Utilities 5

UTILITIES NUMMER 05 - september 2015 • ZESTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Aardgasvoorraden krijgen strategischere rol Warmte opwekken met gas én elektriciteit Groter bereik van groen gas

www.utilities.nl

& industrie

6, 7 en 8 oktober 2015 Brabanthallen, Den Bosch

Hét platform voor duurzame energieopwekking en energiebesparing in de industrie

Op Energie & Industrie ervaart u een wereld aan inspiratie en mogelijkheden, van inkoop tot techniek en van regelgeving tot management.

Bekijk de nieuwste oplossingen, neem deel aan interactieve lezingen en live demonstraties en doe waardevolle contacten op.

Registreer direct voor gratis toegang via www.energievakbeurs.nl

Gespecialiseerde congressen, lezingen en workshops, o.a.: • FME Industrial Morning • VVM – FedEC-TEG Debat over het Energieprestatiekeur (EPK) • Minisymposium Gas Inkoop 2015 – 2020 • Seminar ‘Financiering van de Energietransitie’ Awards: • Energie Professional 2015

•

Energie Talent 2015

Co-locatie: • Energie & Gebouw • Ecomobiel, vakbeurs voor duurzame mobiliteit Bijdragen van o.a.: • RVO.nl • Topsector Energie • FME • Stoomplatform • TNO • EU • ABN Amro • Passief Bouwen • Holland Solar • NWEA • FedEC • Ministerie van Economische Zaken • Ministerie van Infrastructuur & Milieu 300 toonaangevende exposanten!

www.energievakbeurs.nl

i n h o u d

V E R D E R Groen gas booster vergroot bereik biogas

Hergebruik restwarmte

21

Afvalverwerker Attero produceert in de zomer meer groen gas dan het op het lokale net kan afzetten. Door het gas te comprimeren tot een druk van veertig bar om het vervolgens in te voeden om het regionale netwerk van Gasunie. Daarmee wordt het bereik van het gas vergroot en neemt het aantal gebruikers dat van het gas gebruik kan maken volgens pilot-partner Enexis toe met 17.000 huishoudens.

Kerncentrale Doel kan noodstroom krijgen 26

Na de tsunami in het Japanse Fukushima en de daaropvolgende meltdown van de kerncentrale, werden de regels voor alle kerncentrales verscherpt. Één van de voorwaarden was dat de centrales zo moesten worden ingericht dat de hulpdiensten een noodstroomvoorziening konden aansluiten. Santon Switch Gear paste bij kerncentrale Doel de motorcontrolesystemen aan met behulp van een 3D-printer.

10

We kunnen vier keer zoveel doen met de energie die we al gebruiken of we hebben vier keer zo weinig energie nodig als we slimmer met restwarmte omgaan. Dat blijkt uit promotieonderzoek van planoloog Ferry Kann van Rijksuniversiteit Groningen.

In Rotterdam worden al grote stappen gemaakt: restwarmte, reststoom en CO2 van de industrie in Rotterdam worden gebruikt voor de verwarming van stedelijke gebieden, in de industrie zelf en in de glastuinbouw.

Strategische aardgasvoorraden

16

Het imago van aardgas als transitiebrandstof heeft een deuk opgelopen. De aardbevingen als gevolg van de gaswinning in het Groningenveld hebben de publieke opinie in Nederland doen omslaan. De industrie heeft echter weinig keus en de transportsector schakelt juist om naar LNG. Nederland zou de eigen voorraden wel strategischer kunnen inzetten als backup voor duurzame energie.

Hybride warmteopwekking

22 VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Trending news 6 Infostroom 8 Product en oplossing 24 Market Review 28 Agenda 29 In het volgende nummer 38

Bedrijven die snel kunnen switchen tussen gas of elektriciteit zouden de komende jaren nog wel eens veel geld kunnen besparen. Met zogenaamde hybride warmteopwekking wordt het mogelijk om ketels zowel met gas als elektriciteit te voeden. Maar ook elektrische warmtepompen of dampcompressie en –recompressie zijn een energiezuinig alternatief voor aardgas.

UTILITIES 3 nr. 5 - september 2015

Innovatieve leklokaliseringen drukbeproevingsapparatuur voor gas- en waterleidingen.

Esders ontwikkelt, produceert en verkoopt: » explosieveilige gaswaarschuwingsapparatuur » explosieveilige gasdetectoren » correlerende ruisloggers » digitale drukmeetkoffers Voor meer informatie kijk op www.esders.nl

Gas K(r)amp Het goede nieuws is dat de Nederlandse economie zich opmaakt voor een periode van robuuste groei. Het CBS die dit goede nieuws mocht brengen, voegde er direct wel een kanttekening aan toe. De afgenomen gasinkomsten flatteerden namelijk de groeipercentages met een half procent. De economische voorspoed die het Groningenveld heeft gebracht, is redelijk plotseling op een lager pitje gezet en de minister van Economische zaken ziet daarmee een gat in de begroting ontstaan. Nu is de officiële lezing van Kamp dat onze economie met deze tegenslagen kan omgaan, maar tegelijkertijd toonde hij gezonde belangstelling voor de offshore-velden in het Noordzeegebied. Daar is immers geen risico op scheefzakkende huizen door aardbevingen. Het is echter maar de vraag of de offshore-industrie aan het verzoek van de minister gehoor wil geven. De marginale velden vragen om dezelfde investeringen als de veel grotere velden elders op de wereld. Enige voordeel van de Noordzee is dat er een volwassen infrastructuur is en een grote gasvraag. Maar om de upstreambedrijven echt enthousiast te krijgen, moet de minister met geld over de brug komen. In de vorm van belastingvoordelen of subsidie. En dit is uiteraard weer tegen het zere been van de milieulobby die iedere vorm van subsidie richting duurzaam wil sturen.

Kamp schiet dus een beetje in de kramp en het is de vraag of dat nodig is.

Voor de staatskas is daar wat voor te zeggen, maar alleen als de opbrengsten de inkomsten de subsidies overstijgen. Voor de voorzienings- en leveringszekerheid zijn andere scenario’s denkbaar. Er komen steeds meer LNG-projecten op stroom, de aanvoer uit Rusland blijft ook gestaag doorgaan en het Noorse gas biedt ook voldoende zekerheid. Kamp zou het Groningenveld kunnen inzetten als achtervang voor strenge winters of rare politieke sprongen van Poetin. Dat levert de staatskas minder op, maar de minister zei het al zelf: onze economie kan daar wel mee omgaan.

David@industrieperspectief.nl

COLOFON zestiende jaargang nummer 4 - juni 2015 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 info@industrieperspectief.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies www.inzet-advies.nl Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt manstilzwijgend uw abonnement steeds met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2015 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 5 - september 2015

Trending news op www.utilities.nl

1 AkzoNobel maakt werk van doorbraaktechnologie

AkzoNobel Industrial Chemicals wil meer nieuwe procestechnologie gaan toepasen. Het bedrijf ontwikkelde een methodologie om dat te bespoedigen. Innovatiedirecteur Marco Waas: ‘We onderzoeken momenteel zelfs de mogelijkheid om kleinschalig chloor te maken met de Spinning Disc. De huidige chemische industrie is bijzonder energie- en kapitaalsintensief. Vanuit onze maatschappelijke betrokkenheid en ook economische overwegingen wil AkzoNobel naar nieuwe oplossingen kijken.’ Hij benadrukt dat het binnen Akzo Industrial Chemicals geen vrijblijvende zoektocht moet blijven, maar een strategie.

‘Waarbij we verder willen kijken, met een horizon van tien jaar. Bij veel nieuwe technologie gaat het in Nederland goed, tot en met de pilotfase. Maar daarna stagneert het.’

2

Waterschap opent kunstmestfabriek

3

TenneT’s

Waterschap Vallei en Veluwe heeft een kunstmestfabriek geopend in Apeldoorn. Het waterschap gaat in de nieuwe installatie 900.000 kilo kunstmest per jaar maken door fosfaat uit het slib te halen dat afkomstig is van alle zuiveringen van Noord en Oost Veluwe. Op deze manier komt een schaarse grondstof die onmisbaar is voor de productie van voedsel weer beschikbaar voor de land- en tuinbouw. Ook produceert het waterschap er vier keer meer energie dan nodig is voor het zuiveringsproces. De energie die over is, wordt aan het elektriciteitsnet geleverd en in de vorm van warmte aan woningen in de nabijgelegen woonwijk Zuidbroek.

vierde grote verbinding offshore windenergie in bedrijf Met HelWin2 heeft transportnetbeheerder TenneT opnieuw een offshore-netaansluiting opgeleverd. HelWin2 heeft een capaciteit van 690 megawatt (MW) om windenergie van het Duitse deel van de Noordzee naar het vasteland te transporteren, waar de stroom vervolgens in het elektriciteitsnet wordt ingevoed. De capaciteit van HelWin2 komt overeen met een vermogen dat tot 860.000 huishoudens van stroom kan voorzien.

HelWin2 is een HVDC-transportverbinding met een capaciteit van 690 MW. Dit project is de derde aansluiting van TenneT in de oostelijke Noordzee. De verbinding loopt van het converterstation HelWin bèta over een afstand van 85 kilometer als zeekabel naar het aanlandingspunt in Bussum. Van daaruit loopt de verbinding als ondergrondse kabel naar Büttel in Sleeswijk-Holstein..

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

6 UTILITIES nr. 5 - september 2015

ieuwe terminal voor 4 Noffshore windenergie

Op de Maasvlakte 2 komt een nieuwe terminal voor offshore windenergie.

Sif Group, Verbrugge International en het Havenbedrijf Rotterdam hebben een principe overeenkomst gesloten voor de bouw van een productie en op- en overslag terminal in Rotterdam. De nieuwe terminal levert tweehonderd banen op en zal medio 2016 operationeel zijn.

eer waarde halen uit 5 Msuikerbiet

Cosun, Wageningen UR Food & Biobased Research en een tiental bedrijven in binnenen buitenland startten een Europees project met de naam Pulp2Value om meer waarde te halen uit suikerbieten. Het residu van suikerbiet is rijk aan cellulose en speciale koolhydraten die na bioraffinage en verdere conversie kunnen worden ingezet in hoogwaardige toepassingen.

6

LNG

in Eemshaven

Gasunie en Groningen Seaports gaan de mogelijkheden onderzoeken om in de Noord-Groningse Eemshaven infrastructuur aan te leggen waarmee LNG per schip kan worden aangevoerd, gelost en in gasvorm geïnjecteerd in het gastransportnet. Met een LNG-faciliteit in de Eemshaven worden de mogelijkheden voor de import van aardgas uitgebreid nu het aanbod van gas uit het Groningen-veld verder terugloopt.

windturbines 7 Gineluidshinder kaart

De hinder die omwonenden ervaren van windturbines hangt niet alleen af van de daadwerkelijke geluidsproductie, maar ook van verschillende psychologische factoren, bijvoorbeeld de mate waarin omwonenden inspraak hebben en serieus worden genomen. Dat is een van de conclusies van onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen die de gezondheidseffecten van het geluid van windturbines in kaart brachten.

8

Obama

wil uitstoot verminderen

De Amerikaanse president Obama ontvouwde zijn Clean Power Plan om de uitstoot van broeikasgassen door Amerikaanse energiecentrales drastisch te verminderen. In 2030 moet de uitstoot met 32 procent zijn verminderd. Om daartoe te komen moeten Amerikaanse staten meer wind- en zonne-energie gaan opwekken. De staten krijgen bovendien een uitstootplafond opgelegd.

Gasunie en 9 Samenwerking Gazprom voor LNG

Gasunie en Gazprom willen samen de inzet van LNG als schoner brandstofalternatief in mobiliteit bevorderen. De twee hebben een overeenkomst gesloten over samenwerking op het gebied van smallscale LNG in Noordwest-Europa. Daarbij moet worden gedacht aan de ontwikkeling van infrastructuur voor het gebruik van LNG in schepen en trucks op locaties aan de Oostzeekust.

10

ACM

bereidt consument voor op veranderende energiemarkt

‘Nooit meer maandag wasdag. Dat is het gevolg van de omschakeling naar betaalbare duurzame energie in de nabije toekomst’, zegt Henk Don, bestuurslid van de Autoriteit Consument & Markt. ‘Er moet fors geïnvesteerd worden in windmolens, zonnepanelen, huisbatterijen en ons elektriciteitsnetwerk.

ACM reageert hiermee op de plannen van de Europese Commissie voor een nieuwe energiemarkt.

UTILITIES 7 nr. 5 - september 2015

infostroom Groen licht netcode balancering Europese toezichthouders verenigd in de Agency for the Cooperation of Energy Regulators (ACER) geven groen licht voor de Europese netcode balancering. Daarmee zal de Europese Commissie met wetteksten moeten komen.

In Nederland houdt de Autoriteit Consument & Markt toezicht.

