De industrie heeft
op dit moment elektriciteit van het net
helpt bij het creëren van draagvlak bij
een aantal opties om hogetempera-
zouden omzetten in waterstof, levert dit
het publiek en de industrie. Hoe dan
tuurwarmte op te wekken zonder fos-
nog steeds een CO2-emissie van vijfhon-
ook zullen beide sectoren eerst volop
siele brandstoffen en daar is waterstof
derd gram per kilowattuur. Dan is op dit
verschillende routes moeten demon-
een belangrijk deel van. Ook voor de
moment reforming van aardgas, eventu-
streren. Bovendien zal volop moeten
duurzame productie van chemische
eel met CCS, zinvoller.
worden ingezet om waterstofconversie aantrekkelijker te maken. Momenteel
producten zoals ammoniak is waterstof onmisbaar. Voordat de industriële groot-
Infrastructuur Gigler hamert er
is binnen de Topsector Energie al een
verbruikers echter massaal zullen over-
op dat vooral moet worden gekeken
bedrag gereserveerd van 3,8 miljoen
stappen van aardgas naar waterstofgas
naar de systeemrol van waterstof in het
euro en daar komt waarschijnlijk nog
zullen er nog technische en organisato-
totale energiesysteem. ‘Als we de totale
twee miljoen euro bij in het najaar. Er zal
rische belemmeringen moeten worden
energiebehoefte van de industrie en de
meer nodig zijn om echte doorbraken te
weggenomen. Het TKI Nieuw Gas
mobiliteit met waterstof zouden moeten
forceren. AkzoNobel onderzoekt samen
publiceerde onlangs zijn contouren van
afdekken, hebben we 170 gigawatt
met Gasunie de bouw van een twintig
een routekaart waterstof om de kansen
aan windcapaciteit nodig, dan zou de
megawatt elektrolyser. Dat is een grote
en bedreigingen te benoemen en zowel
Noordzee te klein zijn. Het is dan ook
investering en we kunnen meer investe-
de industrie als de energie- en transport-
reëler dat we in de toekomst een deel
ringen in de komende jaren verwachten.
sector voor te bereiden op de nabije en
van dat waterstof zelf produceren en
Schaalgrootte zegt niet alles: er zal tege-
verre toekomst. Jörg Gigler is een van
een deel importeren. Hoe die duurzame
lijkertijd op innovatietrajecten moeten
de auteurs van het rapport en realist
energie importeren en distribueren,
worden ingezet voor de zoektocht naar
waar het gaat om de inzet van waterstof:
is ook een vraag die we snel moeten
fundamenteel nieuwe processen en
‘Waterstof kan een grote rol spelen in
beantwoorden. De huidige gasinfra-
materialen.’
de industriële energietransitie, maar
structuur zou namelijk redelijk eenvou-
het tijdspad naar een echt duurzame
dig kunnen worden gebruikt voor het
Keuzes Naast technische en soci-
waterstofeconomie duurt nog wel tien
transport van waterstof. GTS en DNV GL
ale innovatie, ziet Gigler ook nog wel
tot vijftien jaar. Dat wil overigens niet
hebben een onderzoek uitgevoerd naar
wat meta issues die de we met elkaar
zeggen dat de industrie en de overheid
het huidige Nederlandse net en zagen in
bespreekbaar moeten maken: ‘Voordat
dan maar moet blijven afwachten. Als
het net geen grote showstoppers.
je echte systeemkeuzes kunt maken,
we nu ervaring opdoen met de produc-
zullen we het eerst eens moeten zijn
tie, transport en inzet van waterstof in
Doorbraken De industrie zal zich
over hoeveel windcapaciteit op zee er
industriële processen, kan de industrie
sowieso de komende jaren moeten
in de komende jaren gaat komen. Maar
geleidelijk zijn processen aanpassen aan
aanpassen aan het gasaanbod omdat
ook keuzes moeten maken rondom
CO2-vrije alternatieven.’
G-gas de komende jaren wordt uit-
de instandhouding van de huidige
gefaseerd. Het zou voor veel partijen
gas assets en eventuele toekomstige
Meer capaciteit Grootste uitda-
verstandig zijn om dat moment aan te
investeringen daarin. De industrie zal
ging tot nog toe is dat de beschikbare
grijpen om naar de verdere toekomst te
ook zijn keuzes moeten maken. Zo is
hoeveelheid duurzame waterstof
kijken. Er zijn immers alternatieven voor
biomassa of biogas een alternatief voor
beperkt is. Gigler: ‘Natuurlijk kan je via
aardgas. ‘Als industriële gebruikers toch
de opwekking van hogetemperatuur-
steamreforming waterstof produce-
overstappen op H-gas, komt voor hen
warmte maar als de chemische industrie
ren uit aardgas, maar daarmee wordt
ook het gebruik van waterstof dichter-
minder fossiele brandstoffen als grond-
het wel duurder dan aardgas. Grijze
bij’, zegt Gigler. ‘We moeten er echter
stof wil inzetten, zal ze naar alternatieve
waterstof is in sommige productie-
wel voor waken dat waterstof niet als
koolstofbronnen moeten uitkijken waar
processen onmisbaar, maar als CO2-
vlucht naar voren wordt aangewend.
biomassa ook zeer geschikt voor is. Hoe
emissiereductie het doel is, zullen we
De waterstofmarkt is immers nog niet
eerder we een richting kiezen, hoe beter
zorgvuldige keuzes moeten maken.
volwassen genoeg om de uitfasering
we geld, tijd en middelen kunnen inzet-
Blauwe waterstof, waarbij de CO2 wordt
van het Groningenveld volledig op te
ten om die routes gericht te versnel-
afgevangen en opgeslagen, dan wel
vangen. Op korte termijn kunnen de
len. Als we nu beginnen met pilots en
hergebruikt, is een stap in de goede
sectortafels van het klimaatakkoord die
demonstratieprojecten, kunnen we de
richting. Uiteindelijk zou het doel moe-
zich bezig houden met respectievelijk
komende jaren gebruiken om de tech-
ten zijn om duurzaam geproduceerde
Industrie en mobiliteit een interessante
nologie tot wasdom te laten en op te
elektriciteit om te zetten in duurzame
rol spelen in de toekomst van waterstof.
schalen zodat we er over een jaar of tien
waterstof. Voordat het zover is, moet
De mobiliteitssector zoekt alternatieven
klaar voor zijn.’
•
UTILITIES 19 nr. 3 - mei 2018
BIOMASSA
FrieslandCampina Balkbrug krijgt stoom uit biomassa Dat biomassa, een verzamelnaam van uiteenlopende stromen van organische oorsprong, wordt ingezet door industriĂŤle verbruikers, is een open deur intrappen. Iets anders is het als de volledige energie-inhoud tot biostoom wordt verwerkt. Dat doen de gebr. Brouwer in Balkbrug met hun biostoomcentrale. Sinds november 2017 levert deze centrale als enige in Nederland alle stoom aan de kaasfabriek van het vlakbij gelegen FrieslandCampina.