Met de nieuwe regels voor balanceren hoeven voortaan minder maatregelen genomen te worden in eigen land om het evenwicht op het elektriciteitsnet in stand te houden omdat andere landen nu ook kunnen bijdragen. Maatregelen die hierbij genomen worden zijn bijvoorbeeld het verhogen of verlagen van de productie van elektriciteit door centrales of verlagen van het gebruik van elektriciteit door de industrie. In Nederland wordt balanceren al langer door de markt uitgevoerd. Met dit nieuwe systeem is minder inzet nodig omdat eerst naar de direct beschikbare overschotten in andere landen wordt gekeken voordat we in eigen land in actie hoeven komen.

Komende vijf jaar geen schaliegas Deze kabinetsperiode zal in Nederland niet worden geboord naar schaliegas.

Commerciële opsporing en winning van schaliegas is de komende vijf jaar in Nederland niet aan de orde. Bestaande vergunningen voor de opsporing van schaliegas worden niet verlengd.

De ministerraad heeft hiermee ingestemd op voorstel van minister Kamp van Economische Zaken. Aan het eind van het jaar besluit het kabinet in een breder verband of het wenselijk is dat schaliegaswinning in Nederland als optie in beeld blijft.

Sinds 2013 heeft het kabinet verschillende onderzoeken laten uitvoeren naar de maatschappelijke effecten, de gevolgen voor het milieu en de mogelijke opbrengsten en kosten van schaliegaswinning in Nederland. Omdat nog geen proefboringen plaatsvonden, is nog niet duidelijk hoeveel schaliegas aanwezig is en of de winning daarvan rendabel is.

Uit de onderzoeken blijkt daarnaast dat er nog onduidelijkheid is over de effecten van het boren naar schaliegas in de diepe ondergrond in Nederland.

TenneT plaatst stopcontact op zee Tennet plaatste het tot nog toe grootste stopcontact op zee in het Duitse deel van de Noordzee. Het HVDC-platform met de naam DolWin2 heeft een capaciteit van 916 megawatt en kan op zee opgewekte windenergie naar ruim een miljoen huishoudens brengen.

TenneT breidt de infrastructuur voor offshore-netaansluitingen in hoog tempo uit. ‘De installatie van het DolWin bèta-converterplatform maakt deel uit van DolWin2, alweer de negende netverbinding in het Duitse deel van de Noordzee.

Dit betekent een belangrijke mijlpaal bij het realiseren van de uitbreidingsdoelen voor wind op zee van de Duitse regering’, aldus Mel Kroon, CEO van TenneT. Volgens het gestelde tijdspad zou in 2020 6.500 megawatt aan transportcapaciteit voor op zee opgewekte windenergie beschikbaar moeten zijn.

Met de inbedrijfstelling van DolWin1, enkele weken geleden, voldoet TenneT nu al voor twee derde aan de Duitse doelstellingen voor wind op zee.

Momenteel heeft TenneT met acht operationele offshore-netaansluitingen al zo’n 4.300 megawatt geïnstalleerd. Met DolWin2 zal er in 2016 al rond 5.200 megawatt aan capaciteit beschikbaar zijn voor het transport van offshore-windenergie naar het vasteland, ofwel tachtig procent van de Duitse doelstelling van 6.500 megawatt in 2020. Op dit moment zijn er nog drie offshore verbindingen in aanbouw.

8 UTILITIES nr. 5 - september 2015

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

Duurzame energieopslag in zoutcavernes AkzoNobel trekt een oud plan uit de kast om zoutcavernes te gebruiken voor Compressed Air Energy Storage (CAES). In 2012 lieten de provincies Groningen en Drenthe samen met de streekraad Groningen en een aantal commerciële partijen een onderzoek uitvoeren naar de haalbaarheid van een CAES of persluchtopslag in een zoutcaverne in Noord-Nederland.

Drie jaar geleden werd al geconcludeerd door Kema (nu DNVGL) dat de technologie een rol kan spelen bij buffering van duurzaam opgewekte elektriciteit, maar dat de installaties op de toenmalige elektriciteitsmarkt economisch niet rendabel waren. Men kon

destijds geen marktpartijen vinden die wilden investeren in de technologie.

Uit het onderzoek bleek dat de zoutkoepel bij Hooghalen (Drenthe) potentieel geschikt is om een caverne voor een CAES te ontwikkelen. Bij Heiligerlee (Groningen) bevindt zich al een aantal cavernes, die aan te passen zijn aan de eisen van een CAES installatie. AkzoNobel is eigenaar van een aantal zoutcavernes en slaat momenteel al aardgas, stikstof en gasolie op.

Het chemiebedrijf wil nu kijken of het de komende jaren interessant wordt om ook CAES toe te passen om zo duurzame energie te kunnen opslaan in de vorm van geperste lucht.

Inname Maaswater tijdelijk gestaakt Begin augustus staakten een aantal waterbedrijven de inname van Maaswater in verband met een lozing in de Maas. Het water bevatte een hogere concentratie pyrazolen dan volgens de drinkwaternorm is toegestaan. Die pyrazolen waren afkomstig van een fabriek op het Chemelot-terrein in Limburg. Inmiddels zijn de waarden weer normaal geworden en kan het water worden gebruikt.

De fabriek waaruit de chemische stoffen zijn voortgekomen staat op industriepark Chemelot bij Geleen. Normaal gesproken worden deze stoffen afgebroken in een afvalwaterzuiveringsinstallatie op het Chemelot-terrein. Dat systeem functioneerde niet goed waardoor de installatie onvoldoende gezuiverd water loosde op een zijriviertje van de Maas. De lozingen stopten uiteindelijk na de aanleg van een drie kilometer lange pijp naar een noodopvangbekken op Chemelot en het afschalen van de productie van de fabriek, waar de stof vrijkomt.

Eneco investeert in innovatie en startups Eneco Groep start met een nieuw onderdeel dat zich volledig richt op innovatieve energieprojecten, partnerships en samenwerking met energiestartups. Met de oprichting van Eneco Innovation & Ventures wil het bedrijf de overgang naar een duurzame energievoorziening versnellen. Het onderdeel wordt onder meer verantwoordelijk voor de samenwerking met jonge partnerbedrijven als Nerdalize, Peeeks en Sustainer Homes en de internationale lancering van slimme thermostaat Toon met partner Quby.

Hans Valk, voorheen directeur van Eneco Consumenten, gaat leiding geven aan de ongeveer dertig medewerkers

van Eneco Innovation & Ventures.

Eneco zoekt bewust de samenwerking met jonge energie-ondernemers op.

Hans: ‘We zien steeds meer innovatieve energieprojecten die buiten de traditionele energiesector gestart worden en baanbrekende producten en diensten opleveren. Door bedrijven die creatief en flexibel zijn, maar nog geen verdienmodel of markt hebben. Wij hebben veel verstand van energie, een groot commercieel netwerk en zijn sterk in uiteenlopende zaken als marketing, service en facturatie. Eneco verwacht de komende jaren zo’n 100 miljoen euro in innovatie en startups te investeren.

De nettowinst van RWE steeg in het eerste halfjaar van 2015 naar 1,74 miljard, waar het in 2014 nog 1,02 miljard euro boekte. De winst voor rente, belastingen, afschrijvingen en amortisatie daalde met zeven procent tot 3,19 miljard. De resultaten laten zien dat de Europese energiebedrijven nog steeds last hebben van het overaanbod van elektriciteit, die groothandelsprijzen omlaag drukt en ertoe leidt dat conventionele energieopwekking onrendabel wordt.

Het resultaat na belastingen van Netbeheerder Alliander steeg van 156 miljoen in de eerste helft van 2014 naar 161 miljoen in dezelfde periode dit jaar. In beide periodes werd het resultaat sterk beïnvloed door belangrijke incidentele baten. Daarnaast was er sprake van verdere daling van de gereguleerde tarieven.

De omzet van netbeheerder Enexis in het eerste half jaar van 2015 is drie procent lager dan de omzet in dezelfde periode vorig jaar en de winst is zelfs met vijftien procent gedaald. Een combinatie van lagere transporttarieven, investeringen in verbeterprojecten en hogere lonen lagen ten grondslag aan de omzet- en winstdaling.

Eneco Groep boekte over de eerste helft van 2015 een omzet van 2.363 miljoen euro en een nettoresultaat van 144 miljoen euro. Dit is een daling van respectievelijk drie en zeven procent ten opzichte van dezelfde periode in 2014 toen een omzet van 2.444 miljoen euro en een nettoresultaat van 155 miljoen euro werden gerealiseerd.

De opbrengsten van Gasunie over het eerste jaar van 2015 zijn met een bedrag van 876 miljoen euro in lijn met eerste halfjaar 2014. Het getransporteerd volume (607 terawattuur) is lager ten opzichte van de eerste zes maanden van 2014 (621 terawattuur).

Dit komt onder andere door verminderde productie van gas uit het Groningenveld. De geboekte capaciteit is op hetzelfde niveau gebleven.

UTILITIES 9 nr. 5 - september 2015

Energie We kunnen vier keer zoveel doen met de

energie die we al gebruiken of we hebben vier keer zo weinig energie nodig als we slimmer met restwarmte omgaan. Dat blijkt uit promotieonderzoek van planoloog Ferry Kann van Rijksuniversiteit Groningen.

In Rotterdam worden al grote stappen gemaakt: restwarmte, reststoom en CO2 van de industrie in Rotterdam worden gebruikt voor de verwarming van stedelijke gebieden, in de industrie zelf en in de glastuinbouw.

Tekst: Dagmar Aarts

Hergebruik restwarmte vergroot energie-efficiency Ferry van Kann heeft in zijn promotieonderzoek gekeken hoe Nederland om kan gaan met energie als onze eigen aardgasreserves op zijn of minder makkelijk te winnen.

Het aardgasgebruik kan volgens hem veel lager in ons land. Als voorbeeld neemt hij de Eemscentrale van Essent in Groningen. Er wordt 35.000 liter water per seconde gebruikt voor de koeling van de centrale. ‘Dat water, van maximaal 45 graden, wordt daarna in de Eems geloosd. Terwijl er dertig kilometer

Ferry van Kann

10 UTILITIES nr. 5 - september 2015

verderop een stad is die we ermee kunnen verwarmen. Gooi energie niet weg door het in de lucht of zee te storten, maar doe er iets nuttigs mee.’

Exergie, de kwaliteit van energie, is een sleutelwoord in het onderzoek van Van Kann. Het kan volgens hem aan de basis staan van nieuwe ruimtelijke concepten die kunnen bijdragen aan een energielandschap. Het is ‘decadent’ om ruimtes te verwarmen met aardgas. Hoogwaardige energie moet worden ingezet voor proces-

sen die dat echt nodig hebben. De laagwaardige restwarmte die daarbij vrijkomt, kan wel worden gebruikt om bijvoorbeeld huizen te verwarmen. Dit principe wordt een warmtecascade genoemd en is een onderdeel van exergieplanning.’

Verbijsterend Exergieplanning heeft drie principes. Ten eerste is er geen plek voor afval of eigenlijk wordt er nagedacht over wat er nog mee kan worden gedaan, ook als het maar een temperatuur heeft van dertig of veertig graden Celsius. Ten tweede moeten ruimtelijke functies nieuwe relaties krijgen met anderen door gebruik van elkaar te maken.

Van Kann: ‘Ruimtelijke functies moeten niet als losse elementen worden gezien. Bedenk dat je ook buren hebt. Tijdens de studie reed ik over een bedrijventerrein in Kerkrade. In de ene fabriek smelten ze aluminium waarvoor 600 graden nodig is. De buurman maakt granulaatkorrels en heeft 130 graden nodig. Dat wekt hij zelf op. Ik vind dat verbijsterend.’

Het derde principe is proximiteit/connectiviteit. Om warmte en koude efficiënt te verdelen, zijn zowel afstanden als dichtheden van belang. Deze ruimtelijke variabelen zorgen samen met

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

een mix aan landgebruiken voor de hoofdkarakteristieken van een ruimtelijke structuur.

Via warmtenetten moet volgens de planoloog worden gekeken of er lokaal met warmtenetten gebruik kan worden gemaakt van restwarmte.

Als voorbeeld gebruikt hij Parkstad Limburg (gemeenten Brunssum, Landgraaf, Heerlen, Kerkrade, Nuth, Voerendaal, Simpelveld en Onderbanken). Het gebied Park Gravenrode in Parkstad Limburg heeft verschillende ingrediĂŤnten voor een energiecascade. Het heeft een centraal industrieterrein met ook chemische industrie, bakkerijen, een rioolwaterzuiveringsinstallatie, Snowworld, een dierentuin, de Wereldtuinen en woonwijken.