20 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
Tekst: Tseard Zoethout
B
egonnen als transport- en fouragehandel door Albert Brouwer in
1973, heeft de firma zich in de loop der tijd steeds meer toegelegd op groenprojecten op en langs auto- en spoorwegen. In 1988 zette de firma, vlak over de grens bij Enschede, haar Duitse evenknie M.s.e. Mulchservice in Gronau op. Na de eeuwwisseling begon zich echter de vraag op te dringen waar de firma met al dat snoeiafval uit de bermen heen moest. Paul en Henk Brouwer, opvolgers van Albert, beten zich erin vast om een nuttige bestemming te vinden. Hadden ze geweten dat het traject hen ruim zes jaar ging kosten, dan zouden ze nog wel een keer
aan toe. Aanvankelijk zochten we rich-
Veenendaal’, zegt hij. ‘Op ons bedrij-
achter hun oren krabben.
ting stro verbranding. Met stro hadden
venterrein Katingerveld draait sinds
‘Sinds 2010 hebben we vrijwel alle
de broers, vanuit hun fouragebedrijf,
vorige herfst een stoomturbine van tien
mogelijkheden de revue laten passe-
immers veel ervaring en ook internatio-
megawatt thermisch en 1,1 megawatt
ren’, zegt Paul Brouwer. ‘Subsidies zijn
nale contacten. Met BTG en andere par-
elektrisch bij meer dan achthonderd
aangevraagd en ook toegekend; en
tijen zijn toen bezoeken aan installaties
graden Celsius die jaarlijks twintigdui-
BTG uit Enschede voerde een haalbaar-
in Denemarken en Duitsland gebracht.
zend à 25 duizend ton houtsnippers
heidsonderzoek uit. Vervolgens ontwik-
Uiteindelijk hebben de broers, zowel
volautomatisch vanuit een vijftien meter
kelden we een businessplan op basis
wegens de kosten als beschikbaarheid,
hoge opslagketel kan verstouwen.
van onderzoek en de ervaringen die we
voor alleen houtsnippers gekozen. Ook
Afhankelijk van de vraag naar stoom van
samen met Countus, accountantskan-
speelden opslag en verbrandingseigen-
FrieslandCampina leveren we meer of
toor uit Zwolle, op onze reizen hebben
schappen een rol. Wat ze goed hebben
minder stroom aan het net. Het op peil
opgedaan. Uiteindelijk kwamen we voor
opgepakt, zijn de brandstofvoorziening
houden van druk, ruim dertien bar, is
de biomassa-installatie terecht bij de
en levering van warmte in de vorm
voor onze afnemer belangrijker dan dat
Belgische fabrikant Vyncke, marktleider
van stoom. De studie liet zien dat dit
we meer elektriciteit op het net zetten.
op dit gebied.’
kritische factoren waren. Met een ste-
Wij leveren de fabriek volcontinu, dat
vige installatie van ruim tien megawatt
wil zeggen 24/7 gedurende het hele
thermisch, ruime opslagcapaciteit en
jaar, voldoende stoom voor hun proces-
Haalbaarheidsonderzoek In 2011 voerden BTG en Stimuland, een onafhankelijke stichting die een brugfunctie tussen beleidsmakers en agrarische firma’s vervult, in opdracht van de provincie Overijssel het haalbaarheids-
Met een installatie van ruim tien megawatt thermisch, ruime opslagcapaciteit en voldoende grip op de aanvoer van houtsnippers werkt de installatie op rolletjes.
onderzoek Multi-fuel bio-energieopwekking uit hout en stro uit. Doelstelling van
voldoende grip op de aanvoer van hout-
sen. Dat gebeurt met een rendement
de provincie is namelijk twintig procent
snippers uit hun eigen werkzaamheden
van 85 à negentig procent.’
duurzame energie in 2023, en een bio-
kan het ook niet anders dan dat de wer-
Volgens Henk Brouwer die het van
massacentrale vervult daar een belang-
king van de installatie op rolletjes gaat’,
Willigenburg overneemt, draait de
rijke rol in. Toen al richtte de aandacht
aldus Feil.
installatie vanaf het moment van opstarten tot op heden als ‘een tierelier’. ‘De
zich op het industrieterrein in Balkbrug, tussen Zwolle en Hoogeveen. Frans Feil,
Opstart De installatie om hout-
opstart is probleemloos verlopen, alles
coördinator van het bio-energiecluster
snippers in stoom om te zetten, staat
klopte vanaf het begin en is ook bin-
Oost-Nederland en senior consultant
op 450 meter van de fabriek van
nen budget gebleven. Dat kan alleen
bij BTG, licht het onderzoek toe. De
FrieslandCampina. Transmissieverliezen
maar als je alles van tevoren goed
studie stond overigens onder leiding
zijn zodoende te verwaarlozen. Bert
met elkaar afstemt. Wel, we hadden
van Douwe van der Berg, hoofd van de
Willigenburg, projectleider voor de
de tijd’, zegt Brouwer met gevoel voor
consultancy afdeling bij BTG.
biostoominstallatie, haakt in op Paul
understatement, ‘en zitten bovendien
‘Het onderzoek was breed van opzet.
Brouwers’ woorden. ‘Vyncke heeft al
vlak naast elkaar zodat we snel kunnen
Vrijwel alle conversiemethoden werden
een aantal installaties op biomassa
bijsturen. Over de voorraad maken we
in kaart gebracht, van verbranding en
in ons land gerealiseerd, onder meer
ons geen zorgen: we hebben meer dan
vergassing tot WKK en stoomproductie
voor stadsverwarming in Utrecht en
voldoende ruimte op ons eigen bedrij-
UTILITIES 21 nr. 3 - mei 2018
“ BIJ SANTON KRIJG IK RUIMTE VOOR PERSOONLIJKE ONTWIKKELING!” BEN JE OOK OP ZOEK NAAR EEN INNOVATIEVE WERKOMGEVING? Santon biedt ruimte aan engineers, projectmanagers, internationaal service engineers en commercieel talent. Kijk voor meer informatie op één van onze websites.
Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam +31(0)10 283 26 00 pz@santonswitchgear.com
www.santoncbs.com www.santonswitchgear.com
Samen werken aan duurzaamheid
Hernieuwbare energievoorzieningen Middenspanning installaties Gebouwgebonden installaties
Hollander Techniek realiseerde voor de Biocentrale Balkbrug alle gebouwgebonden installaties. Zowel op elektrotechnisch gebied als op werktuigbouwkundig vlak leverde Hollander Techniek de oplossingen. Meer informatie? Kijk op www.hollandertechniek.nl
venterrein om de houtsnippers voor
fabriek van Balkbrug niet alleen duur-
en dergelijke jaren in beslag heeft
een half jaar op te slaan. De snippers
zaam geworden maar ook nog eens
genomen. Toen eenmaal de kogel door
worden via transportbanden volauto-
circulair. Nuhn licht desgevraagd toe:
de kerk was, ging het echter ook snel.
matisch in de ketel gestort.’
‘vrijkomend water bij het indampen van
Samenwerking hangt immers sterk af
Ook de biostoominstallatie is met opzet
de wei wordt door ons opnieuw voor
van met wie je samenwerkt. Nu kunnen
groter gedimensioneerd dan om alleen
reiniging gebruikt. De stoom zit in een
we voor een groot aantal jaren, tenzij
aan de warmtevraag van de nabijge-
gesloten circuit. Bij het gebruik van de
zich majeure veranderingen als uitbrei-
legen kaasfabriek te voldoen. Henk
stoom condenseert deze tot water dat
ding of vervanging voordoen, met de
Brouwer: ‘Voor een optimale prestatie
we naar de biostoomcentrale afvoeren
biostoomcentrale vooruit.’
van de state-of-the-art stoomturbine
dat door de firma Brouwer wordt gezui-
‘We doen het goed of we doen het
drogen we de Petfood, in zelfstandig
verd en weer wordt hergebruikt voor
niet’, is het uitgangspunt van het fami-
bedrijf, bij een temperatuur van tachtig
productie van de stoom.’
liebedrijf uit Overijssel. ‘Dat betekent dat we aan de strengste milieueisen
à negentig graden. Ook is het mogelijk om bij die temperatuur een warmtenet
Duurzame winst Over de inves-
voldoen’, licht Henk Brouwer, een van
voor het hele dorp Balkbrug, met circa
teringen willen beide partijen, zowel de
de broers, toe. ‘Zo zorgen filters, zuigers
vierduizend inwoners, aan te leggen.