Opslag De industrie, bakkerijen en Snowworld zijn een bron van hoogwaardige warmte die kan worden gebruikt in woonwijken, op het

bedrijventerrein en de tropische kassen van de Wereldtuinen. De dierentuin produceert energie en heeft het ook nodig. Enerzijds is er warmte nodig voor bijvoorbeeld slangen en andere exotische dieren en anderzijds produceren de neushoorns en olifanten een berg met restafval waar weer mooie grondstoffen van kunnen worden gemaakt. De rioolwaterzuiveringsinstallatie kan dienen als verzamelplek van biomassa van onder andere de dierentuin, rioolwater en de verbranding bij industrie. De energie die daarvan wordt gemaakt, kan onder andere voor woonwijken worden gebruikt. De warmtenetten zijn gekoppeld aan de oude steenkolenmijnen in het gebied. Deze staan onder water en doen dienst als ondergrondse warmte-koude-opslag.

In Limburg zijn ze inmiddels bezig om het warmtenetplan in delen aan te leggen. Als het helemaal wordt aangelegd, is de verwachting dat de

investeringen binnen vijftien jaar zijn terugverdiend.

In de studie is ook gekeken naar Zuidoost-Drenthe. Daar is onderzocht hoe een mogelijk netwerk samenhangt met andere energiedragers en het concept lijkt sterk op wat we gewend zijn van metronetwerken.

Het zijn ideeĂŤn voor een robuust

Masters of Industry Masters of Industry zijn werkcolleges toegepaste industriekunde, georganiseerd door Industrielinqs in samenwerking met verschillende partners, waaronder iTanks, Groningen Seaports en Utilities. Deze derde bijeenkomst werd eind juni in Rotterdam gehouden.

Meer over Masters of Industry vindt u op www.mastersofindustry.nl.

UTILITIES 11 nr. 5 - september 2015

Scan de foto en bekijk het filmpje 1) 2) 3) 4)

PARTNERS UTILITIES PLATFORM

Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’ Start de app op uw smartphone of tablet Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet

LEDEN UTILITIES PLATFORM

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

André Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: David@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Paul van Son CEO DII

regionaal thermisch netwerk, dat de uitwisseling van restenergiestromen mogelijk maakt. Mede op basis daarvan wordt geconcludeerd dat de ruimtelijke planning een serieuze rol van betekenis kan spelen in het verduurzamen van de energievoorziening.

‘Het is niets anders dan een slimme infrastructuur maken’, zegt Van Kann.

Vestigingsklimaat Waarom kijkt een havenbedrijf naar restwarmte? Wilco van der Lans, business developer bij Havenbedrijf Rotterdam, legt uit: ‘Het benutten van restwarmte is belangrijk voor het milieu en versterkt het vestigingsklimaat van de Haven. We hopen dat er door nieuwe verbindingen, nieuwe mogelijkheden ontstaan. De Rotterdamse haven zorgt altijd al voor verbindingen met bijvoorbeeld de waterwegen voor de scheepvaart, sporen en wegen voor treinen en vrachtwagens en pijpleidingen voor de chemische industrie. Zolang als er industrie in Rotterdam zit, wordt er ook al nagedacht over het gebruik van restwarmte. Dat is uiteindelijk geland in het Deltaplan energie-infrastructuur.

We zien dat de zware industrie het lastig heeft. Dat komt onder andere door de hoge energiekosten.

Tegelijkertijd zijn duurzame energieontwikkelingen in opkomst. Dat heeft allemaal impact op de haven en de bedrijven die hier zitten.’

Door een energie-infrastructuur aan te leggen is het volgens Van der Lans mogelijk om twintig pètajoule aan energie per jaar te besparen.

‘In Nederland is het energieverbruik 3000 pètajoule per jaar. In Rotterdam alleen al gebruiken we jaarlijks 500 pètajoule. Daarvan wordt de helft gebruikt voor de productie van elektriciteit. Dertig tot veertig procent van de energie komt op lage temperatuur vrij en ongeveer vijf tot tien procent zou in de omgeving kunnen worden gebruikt.

Dat is ook zo ongeveer de vraag in de omgeving. Als we die energie gaan gebruiken in de omgeving leidt dat waarschijnlijk ook nog tot een CO2-reductie van een halve megaton per jaar.’

Wilco van der Lans

Gebieden verbinden CO2

die in de industrie vrij komt kan ook weer worden gebruikt. Voor de glastuinbouw is het een belangrijke bron, want daardoor groeien de planten beter. Op dit moment wordt er via het pijpleidingennetwerk van OCAP al CO2 van Shell Pernis en Abengoa in Rotterdam naar de glastuinbouwgebieden in het Westland getransporteerd. Maar het netwerk zal in de toekomst verder worden ontwikkeld.

Er ligt ook al een behoorlijk stuk warmte-infrastructuur. Warmtebedrijf Rotterdam levert inmiddels warmte van AVR aan de Rotterdamse huishoudens. Er liggen echter plannen klaar om het net uit te breiden naar leiden en het Oostland. Van der Lans: Als we die gebieden met elkaar verbinden ontstaat een robuuste infrastructuur.

Wij richten ons vooral op het hoofdnetwerk. We kijken naar de grotere eenheden. Bij chemie en raffinaderijen word gekeken naar mogelijkheden om warmte die nu de lucht in gaat op een andere manier in te zetten.

Geothermie Uitwisseling van stoom is ook nog iets waar naar wordt gekeken. Afval- en energiebedrijf AVR levert nu al stoom aan bedrijven in de omgeving, zoals chemiebedrijf Emerald Kalama Chemical in de Botlek. Ook WKK’s leveren stoom aan andere bedrijven.

Daarnaast wordt er onderzocht of het op de lange termijn mogelijk is

om een uitwisseling tussen warmte en elektriciteit te laten plaatsvinden en wordt er gekeken naar geothermie. Van der Lans: ‘Toevallig zit in dit gebied potentieel als het gaat om geothermie. Er worden op dit moment een aantal proefboringen in het Westland gedaan en er zijn al enkele bronnen aangeboord. Het warmtenetwerk kan ook uitstekend op de die bronnen worden aangesloten. Als je dat met meerdere bronnen kunt doen, wordt het natuurlijk uiteindelijk een veel robuuster netwerk.

Boost Er moet nog wel wat gebeuren voordat de energie-infrastructuur er ligt. Van der Lans: ‘We staan voor verschillende uitdagingen: hoe gaan we van plan naar realisatie en hoe krijgen we de bronnen en afnemers bij elkaar? Het blijft altijd lastig om een infrastructuur neer te leggen waar geld bij moet. In dit veld met verschillende partijen is dat niet snel gedaan. De eerste stap is dat er een besluit over de verschillende gebieden moet worden genomen. De totale kosten om een hoofdinfrastructuur te maken en distributie naar het Westland, kost vijfhonderdmiljoen euro. We hopen met de ontwikkeling van het warmtenet in Zuid-Holland een enorme boost te kunnen geven aan bedrijfsverbeteringen van de energie-infrastructuur en ook het vestigingsklimaat van de industrie te kunnen verbeteren.’ ■

UTILITIES 13 nr. 5 - september 2015

technologie Ondergrondse zweeftrein slaat elektriciteit op De bouw van een enorme ondergrondse zweeftreinbaan maakt het volgens ECN mogelijk om tien procent van de dagelijkse elektriciteitsbehoefte in Nederland op te slaan via kinetische energie. Met deze Energy Train kunnen pieken en dalen in vraag en aanbod van wind- en zonne-energie worden opgevangen, tegen een tiende van de gebruikelijk kosten.

Het traject van de zweeftreinbaan heeft een straal van 2,5 kilometer.

In perioden dat er teveel wind- of zonne-energie wordt opgewekt, wordt met die overtollige elektriciteit een zwevende MagLev-trein van pure massa in een vacuümtunnel in beweging gezet. De snelheid van de trein kan oplopen tot tweeduizend kilometer per uur. In perioden dat er te weinig duurzame energie wordt opgewekt, kan deze kinetische energie weer worden omgezet in elektriciteit en aan het net worden geleverd.

Op deze manier kan er acht uur lang 2,5 gigawatt elektriciteit opgeslagen worden of 48 uur lang vierhonderd megawatt. En dat tegen een kostprijs

die tien procent bedraagt van concurrerende technieken die momenteel worden ontwikkeld voor grootschalige energieopslag.

Het project is de afgelopen tijd ontwikkeld en op vertrouwelijke basis besproken met een aantal gerenommeerde bedrijven met relevante kennis. Zij hebben geen essentiële belemmeringen kunnen ontdekken vanuit een technisch of economisch perspectief en erkennen de enorme impact van het concept. De volgende stap is om het concept verder te ontwikkelen. ECN wil nu een consortium met onderzoeksinstituten, universi-

teiten en bedrijven vormen, waarin de technologie verder wordt ontwikkeld en het eerste ontwerp wordt gemaakt. De kosten van een volledig systeem bedragen tussen de 1 en 2 miljard euro.

Omdat bij de hoge snelheden de G-krachten oplopen tot tien G, wordt de Energy Train in een ondergrondse tunnelbuis met een diameter van vijf meter gebouwd. De bouw is mede daardoor kapitaalsintensief. Maar volgens Wouter Engels van ECN is de Energy Train een stuk goedkoper dan bestaande technieken om elektriciteit op te slaan.

Nanodraadjes maken tien keer efficiëntere ‘zonnebrandstofcel’ Een zonnecel die geen elektriciteit, maar een brandstof oplevert.

Onderzoekers van de TU/e en Stichting FOM presenteerden onlangs in het tijdschrift Nature Communications een veelbelovend prototype hiervan. Met als basismateriaal galliumfosfide is hun zonnecel in staat om uit vloeibaar water waterstofgas te vormen. Nieuw is dat de onderzoekers het galliumfosfide in de vorm van piepkleine nanodraden verwerkten. Daarmee krikten ze het rendement met een factor tien omhoog. En dat met tienduizend keer zo weinig kostbaar materiaal.

Een bestaande siliciumzonnecel aan 14 UTILITIES nr. 5 - september 2015

een batterij koppelen die het water splitst, is nu weliswaar de meest efficiënte oplossing, maar ook erg duur. Veel onderzoekers richten zich daarom op het vinden van een halfgeleidermateriaal dat in staat is om in één klap zowel het zonlicht om te zetten in elektrische lading als het water kan splitsen; een soort ‘zonnebrandstofcel’. De onderzoekers van TU/e en FOM zien hun gedroomde kandidaat in galliumfosfide (GaP), een samenstelling van gallium en fosfide die ook als basis dient voor bepaalde kleuren leds.

GaP heeft gunstige elektrische eigenschappen, maar het nadeel is

dat het moeite heeft om licht op te nemen als het de vorm heeft van een groot, plat oppervlak zoals in GaP-zonnecellen. De onderzoekers verhielpen dit probleem door een rooster te maken van piepkleine nanodraadjes van GaP, van vijfhonderd nanometer (een miljoenste millimeter) lang en negentig nanometer dik.

Het rendement waarmee het waterstof werd gewonnen, schoot plots een factor tien omhoog, naar 2,9 procent. Een record voor GaP-cellen, ook al is dat nog enigszins verwijderd van de vijftien procent die siliciumzonnecellen gekoppeld aan een batterij behalen.

G a s b

Nu aardbevingen de productie van het Groningenveld een halt toe roepen, kijkt Minister Henk Kamp van Economische Zaken naar nieuwe mogelijkheden om de gasbaten veilig te stellen.

Daarbij benadrukt Kamp dat het uit oogpunt van energiezekerheid en - onafhankelijkheid ook wenselijk is om de Nederlandse gasvoorraden zo goed mogelijk te benutten.

ij

GAS

la g e

Kamp verlegt focus gaswinning naar Noordzee De Noordzee lonkt weer, al staan de exploitatiemaatschappijen nog niet te springen. De meeste gasvelden zijn te klein om rendabel te exploiteren en dus hameren de partijen op fiscale voordelen die de ontginning van de offshore velden aantrekkelijker moet maken. Economische Zaken onderzoekt momenteel samen met de betrokken bedrijven of de huidige twee stimulerende maatregelen voor de gaswinning op zee voldoende werken of dat er extra geld beschikbaar wordt gesteld. De politiek is verdeeld: de rechtse partijen juichen de onafhankelijkheid van Poetin toe terwijl Links liever ziet dat eventuele subsidies worden uitgegeven aan duurzame energie.

Haast De minister heeft niet voor niets haast: de bestaande infrastructuur voor gaswinning op zee dreigt te verdwijnen. Een groot deel van de 148 velden waar nu gas wordt gewonnen, raakt namelijk in de komende jaren uitgeput. Dat betekent dat de bijbehorende infrastructuur ook dreigt te verdwijnen waarmee de exploitatie van de overige kleine velden helemaal onrendabel wordt.

Met de aanleg van nieuwe grootschalige windparken en de nog bestaande gasvoorraden blijft de Noordzee een belangrijke energiebron voor Nederland. Kamp: ‘Windparken op zee zullen over acht jaar elektriciteit leveren aan ruim vijf miljoen huishoudens. Maar in de geleidelijke transitie naar een volledig duurzame energievoorziening in het jaar 2050 zijn fossiele brandstoffen zoals gas de komende jaren onverminderd van cruciale betekenis voor de Nederlandse samenleving. Het nog winbare Noordzeegas kan helpen de importafhankelijkheid te beperken.’