Brouwers als FrieslandCampina, niet
en stofdoeken ervoor dat de lucht uit de
Concrete plannen zijn daarvoor in de
veel kwijt. ‘Voor ons telt niet de ROI
schoorsteen zuiver schoon is. Hoewel
maak. Mochten die plannen slagen, dan
maar de winst qua duurzaamheid. De
particuliere investeerders met ons mee-
loopt het rendement van de biostoom-
biostoom nemen we voor een periode
doen en we financiële ondersteuning
centrale van 85 op naar de 95 procent.’
van minimaal tien jaar tegen een markt-
vanuit het provinciale energiefonds
conforme prijs van Brouwer af. Op die
hebben gekregen, dragen we het groot-
Processen Alle stoom van
manier besparen we elk jaar zo’n 5,5
ste deel van de risico’s en investering,
Brouwers’ centrale gaat dus naar de
miljoen kuub gas, overeenkomend met
meer dan tien miljoen euro, zelf. Via de
kaasfabriek van FrieslandCampina, bijna
13.500 ton vermeden CO2-uitstoot.
SDE regeling en ons langjarig contract
een halve kilometer verderop. Daar
Het hele complex past ook uitstekend
met FrieslandCampina zullen we dat
wordt het volgens plantmanager Remco
binnen route 2020, de strategie van
zeker terugverdienen’, besluit hij.
Nuhn en projectleider Frits Linde
FrieslandCampina om duurzaam te
gebruikt voor drie processen: reiniging
groeien en onze CO2 uitstoot gelijktijdig
BIOSTOOMCENTRALE
van de installatie, indampen van de wei
te verminderen’, zegt Nuhn. ‘Wel hou-
Stoomturbine: capaciteit tien mega-
en pasteurisatie van de melk. ‘Voor ons
den we een van de oude gasketels als
watt (thermisch) en 1,15 megawatt
is het van belang dat de wei door mid-
back-up aan, voor het onwaarschijnlijke
(elektrisch)
del van stoom wordt ingedampt, zegt
geval dat er iets mis mag gaan’, vult
Leverancier turbine: Vyncke /
Nuhn, ‘en tot een stroopachtige massa
Linde aan.
Harelbeke (België)
indikt.’ Linde vult aan: ‘De wei komt met
Nuhn en Linde benadrukken dat de
Brandstof: 20.000 à 25.000 ton
vijftig kuub per uur aan, wordt onder
installatie vanaf de eerste dag boven
houtsnippers per jaar
druk ingedampt en verlaat als stroop
verwachting draait. ‘Binnen een week,
Besparing: 5,5 miljoen ton aardgas-
bij achttien kuub per uur de fabriek om
nadat de kleppen open werden gezet,
equivalenten
naar onze andere vestigingen te gaan.
waren we op stoom’, zegt Nuhn. ‘Dit
CO2 reductie: 13.500 ton per jaar
Daar is zo’n vijf tot zes ton stoom voor
project is vooral een succes geworden
Gebouwgebonden installaties:
nodig, de resterende drie ton wordt
door de inzet van de firma Brouwer. Die
Hollander Techniek
voor reiniging en pasteurisatie gebruikt.’
heeft de uitvoering zorgvuldig voorbe-
Realisatie gebouw: Houtman
Dankzij de biostoomcentrale van
reid. Het was een ingewikkeld traject
(lokale aannemer)
Brouwer zijn alle processen in de kaas-
dat door alle vergunningen, subsidies
•
UTILITIES 23 nr. 3 - mei 2018
GROEN GAS
Combinatie meststoffen en groen gas maakt businesscase sluitend Hoewel Nederland zich lijkt op te maken om het gasgebruik af te bouwen, wordt de groen gasmarkt steeds volwassener. Stercore zet mestoverschotten om in hoogwaardige meststoffen ĂŠn groen gas en kan op die manier jaarlijks twintig miljoen kuub groen gas produceren. Daarmee lost het bedrijf niet alleen het mestoverschot op, maar ook verschaling van landbouwgrond. Gas is in deze businesscase maar een bijproduct, maar wel een waardevolle.
24 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
M
et de snelle afbouw van de pro-
maken of onderhouden. Overigens valt
wijze de laatste mogelijke geurcompo-
ductie van het Groningenveld
de vervuiling erg mee, met name omdat
nenten worden afgevangen zodat de
ontstaat een uitdaging voor de
er dankzij de gebruikte katalysator geen
lucht nagenoeg geurloos het bedrijf
Nederlandse gasvoorziening. De vee-
teer ontstaat. Bijkomend voordeel daar-
verlaat. Door het specifieke ontwerp
teeltsector kent zijn eigen uitdagingen
van is dat de gasproductie veel hoger is
van de fabriek en de industriële lucht-
met allerhande quota die de gevolgen
dan bij veel vergelijkbare vergassings-
zuiveringsinstallatie in combinatie
van mestoverschotten moeten beper-
technieken.
met het Bio-filter is er absoluut geen sprake van enige vorm van geurbe-
ken. Hans Jansen, gepokt en gemazeld in de mestverwerking, maakte een
Drogen Grootste uitdaging in het
lasting stelt Jansen. ‘Het hele proces
kort rekensommetje en kwam tot de
proces is misschien wel het medium
verloopt inpandig’, de vrachtwagens
conclusie dat beide problemen in één
zelf: mest. ‘We voeden de installatie met
worden binnen gelost en de gassen en
keer konden worden opgelost. De
droge, stapelbare mest’, zegt Jansen.
het fijnstof worden volledig afgevan-
plannen van Stercore, waar Jansen
‘Doordat we de mest vergassen, kun-
gen. Het hele ontwerp heeft als doel
-samen met zijn compagnon Kusters
nen we veel soorten mest, van diverse
zoveel mogelijk waarde te halen uit de
als technische directeur- de leiding aan
kwaliteit als grondstof gebruiken. Iets
meststoffen, dus zorgen we ervoor
geeft, om twintig miljoen kuub groen
wat in een co-vergister op deze wijze
dat niets de lucht ingaat. We houden
gas te produceren, zijn dan ook ambi-
niet mogelijk zou zijn. We laden de
bijvoorbeeld ook nog CO2 over, dat we
tieus, maar zeker niet onhaalbaar. De
installatie dus zowel met mest van
aan kassen kunnen leveren net als het
crux zit hem in het produceren van het
koeien, varkens en kippen, ook fipronil
deel van de warmte dat we niet zelf
veel hoogwaardigere fosfaathoudende
mest is mogelijk, maar bijvoorbeeld
gebruiken.’
koolstof, dat als meststof wordt ver-
ook digestaat uit de co-vergisters. Aan
handelt op de wereldmarkt. Groengas
de voorkant kozen we daarom voor
Veestapel Jansen is dan ook zeer
van aardgaskwaliteit is het tweede pro-
robuuste technieken uit de landbouw
positief over de toekomst van Stercore.
duct, dat tegen redelijk lage kosten zijn
die niet snel zullen vastlopen. De sta-
Helemaal omdat de fabriek niet alleen
weg kan vinden naar de eindgebruiker.
pelbare mest bevat nog zo’n zeventig
waardevolle producten maakt uit mest,
Inmiddels zijn de vergunningsaanvra-
tot vijftig procent vocht, dus zullen we
maar ook omdat het daarmee een
gen ingediend voor een eerste fabriek
het eerst door een droogtunnel moeten
deel van het mestprobleem aanpakt.
in Emmen, vlakbij industrieterrein
leiden voordat het de vergasser ingaat.
‘De Europese nitraatrichtlijn beperkt
Emmtec. Als die worden goedgekeurd, kan Stercore eind 2018 beginnen met bouwen. Een tweede vergunningsaanvraag voor de regio Havelte zal binnenkort worden ingediend.
Robuust In 2017 produceerden
In 2017 produceerden alle vergistingsinstallaties in Nederland samen zo’n 95 miljoen kubieke meter groen gas. De installatie van Stercore zou daar in één klap twintig procent aan toevoegen.
alle vergistingsinstallaties in Nederland samen zo’n 95 miljoen kubieke meter
Bij dit proces komt ammoniak vrij, wat
boeren in de hoeveelheden stikstof en
groen gas. De installatie van Stercore
normaal gesproken wordt gewassen
fosfaat die ze mogen produceren. De
zou daar in één klap twintig procent
met een horizontale luchtwasser. Alleen
boeren kampen momenteel met een
aan toevoegen. En de plannen voor een
behalen dit soort systemen in negen
fosfaatoverschot van 6,5 miljoen kilo
tweede installatie liggen inmiddels ook
van de tien gevallen de hoge rende-
en zijn daarom in sommige gevallen
al op de plank. Jansen: ‘De technieken
menten niet. Vandaar dat wij bewust
verplicht hun veestapel te verkleinen.
die we gebruiken zijn in principe van de
hebben gekozen voor een industriële
Deze fabriek alleen al haalt vier miljoen
plank te kopen. Vooral de combinatie
tegenstroom ammoniumwasser die
kilo uit de markt. En de bouwplannen
van technieken en het gebruik van een
de ammoniak van de vijf tunnels kan
voor een volgende liggen al klaar.’
katalysator die langere koolstofketens
verwijderen. We zetten daar twee van
afbreekt, bepaalt het succes van de
in, zodat alle tunnels ruim kunnen wor-
Hoogwaardig Grootste troef van
installatie. We gebruiken bijvoorbeeld
den behandeld. Het voordroogsysteem
Stercore blijft echter de hoogwaardige
de vergassingsreactoren die in een
is zelfvoorzienend dankzij het endo-
meststof dat het bedrijf wil afzetten in
andere industrie al tientallen jaren wordt
therme proces, waarbij de vrijgekomen
de landbouwmarkt. Jansen: ‘We heb-
toegepast om op hoge temperatuur
warmte herbruikbaar is en ook het
ben al jaren ervaring met systemen
gecontamineerde grond te reinigen.
proceswater wordt binnen het systeem
die mest in 24 uur kunnen omzetten
Door een achttal van deze reactoren
volledig hergebruikt.’
in compost. Iedereen zei dat we dit
parallel te plaatsen, maken we het
niet voor elkaar kregen, maar we heb-
systeem een stuk robuuster en onder-
Geur Nadat de lucht is ontdaan
ben bewezen organische meststoffen
houdsvriendelijker omdat we altijd een
van ammoniak wordt deze naar het
op economische en milieuvriendelijke
reactor kunnen afschakelen en schoon-
Biofilter geleid waar op biologische
wijze te kunnen produceren. Eenzelfde
UTILITIES 25 nr. 3 - mei 2018
Adsensys adv anc ed
sen sor sys tem s
Welkom bi j Utilit ies
Dr uk Flo w Da uw pu nt
Niv ea u An aly se
Vanaf 2017 is de website van Utilities nieuws vind een stuk aant en over wate rekkelijker r, energie en Ook de Nieu geworden. (industriële) wsbrief heef U kunt hier gassen voor t een facelift dagelijks kunt vinden de industrië ondergaan. en voor de le grootverb We hopen diepgang een ruikers. dat u uw dage abonnement lijkse nieuws 1 neemt up nog sneller het vakblad Utilities. Veel leesplezier.
Slimme met er kan bijn a zes keer verbruik aang te hoog even
In 2016 gem iddeld 21 minuten geen stroom
Bepaalde elekt
ronische ener giemeters kunn een tot wel en 582 procent te hoog verb ruik aangeven. Dat blijkt uit onderzoek van de Universiteit Twente in sam enwerking met Hogeschool de van Amsterda m. UT-hoogl Frank Leferink eraa aarr schat dat at in de mete a rkasten van zeker 750.000 nederlandse huishoudens meter is geïn een stalleerd die potentieel foute meterstanden kan weergeve n.
Huishoudens
en zakelijke gebruikers vorig jaar gem hadden iddeld 21 minu ten geen stroo gevolg van m als een storing. Dat is 17 proc dan het vijfja ent korter arlijks gemidde lde. e. Gasstorin zorgden ervo gen or dat een huish ouden in 2016 gemiddeld 58 seconden geen gas had.
qua Nederla nd Vakbeurs en de oleringsVakd agen komen er weer n!
Het platform Het Utilities platform brengt de (hogere) management functies bij elkaar die verantwoordelijkheid hebben omtrent de grote hoeveelheden gas, water en (duurzame) energie die door de organisatie stromen. Het platform belicht journalistiek en onafhankelijk nieuws, trends en innovaties. Actuele onderwerpen worden uitgediept en het uitgebreide netwerk dient voor kennisdeling en inspiratie.
1, 22 & 23 maart 2017 vinden Aqu a Nederland ringsVakdag Vakbeurs en en weer plaa ts in Evenem entenhal Gor îVan vuil naa inchem met r schoonìì. De vakbeurs als centraal behandeling kenmerkt zich , watermanag als de vakb ement en wate eurs voor ale Waterte rtechnologie chnologie Wee en maakt dee k. Toevoeging l uit van de stratieterrein en voo r 2017 zijn een en een îmu st seeï inno groot vatie route. ch registreren voor uw bezo ek? Bezoek enementenh onze website: al.nl/aquario -go
Dat gebeurt o.a. via verschillende media die nauw met elkaar zijn verbonden. Vakblad Utilities (acht edities per jaar), de website www.utilities.nl (dagelijkse updates) en de nieuwsbrief die twee keer in de maand wordt verzonden.
iciteitslevera nciers op een elijk
kerheid van elekt
riciteit in oten, heeft TenneT een se hoogspan ningsverbindin g nuari is een deel van de ord en Krim pen aan den enomen. Giste ren is ook het Marconistraat en Ommoord cht. De hele 22 kilometer in gebruik.
events
Gasdistributi enet krijg
Liander heef
t grondsto fpaspoort
t in samenwe rking met productiefacili teit AVK Plas tics, Kiwa Tech en AVK Nede nology rland een form at voor een Grondstofpas poort ontwikkel d.