Ruim twee derde van het gas uit kleine velden is afkomstig uit de kleine velden onder zee. Er is volgens TNO nog een potentieel van 118 miljard kubieke meter winbaar gas aanwezig in de 268 al bekende gasvelden onder de Noordzee. Daarnaast is er mogelijk nog 165 miljard kubieke meter winbaar gas aanwezig in nog onontdekte gasvelden.

Om ervoor te zorgen dat vergunningen daadwerkelijk worden benut, hebben bedrijven en Economische Zaken afgesproken dat bedrijven bin-

nen twee jaar moeten starten met de winning. Als dat niet het geval is, wordt de vergunning beschikbaar gesteld voor andere geïnteresseerden.

Winbaar gas onder Noordzee

UTILITIES 15 nr. 5 - september 2015

GAS Het imago van aardgas als transitiebrandstof heeft

een deuk opgelopen. De aardbevingen als gevolg van de gaswinning in het Groningenveld hebben de publieke opinie in Nederland doen omslaan. De industrie heeft echter weinig keus en de transportsector schakelt juist om naar LNG. Nederland zou de eigen voorraden wel strategischer kunnen inzetten als backup voor duurzame energie.

Aardgasvoorraden krijgen strategischere rol Eind juni besloot het kabinet dat er dit jaar niet meer dan dertig miljard kubieke meter gas uit het Groningenveld mag worden gewonnen. In de tweede helft van 2015 zal de gaswinning dan ook worden beperkt tot 13,5 miljard kubieke meter. Het is de apotheose van het drama rondom de aardbevingen die de Groningse bevolking teisteren. Minister Henk Kamp van Economische Zaken stelt de veiligheid van de Groningers voorop.

Om de veiligheid van de Groningers te vergroten verminderde het kabinet eerder al de winning rond Loppersum met tachtig procent en stelde voor 2014 een plafond in van 42,5 miljard kubieke meter. Vervolgens werd voor 2015 de gaswinning verder teruggebracht tot een plafond van 39,4 miljard kubieke meter. Voor het eerste halfjaar van 2015 werd een nadere beperking opgelegd tot 16,5 miljard kubieke meter.

In het nieuwe advies beveelt SodM aan de gaswinning voor de tweede helft van 2015 opnieuw niet boven de 16,5 miljard kubieke meter te laten uitkomen. Dit zou een gaswinning van in totaal 33 miljard kubieke meter betekenen. Dit is het minimaal beno 16 UTILITIES nr. 5 - september 2015

digde niveau voor de leveringszekerheid. In Nederland zijn zeven miljoen huishoudens voor het koken en het verwarmen van hun huis afhankelijk van het Groninger gas. Hetzelfde geldt voor huishoudens in België, Frankrijk en Duitsland.

Het kabinet heeft eenmalig de mogelijkheid om drie miljard kubieke meter uit de gasopslag bij Norg te onttrekken omdat deze vorig jaar enige tijd uit bedrijf is geweest. Door dit gas nu in te zetten, kan de winning uit het Groningenveld in 2015 beperkt blijven tot 30 miljard kubieke meter.

Daarnaast houdt het kabinet de mogelijkheid open om maximaal twee miljard kubieke meter extra te winnen indien dit strikt noodzakelijk is vanwege technische problemen in het systeem van gaslevering.

Voor 1 januari 2016 wordt onderzocht of een andere benadering van gaswinning mogelijk en wenselijk is waarbij meer gas uit het buitenland wordt geïmporteerd. Er hoeft dan minder gas uit het Groningenveld te worden gewonnen, maar de Nederlandse importafhankelijkheid zal toenemen.

Intussen zoekt Kamp ook naar mogelijkheden om de nog niet ontgonnen

offshore velden in de Noordzee in productie te laten nemen. Of de minister daarin slaagt, is mede afhankelijk van maatregelen die het investeringsklimaat verbeteren.

Strategische inzet Volgens Aad Correljé, universitair hoofddocent Economie van Infrastructuren aan de TU Delft en verbonden aan het Clingendael International Energy Programme, heeft het productieplafond geen directe gevolgen voor de leverings- en voorzieningszekerheid van aardgas. ‘De Nederlandse Staat houdt al jarenlang rekening met een afnemende gasvoorraad en heeft daar de scenario’s voor klaarliggen. GasTerra handelt niet alleen in Groningengas, maar ook het gas uit de kleine velden, Noorwegen en Rusland gaat al jaren via de gasleverancier naar de klanten. Het feit dat het afbouwscenario naar voren is gehaald, kan wel leiden tot een herziening van de strategische inzet van het gas in het Groningenveld. Dankzij het productieplafond zou je theoretisch langer kunnen doen met de voorraden, wat gunstig kan zijn in een energiemarkt die in een transitiefase zit. Het aandeel duurzame energie is

de afgelopen jaren in Nederland toegenomen en zal in de toekomst veel groter worden. Die ontwikkelingen roepen wel vragen op over het faciliteren van de energievraag op piekmomenten. Aardgas is nog steeds de belangrijkste seizoensleverancier in de wintermaanden. De politiek zal dus goed moeten nadenken over de inzet van aardgas als het kwik ver onder de nul daalt.’

Daar komt nog bij dat het hebben van een eigen gasvoorraad wel eens tot een betere positie kan leiden in geopolitieke geschillen. Al ziet Correljé tot dusver geen noodzaak voor maatregelen op dit vlak. ‘Tot nog toe is de wederzijdse afhankelijkheid tussen Rusland en Nederland te groot om politieke geschillen uit te vechten via de gashandel. Zelfs tijdens de koude oorlog, ging de handel in aardgas op gelijk niveau door.

Sterker nog: de aardgasverbindingen tussen Rusland en Europa worden alleen maar uitgebreid. Hetzelfde geld voor de samenwerkingsverbanden

aan de upstream-kant. Shell heeft de opdracht van Gazprom gekregen om de productie van het Sakhalin-gasveld te verdubbelen. Dit gas gaat overigens meer richting het Oosten, met name naar China. Dat is ook logisch gezien de geografische ligging van het veld.’

maken van restwarmte is volgens mij dan ook met name ook gedreven door economische motieven.

Naast natuurlijk de noodzaak om de CO2-uitstoot terug te dringen.

Ik denk dat de situatie in Groningen in ieder geval een versnelling bete-

De politiek zal goed moeten nadenken over de inzet van aardgas als het kwik ver onder de nul daalt.

Gasrotonde Het grootste nadeel van het productieplafond is volgens Correljé dan ook voornamelijk dat de Nederlandse Staat behoorlijk wat inkomsten misloopt.

‘De gasopbrengsten leveren jaarlijks zo’n tien miljard euro op. Nu komt een deel van die inkomsten ook uit de kleinere gasvelden, maar dat de welvaart terugloopt moge duidelijk zijn. Vanuit die optiek is het dan ook logisch om minder gas te gaan verbruiken. De oproep van minister Kamp om efficiënter gebruik te

kent voor de verduurzaming van het Nederlandse energieportfolio. De lagere volumes uit het Groningenveld zullen dan ook niet volledig hoeven te worden gecompenseerd.

Desondanks zijn we voorlopig nog wel deels afhankelijk van aardgas en wat dat aangaat is het een verstandige keuze gebleken om te investeren in de gasrotonde. Daarmee is Nederland in ieder geval klaar voor het inpassen van andere gasstromen in het net. De businesscase wordt daardoor wel anders; transport heeft immers

UTILITIES 17 nr. 5 - september 2015

zijn prijs. Het is dan ook nog meer dan anders zinvol om te investeren in opslagcapaciteit voor de balancering van vraag- en aanbod.’

Transportsector In de transportsector wordt met zeer veel belangstelling gekeken naar de mogelijkheden van aardgas als alternatief voor zware olie en diesel. Nu de zee- en binnenvaart wordt geconfronteerd met steeds hogere emissieeisen vervangen steeds meer schepen hun aandrijving op bunkerolie voor een LNG-variant. Hetzelfde geldt voor vrachtwagens die sommige steden niet eens meer inkomen als ze teveel fijnstof uitstoten. Dit jaar zijn we in Nederland de grens van 10 gepasseerd wat betreft het openen van nieuwe LNG tankstations voor vrachtwagens ook de binnenvaart heeft al een paar jaar de mogelijkheid om LNG te bunkeren.

Jan Joris van Dijk van GDF/Suez ziet de rol van LNG dan ook alleen maar toenemen. ‘Nu zijn de volumes in de transportsector nog maar een marginaal deel van de totale gasverbruik in de industrie, de utilities en de gebouwde omgeving’, zegt Van Dijk. ‘Niettemin is LNG wel een steeds aantrekkelijkere optie. Naast de milieuvoordelen is LNG ook

economisch gezien voordeliger. De recente dip van de olieprijs drukt het prijsvoordeel van LNG, maar de lange termijn verwachting is toch echt in het voordeel van LNG. Zowel in Australië, Amerika als Afrika zijn momenteel grote LNG projecten in de pijplijn die medio 2016/2017 life komen. De capaciteit neemt toe terwijl de vraag in Azië meer in balans is met het aanbod. Dit heeft uiteindelijk ook zijn invloed op de LNG-prijzen.

Op de lange termijn concurreren die nog met olie, maar de spotprijzen komen steeds vaker los van de olieprijs. De invoer van LNG naar Europa

van nieuwe schepen wordt steeds vaker gekozen voor een gasmotor.’

Infrastructuur Het belang van de infrastructuur is groot, die is echter nog volop in ontwikkeling.

Van Dijk: ‘De businesscase is tot nog toe lastig rond te maken: zonder infrastructuur investeert men niet in LNG-schepen en vrachtwagens en als er geen vraag is, wordt er geen infrastructuur ontwikkeld. De grootste beperking is echter de hoge investering in de LNG motoren en LNG-opslag aan boord, waardoor de business case voor de afnemer er

Op de lange termijn concurreren de LNG-prijzen nog met olie, maar de spotprijzen komen steeds vaker los van de olieprijs. neemt daarom weer toe. En dit helpt bij het verder in richten van de infrastructuur om dat LNG in de tanks van de schepen en vrachtwagens te krijgen. Met name schepen hebben behoorlijke restricties gekregen op de uitstoot van zwavel en stikstof binnen de emission controlled areas. Nu zoekt men nog wel naar alternatieve oplossingen, bijvoorbeeld door de uitlaatgassen te wassen, maar dat zijn korte termijnoplossingen. Bij de bouw

eentje is van de lange adem.

Gelukkig zijn er een paar pioniers die met name vanuit duurzame ambities durven investeren in hun vloot. Tot nog toe wordt het LNG nog over land, via vrachtwagens vervoerd, maar Inmiddels zijn ook de eerste LNG bunkerschepen in ontwikkeling en wordt de infrastructuur stap voor stap uitgerold. De afgelopen jaren zijn ook slagen gemaakt op het gebied van wet- en regelgeving rondom het transport en het tanken van LNG. Dat is uiteraard nodig omdat je toch te maken hebt een cryogene stof (vloeibaar, ijskoud gas). Toch is er nog veel onbekendheid bij de lokale overheden en die hebben we wel nodig om de transportsector te overtuigen van de noodzaak van schoner transport. Ik ben er wel van overtuigd dat we het point of no return inmiddels voorbij zijn. Over tien tot vijftien jaar zou LNG een commodity moeten zijn met een aandeel tussen de tien en 25 procent in de transportsector.

In de tussentijd werken we eraan om de overstapdrempel te verlagen en de volumes te vergroten.’

Industrie Voor de industrie zijn weinig alternatieven voorhanden voor aardgas, en dat zal voorlopig nog wel zo blijven, vermoedt Benno Schepers, senior onderzoeker bij CE 18 UTILITIES nr. 5 - september 2015

Delft. ‘De industrie heeft voor het in gang zetten van haar processen vaak hoge temperaturen nodig en dan is aardgas eigenlijk de enige optie. Het enige groene alternatief daarvoor is groen gas, tot Groningenkwaliteit opgewerkt biogas, maar dat wordt ten eerste nog niet in grote getale geproduceerd en is bovendien nog zo duur dat het vermoedelijk alleen bij de huishoudens terecht komt. Die betalen namelijk de hoofdprijs voor hun gas.’

De energiebedrijven hebben wel een alternatief: steenkool. De prijzen van steenkool zijn gekelderd sinds Obama zijn plannen bekend heeft gemaakt voor emissiereductie in de Verenigde Staten. Door die lage steenkoolprijs is gas te duur geworden voor de opwek van elektriciteit en dus staan de gascentrales min of meer stil. Als er geen reële prijs komt voor CO2, zal die situatie niet snel veranderen.

Die CO2-taks wordt in meerdere rapporten genoemd als middel om de ongelijke markt gelijk te trekken.