Thema’s magazine 2018: februari Waterketens (beurzen: Aqua Nederland – Maintenance/Pumps&Valves A’werp) maart Energie-inkoop – Asset Management (beurzen Maintenance Gorinchem - Stocexpo) mei Schoon gas en biomassa juni Watertechnologie en innovatie augustus Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren (beurs: WOTS) september Energietechnologie en –inkoop (beurs: Vakbeurs Energie) oktober Stoom en ketelwaterbehandeling december Energie en waterinfrastructuur
Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met Arthur Middendorp van Jetvertising, telefoon (070) 399 00 00, e-mail arthur@jetvertising.nl
uitdaging zagen we in de omzetting van
Emmtec De eerste installatie die
tweede vergunningsaanvraag in voor
mest naar koolstof. In de koolstof die wij
Stercore bouwt, staat niet voor niets in
een fabriek in Havelte, vlakbij Meppel.
produceren zitten fosfaten en andere
de buurt van Emmtec. ‘Het biobased
‘We kunnen de energievraag van bedrij-
mineralen die verschraalde bodems
carbon vindt zijn weg wel naar de eind-
ven helpen vergroenen, maar dan op
verrijken. Veel landen kampen met
gebruiker en het gas bieden wij liever
voorwaarde dat die bedrijven ook par-
verschraling en gebruiken tot nog toe
direct aan Emmtec aan. De handel in
ticiperen in de realisatie van een lokale
bijvoorbeeld biochar, verkoold hout, als
groengas en bijbehorende certificaten
fabriek. De kracht van de technologie
meststof. Dit product kost zo’n duizend
van oorsprong doet Stercore niet zelf:
zit met name in de ketenintegratie, dan
tot tweeduizend euro per ton, maar
hiervoor is met GasTerra een langdu-
zouden partijen ook de risico’s moeten
bevat weinig fosfaat en overige minera-
rige overeenkomst gesloten waarbij
delen. Die risico’s zijn niet eens zo heel
len. Ons product zet een afvalstof om in
investeerders ook gegarandeerd over
groot, mede omdat de businesscase
eenzelfde soort koolstof waar ook nog
de certificaten kunnen beschikken.
gunstiger is dan die van vergisting,
eens voedingselementen zitten die vrij
Ook overtollige warmte zouden we
waar digestaat overblijft dat moeilijk
beschikbaar zijn voor de planten. Ons
aan Emmtec kunnen leveren. Emmtec
te verwerken is. Wij kunnen zelfs dat
businessmodel is dan ook voor twee-
heeft een gasverbruik van twaalfdui-
digestaat gebruiken om het om te
derde gebaseerd op de productie van
zend kubieke meter per uur. Onze
zetten naar nog eens extra gas en bio-
dit koolstofproduct. Maar in het vergas-
installatie kan zo’n drieduizend kubieke
based carbon. Met een toenemende
singsproces dat wij gebruiken voor de
meter gas per uur produceren, wat
schaalgrootte en een volwassen markt
productie ervan, blijft ook gas over als
betekent dat het gasverbruik daar met
kunnen we naar verwachting binnen vijf
product. Dit gas gaat vervolgens naar
25 procent vergroent.’
jaar zonder SDE-subsidie produceren. Onze SDE+ subsidieaanvraag zal qua
Het businessmodel is dan ook tweederde gebaseerd op de productie van deze bio-based carbon en voor één derde op de productie van groen gas.
subsidiehoogte per kuub geproduceerd
een methanisatie-installatie die er gas
Bij de ontwikkeling van de innovatieve
mest, weet Jansen. ‘Wij kunnen in onze
van Groningen-kwaliteit van maakt. Het
installatie kreeg de starter onder-
eerste installatie straks per jaar onge-
businessmodel is dan ook tweederde
steuning van onder andere GasTerra,
veer 180 duizend ton ‘droge’ mest, als
gebaseerd op de productie van deze
Gasunie New Energy, DNV-GL, New
tachtig procent droge stof berekend,
bio-based carbon en voor één derde
Energy Coalition, EnTranCe, Rendo en
verwerken. Je kunt dus tientallen fabrie-
op de productie van groen gas. Dat er
Meilof Smilde. Bovendien ontving het
ken neerzetten waar veel rendement
vraag naar onze hoogwaardige mest-
een subsidie van de provincie Drenthe.
uit te halen is. Theoretisch gesproken
groengas vanaf aanvang al duidelijk lager liggen dan het gangbare niveau. In Nederland hebben we jaarlijks zo’n 18,5 miljoen ton aan stapelbare droge
zou je via onze methode jaarlijks bijna
stof is, weten we al. Hoewel de fabriek nog moet worden gebouwd, hebben de
Participeren Jansen wil graag
twee miljard kubieke meter groen gas
eerste afnemers zich al gemeld en is
snel meerdere van dit soort fabrieken
kunnen produceren. De grondstof die
25 procent van de verwachte productie
verspreid over het land neerzetten.
je daarvoor nodig hebt, wordt elke dag
in 2020 al verkocht.’
Binnenkort dient hij dan ook een
vers gemaakt.’
•
UTILITIES 27 nr. 3 - mei 2018
Product & oplossing ZONNEPANEEL VOOR NEDERLANDS KLIMAAT Solarwatt heeft een zonnepaneel ontwikkeld dat beter func-
Met de PERC-technologie loopt de opbrengst van zonnepa-
tioneert bij weinig licht. Zo haalt het zonnepaneel ook op een
nelen dus op met de Nederlandse lichtinval. Goed nieuws,
bewolkte dag voldoende zonne-energie binnen. Dit maakt
want hoe meer energie er uit zonlicht wordt gehaald, hoe
het paneel zeer geschikt voor het Nederlandse klimaat.
beter. Voor mens, portemonnee en milieu. En om het nog
Een zonnepaneel dat ook goed functioneert bij bewolking,
zonniger te maken; er is een tweede voordeel. Over het
is gebouwd met PERC-cellen. Die zorgen voor een betere
algemeen gaan de prestaties van een zonnecel omlaag
doorstroming van energie waardoor er minder verloren gaat.
naarmate de cel warmer wordt, de energie wordt dan weer
Dat doen ze door elektronen de weg te wijzen. Vergelijk
omgezet in warmte. Bij glas-glas panelen is dat een ander
het maar met snelwegen vol invoegstroken en doorgetrok-
verhaal. Die houden de zonnecellen koeler en daarmee het
ken strepen. Door auto’s met dezelfde richting in dezelfde
rendement hoger.
baan te houden, stroomt alles de goede kant op. De PERC-
www.solarwatt.com
zonnecellen hebben niet-geleidende lijntjes aan de achterzijde met hetzelfde effect als zo’n doorgetrokken streep. De achterkant is trouwens ook gemaakt van glas, in plaats van het gebruikelijk kunststof. Dit beschermt de panelen tegen schadelijke invloeden van vocht en zuurstof. Een flinke portie bewolking is Nederlanders niet vreemd. Wolken werken als een natuurlijk filter van zonlicht. Kleuren met een korte golflengte worden tegengehouden en relatief veel kleuren met een langere golflengte mogen door. Rood is daar een voorbeeld van. Deze kleuren worden onderin de zonnecel opgevangen, En dat is nu juist het gebied waar PERC-zonnecellen het meeste rendement behalen.
VELD TABLET maximaal veertien uur. De tablet is in bijzonder geschikt voor inbedrijfstelling en onderhoud van veldinstrumenten met een digitale communicatie interface en stelt fabriekspersoneel in staat om eenvoudig het werk te documenteren en te beheren. Field Xpert SMT70 heeft een moderne, intuïtieve gebruikersinterface en biedt online updates op basis van een veilige, industriële standaard Microsoft Windows omgeving. De tablet biedt ondersteuning voor HART, PROFIBUS DP/PA, FOUNDATION Fieldbus, Modbus en de De Field Xpert SMT70 is een eenvoudig
het juiste stuurprogramma worden gela-
Endress+Hauser serviceprotocollen CDI,
te bedienen en aanraakgevoelige tablet
den en automatisch een verbinding met
ISS, IPC en PCP. De instrumenten kun-
die wordt geleverd met een uitgebreide
het instrument worden opgebouwd.
nen direct via een geschikte interface,
vooraf geïnstalleerde instrument biblio-
De nieuwe, krachtige industriële tablet
modem of intelligente gateway, worden
theek waarmee het vinden en installeren
pc voor instrument configuratie, Field
aangesloten. Dankzij de open integratie
van de juiste software componenten
Xpert SMT70 kan zowel in veilige als
technologie kunnen in de toekomst
niet meer nodig is. Een speciale functie
explosiegevaarlijke gebieden worden
overige protocollen eenvoudig worden
van de Field Xpert SMT70 is de ‘play
gebruikt. Het heeft een 11,6-inch
ondersteund.
knop’. Als deze wordt ingedrukt dan zal
scherm met een batterij levensduur van
www.nl.endress.com
28 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
LASTSCHEIDERS MET SITOR-ZEKERINGEN Siemens breidt haar serie
motoren. Bovendien beschikt de
3KF-zekeringlastscheiders uit met
nieuwe serie over een geoptimali-
versies die geschikt zijn voor Sitor-
seerde warmteafvoer. Hierdoor kun-
patronen voor bescherming van
nen zekeringlastscheiders met Sitor-
halfgeleiders. Zekeringlastscheiders
zekeringen ook bij hoge laststromen
worden gebruikt om elektrische appa-
worden gebruikt.
ratuur onder last veilig in en uit te
3KF-zekeringlastscheiders met zeke-
schakelen. Ze beschermen systemen
ringen voldoen aan alle vereisten van
in geval van kortsluiting en voorko-
een hoofdschakelaar, noodstopscha-
men gevaarlijke elektrische schokken,
kelaar of reparatieschakelaar. In geval
bijvoorbeeld tijdens onderhoudswerk-
van systeemdefecten beschermen
zaamheden. Vergeleken met zeke-
ze het personeel tegen elektrische
ringlastscheiders met NH-zekeringen
ongevallen en kunnen ze in cascade-
voerende onderdelen. Insteekbare
zijn de nieuwe uitvoeringen met
verdeelkasten voor netwerkscheiding
fasescheiders bieden bescherming
Sitor-zekeringen nog sneller. Dit voor-
worden gebruikt. Hangsloten voor het
tegen vlambogen. Een optimale zeke-
komt schade aan uiterst gevoelige
bedieningmechanisme aan de voor- of
ringenbewaking meldt doorgeslagen
elektronische componenten, bij-
zijkant beschermen tegen onbevoegd
zekeringen, zodat onmiddellijk kan
voorbeeld in frequentie-omvormers,
inschakelen. Klemafdekkingen voor-
worden ingegrepen.
UPS-systemen en soft starters voor
komen direct contact met spanning-
www.siemens.com
HST COMPRESSOR ZORGT VOOR OLIEVRIJE PERSLUCHT De BOGE’s High Speed Turbo compressoren produceren
Dit kan resulteren in een jaarlijkse energiebesparing van dertig
olievrije perslucht. De turbocompressoren zijn zo ontworpen
procent.
dat het aandrijfmechanisme niet hoeft te worden gesmeerd.
Het grote verschil in de werking van de HST ten opzichte van
Dit betekent dat er gegarandeerd honderd procent olievrije
standaard compressoren, zit hem in de zeer kleine permanent
perslucht wordt geproduceerd. Door slimme aanpassingen in
magneetmotor en de unieke aandrijfas met luchtlagering. De
het ontwerp ten opzichte van reguliere compressoren, is de
gebruikte permanent magneetmotoren zijn zeer klein, berei-
HST ook nog eens de helft compacter en één-derde lichter.
ken extreem hoge toerentallen met snelheden ver boven de 100.000 omwentelingen en imponeren met hun zeer hoge energiedichtheid. In tegenstelling tot magneet- of rollagers, is voor de as met luchtlager geen externe energie of brandstof nodig om hoge toerentallen te bereiken. hoge toerentallen te bereiken. De turbocompressor kan worden ingezet als basisbelastingof piekbelastingmachine en is leverbaar in vier vermogens tussen de 55 kW en 220 kW. De LPT150 (Low Pressure Turbo) is een turbocompressor die volgens hetzelfde principe werkt als de HST. www.boge.com
3D GEPRINTE ONDERDELEN STOOMTURBINE Siemens bereikte een indus-
AM-technologie om de weg vrij
triële mijlpaal op het
te maken voor meer flexibili-
gebied van Additive
teit in de productie en het
De 3D-geprinte delen zijn twee olieafdichtingsringen die worden gebruikt om olie gescheiden te houden van
Manufacturing
onderhoud van stoom-
stoom in de stoomturbine met behulp
(AM) met de eerste
turbinecomponenten.
van perslucht. De ringen worden geïn-
3D-geprinte metalen
Door gebruik te maken
stalleerd als vervangingsonderdelen op
van 3D-geprinte onder-
de SST-300 industriële stoomturbine
delen, verkort het bedrijf
die in de fabriek van JSW Steel Ltd. in
reserveonderdelen voor een industriële stoomturbine. Het bedrijf maakt gebruik van de modernste
de doorlooptijd van een revisie met wel veertig procent.
Salem, India, wordt gebruikt. www.siemens.com
UTILITIES 29 nr. 3 - mei 2018
ENERGIEWET
Gaat het ontwikkelaars van windparken op zee voor de wind? Een subsidieloze tender voor windpark Hollandse Kust Zuid en de toewijzing van drie nieuwe gebieden voor windparken vergroot de windcapaciteit in Nederland. Het Planbureau voor de Leefomgeving verwacht echter wel dat de groei van het totale opgestelde vermogen naar ĂŠĂŠn gigawatt per jaar het kabinet voor enkele uitdagingen zal stellen.
30 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
Sophie Dingenen, Robbert Berg, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP
De ontwikkelingen met betrekking
benodigde kabels aanleggen en de
Door het stellen van criteria beoogt de
tot windparken op zee zijn de afgelo-
aansluiting van het windpark realiseren
overheid meer zekerheid te verkrijgen
pen maand in een stroomversnelling
en tevens de uitvoering van het bodem-
dat de windparken zullen worden gere-
geraakt. Niet alleen kondigde minister
onderzoek bekostigen.
aliseerd. Let wel, het biedt de overheid echter geen garantie dat de windpar-
Wiebes onlangs aan dat Vattenfall de tender voor het windpark Hollandse
Wet windenergie op zee
Kust Zuid heeft gewonnen, middels een
Wet windenergie op zee (Wet WOZ)
subsidieloze bieding, ook kondigde het
bepaalt dat windparken op zee enkel
kabinet op 27 maart jl. aan drie nieuwe
mogen worden gebouwd op de daar-
Rangschikking Er zijn verschil-
gebieden in de Noordzee aan te wijzen
voor aangewezen locaties. De Minister
lende scenario’s opgenomen in het
voor de realisatie van windparken op
van Economische Zaken en Klimaat
wetsvoorstel om te bepalen aan wie
zee tussen 2024 en 2030. De nieuwe
wijst een locatie aan en deelt in het
de vergunning wordt verleend indien
parken zullen in totaal leiden tot een
kavelbesluit aan de deelnemers van
er meer dan één marktpartij bereid is
extra opbrengst van 7 gigawatt. De aan-
de tender onder andere mede welke
om een windpark zonder subsidie te
bestedingsprocedures van de nieuwe
tijdelijke maatregelen of voorzieningen
realiseren. De huidige Wet WOZ kent
parken zullen aanvangen in 2021.
dienen te worden genomen voor de
de mogelijkheid van de vergelijkende
verwezenlijking van het windpark. In
toets, waarbij aan de hand van vooraf
Subsidieloze tender
De
ken op zee ook daadwerkelijk zullen worden ontwikkeld.
het kavelbesluit wordt tevens een over-
bepaalde criteria de biedingen van de
dan gedacht heeft minister Wiebes
zicht opgenomen van de uitkomsten
diverse marktpartijen worden gerang-
van Economische Zaken en Klimaat
van onder andere meteorologische en
schikt. Op basis van het wetsvoorstel
bekendgemaakt dat het eerste sub-
bodemonderzoeken.