Zo zegt Jan Paul van Soest in het rapport van Energiedialoog Nederland: Münchhausen gaat voor gas dat de gashandel gebaat is bij een CO2-prijs van vijftig euro per kiloton. Bij die prijs kan aardgas eenvoudig concurreren met steenkool. Bij hogere prijzen zouden wind- en zonne-energie weer gunstiger worden. Vandaar ook dat gasbedrijven zoals Shell en GasTerra aansturen op een prijs van vijftig euro per kiloton.

Of die prijzen ook daadwerkelijk worden gehaald, is nog maar de vraag. De Europese Commissie is wel druk bezig de prijs kunstmatig te verhogen, maar is er tot nog toe niet in geslaagd de prijs per kiloton dermate te verhogen dat het verbranden van steenkool minder aantrekkelijk wordt.

‘In het algemeen kun je stellen dat het gasgebruik omlaag gaat’, vervolgt Schepers. ‘Of dat genoeg is om de verlaagde gaswinning te compenseren, is nog moeilijk te zeggen. Maar de aardbevingen hebben de publieke opinie wel tegen gas gekeerd en de consument bewuster gemaakt van

zijn energieverbruik. Daarmee is ineens een versnelling gekomen in de verduurzaming van de Nederlandse energievoorziening. In de gebouwde omgeving kijkt men steeds vaker naar alternatieven en de warmtevisie van minister Kamp laat ook zien dat de overheid naar manieren zoekt om het gasverbruik te temperen. Het zou dan ook goed zijn als de minister zijn visie ook gaat vertalen naar beleid.

Want dat ontbreekt er nu nog aan de warmtevisie.’

Aardgas dan helemaal maar uitbannen, is volgens Schepers een stap te ver. ‘De Topsector Energie stuurt daar volgens mij ook niet op aan. Men kijkt juist meer naar systeemintegratie en samenwerking tussen duurzaam en fossiel. De opslag van energie blijft een heet hangijzer en daar kan aardgas of wellicht waterstof een rol in spelen. De rol van aardgas wordt wellicht minder dominant, maar we kunnen de infrastructuur nog steeds goed gebruiken.’ n

UTILITIES 19 nr. 5 - september 2015

GAS Afvalverwerker Attero produceert in de zomer

meer groen gas dan het op het lokale net kan afzetten.

Door het gas te comprimeren tot een druk van veertig bar om het vervolgens in te voeden om het regionale netwerk van Gasunie. Daarmee wordt het bereik van het gas vergroot en neemt het aantal gebruikers dat van het gas gebruik kan maken volgens pilot-partner Enexis toe met 17.000 huishoudens.

Compressie vergroot bereik groen gas De bijdrage aan de Nederlandse energiemix van biogas en, in opgewerkte vorm, groen gas is met krap één miljard kuub momenteel nog maar marginaal. Ook al is het al wel twee keer zoveel duurzame energie als wat de windmolens in Nederland nu leveren.

De opstellers van de Routekaart hernieuwbaar gas verwachten echter dat de bijdrage van groen gas zal groeien naar 2,2 miljard kuub in 2030. Bij die toename komt een uitdaging om de hoek kijken: de sterk seizoensgebonden vraag naar gas. Afvalverwerker Attero loopt bij zijn locatie in Wijster nu al tegen het feit aan dat ze in de zomer meer groen gas kan produceren dan zij aan klanten in het lokale netwerk kwijt kan, terwijl de vraag naar deze duurzame energievorm er elders in Nederland nog volop is. Om aanbod en vraag bij elkaar te krijgen, is het bedrijf een samenwerking aangegaan met de lokale netbeheerder Enexis en de landelijke netbeheerder Gasunie Transport Services (GTS) voor een pilotproject genaamd “groen gas Booster”. Het idee is om het in zomerperioden het lokale surplus aan groen gas in te voeden in het landelijke transportnetwerk van GTS in plaats van in het netwerk van Enexis. Zo kan 20 UTILITIES nr. 5 - september 2015

het groen gas volgens Enexis zijn weg vinden naar 17.000 extra huishoudens.

Als de pilot succesvol blijkt, zouden er meer van dit soort invoedingspunten kunnen worden ingericht.

Veel groen gas In Wijster is de afgelopen jaren stevig geïnvesteerd in groen gas. In 2012 installeerde afvalverwerkingsbedrijf Attero een zogenoemde organische nattefractievergister (ONF) waarin de natte fractie bij een temperatuur van vijftig graden Celsius, waarin bacteriën goed gedijen, wordt omgezet in biogas. Het jaar daarop werd daar een gft-vergister aan toegevoegd die volgens Attero jaarlijks nog eens 40.000 ton voorbehandeld gft-afval omzet in biogas. De twee installaties leveren het biogas aan een centrale gasopwerkingsinstallatie die het gas opwerkt tot groen gas met ‘Slochteren-kwaliteit’, zoals GTS dat aan het lokale transportnet van Enexis invoedt. De installaties leveren volgens Attero samen zo’n 9,5 miljoen kubieke meter biogas, waaruit bijna zeven miljoen kuub groen gas wordt geproduceerd.

Invoeden Cees Hut, asset manager bij GTS, is medeverantwoordelijk

voor de pilot in Wijster: ‘We hebben regelmatig contact met partijen die groen gas in ons transportnet willen invoeren’, zegt Hut, ‘en dan blijkt dat het doorgaans zinvoller is om dat groen gas in te voeden in de transportnetten van lokale netbeheerders - zoals in dit geval Enexis. Hoe dichter je op de eindgebruiker invoedt, hoe lager de druk in het net, hoe minder je dus hoeft te comprimeren en hoe lager de investeringskosten en operationele kosten zijn. Het nadeel van invoeding in de lokale netten is echter wel de beperkte balansmogelijkheden tussen vraag en aanbod.

In het geval van Attero wordt zo veel groen gas geproduceerd dat de productie in bepaalde perioden de lokale vraag overstijgt. Met name in de zomer is de vraag naar gas zo laag dat men zelfs groen gas moet affakkelen, wat uiteraard zonde is. We zijn dan ook samen met Enexis en Attero op zoek naar de beste manier om al het groen gas bij gebruikers te krijgen.

De bedrijfsstrategie en diensten van GTS rusten op drie pijlers: veilig en betrouwbaar transport van gas, voldoende gas voor onze klanten en verduurzaming van de energievoor-

ziening. Met deze pilot denken we een bijdrage te kunnen leveren aan de derde pijler. De pilot moet vooral aantonen dat het technisch mogelijk is groen gas op een veilige, betrouwbare en efficiënte manier in ons transportnet kunnen invoeden.’

Sociale innovatie De oplossing die de partijen gaan onderzoeken is technisch gezien redelijk eenvoudig, maar wereldwijd is er nog geen ervaring met het comprimeren van groen gas om het vervolgens in te voeden in een hogedruktransportnet als dat van GTS. Hut licht toe: ‘Het gas dat onder andere. door de Nederlandse Aardolie Maatschappij NAM in Groningen wordt gewonnen - onder een druk van circa zeventig bar – wordt door ons in ons hoofdtransportnet (HTL) onder hoge druk door Nederland getransporteerd. Op regionaal niveau wordt het gas onder een lagere druk van circa veertig bar aan ons regionale transportnet (RTL) ingebracht, waarna het gas

onder een druk van circa acht bar aan de transportnetten van de lokale netbeheerders zoals Enexis wordt overgedragen. Zij zorgen vervolgens dat het gas uiteindelijk onder een nog lagere druk aan de huishoudens en lokale industrieën wordt geleverd.

Door de drukverschillen stroomt het gas altijd één kant op: van hoge naar lage druk. In de pilot die we nu gaan uitvoeren willen we het Groene Gas uit het net van acht bar van de lokale netbeheerder Enexis inbrengen in ons RTL-net van veertig bar. Daarvoor is een compressor nodig. Nu hebben wij behoorlijk wat ervaring met compressoren, alleen is deze wel een stuk kleiner en wordt hij ook anders aangestuurd dan de compressoren die we in onze hogedrukleidingen gebruiken. Desondanks werken we gewoon met bestaande technologie. Het is de bedoeling om de compressor volledig geautomatiseerd op afstand te regelen, dus we stellen hoge eisen aan de betrouwbaarheid ervan. De compressor wordt straks geïnstalleerd

naast een bestaand gasontvangstation.

Momenteel zijn we de selectie aan het maken. We verwachten de groen gas Booster in de zomer van 2017 in productie te kunnen nemen.’

Potentie Het potentieel van groen gas-productie is aanzienlijk. Alleen al in het Enexis-verzorgingsgebied werd volgens de DSO in 2014 35 miljoen kuub groen gas geproduceerd.

Momenteel voorziet Attero al zo’n 39.000 huishoudens van groen gas, men verwacht dat door het vergroten van het bereik daar nog eens 17.000 huishoudens bijkomen. ‘We komen daarmee dus uit op een totaal van 56.000 huishoudens’, aldus Hut. ‘Voor ons is het project geslaagd als we het surplus aan groen gas probleemloos en efficiënt in ons RTL transportnet kunnen brengen. Of we daarna ook andere locaties gaan uitbreiden met een dergelijke compressor is afhankelijk van heel veel factoren. Laten we maar eerst de resultaten afwachten van deze pilot.’ n

UTILITIES 21 nr. 5 - september 2015

GAS Bedrijven die snel kunnen switchen tussen gas of

elektriciteit zouden de komende jaren nog wel eens veel geld kunnen besparen. Met zogenaamde hybride warmteopwekking wordt het mogelijk om ketels zowel met gas als elektriciteit te voeden. Maar ook elektrische warmtepompen of dampcompressie en –recompressie zijn een energiezuinig alternatief voor aardgas.

Tekst: Jan Grift

Warmte opwekken met gas ĂŠn elektriciteit De Duitse Energiewende in combinatie met lage kolenprijzen zorgt ervoor dat de elektriciteitsprijzen momenteel een stuk lager liggen dan de gasprijzen. Bedrijven die voor hun productie afhankelijk zijn van warm water of stoom betalen voor het voeden van hun installaties dan ook de hoofdprijs. Inmiddels zijn er ook elektrische stoomketels beschikbaar. Wellicht nog gunstiger wordt het als een ketel zowel op gas als elektriciteit kan draaien. Deze zogenaamde hybride stoomketels zijn inmiddels verkrijgbaar en bieden de mogelijkheid om altijd voor de meest gunstige energievorm te kiezen. Daarmee ontstaat ook een mooie peakshaver voor overtollige elektriciteit.

Loadmanagement Bedrijven die kiezen voor een hybride warmteopwekking kunnen kiezen tussen de inzet van aardgas of elektriciteit om in de warmtebehoefte te voorzien.

Momenteel zijn de elektriciteitsprijzen al lager dan de gasprijzen en door een toenemende capaciteit in wind- en zonne-energie zal het elektriciteitstarief de komende jaren hoogstwaarschijnlijk nog sterker gaan fluctueren.

22 UTILITIES nr. 5 - september 2015

Als de duurzame bronnen het laten afweten, als de wind niet waait en de zon niet schijnt, ontstaat een schaarste aan elektriciteit en loont het om aardgas in te zetten voor het bedrijven van een warmtekrachtsysteem. De hogere elektriciteitsprijzen compenseren dan de inzet van het kostbare aardgas. Bij een overschot aan elektriciteit ontstaan er verschillende interessante mogelijkheden om hiervan te profiteren. Bijvoorbeeld door load management toe te passen of de elektriciteit direct te gebruiken voor verwarming, als dan niet door gebruik te maken van warmtepompen of dampcompressie.

In het geval van load management maakt men gebruik van de lage elektriciteitstarieven door de productie tijdelijk te verhogen. Een klassiek voorbeeld is te vinden in de tuinbouwsector die de inzet van verlichting aanpast aan de elektriciteitsprijzen. Om elektriciteit direct in te zetten voor de productie van warmte voorziet men ketels of waterbuffers van weerstandselementen. Deze manier van warmteopwekking is een beperkt deel van het jaar financieel aantrekkelijk. De Noren gebruiken deze manier van warmteproductie

al jaren op de momenten dat er een stroomoverschot is na een langdurige regenperiode en de stuwmeren vol zitten. De Denen zetten windoverschotten in voor de opwekking van stadswarmte. Hoewel dit exergetisch niet de beste oplossing is, is het nog altijd beter dan de turbines stil te zetten. Inmiddels zijn Nederlandse ketelbouwers, zoals NEM, ook bezig om bestaande stoomketels met verwarmingselementen uit te rusten.

Daarmee kunnen bedrijven redelijk eenvoudig schakelen tussen gas en elektriciteit en zo altijd kiezen voor de laagste prijs.

Opwaardering De directe inzet van elektriciteit voor de productie van warmte is vanuit exergieoogpunt minder aantrekkelijk. Vanuit dit oogpunt is het beter om de elektriciteit op te waarderen met behulp van warmtepompen of damprecompressie. In die gevallen zal de opbrengst factoren hoger zijn dan met weerstandselementen kan worden bereikt.

De ontwikkeling van warmtepompen gaat momenteel zodanig snel dat ook de opwekking van hogere temperaturen mogelijk is. Om temperaturen boven de honderd graden Celsius

te bereiken, worden koudemiddelen zoals isobutaan ingezet.

Toch lijkt het erop dat de mogelijkheden van warmtepompen nog niet overal bekend zijn, laat staan worden toegepast. Zo kampen veel bedrijven uit de voedingsmiddelensector met een groot overschot aan restwarmte, terwijl ze hun cleaning in place-water aanmaken met stoom.

Voor het temperatuurtraject tot 85 graden Celsius zouden prima warmtepompen kunnen worden ingezet, bijvoorbeeld de transkritische CO2warmtepompen met een zeer aantrekkelijke Coefficient of performance (COP). Ook zou men gebruik kunnen maken van royale buffervaten om zo optimaal gebruik te kunnen maken van dips in de stroomprijs.

Dampcompressie Bij een temperatuurbehoefte die ruim boven de honderd graden Celsius ligt, is damp(re-)compressie een goede kanshebber om in te spelen op een laag elektriciteitstarief. Deze syste-

men zijn doorgaans voorzien van een backup-systeem van stoomwarmtewisselaars die ervoor zorgen dat het systeem kan worden opgestart. Het switchen van door aardgas opgewekt stoom naar elektriciteit is dan eenvoudig.

Damprecompressie wordt al veel toegepast in meertraps-indampers.

Het verdampte water uit een indamper wordt gecomprimeerd met een blower, waarmee de temperatuur rond de tien graden Celsius wordt verhoogd. Via condensatie van de gecomprimeerde damp wordt vervolgens het medium van een andere indamper verwarmd die op een lagere temperatuur en druk werkt.

Een minder bekende toepassing is de compressie van reststoom of gas/ damp-mengsels. Door compressie tot enkele bars stijgt het dauwpunt en kan de latente warmte uit de condenserende damp nuttig worden ingezet.

Zo heeft Bronswerk Heat Transfer een dampcompressor ontwikkeld die breed inzetbaar is.

Transitie Het inspelen op fluctuerende elektriciteitstarieven is van levensbelang voor bedrijven in bijvoorbeeld de voedingsmiddelenindustrie, waar energie een belangrijke kostenpost vormt. Daarnaast leveren warmtepompen en warmtekracht-systemen een significante CO2-emissiebesparing op zodat de bedrijfsvoering duurzamer wordt. Met de huidige technische ontwikkelingen voorziet Energy Matters dat elektriciteit op de lange termijn de boventoon gaat voeren. Met name als de ontwikkeling van elektriciteitsopslag via bijvoorbeeld accu’s zich doorzet.

Er gaan steeds meer stemmen op om het aardgas in de grond te laten zitten voor toekomstig gebruik als grondstof voor materialen. Zover is het nog niet.

Veel bedrijven zijn deels nog afhankelijk van aardgas als bron voor hun warmteproductie. Tot de duurzame energiebronnen echt basislast kunnen leveren, biedt hybride warmteopwekking de flexibiliteit om ruimte te maken voor zon en wind als onze prioritaire energiebron. n

UTILITIES 23 nr. 5 - september 2015

product & oplossing Nanobox en Nanopanel PC's

➧

Met de Nanobox PC Simatic IPC227E en Nanopanel PC Simatic IPC277E presenteert Siemens een nieuwe generatie van bijzonder compacte, robuuste apparaten voor industrieel gebruik.

De Simatic IPC227E Box PC is verkrijgbaar met of zonder PCIe-sleuf.

De Simatic IPC277E is een Panel PC uitgerust met een 7- t/m 19-inch-aanraakdisplay in breedbeeldformaat. Intel dual- en quad-core Celeron-processors zorgen voor zeer goede prestaties in een compact design. De behuizing van de kleinste versie van het apparaat heeft een volume van slechts een liter.

Met een gesloten, volledig metalen

behuizing, ventilatieloos bedrijf en een optioneel niet-vluchtig remanentiegeheugen zijn deze nieuwe industriële PC's ontworpen voor onderhoudsvrij, ononderbroken bedrijf in zware omgevingstemperaturen tot vijftig graden Celsius. Met drie montagevarianten kunnen de ultracompacte apparaten ook in kleine schakelkasten worden geïnstalleerd. Alle versies zijn voorzien van seriële RS 232/RS 422/RS 485-, USB-, Industrial Ethernet- en DisplayPort-interfaces en kunnen snel en eenvoudig in de automatiseringsoplossing worden geïntegreerd. www.industry.siemens.nl

Time Domain Reflectometer ➧

De Megger TDR2050 is een veelzijdige en nauwkeurige puls-echometer voor het identificeren en lokaliseren van kabelfouten bij alle metalen gepaarde elektrische kabels. Het instrument heeft een meetbereik tot 20 km met een resolutie van slechts 10 cm. Het toestel beschikt over twee kanalen, waarmee twee gemeten tracés op het grote kleurenscherm kunnen worden afgebeeld en op gemakkelijke wijze een vergelijk kan worden gemaakt. De tracés kunnen met een uploadfunctie worden teruggezet in het toestel en tevens worden voorzien van een unieke naam. Het instrument is voorzien van een ingebouwd blocking filter tot 600 V AC (CAT IV), waarmee metingen kunnen worden verricht aan spanningvoerende circuits. De behuizing van de TDR2050 is stof- en spatwaterdicht (IP54) en met een volledig geladen Li-Ion accu kan tot 12 uur worden gemeten. www.euro-index.nl

LON Powerline submeter

➧

24 UTILITIES nr. 5 - september 2015

De Powerline submeter Bialon PowerHouse van STV-Automation, is een digitale wisselstroomteller voor het verzamelen van verbruiksdata van een enkel apparaat. De wisselstroomteller is geschikt voor inbouw in een lasdoos en DIN-rail montage. Naast het meten van het opgenomen vermogen (kWh) worden ook het actief vermogen (P), schijnbaar vermogen (S) het reactief vermogen (Q), stroom, spanning, netfrequentie en de cosφ gemeten met een nauwkeurigheid van twee procent (klasse A DIN EN 50470-1 en -3).

De meetwaarden worden als standaard netwerkvariabelen (SNVTs) volgens de LonMark standaard aanboden op een LON powerline netwerk of aan een centrale verwerkingseenheid. De submeter beschikt verder nog over een relais contact voor het schakelen van een aangesloten verbruiker (250VAC/10A cosφ 1). Maximaal te meten stroom is 10A bij een aansluitspanning van 90..260VAC. Het eigen opgenomen vermogen bedraagt minder dan twee watt. www.besd.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

UPS voor grotere installaties Legrand Nederland heeft zijn assortiment UPS-systemen uitgebreid met uitvoeringen van 600 VA t/m 4,8 mVA voor grotere installaties. De modulaire UPS-systemen zijn zowel in 1-fase als in 3-fasen uitvoering beschikbaar. De uitvoeringen in 3-fasen beslaan een vermogensbereik van 10 t/m 240 kVA, met een power factor van 1. Het voordeel van deze hoge power factor is een efficiënte werking van de UPS, waardoor zo min mogelijk energie verloren gaat. Dankzij hun zeer compacte vloeroppervlakte nemen ze bovendien weinig ruimte in. Door hun volledige modulariteit wordt een ‘single point of failure’ voorkomen. Het aanbod 1-fase modulaire UPS-systemen van 1.250 t/m 10.000 VA is uniek en is leverbaar in rack- en toweruitvoering.

De conventionele 3-fasen UPS-systemen hebben vermogens van 10 kVA tot 6x800 kVA. Ze zijn schaalbaar in functie van verschillende redundantieniveaus en kunnen gevoed worden door twee aparte AC-voedingen. Op het gebruiksvriendelijke display wordt de status van de UPS getoond en kan het logboek uitgelezen worden. De 3-level schakeltechnologie zorgt voor een hoge efficiëntie tot 96 procent. Dit type UPS zorgt voor lage integrale gebruikskosten. www.legrand.nl

Lenzen voor warmtebeeldcamera’s 4xTele2 is een extra krachtige telelens voor scherpe warmtebeelden op grote afstand. Deze lens heeft uitstekende specificaties en vindt vooral toepassing in de petrochemische industrie (hoge installaties), hoogspanningsinstallaties en –transport (grote afstanden) en hoogovens (te heet om dicht te naderen). Model 25Mac2 is een macrolens voor het creëren van warmtebeelden van zeer Voor de Fluke Ti200, Ti300, Ti400, kleine objecten. Deze lens heeft een TiX520 en TiX560 warmtebeeldcaideale focusafstand van 10 mm en mera’s waren al een tweetal additio- vindt vooral toepassing bij Research & nele lenzen verkrijgbaar in de vorm Development, design en keuring van van een telelens en een groothoekelektronische componenten en microlens. Naast deze modellen zijn nu nog scopische thermografie. twee lenzen geïntroduceerd. Model www.euro-index.nl

M-Bus naar Ethernetomvormer De Bialon MPW-25 MPW-25 is een M-Bus naar Ethernet of RS232 omvormer. Op de M-Bus interface kunnen tot maximaal 25 M-Bus apparaten, zoals energiemeters en watermeters, worden aangesloten met een standaard load van 1,5mA per apparaat. De M-Bus master kan een PC of embedded controller zijn met een R S232 of Ethernet poort. De signaalomvormer is voorzien van overload- en kortsluitbeveiliging. De M-Bus interface zelf heeft ook een overspanningbeveiliging. De module is voorzien van LED-indicatoren voor de voeding, Rx, Tx en bus overload. De omvormer is leverbaar voor 230VAC of 24VAC/DC voedingen. www.besd.nl

Hydraulische pompoplossingen met snelheidsvariator Het geïntegreerde elektrohydraulische systeem van Eaton is sterk schaalbaar. Het omvat een ruim assortiment van schotten- en zuigerpompen, filters, frequentieomzetters, controle- en schakelapparatuur en Eatons SmartWire-DT intelligente bedradingstechnologie.

De mogelijke toepassingen reiken van de sector van de gereedschapsmachines tot giet-, staal- en perswerk, waar de gebruikers profiteren van een langere levensduur van de machine dankzij de lagere warmteopwekking, en van een betere veiligheid en comfort voor de operator dankzij het lagere geluidsniveau van de pompen.

Meer informatie over Eatons pompoplossingen met snelheidsvariator op www.eaton.com/hydraulics.

Mini stroomtang De AMP-25 is een professionele True RMS stroomtang op zakformaat voor meting van wissel- en gelijkstroom tot 300 A met een resolutie vanaf 10 mA. Het instrument is voorzien van een laagdoorlaatfilter voor frequentie geregelde aandrijvingen. Een speciale functie meet de inschakelstroom van elektromotoren.

Voor uw veiligheid is het toestel voorzien van contactloze spanningsdetectie. Deze veelzijdige en nauwkeurige stroomtang is slechts 14,7 cm lang en past daarmee gemakkelijk in uw broekzak.

Meer informatie: www.euro-index.nl.

UTILITIES 25 nr. 5 - september 2015

Project Na de tsunami in het Japanse Fukushima en

de daaropvolgende meltdown van de kerncentrale, werden de regels voor alle kerncentrales verscherpt. Één van de voorwaarden was dat de centrales zo moesten worden ingericht dat de hulpdiensten een noodstroomvoorziening konden aansluiten.

Santon Switch Gear paste bij kerncentrale Doel de motorcontrolesystemen aan met behulp van een 3D-printer.

Kerncentrale Doel kan noodstroom krijgen Wat de ramp in Fukushima duidelijk maakte, was dat kerncentrales niet berekend waren op de gevolgen van een tsunami. Doordat de regelsystemen van de Japanse centrale geen stroom meer kregen, viel het koelsysteem uit, met alle gevolgen van dien.

Alle centrales ter wereld staan onder streng toezicht van de International Atomic Energy Agency (IAEA) die onmiddellijk alle centrales aan verzwaarde stresstesten onderwierp.

Naar aanleiding van de resultaten van die testen, verordonneerde de IAEA onder andere dat alle centrales zo snel mogelijk moesten worden uitgerust met noodstroomvoorzieningen.

De vier reactoren van de kerncentrale in het Belgische Doel zijn respectievelijk in 1975, 1982 en 1983 gebouwd en de assets zijn dan ook zo’n dertig tot veertig jaar oud. Toen Santon Switchgear de opdracht kreeg om in de bestaande motor control centers (MCC’s) nieuwe vermogensschakelaars in te bouwen, stond men voor een behoorlijke uitdaging.

Gerard van Zeijl, general manager bij Santon Switchgear: ‘Een MCC geeft elektrisch vermogen door aan een voeding en motor. Als deze niet werkt, vallen pompen uit, maar ook 26 UTILITIES nr. 5 - september 2015

bijvoorbeeld de verlichting en besturingssystemen. Je kunt je voorstellen dat in een complexe kerncentrale zoals die van Doel enkele duizenden van die units staan. Een belangrijk onderdeel van zo’n MCC is de magneetschakelaar, die de voeding aan de desbetreffende pomp of motor koppelt. De bestaande vermogensschakelaars zijn meer dan dertig jaar oud en doen nog steeds goed hun werk. De nieuwe voorschriften van de toezichthouders vereisten echter dat de meest kritische MCC’s in

geval van een calamiteit extern kunnen worden gevoed. Een vijftigtal van die MCC’s –lades, onze zuiderburen noemen het schuiven, werd als zodanig bestempeld. Het zou nogal duur zijn om de assets in hun geheel te vervangen, bovendien zouden ze dan uit bedrijf moeten worden genomen en daarmee de hele centrale. We kozen dan ook voor een retrofit van de vermogensschakelaar, wat goedkoper maar ook praktischer was omdat de centrale gewoon door kon blijven draaien.’

3D-printen Van Zeijl: ‘Eenvoudig gezegd moesten we de bestaande MCC lades namaken, maar dan voorzien van een contactstop waar de hulpdiensten in geval van een calamiteit externe stroom op kunnen aansluiten. In dat geval schuift men de bestaande schakelaar uit de kast van de MCC en schuift de van een contactstop voorziene schakelaar er in.

Dat namaken was echter nog niet zo eenvoudig omdat veel onderdelen niet meer leverbaar waren.

Bovendien is de stand der techniek de afgelopen jaren behoorlijk verbeterd en dus wilden we waar mogelijk nieuwe componenten gebruiken.

De eerste stap was dan ook om de schuiflade na te maken. Er waren geen tekeningen meer voorhanden en het was ook niet mogelijk om een 3d scanner te gebruiken. De enige manier die overbleef was om hem ouderwets op te meten. De connectoren zelf moesten echter

identiek zijn aan de bestaande exemplaren, anders passen ze niet, maar die waren helaas niet meer leverbaar.

En dus besloten we om de oude connectoren na te tekenen en met een 3D-printer na te maken. Een engineer heeft er zo’n twintig uur over gedaan om de connector stukje bij beetje op te bouwen in een 3D CAD-pakket. Het daadwerkelijke printen was daarna een kwestie van een druk op de knop. Het materiaal dat we gebruikten moest uiteraard wel aan specifieke eisen voldoen voor een elektrische installatie en met name de diëlektrische eigenschappen waren doorslaggevend; kortgezegd mag het materiaal niet geleiden.

Omdat de 3D-printtechniek redelijk nieuw is, wilde de leiding van de kerncentrale wel zeker weten dat de connector onder alle omstandigheden zijn werk zou kunnen doen. En dus hebben we hem enkele maanden in een klimaatkast onder verschil-

lende omstandigheden, voornamelijk hoge temperaturen, getest.’

De connectoren hebben de test glansrijk doorstaan en inmiddels anderhalf jaar verder staan er nu vijftig vermogensschakelaars klaar om bij een eventuele tsunami in de Schelde te kunnen worden ingezet. Van Zeijl: ‘Alle vermogensschakelaars zijn uitvoerig getest op een testbank die vermogens tot 10.000 Ampère aankan zodat wij en de klant zeker weten dat ze hun werk doen. Wat betreft techniek, veiligheid en ergonomie laten de nieuwe vermogensschakelaars hun voorganger ver achter zich.

De kans dat ze daadwerkelijk worden ingezet is echter niet heel groot. Tot nog toe zijn ze alleen gebruikt bij de periodieke veiligheidsoefeningen.

Desondanks zorgen we er wel voor dat de connectoren in topconditie blijven en testen de functie regelmatig zodat ze wel hun werk doen op het moment dat het nodig is.’ n

UTILITIES 27 nr. 5 - september 2015

MARKET REVIEW WATER

PRODUCTEN

GAS

PRODUCTEN

Esders BERMAD Holland Postbus 5130 3295 ZG ‘S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 E-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Esders

Kiwa Nederland

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 E-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 E-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

BRANCHEVERENIGINGEN

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 E-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

DIENSTEN

Lubron Waterbehandeling

DDM Demontage

Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 E-mai­l: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 E-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Esders...........................................................................................4 Technolution.................................................................................4 MODELEC Data-Industrie........................................................... 32 Euroform...........................................................................bijsluiter

28 UTILITIES nr. 5 - september 2015

agenda IPIN Eindcongres 'Lessons Learned' 24 september Apeldoorn www.rvo.nl

In 2011 startte het Innovatieprogramma Intelligente Netten (IPIN), waaraan twaalf proeftuinen deelnamen. De proeftuinen kregen subsidie voor een projectvoorstel om met intelligente netten te experimenteren in een realistische omgeving. Het IPIN-programma wordt nu afgerond. De opgedane kennis en ervaringen uit de proeftuinen deelt RVO.nl graag met u tijdens het IPIN Eindcongres.

Elektrotechniek 2015 29 september – 2 oktober Utrecht www.elektrotechniek-online.nl

Het is weer tijd voor dé tweejaarlijkse ontmoetingsplaats voor iedereen uit het vakgebied Elektrotechniek: van 29 september tot en met 2 oktober vindt de vakbeurs Elektrotechniek plaats bij Jaarbeurs in Utrecht. Elektrotechniek toont dit jaar de nieuwste innovaties in praktijk d.m.v. vier toepassingsgebieden: Woning, Industrie, Utiliteit en Infra & Energie. In de Jaarbeurs worden de omgevingen op spectaculaire wijze nagebouwd. Exposanten presenteren hun totaaloplossingen en laten zien hoe ze werken. Elektrotechniek brengt de toekomst dichterbij.

Warmtenetten: klaar voor een warm onthaal?

1 oktober Bodegraven www.dwa.nl

DWA organiseert op donderdag 1 oktober 2015 een seminar – met inspirerende presentaties en een actief debat – waarin warmtenetten worden belicht vanuit het perspectief van de afnemer van warmte.

Energie 2015 6 t/m 8 oktober Brabanthallen, Den Bosch www.energievakbeurs.nl

Energie is hét jaarlijkse ijkpunt voor professionals om de balans op te maken op het gebied van energie. Drie dagen lang komt alles en iedereen op het gebied van energiebesparing en duurzame energieopwekking samen voor het grootste live energieplatform van Nederland. De juiste, energiebewuste keuzes kunnen uw bedrijf veel opleveren. Op Energie ervaart u de wereld aan mogelijkheden. Bekijk de nieuwste oplossingen van dichtbij, neem deel aan interactieve lezingen en live demonstraties en doe waardevolle contacten op.

Het Nationale Warmte Congres 5 november Utrecht www.euroforum.nl

Warmte heeft een belangrijke rol in het energieakkoord en de energietransitie naar een duurzame maatschappij. Op 6 november 2014 kwam de gehele warmtesector dan ook bijeen om alles te horen over de strategische en operationele vraagstukken die centraal staan om de mogelijkheden van warmte optimaal te benutten. Ook dit jaar wordt weer kennis gedeeld over de nuttige toepassing van restwarmte, energiebesparing en warmtebuffering.

Watervisie 2015 6 november Amsterdam RAI www.watervisie.com

In 2015 kijken we weer naar de uitdagingen van de industrie op het gebied van proces- en afvalwater. In drie rondetafelbijeenkomsten discussiëren we over technologie, economie en management van de waterstromen en de rol van de keten daarin. Vrijdag 6 november, tijdens de waterweek, komt de inhoud van de discussies samen in het Watervisie Congres dat dit jaar tijdens de Aquatech beurs wordt gehouden.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 29 nr. 5 - september 2015

I N

H E T VOL G E N D E

U T I LI T I E S

N U MMER

N UM M E R

6 V ER S C HI JNT

I N

OK TOBE R

Energie: Energie-efficiency

Rotterdam wil power to products De industrie, energiesector en de gebouwde omgeving staan in de beheersing van hun energiekosten voor grote uitdagingen. Zijn er slimme oplossingen op relatief korte termijn? Ja, die zijn er. Het project Flexibel Energie Rotterdam van Deltalinqs is opgezet om te inventariseren wat het potentieel is van energieopslag in het Rotterdamse haven- en industrieel complex.

The Edge is meest duurzame kantoor ter wereld Het duurzaamste gebouw ter wereld staat op de Amsterdamse Zuidas. De naam, The Edge, slaat niet alleen terug op de unieke vorm van het gebouw, maar ook wat betreft technologie gingen de ontwerpers tot het randje.

Daardoor heeft het gebouw de hoogste BREAAM-score voor grootschalige kantoorontwikkelingen wereldwijd.

De groene centrale Doorgaans wordt wind- en zonne energie ingezet voor de productie van elektriciteit. Maar het is ook mogelijk wind en zon warmte en koude te laten produceren en leveren.

Elektriciteit is in deze omgekeerde wereld een restproduct.

De groene centrale, zoals het concept heet, is geschikt om te acteren op de onbalansmarkt door overcapaciteit op de elektriciteitmarkt om te zetten in warmte met opslag in buffers.

30 UTILITIES nr. 5 - september 2015

THEMA'S 2015 Utilities 7 Water: Ketensamenwerking Utilities 8 Gas: Nieuw gas

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

acts

manuf

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

... Layer 3 managed Ethernet Switch De uitstraling van de Lynx serie Ethernet switches met ingebouwde firewall en routingprotocols toont dat de switches hun toepassingen vinden in zware industriĂŤle omgevingen. De robuuste switches met het door Westermo ontwikkelde WeOS en de unieke functionaliteiten als FRNT (< 20ms hersteltijd) IPsec, VLAN, IGMP snooping en QoS. De ATEX / IECEX certificering staat garant voor toepassing in zeer zware en explosief gevoelige ruimtes.

... committed to perfection.

Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

adv_WmoA4_LynxEthSwitch.indd 1

17-11-14 16:13

nationaal

26 november 2015 > Domus Medica Utrecht

congres2015 HĂŠt nationale platform voor alle stakeholders in de warmtesector.

Benut de kansen van warmte in de duurzaamheidstransitie!

Hoor alles over concrete projecten uit de praktijk! Met o.a.:

Amsterdam Rotterdam Purmerend Dordrecht Groningen Delft Zaanstad Limburg FrieslandCampina Zuid-Holland Zeeland Seaports ZOwonen Woonwaard

Een greep uit uw sprekers:

Daan Prevoo

Stephan Brandligt

Astrid Madsen

Erik Stronk

Provincie Limburg

Gemeente Delft, VNG

Gemeente Rotterdam

Ennatuurlijk

Albert Koedam Expert op het.gebied van. duurzame woningcorporaties

Jan van der Meer Metropoolregio Amsterdam

www.euroforum.nl/warmtecongres

nationaal

congres2015

De warmtesector is in beweging! Ook deze dag heeft een dynamisch karakter. Door middel van het uitwisselen van ervaringen, kennis en visies, gaat u aan het einde van de dag naar huis met concrete ideeĂŤn en handvatten om zelf aan de slag te gaan. Hoe maakt u van uw project een succes en hoe gaat u om met de uitdagingen die dit met zich meebrengt?

08.45 uur

10.30 uur

Ontvangst en registratie

Koffiepauze

09.15 uur

11.00 uur

Opening congres door uw dagvoorzitters Margreet Reijntjes, Professioneel Dagvoorzitter en Presentator Radio 1

Catwalk of Innovation Verschillende nieuwe initiatieven laten u tijdens een korte pitch zien wat zij denken bij te gaan dragen aan de vernieuwing van de warmtesector. Dit kunnen nieuwe technologieĂŤn zijn, maar

Met aansluitend:

bijvoorbeeld ook nieuwe leveranciers. Vervolgens volgt er een discussie waarbij wij u van harte

Voorstelronde: Commissie van Repliek

uitnodigen om deze nieuwkomers uw vragen te stellen.

De commissie van repliek zal hun (kritische) blik delen tijdens het congres. Deze experts uit de

Met o.a.:

branche zullen ervoor zorgen dat alle presentaties direct to-the-point zullen gaan.

Thermodynamische panelen

Sprekers namens de Woonbond:

Ed van der Post, De Groene Musketiers

Vertegenwoordiger namens de Woonbond

Flexiheat

Willem de Goede, Senior Advisor Energy & Climate Change, VNO-NCW/MKB Nederland

Tjardo Scholten, PhD Student, Rijksuniversiteit Groningen

Rick van Diest, Business Development Manager District Heat and Cooling, NUON Max Oosterhuis, Partner/Advocaat, Loyens en Loeff

09.40 uur Keynote Speech

11.20 uur Mogelijkheden voor open netten Faruk Dervis, Unit Manager Integrated Energy Systems, Ecofys

Warmtevisie: warmtevoorziening in verandering

11.40 uur

Teun Bokhoven, Voorzitter, Duurzame Energie Koepel

Waardevolle inzichten van 5 jaar warmteadvies

10.00 uur Debat Samenwerking is essentieel. Maar wie neemt welke verantwoordelijkheid?

Frits Duursma, Co-Owner, Greenvis

12.00 uur Luchtig intermezzo en lunchpauze

Tijdens de discussie zal de zaal actief betrokken worden. Immers, u vertegenwoordigt de stakeholders die betrokken zijn bij alle aspecten van de warmtesector. Wij nodigen u van harte

Meet your customer!

uit om uw vragen en visies voor te leggen aan het panel.

Tijdens de lunchpauze heeft u de mogelijkheid om in gesprek te gaan met de eindgebruiker.

Erik Stronk, Algemeen Directeur, Ennatuurlijk

Wij hebben een aantal vertegenwoordigers eindgebruikers gevraagd om u als barista

Herman Exalto, Directeur, Eneco Warmte & Koude

te voorzien van een heerlijk kopje koffie. Ondertussen kunt u met hen van gedachten

Roelof Potters, General Manager, Alliander Duurzame Gebiedsontwikkeling

wisselen over de warmtesector

Robbert Coomans, Advisor to the Board, APG Asset Management Daan Prevoo, Gedeputeerde, Provincie Limburg

>>>

>>>

Overheden

13.15 uur

13.15 uur

In Depth Sessions

Opening door uw sessievoorzitter en Speeddate

Voor de verschillende doelgroepen is een programma op maat samengesteld. In dit

Astrid Madsen, Secretaris, Stichting Warmtenetwerk, Adviseur Programma Duurzaam, Gemeente Rotterdam

programma komen verschillende werkvormen terug zoals discussies, ronde tafels, praktijksessies etc. Het is mogelijk om tussentijds te switchen tussen de verschillende stromen.

13.30 uur Keynote speech Warmte: productie, distributie en gebruik

Overheden

Spreker nader bekend te maken met aansluitend discussie met de zaal

13.50 uur > Ronde 1 14.25 uur > Ronde 2

13.50 uur Woningcorporaties

Ronde tafel sessies De zaal wordt verdeeld in ronde tafels. Aan iedere tafel wordt een specifiek thema ingeleid door een sessieleider. Vervolgens gaat men aan de hand van stellingen gezamenlijk in gesprek om kennis

Bedrijven

en ervaringen uit te wisselen. U heeft verschillende themaâ&#x20AC;&#x2122;s die u kunt kiezen, o.a.

1.

Metropoolregio Amsterdam gaat voor een regionaal warmtenet Jan van der Meer, Warmteregisseur Metropoolregio Amsterdam, Amsterdam Economic Board

2. Mogelijkheden voor provincies en gemeenten binnen de SDE+ Jorn ten Have, Adviseur, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

16.00 uur Debat

3.

Wouter van Bolhuis, Beleidsmedewerker, Gemeente Groningen 4. Een open net, hoe realiseer je dat?

All around the table: De toekomst van warmte Verschillende stakeholders komen op voor hun belangen. Tijdens dit debat worden de mogelijkheden van warmte in de toekomst besproken en de effecten die dit heeft .

Met o.a.: Stephan Brandligt, Wethouder, Gemeente Delft, Lid Commissie Milieu,

Aardwarmte als alternatief voor gas

Iman Brinkman, Partner/Advocaat, Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn 5.

Samen bereik je meer!

Susanne Bleijenberg, Communicatieadviseur, Programmabureau warmte koude Zuid-Holland

15.00 uur

Energie en Mobiliteit, VNG

Praktijksessies

Pallas Agterberg, Directeur Strategie, Alliander

Leer van concrete praktijkvoorbeelden. Maak uw keuze uit de verschillende sessies

16.30 uur Buitenlandse keynote

How to make money instead of throwing it away?

Spreker nader bekend te maken

17.00 uur Luchtig intermezzo, afsluiting en borrel

A. Hoe kun je samenwerken om warmte zo optimaal mogelijk te benutten?

Frits Duursma, Co-Owner, Greenvis Spreker namens een gemeente B. FinancieringsstrategieĂŤn in relatie tot de grote opgaves Wim Voogd, Senior Business Consultant, Balance/Hudson Joost Holleman, Director, Balance/Hudson C. Open en Slim Warmtenet Zaanstad Peter Wolbert, Senior Consultant Business Development, Cofely Energy Solutions

15.30 uur Koffiepauze

Woningcorporaties

>>>

Bedrijven

13.15 uur

13.15 uur

Albert Koedam, expert/deskundige op het gebied van energiebesparingsconcepten en

Margreet Reijntjes, Professioneel Dagvoorzitter en Presentator Radio 1

Opening door uw sessievoorzitter en Speeddate duurzaamheid voor woningcorporaties, deskundige op het gebied van de Warmtewet

13.30 uur Keynote speech Kansen voor woningcorporaties met warmte Ronald Franken, Adviseur Energie en Duurzaamheid, Aedes met aansluitend discussie met de zaal

13.50 uur > Ronde 1 14.25 uur > Ronde 2

13.50 uur

Opening door uw sessievoorzitter en Speeddate

13.30 uur Keynote speech Hoe kun je als bedrijf actief bijdragen aan de duurzame doelstellingen?

Spreker nader bekend te maken

13.50 uur > Ronde 1 14.25 uur > Ronde 2

13.50 uur Ronde tafel sessies

Ronde tafel sessies

De zaal wordt verdeeld in ronde tafels. Aan iedere tafel wordt een specifiek thema ingeleid

De zaal wordt verdeeld in ronde tafels. Aan iedere tafel wordt een specifiek thema ingeleid

door een sessieleider. Vervolgens gaat men aan de hand van stellingen gezamenlijk in gesprek

door een sessieleider. Vervolgens gaat men aan de hand van stellingen gezamenlijk in

om kennis en ervaringen uit te wisselen.

gesprek om kennis en ervaringen uit te wisselen.

U heeft verschillende thema’s die u kunt kiezen, o.a.

U heeft verschillende thema’s die u kunt kiezen, o.a.

1.

1.

Duurzame renovatie Marnette Vroegop, Conceptontwikkelaar, Woonwaard

Lianda Sjerps-Koomen, Programmadirecteur, TKI EnerGO 2. Het gebruik van restwarmte in de praktijk

2. Het Groene Net Diederick Barendsz, Projectontwikkelaar, ZOwonen 3.

Warmte in de praktijk Max Oosterhuis, Partner/Advocaat, Loyens en Loeff

15.00 uur

Innovatie van technologieën

Spreker nader bekend te maken 3.

Hoe zorg je dat het businessmodel financieel sluitend is?

Dirk Jan van Swaay, Stuurgroep Warmte Koude Zuid-Holland, Kernteam MAIS Warmte en Netten

15.00 uur Praktijksessies

Praktijksessies

Leer van concrete praktijkvoorbeelden. Maak uw keuze uit de verschillende sessies

Leer van concrete praktijkvoorbeelden. Maak uw keuze uit de verschillende sessies

A. Restwarmte; een positieve bijdrage aan uw bedrijfsresultaat

A. Hoe sluit je bestaande bouw aan op warmte?

Spreker nader bekend te maken B. Warmte in Dordrecht Spreker nader bekend te maken

15.30 uur Koffiepauze

Peter Geertse, Commercieel Manager, Zeeland Seaports B. Hoe zet je warmte in bij een bedrijventerrein?

Spreker nader bekend te maken C. Hoe maak je van warmte een succesvolle businesscase?

Iman Brinkman, Partner/Advocaat, Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn

15.30 uur Koffiepauze

nationaal

congres2015

www.euroforum.nl/warmtecongres

nationaal

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

congres2015 Raad van Advies Het programma is samengesteld in nauw overleg met de experts uit de

Eenvoudig aanmelden via internet: www.euroforum.nl/warmtecongres

You can register

online

warmtesector. De volgende adviesraadleden zijn hier o.a. bij betrokken: Ruud van Mossevelde, Coördinator Heat, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Rick van Diest, Business Development Manager District Heat and Cooling, Nuon Sonja van Vooren, Programma Manager, Eneco Warmte & Koude Jannis van Zanten, Projectleider Warmte, Afval Energiebedrijf Amsterdam /

U ontvangt meteen uw deelnameticket en uw factuur.

Of kies voor direct online betalen via iDeal of credit card.

Hulp nodig bij online inschrijven? Bel ons op 040 - 2 974 974 of stuur een email naar: inschrijving@euroforum.nl.

Gemeente Amsterdam Ciska Hoogeveen, Business Ontwikkelaar, Alliander Frits Duursma, Co-owner, Greenvis

Persoonlijk Congresadvies

Wim Voogd, Senior Business Consultant, Balance

Remco Arts

Peter Wolbert, Senior Consultant Energie en Gebiedsontwikkeling,

Tel. 040 - 2 972 746

Cofely Energy Solutions

r.arts@euroforum.nl

Kees van Daalen, Strategisch Adviseur Energie, Enexis

Verantwoordelijk voor het programma: Bianca Bendriss Conference Manager

Comité van Aanbeveling

Adil Marra Strategic Partnership Manager

Het Comité van Aanbeveling ziet toe op de kwaliteit van het programma.

Zij dragen de Warmtesector een warm hart toe en zien het nut en de noodzaak van nieuwe initiatieven op het gebied van warmte. Met o.a.: Kees Jan de Vet, Lid Directieraad, VNG Teun Bokhoven, Voorzitter, Duurzame Energie Koepel Marc Calon, Voorzitter, Aedes Gijs de Man, Voorzitter, Stichting Warmtenetwerk

Rick Hoevenaars Marketing Manager

Datum en locatie

Uw investering

• Werkzaam bij een overheidsinstelling of woningcorporatie: € 499,- per persoon excl. btw • Overige organisaties: € 799,- per persoon excl. btw Dit bedrag is inclusief koffie, thee, lunch en borrel. Daarnaast ontvangt u toegang tot een waardevolle digitale syllabus die u als naslagwerk kunt gebruiken.

Bent u lid van Stichting Warmtenetwerk?

Dan ontvangt u een korting van € 50,- per persoon Uw gegevens Wij houden u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in uw vakgebied. U bent daartoe opgenomen in ons adressenbestand of in een bestand dat wij van derden betrekken.

Uw gegevens kunnen verstrekt worden aan derden voor marketingdoeleinden. Kloppen uw gegevens niet of wilt u niet dat anderen deze gebruiken? Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl Euroforum Euroforum is marktleider op het gebied van congressen, opleidingen en trainingen voor professionals en managers bij bedrijven, overheden en non-profit organisaties. Samen met het Institute for International Research (IIR), Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid (SBO) en Nederlands Instituut voor de Bouw (NIB) maakt Euroforum deel uit van Informa. Een wereldwijd congres- en uitgeefconcern genoteerd aan de beurs in Londen. Meer informatie op: www.euroforum.nl

26 november 2015 Domus Medica Utrecht Voor de routebeschrijving zie: www.euroforum.nl/warmtecongres

Kijk voor het volledige programma op www.euroforum.nl/warmtecongres

Bestemd voor: Iedereen die zich bezighoudt met voorbereiding, besluitvorming, uitvoering, ruimtelijke ordening en investeringsbeslissingen t.a.v. warmtebenutting, milieu en energievoorziening en werkzaam is bij: • Gemeenten en provincies

• Tuinbouworganisaties

• Woningcorporaties

• Afvalbedrijven

• Warmtebedrijven

• Technologiebedrijven

• Energiebedrijven

• Waterschappen

• Netbeheerders

• Waterleidingbedrijven

• Verenigingen voor Eigenaars

• Brancheorganisaties

• Bewoners- en

• Financiële instellingen

huurdersverenigingen

nationaal

congres2015

• Adviesbureaus

• Projectontwikkelaars en aannemers • Vastgoedondernemingen

Presenting partner: Partners:

Mediapartners:

Ook partner worden van het Warmtecongres?

Het Nationaal Warmte congres is dé plek om te netwerken in de energiemarkt! Sprekers, bezoekers en congrespartners treffen elkaar in een rustige en ontspannen setting. Wilt u ook aanwezig zijn op de kennismarkt? Of net op een andere manier onder de aandacht komen?

Er zijn een legio aan profileringsmogelijkheden om uw organisatie te presenteren voorafgaand aan en tijdens het congres. Denk hierbij aan logovermeldingen, het geven van een presentatie , ontbijt, borrel of diner en andere verrassende eye-openers.

Maak gebruik van deze kans en presenteer uw organisatie op een unieke en creatieve manier!

Voor meer informatie: Adil Marra Strategic Partnership Manager

Greenvis is het engineering, detachering en consultancybureau (15-20 werknemers) voor warmte en -koude gerelateerde projecten.

Deze focus zorgt ervoor dat Greenvis door vele partijen gezien wordt als de expert in energievraagstukken op gebiedsniveau. De laatste jaren heeft het bedrijf zich vanuit de techniek doorontwikkeld richting procesmatige begeleiding van trajecten en energievraagstukken, detachering van warmteprofessionals tot en met (detail) engineering van opwek, distributie en aflevering van warmte- en koude.

Greenvis, experts in warmte- en koudevraagstukken. www.greenvis.nl

Tel.: 040 – 2 974 832

www.euroforum.nl/warmtecongres

energie in beweging