wordt de Minister van Economische
sidieloze windpark in Nederland zal
Op basis van de gegevens in het kavel-
Zaken en Klimaat de mogelijkheid gebo-
worden gerealiseerd. Vier partijen
besluit dienen de aanvragers van een
den om door middel van een ministe-
deden in december 2017 een aanvraag
vergunning op basis van de Wet WOZ
riële regeling voorafgaand aan iedere
voor het verkrijgen van een vergunning
tenminste aan te tonen dat de bouw en
tender (nieuwe) criteria te formuleren
zonder subsidie, te weten Vattenfall,
exploitatie van het windpark uitvoerbaar
op basis waarvan vergunningsaanvra-
Statoil, Innogy en consortium WitWind,
is, zowel technisch, economisch als
gen ten opzichte van elkaar kunnen
bestaande uit Van Oord, Eneco en een
financieel haalbaar is, dat er binnen vier
worden gerangschikt. Op deze manier
Sneller
dochtervennootschap van Mitsubishi. Het windpark Hollandse Kust Zuid zal goed zijn voor een opbrengst van tenminste 700 megawatt aan hernieuwbare elektriciteit. De subsidieloze realisatie van windpark Hollandse Kust Zuid is te danken aan
De subsidieloze realisatie van windpark Hollandse Kust Zuid is te danken aan de internationale kostendaling van de windturbine prijzen maar er wordt ook voorgesorteerd op sterk vernieuwde technologieën.
de gestage internationale kostendaling van onder andere de windturbine prij-
jaar gestart kan worden met de bouw
wordt aan de Minister de benodigde
zen maar er wordt ook voorgesorteerd
van het windpark en het windpark vol-
flexibiliteit geboden om aan aandachts-
op sterk vernieuwde technologieën.
doet aan de eisen zoals gesteld in het
punten die op dat moment actueel of
Na het winnen door EnBW en Ørsted
kavelbesluit.
het meest relevant zijn extra gewicht
(voormalig Dong Energy) van de sub-
Naast de bestaande vergunning met
toe te kennen. Hierbij kan gedacht wor-
sidieloze tender in Duitsland vorig jaar,
subsidie, zal de mogelijkheid worden
den aan aandachtspunten als natuur,
werd de kans op subsidieloze biedin-
opgenomen om de vergunning aan te
visserij, veiligheid of scheepvaart.
gen in Nederland al enige tijd mogelijk
vragen zonder subsidie. Op basis van
geacht. Hierbij dient wel de kantteke-
de huidige Wet WOZ wordt de ver-
Risico Naast de huidige mogelijkhe-
ning te worden gemaakt dat de Duitse
gunning gegund aan de partij die de
den van de vergelijkende toets, al dan
windparken enkele jaren later dan de
minste subsidie vraagt voor de bouw
niet in combinatie met het financiële
Nederlandse windparken operationeel
en exploitatie van het windpark. Het
bod, wordt tevens de procedure van
moeten zijn en dus meer kunnen profi-
wetsvoorstel strekkende tot wijziging
een veiling ingevoerd. Bij een veiling
teren van de technische vooruitgang en
van de Wet WOZ stelt tevens een pro-
wordt de vergunning verleend aan
daarmee kostenreductie.
cedure open voor het toekennen van
de aanbieder met het hoogste bod.
Voor de volledigheid dient echter te
de vergunning aan een partij zonder
Wanneer de Minister voor welke pro-
worden opgemerkt dat het windpark
subsidie. De wetgever zal voor de
cedure zal kiezen, blijft op basis van
Hollandse Kust Zuid niet geheel zon-
toekenning van de vergunning zonder
de huidige tekst van het wetsvoorstel
der subsidie zal worden gebouwd.
subsidie nadere criteria ontwikkelen
geheel onduidelijk. Een combinatie van
Netbeheerder Tennet zal immers op
waaraan de ontwikkelaar dient te
procedures is eveneens mogelijk, waar-
kosten van de belastingbetaler de
voldoen om in aanmerking te komen.
bij eerst een procedure tot vergunning-
UTILITIES 31 nr. 3 - mei 2018
verlening zonder subsidie wordt door-
Drie nieuwe windparken Het
vermogen naar één gigawatt per jaar
lopen en als deze niet tot het verlenen
kabinet is voornemens om tussen 2024
het kabinet voor enkele uitdagingen
van de vergunning leidt, er een proce-
en 2030 drie nieuwe windparken op zee
zal stellen. Zo kunnen er problemen
dure mét subsidie wordt ingelast. Indien
te realiseren. In 2021 zal het kabinet de
op het net ontstaan indien alle ener-
voor deze combinatie wordt gekozen
tenders openen voor de realisatie van
gie in de vorm van elektriciteit naar
dienen deelnemers voorafgaand aan
de nieuwe windparken. De opbrengst
het Nederlandse vasteland wordt
het indienen van de vergunningsaan-
van 7 gigawatt van de nieuw te reali-
getransporteerd. Minister Wiebes van
vraag een keuze te maken voor één van
seren windparken komt bovenop de
Economische Zaken en Klimaat heeft
beide procedures, waarbij het risico
reeds geplande opbrengst van 3,5
in het kader van de betaalbaarheid van
bestaat dat partijen een subsidieloze
gigawatt, waarmee de totale omvang
de windparken reeds opgemerkt dat
bieding in zullen dienen, in de hoop
van de windparken op zee circa 11,5
het bouwen van nieuwe windparken op zee enkel rendabel zal zijn indien
Minister Wiebes heeft opgemerkt dat het bouwen van nieuwe windparken op zee enkel rendabel zal zijn indien overaanbod aan elektriciteit kan worden voorkomen.
overaanbod aan elektriciteit kan worden voorkomen. Door een overaanbod zullen de elektriciteitsprijzen immers dalen, waardoor de rentabiliteit van windparken mogelijk zodanig zal afne-
dat de kosten voor de ontwikkeling van
gigawatt zal bedragen in 2030. De drie
men dat het subsidieloos realiseren van
windparken op zee verder zullen dalen,
locaties die het kabinet onlangs heeft
windparken onder druk zal komen te
zonder daadwerkelijk het park zonder
aangewezen zijn gelegen ten noorden
staan. Ook oplopende rentes brengen
subsidie te kunnen realiseren op het
van de Waddeneilanden, IJmuiden Ver
de verdienmodellen van windparken
moment van indienen, om zodoende te
en Hollandse Kust West. Op basis van
mogelijk in gevaar. Deze mogelijke kos-
voorkomen dat zij geheel niet in staat
de recentelijk gepresenteerde routekaart
tenverhogende ontwikkelingen stroken
zijn mee te kunnen dingen in het bie-
windenergie op zee 2030 zal allereerst
niet met het voornemen van Minister
dingsproces.
de tender voor het gebied Hollandse
Wiebes om windparken op zee volledig
Op basis van de huidige tekst van het
Kust West worden uitgeschreven. Het
subsidievrij te maken. Minister Wiebes
wetsvoorstel zal tevens de vaste realisa-
behoort tot de mogelijkheden om het
beoogt immers niet enkel de bouw en
tietermijn van vier jaar, te rekenen vanaf
tracé van de netaansluiting gedeeltelijk
exploitatie van windparken subsidievrij
de datum van de vergunning tot aan de
te kunnen combineren met het tracé van
te maken, maar tevens de aansluiting
start van de bouw van het windpark, uit
windpark Hollandse Kust Zuid, waardoor
van het windpark op het net, dat nu
de wet worden gehaald. Per tender zal
de kosten voor de ontwikkeling van het
nog gepaard gaat met een beperkte
er een specifieke termijn worden gege-
windpark in dit gebied mogelijk lager zul-
subsidiebijdrage, volledig subsidievrij te
ven die geschikt is voor het realiseren
len zijn dan de kosten van de parken in
kunnen realiseren.
van het windpark. De gedachte is wel
de overige nieuwe gebieden.
dat indien het windpark wordt aangesloten op een net op zee deze periode
Betaalbaarheid
blijft liggen tussen de drie en vijf jaren
voor de Leefomgeving verwacht dat
na vergunningverlening.
de groei van het totale opgestelde
32 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
Het Planbureau
•
Agenda Energy Tech Day! 24 mei Eindhoven www.managementproducties.com
Hét netwerkevent, voor 150+ experts, over de technologische ontwikkelingen op energiegebied vindt plaats op donderdag 24 mei. Ook u bent van harte welkom. In één middag bent u op de hoogte van de laatste ontwikkelingen. We gaan in op nieuwe technologieën & groeiende business kansen onder leiding van 3 deskundige dagvoorzitters:
Deltavisie 2018: Het nieuwe produceren 7 juni
We staan aan de vooravond van de vierde industriële revolutie. De combinatie van
Spijkenisse
slimme sensoren en enorme rekencapaciteit van computers zorgt er bijvoorbeeld voor
www.deltavisie 2018.nl
dat we enorm veel data beschikbaar krijgen en die op een waardevolle manier kunnen interpreteren. Toch is deze ontwikkeling niet een doel op zich. Industry 4.0 is vooral een middel om processen duurzamer, efficiënter en ook veiliger te kunnen doen. Ook verschillende andere innovatieve technologieën op het gebied van elektrificatie en nieuwe zienswijzen over bijvoorbeeld de omgang met grondstoffen en materialen leggen de basis voor ‘Het Nieuwe Produceren.’ Tijdens Deltavisie 2018 gaan we op zoek naar de kansen die vernieuwing biedt voor de procesindustrie.
Hansa Green Tour 5 - 9 juni Nederland-Duitsland-Denemarken www.hansagreentour.com
Van 5 – 9 juni 2018 vindt de 9e editie van de Hansa Green Tour plaats, de jaarlijkse internationale netwerktour voor duurzaamheidsprofessionals van Nederland naar Duitsland en Denemarken. Ook deze 9e editie rijden we weer met elektrische en/of alternatief aangedreven voertuigen (langs diverse interessante duurzame initiatieven en netwerkbijeenkomsten in de ‘Hansa’ regio in Noordwest Europa. De start is dit jaar op dinsdagavond in Amsterdam met een kickoff netwerkdiner. Woensdag 6 juni vertrekken we voor een route via Groningen, Bremen, Hamburg en Jardelund naar de eindbestemming het duurzame Deense eiland Æro. Onderweg bezoeken we onder anderen het Blue Skies Festival in Groningen, de grootste batterij van Europa gebouwd door Eneco ism Mitsubishi, rijden we met de nieuwste elektrische auto’s en gaan we varen met de nieuwe elektrische veerboot van Æro.
14 juni
Nationale CO2 Conferentie 2018
De CO2-uitstoot in Nederland moet in 2030 met 49 procent zijn teruggedrongen ten
LantarenVenster, Rotterdam
opzichte van 1990. De plannen zijn ambitieus, hoe gaan we deze doelstelling halen?
www.managementproducties.com
Op welke innovaties zal de industrie in moeten zetten en hoe gaat het verdienmodel er uit zien?
Electrify Europe 19 - 21 juni Wenen www.electrify-europe.com
Electrify Europe is 's werelds eerste evenement dat zich richt op de convergentie tussen de energieproducenten en netbeheerders. Speerpunten voor de conferentie en tentoontstelling zijn digitalisering, decarbonisatie, decentralisatie en elektrificatie.
Vakbeurs Energie 2018 9 - 11 oktober
Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform gericht op duurzame energieopwekking en
Brabanthallen Den Bosch
energiebesparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen, live demonstraties en
www.energievakbeurs.nl
waardevolle contacten. Binnen Vakbeurs Energie is een specifiek platform ingericht: Energie & Industrie. Dit platform krijgt een eigen inhoudelijk programma en aparte presentaties op de beursvloer.
Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl
Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl
UTILITIES 33 nr. 3 - mei 2018
In het volgende nummer UTILITIES 4 VERSCHIJNT IN JUNI
Thema: Watertechnologie en innovatie
Concentratie en hergebruik afvalwater
Zero Brine Afvalwater wordt steeds vaker weer
Corrosie onder isolatie
Op 1 mei 2018 start het onderzoek
terug in het proces gebracht als koel-
Isolatie is zowel een potentiële red-
naar de concentratie en het hergebruik
of proceswater. Enige nadeel van deze
der als sluipend gevaar voor veel
van afvalwater onder de naam CoRe.
zero liquid discharge-werkwijze is dat
industriële processen. Thermische
Het concept CoRe Water staat voor
het water op den duur veel zouten,
isolatie voorkomt temperatuurverlies
een sterk vernieuwende aanpak van de
ofwel brijn bevat. Onlangs startte een
en bespaart daarmee miljoenen euro’s
behandeling van afvalwater, en beoogt
Europees initiatief onder de naam Zero
aan energie. Toch deinzen veel plant-
hergebruik van water en waardevolle
Brine waar een aantal onderzoekscen-
managers terug voor het isoleren van
grondstoffen te bewerkstelligen, emis-
tra en industriële waterbedrijven kijken
hun assets omdat ze bang zijn dat ze
sies van broeikasgassen te verminde-
of er nog nuttige producten kunnen
niet snel genoeg kunnen ingrijpen bij
ren, de emissie van geneesmiddelen
worden gewonnen uit het afvalpro-
calamiteiten en voor eventuele verbor-
sterk te reduceren en een modulaire
duct. Want naast zouten, bevat het
gen corrosievorming. Inmiddels zijn er
bouwwijze te stimuleren.
restproduct ook magnesium, warmte
steeds meer mogelijkheden om cor-
en uiteraard schoon water.
rosie onder isolatie te voorkomen of vroegtijds op te sporen.
Thema's 2018 5 Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren
Adverteren in deze thema's?
6 Energietechnologie en -inkoop – Beurs Energie 2018 7 Stoom en ketelwaterbehandeling 8 Energie en waterinfra
Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl
34 UTILITIES
nr. 3 - mei 2018
BROUGHT TO YOU BY POWER-GEN & DISTRIBUTECH
Register by for savings on visitor conference delegate rates Visit the registration page on www.electrify-europe.com to find out more
19 -21 • JUNE • 2018 MESSE WIEN | VIENNA | AUSTRIA
DISCOVER THE TECHNOLOGIES THAT ARE CHANGING THE ELECTRICITY INDUSTRY WHO WILL YOU MEET? Thousands of innovators and thought-leaders
WHAT WILL YOU LEARN? How the latest trends and technologies affect you
WHY SHOULD YOU ATTEND? To be inspired to evolve and adapt your business
Get inspired and energized at Electrify Europe with free to attend presentation arenas, thought provoking keynote, plenary and conference sessions plus unrivalled networking opportunities on the busy exhibition floor. For further information please visit www.electrify-europe.com
Legal & Regulatory Foundation Partner:
Owned and Produced by:
Presented by:
Scientific Research Partner:
www.moxa.com
IndustriĂŤle netwerken zijn een specialisme; wij zijn die specialisten. De Moxa industriĂŤle netwerkoplossingen zijn ontworpen voor de meest kritische toepassingen, waarbij betrouwbaarheid in een 24/7 productie omgeving centraal staat. Een applicatie specifiek netwerkontwerp en configuratie zijn hiervoor van het allergrootste belang. Wij weten hoe en zijn ervan overtuigd dat uw kennis van procesautomatisering en ons netwerkspecialisme tot niets anders kan leiden dan gezamenlijk succes.
www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl