Utilities 5 2018

UTILITIES NUMMER 05 - september 2018 • ACHTTIENDE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

Industrie zet stapjes in klimaatakkoord Elektronen ontmoeten moleculen Esco gaat verder dan energie www.utilities.nl

LOGISTICON VERHUUR Opslag en dosering

Zand- & koolfiltratie

EUROPA’S GROOTSTE VERHUURVLOOT VOOR WATERZUIVERINGEN

Ultrafiltratie

Flotatie

Chemicaliën

Omgekeerde osmose

Uitgebreide keuze Voor de levering van installaties voor zowel korte als lange termijn verhuur, met capaciteiten van 1 tot meer dan 2000 m3/h voor toepassingen als: - Capaciteitsuitbreiding en/of back-up - Proefneming - Kwaliteitsverbetering Informeer naar Europa’s grootste verhuurvloot voor waterzuiveringen.

Logisticon Verhuur b.v. +31 (0)184 608260 www.logisticon.com

Inhoud

8 Interview Met een toenemende elektrificatie en decarbonisatie van de energie- en chemiesector, ontstaat een uitdaging voor de productie van brand- en kunststoffen. Want hoe kom je aan hogetemperatuurwarmte en welke alternatieven zijn er voor fossiele koolwaterstoffen?

De antwoorden lijken te vinden in de elektrochemie, waar kooldioxide kan worden omgezet in koolwaterstoffen.

22

18

12 Industriële Esco’s verhogen efficiency

Industrie zet stapjes in klimaatakkoord

Industriële bedrijven hebben moeite met het implementeren van maatregelen in hun utilities die de energie-efficiency van het productieproces verhogen. Energy service companies (Esco’s) kunnen hier een helpende hand bieden. Esco-experts Paul Stroomer en Giovanni Bartucci vertellen over de kansen en over de uitdagingen.

De industrie is bereid stappen te nemen in de verduurzaming van zijn productie. In totaal kan de industrie in 2030 twintig megaton CO2-uitstoot vermijden, maar carbon leakage ligt op de loer. Duurzame warmte, elektrificatie en de inzet van waterstof zijn allemaal opties die serieus kunnen bijdragen aan de CO2-opdracht van de industrie.

30

26

NIEUW: Utilities Projectenoverzicht

CO2 afvalcentrales naar glastuinbouw

Energiewet

Vanaf nu houden we alle lopende en toekomstige gas, elektriciteit, water, biomassa, biostoom en andere interessante Utilitiesprojecten bij in ons projectenoverzicht. De mooiste projecten lichten we uit. Met deze keer Textielfabrikant Berry Global die zijn aardgasgestookte stoomsysteem verving voor biostoom van Biomassa Energiecentrale Kuijk.

Waar de industrie lang over spreekt, voeren twee afvalenergiecentrales nu uit. AVR en HVC investeren in CO2afvanginstallaties en leveren hun kooldioxide aan de glastuinbouw. Daarmee voorkomen ze niet alleen CO2-uitstoot, maar doen ze ook ervaring op voor grootschalige afvang in de industrie en energiesector.

Van Klimaatwet tot Klimaatakkoord, en van wind op zee tender naar wind op land tender. De juristen van Bird&Bird geven ook deze maand weer een overzicht van de meest recente ontwikkelingen. Opvallend daarbij is dat in de Klimaatwet duidelijke doelstellingen zijn geformuleerd, maar dat deze geen concrete maatregelen bevat om de doelstellingen ook daadwerkelijk te behalen.

Commentaar..................................5 Trending news...............................6

Technologie & Innovatie.............16 NIEUW: Utilities Projecten.........22

Agenda.........................................33 In het volgende nummer.............34

UTILITIES 3 nr. 5 - september 2018

Don’t let water take hold of your pipes

Combat the risk of Corrosion Under Insulation CUI is a major issue in the industry.

It leads to higher maintenance costs and can cause pipe leaks or even ruptures. According to NACE*, water-leachable salt, water retention, permeability and wettability all play a major role in mitigating the risk of CUI. Our next generation ProRox mandrel wound stone wool pipe sections with WR-Tech (Water Repellency Technology) get to grips with CUI. They absorb less water, dry faster, are more durable and have a very low water-leachable salt content.

Minimising the risk of corrosion under insulation.

See for yourself at rockwool-rti.com.

NEW ProRox PS 960/970 mandrel wound pipe sections ÂŽ

Best in class solution to help mitigate CUI

PATENT PENDING

*National Association of Corrosion Engineers - NACE SP0198-2010 (2.1.2)

TECHNICAL INSULATION

KLAPPEN WIJ VOOR HET KLIMAATAKKOORD?

Zo nu en dan sijpelde er nieuws vanuit de klimaattafels door naar buiten. Er zouden felle debatten worden gevoerd over welke technologie leidend zou worden, of CCS niet beter kon worden vervangen door CCU en welke CO2-prijs genoeg prikkels kon geven om de uitstoot ervan te vermijden. De bombarie rondom de presentatie van het akkoord bij de SER in Den Haag maakte de verwachtingen nog groter. De opkomst van landelijke pers was dan ook fors.

Misschien dat ik iets verkeerd zie, maar eerlijk gezegd valt het resultaat me een beetje tegen. Het leek of de complexiteit van de energietransitie de tafelvoorzitters een beetje murw had geslagen. De gebouwde omgeving was wellicht nog het meest positief en liet doorschemeren wel te geloven in een CO2-neutrale maatschappij in 2050. Ook de energiesector was dat aangaat redelijk positief, maar dat kan ook niet anders gezien de klappen die de sector krijgt in de fossiele hoek. De ban op kolencentrales maakt de keuzes nog eens een stuk eenvoudiger.

De industrietafel had zeker goed zijn huiswerk gedaan en een groot deel van de beschikbare technieken en energiekeuzes passeerden de revue. De totale extra vermeden twintig megaton kooldioxide zal ook zeker bijdragen aan een schonere toekomst voor industrie en samenleving. Alleen de slagen om de arm die de opstellers van de plannen blijven houden, doen vermoeden dat het daadwerkelijk halen van die besparing nog een behoorlijke opdracht wordt.

Het rapport werd symbolisch aan Minister Eric Wiebes overgedragen, die uiteraard blij was met de inspanningen die de partijen hadden geleverd. Het echte werk komt echter nog, nu het PBL en het CPB nog gaan rekenen aan de plannen.

Als Wiebes een CO2-bodemprijs instelt, maakt hij zich sowieso onsterfelijk, al moet de toekomst uitwijzen of dat op positieve of negatieve wijze is.

Ik denk dat het niet mogelijk zal zijn om een energietransitie voor elkaar te krijgen zonder dat daar flink zal moeten voor betaald. Wiebes was dan ook onlangs voorzichtig aan het polsen of hij een minimum CO2-prijs door de Tweede Kamer kon krijgen. Gelijk kwam daar weer het level playing field-dogma om de hoek kijken: Carbon leakage ligt op de loer en grote investeerders zullen Nederland mijden.

Laat duidelijk zijn: Een CO2-bodemprijs zal nooit openbaar door de industrie worden omarmd, maar als ze die krijgt opgedrongen, is het maar de vraag of Nederland en masse wordt verlaten. Wiebes moet dan ook een gedurfde keuze maken, met het risico dat hij de steun van de industrie verliest. Als de minister een CO2-bodemprijs instelt, maakt hij zich sowieso onsterfelijk, al moet de toekomst uitwijzen of dat op positieve of negatieve wijze is.

David van Baarle, david@industrieperspectief.nl

Colofon achttiende jaargang nummer 5 - september 2018 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Medewerkers aan dit nummer Sophie Dingenen, Margot Besseling, Sharon van de Kerkhof, Eduard van Holst Pellekaan

Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 p/j Introductie NL/B 25% € 98,- p/jOverig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadmini­s­tratie wordt verzorgd door abonnementenland.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest T 0900-ABOLAND of +31 (0)251 - 25 79 24 € 0,10 per minuut F 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

acts

manuf

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2018 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 5 - september 2018

Trending news op www.utilities.nl RUG-onderzoeker gebruikt vloeibare zouten 1 voor pyrolyseolie Een internationaal consortium onder leiding van de Groningse chemisch ingenieur Erik Heeres ontving vier miljoen euro aan financiering van het Horizon2020-onderzoeksprogramma van de Europese Unie om een nieuwe, efficiëntere methode te ontwikkelen voor de productie van vloeibare brandstoffen uit biomassa. Het idee is om biomassa op te lossen in vloeibare zouten om de efficiëntie van pyrolyse te verhogen. Binnen vier jaar zou het nieuwe proces in het lab moeten werken.

In samenwerking met negen partners uit de academische wereld, de industrie en onderzoeksorganisaties, bedacht Heeres een mogelijke manier om het hele conversieproces te verbeteren: ‘De eerste stap zal zijn om het organische materiaal in vloeibare zouten op te lossen.

2

NAM heeft plannen voor waterstoffabriek in Emmen Op de NAM-locatie van de voormalige gaszuiveringsinstallatie (GZI) in Emmen komt mogelijk een groene waterstoffabriek. Eigenaar NAM gaat met verschillende partners deze optie nader onderzoeken. Groen waterstof kan de fabrieken op het Emmtec-terrein van onder andere DSM en Teijin Aramid onafhankelijk maken van het Groningen-gas.

Het industrieterrein behoort tot de 200 grootverbruikers, die van minister Wiebes binnen vier jaar moeten overschakelen op alternatieven. De plek van de GZI is zo geschikt, omdat de waterstof is te distribueren via het bestaande gasnetwerk. Bovendien is de locatie aangesloten op het industriële elektriciteitsnetwerk.

3

Katalysator wint waterstof uit zeewater Pathema heeft met haar Industrial Vortex Generator (IVG) de verkiezing Water Innovator of the Year gewonnen. Pathema ontwikkelde het IVG-CoolWater – Industrial Vortex Generator – systeem. Dit is een chemicaliënvrije oplossing voor het voorkomen van kalk en ijzeraanslag, scaling en biologie in koel- of productieprocessen. Het principe is gebaseerd op de verandering van het kalkkristal dat plaatsvindt op het moment dat het kalkhoudende water door een drie dimensionale draaikolk gaat. Deze draaikolk komt tot stand door het gebruik van de gepatenteerde Vortex generator. In combinatie met een UV-C straling-techniek ontstaat een chemicaliën vrije waterbehandeling en is het spuiwater herbruikbaar.

6 UTILITIES

nr. 5 - september 2018

4

pslagbedrijf wil O restwarmte Akzonobel Contitank, een opslagbedrijf

Omzet industriewater8 sector groeit Het rapport

voor plantaardige en dierlijke

‘Economische kansen

oliën en vetten, wil een pijplei-

en hoogwaardige ken-

ding aanleggen naar het Chemie

nis in water’ van het

Park Delfzijl. Hierdoor kan

TKI Watertechnologie

gebruik worden gemaakt van restwarmte van Akzonobel.

toont de betekenis

Het Delfzijlse Contitank werkt samen met Groningen

van de watersector

Seaports aan de nieuwe ondergrondse infrastructuur.

voor de Nederlandse economie. De voedingsmiddelenindustrie is nog steeds de grootste gebruiker van industrieel water, maar de olie-

5

Rijk investeerde fors in energieonderzoek

en gassector zal de komende jaren de grootste groei doormaken.

In 2017 investeerde de rijksoverheid 151 miljoen euro in energieonderzoek, meldt RVO. Kennisinstituten en universiteiten kregen vorig jaar meer geld

Voerfabrikant bouwt 9 biomassacentrale

Voerfabrikant

voor investeringen in energieon-

ForFarmers

derzoek dan het jaar daarvoor. Ook bedrijven ontvingen

Nederland gaat een

meer geld dan in 2016. Opvallend is de stijging in inves-

biomassacentrale in

teringen voor onderzoek naar energieopslag en CO2-

Lochem bouwen.

afvang en -opslag (CCS).

Bijna de hele energiebehoefte voor stoomproductie van de

Gasnet geschikt voor 6 waterstof

voerfabriek in Lochem kan door de installatie worden geleverd. De stoom die daardoor ontstaat, wordt door de naastgele-

Het huidige aardgasnet in

gen fabriek gebruikt om de grondstoffen te persen tot

Nederland is relatief eenvou-

veevoerbrokken. Afhankelijk van de energiewaarde van

dig geschikt te maken voor de

de houtsnippers is er jaarlijks zo’n 7000 ton houtsnip-

distributie van waterstof als

pers nodig.

mogelijk alternatief voor aardgas of groen gas. Dit blijkt uit het onderzoek dat door Kiwa is verricht in opdracht van Netbeheer Nederland. Het streven is de komende jaren 200.000 woningen per jaar ‘aardgasloos’ te maken.

Hogere CO -uitstoot 10 industrie 2

De CO2-uitstoot in

Nederland was in het

7

tweede kwartaal 3,8

Membraantechnologie wil opschalen

procent lager dan in hetzelfde kwartaal van

Net als veel innovaties zit ook

2017. Volgens de eer-

de ontwikkeling van duurzame

ste berekening

membraantechnologie

groeide in dezelfde

MemPower en Memstill gevan-

periode het bruto binnenlands product

gen in de vallei tussen laboratorium en commercieel product.

(bbp) met 2,9 procent. Vooral de CO2-uitstoot als gevolg

De membraanzuivering die ook nog eens energie

van gasverbruik voor verwarming was lager in het

opwekt, is ook interessant voor industriële toepassingen.

tweede kwartaal van 2018. Doordat er meer elektriciteit

Opschaling is gewenst en ontwikkelaar Norbert Kuipers

werd geïmporteerd en minder geproduceerd, waren ook

zoekt dan ook partners om de techniek naar de volwas-

de emissies van elektriciteitsbedrijven lager. De industrie

senheidsfase te begeleiden.

stuurde in deze periode juist meer CO2 de lucht in.

UTILITIES 7 nr. 5 - september 2018

INTERVIEW

Elektrochemie koppelt decarbonisatie aan elektrificatie Met een toenemende elektrificatie en decarbonisatie van de energie- en chemiesector, ontstaat een uitdaging voor de productie van brand- en kunststoffen. Want hoe kom je aan hogetemperatuurwarmte en welke alternatieven zijn er voor fossiele koolwaterstoffen? De antwoorden lijken te vinden in de elektrochemie, waar kooldioxide met behulp van elektriciteit kan worden omgezet in diverse koolwaterstoffen. Om dat direct te kunnen doen, is nog veel onderzoek nodig.

Maar een tussenvorm is nu al mogelijk: door afgevangen CO2 en elektrolytische waterstof te laten reageren tot synthetische koolwaterstof.

8 UTILITIES

nr.5 - september 2018

H

et klimaatakkoord dat nu ter inzage

trificatie biedt ook een alternatief voor

laatste gedaan. De uitdaging daarbij is

ligt voor het kabinet Rutte is over

de hogetemperatuurwarmte die de

dat de tot nog toe gebruikte materialen

een ding zeer duidelijk: er moeten in rap

petrochemische industrie nu gebruikt

zoals bijvoorbeeld platina zeer duur

tempo alternatieven worden gevonden

om koolwaterstoffen te kraken.

zijn. Het onderzoek richt zich zowel op

voor fossiele brandstoffen. Om dat te

De ogen van de koolstofchemie zijn

alternatieve, goedkopere materialen als

bereiken zal worden ingezet op verdere

daarom steeds meer gericht op elektro-

op het zo efficiënt mogelijk inzetten van

elektrificatie van de energievoorziening,

chemie: een vakgebied dat de afgelo-

platina. Dat laatste is al aardig gelukt bij

de inzet van waterstof als energiedrager

pen jaren een beetje in de vergetelheid

de katalysator die in de commerciële

en biomassa als koolstof- en energie-

is geraakt. Dat is bij Marc Koper overi-

brandstofcelauto is te vinden. Het is

bron. Voor de industrie geldt daarbij

gens verre van het geval. De hoogleraar

echter nog een uitdaging om die zelfde

dat ook de afvang en opslag dan wel

katalyse en oppervlaktechemie wijdde

efficiencyslag op grote schaal toe te

gebruik van kooldioxide wordt mee-

zich de afgelopen twintig jaar aan het

passen.’

genomen als optie om de periode te

doorgronden van elektrochemische

kunnen overbruggen die de transitie nu

processen en verwacht het daar de

Fundamentele vragen Koper

eenmaal nodig heeft.

komende jaren nog wat drukker mee te

is ervan overtuigd dat elektrochemie

krijgen. ‘De belofte van dit soort proces-

een belangrijke rol kan spelen in de

Windenergie Inmiddels is al fors

sen is groot’, zegt Koper. ‘Het is thermo-

energietransitie naar een duurzamere

geïnvesteerd in de opschaling van het

dynamisch mogelijk om elektrochemi-

energievoorziening en efficiënter

Nederlandse offshore windvermogen.

sche processen op kamertemperatuur

energiegebruik. Wanneer de industrie

De komende twaalf jaren zal het aan-

te bedrijven. De efficiency van elek-

en de samenleving daar echter van

deel offshore windenergie groeien van

trochemische processen is daarmee

kunnen profiteren, is mede afhankelijk

een capaciteit van zeventien terawatt-

energetisch efficiënter dan een kraker,

van fundamenteel onderzoek naar de

uur naar 84 terawattuur in 2030. Op

die veel energieverlies kent in de vorm

wisselwerking tussen elektronen en

land komt daar nog eens 35 terawatt-

van warmte.

moleculen. ‘Er zijn al elektrochemische

uur bij. Een hoeveelheid elektriciteit,

Doorgaans verlopen elektrochemische

processen, of redoxreacties, bekend

die ongeveer gelijk is aan het huidige

processen echter te langzaam om ze

die kooldioxide met behulp van kata-

jaarlijkse elektriciteitsverbruik van plus-

commercieel te kunnen inzetten. Om dit

lysatoren direct kunnen omzetten in

minus 120 terawattuur. Voor een deel

te versnellen, kan je twee dingen doen:

etheen. Onderzoeksgroepen die daar

zal die elektriciteit hard nodig zijn omdat

de hoeveelheid energie verhogen of

goede resultaten mee hebben bereikt,

het gasgebruik de komende jaren lang-

goede katalysatoren inzetten. De afge-

rapporteerden zelfs een efficiency van

zaamaan wordt afgebouwd. Maar elek-

lopen jaren is veel onderzoek naar dat

zestig procent. Op eenzelfde manier kan kooldioxide worden gereduceerd tot koolmonoxide. Dat het mogelijk is,

CONGRES INDUSTRY AND ENERGY

bewijst de natuur, waar bacteriën dit

When electrons power molecules

ook doen. Die processen gaan echter te

Wanneer: 13 december 2018

langzaam om op industriële schaal toe

Waar: Brightlands Chemelot Campus, Sittard-Geleen (nl)

te passen. Industriële elektrochemische processen zouden dit gecontroleerder

Om de Europese klimaatuitdagingen en -doelen van het Parijs-akkoord te

en grootschaliger moeten doen.

kunnen aangaan, zijn nieuwe manieren van samenwerking nodig. Om dat

Toch zullen hier nog fundamentele

mogelijk te maken moeten de hekken tussen de zware procesindustrie en

vragen moeten worden beantwoord

de energiesector omlaag. De eerste stappen zijn al gezet. Nieuwe energie-

over de exacte werking van het proces

besparende processen zijn geïmplementeerd en geavanceerde bio-routes

en de fysische werking van het binden

ontwikkeld. Bovendien gloort een andere, misschien meer duurzame syner-

of breken van koolstofmoleculen. Om

gie als elektronen en moleculen gaan samenwerken.

op commerciële schaal te produceren,

Elektrificatie en elektrochemie kunnen een cruciale rol spelen bij het terug-

moeten die processen immers langer

dringen van de CO2-uitstoot of zelfs CO2-negatief worden. Een tweesnij-

dan een paar uur werken en dat doen

dend zwaard! Enorme hoeveelheden duurzame elektriciteit kunnen worden

ze vooralsnog niet. Vaak is de katalysa-

opgeslagen door moleculen uit lucht en water om te zetten in nuttige mate-

tor instabieler dan gehoopt of ontstaat

rialen en brandstoffen. Snelgroeiende overschotten aan wind- en zonne-

vervuiling in of vanuit het elektrolyt. Het

energie in Europa kunnen worden opgeslagen. En de industrie kan haar

zal dan ook nog wel even duren voordat

uitstoot drastisch verminderen en haar afhankelijkheid van fossiele grond-

de elektrochemische cellen die CO2

stoffen op een concurrerende manier verminderen.

omzetten, op de gewenste levensduur

Om deze kans te grijpen, moeten er nieuwe waardeketens worden ontwik-

zitten van vijf jaar.’

keld die door meerdere sectoren snijden. Dus laten we de sectorhekken

Wat betreft andere vormen van elek-

neerhalen en beginnen aan het activeren van een nieuwe economie!

trochemie is men echter al veel verder.

‘Chloorproducenten maken al jaren

UTILITIES 9 nr. 5 - september 2018

www.heatpower.com

MONITORING + ADVIES STOOMINSTALLATIES KOEL- EN VRIESTECHNIEK WKK + ELECTRA-INSTALLATIES AANDRIJFTECHNIEK + PERSLUCHT GEBOUW + PROCESTECHNIEK

MET O.A. INDUSTRIAL MORNING I.S.M. VNCI / INDUSTRIE THEATER POWERD BY ECO STEAM AND HEATING SOLUTIONS / STOOMPLEIN / FEDEC PRAKTIJK THEATER / STOOM SEMINAR DE BEURSVLOER VULT ZICH! Neem voor deelname contact op met Rein Bosma via

06 – 38 14 52 24 of rein@54events.nl.

In samenwerking met onder andere:

In co-locatie met:

gebruik van elektrochemie’, zegt Koper.

‘En ook de elektrolytische productie van waterstof is een elektrochemisch proces. Als de overheid toch besluit om CO2 af te vangen, zou het interessant kunnen zijn om dit gas direct elektrochemisch om te zetten naar etheen of andere koolwaterstoffen. Anderzijds is het mogelijk CO2 met elektrolytisch waterstof te laten reageren tot een synthetische brandstof in een meer conventioneel chemisch proces. In beide gevallen is er een duurzaamheidslag gemaakt door de CO2 te recyclen.’

Volharding De tegenwerping dat de productie van elektrolytisch waterstofgas nog te duur is, wuift Koper direct weg. ‘De huidige generatie

Gelukkig zijn er steeds meer indu-

zetten. Ook hier is de natuur het beste

elektrolysers zijn alleen nog niet concur-

striële bedrijven die geloven in de

voorbeeld: het nitrogenase enzym zet

rerend met fossiele waterstofproductie

mogelijkheden van elektrochemie.

stikstof met water om in ammoniak.

omdat het uitstoten van CO2 gratis is.

Uiteraard gebruikt AkzoNobel al jaren

Deze klassieke redoxreacties worden

Het succes van waterstofgas is dan ook

elektrochemische processen voor de

elektrochemisch gestuurd. Maar hier

meer afhankelijk van politieke keuzes

productie van chloor. Maar inmiddels

geldt eveneens dat we dat proces

dan van wetenschappelijke doorbra-

investeren ook bedrijven als voormalig

graag gecontroleerd en grootschalig

ken. Natuurlijk wordt de businesscase

Bayer-bedrijf Covestro steeds meer in

willen nabootsen, en daar zijn we op dit

gunstiger naarmate elektrolysers

elektrochemie. Het bedrijf investeerde

moment nog ver van verwijderd.’

betaalbaarder worden, maar dat wil

in de zeer efficiënte oxygen-depolarized

niet zeggen dat er geen gezonde markt

cathode technologie, waarmee chloor

Nu beginnen

voor zou zijn. Het streven blijft om een

kan worden geproduceerd met een

groeipad van elektrochemie op het

zo hoog mogelijke stroomdichtheid

kwart minder energie dan huidige

eerste gezicht nog erg lang lijkt,

te halen zodat het conversieverlies

methodes. Shell investeert eveneens in

benadrukt Koper dat de industrie

zoveel mogelijk kan worden beperkt. De

onderzoek naar elektrochemische pro-

niet moet wachten met investeren.

afgelopen jaren zijn op het gebied van

cessen, net als Siemens, dat met name

‘CO2-electrolysecellen evenaren nog

waterstoftechnologie dan ook diverse

zeer actief is op het gebied van water-

lang niet de levensduur van water-

vorderingen gemaakt. Dat zijn echter

elektrolysers voor het maken van elek-

elektrolysecellen. We zitten nog met

geen grote doorbraken, maar eerder

trolytisch waterstof. Maar volgens Koper

veel hiaten en onbeantwoorde fun-

incrementele verbeteringen die water-

investeert het bedrijf ook in onderzoek

damentele vragen. Het onderzoek

stof uit de elektrolyse van water steeds

naar CO2-elektrolysers.

vordert wel gestaag en naarmate de

interessanter maken voor een aantal

Hoewel het

maatschappelijke druk groter wordt,

toepassingen.’

Stikstofchemie Koper: ‘Een indu-

komen er wellicht ook meer fondsen

Koper noemt de inspanningen van

strietak waar misschien nog wel de

vrij. Hoewel doorbraken zich moeilijk

autofabrikanten Toyota, Honda en

meest significante resultaten te halen

laten forceren, helpt het wel degelijk

Hyundai als voorbeeld van volharding.

zijn met elektrochemie is de stikstofche-

als meer mensen gerichter onderzoek

‘Die bedrijven hebben al zeer vroeg

mie. Als het deze branche lukt de water-

doen naar een oplossing voor het CO2-

hun pijlen op waterstoftechnologie

stof die ze nu uit aardgas produceren te

probleem. In de tussentijd kan men

gericht en plukken daar nu eindelijk

vervangen voor elektrolytisch waterstof,

al voldoende ervaring op doen met

de vruchten van. Nu gebruiken ze een

zou dat een enorm verschil kunnen

de elektrochemische productie van

combinatie van platina en kobalt als

maken. De productie van ammoniak

etheen uit kooldioxide en water. Dat is

katalysator, wat net zo stabiel is als

staat ongeveer gelijk aan CO2-uitstoot

niet alleen een beter alternatief voor

alleen platina. Daarmee zijn de prijzen

en deze sector is daarmee een van de

het in de grond stoppen van CO2, maar

van de brandstofcellen commercieel

grootste CO2 uitstoters. Naast het con-

daarmee ontstaat ook een volwassen

een stuk aantrekkelijker. Dit soort

ventionele proces waarbij waterstof bij

markt en infrastructuur rondom kooldi-

doorbraken zijn nauwelijks te forceren,

hoge temperatuur en druk met stikstof

oxide en waterstof. Op het moment dat

maar zijn het resultaat van jarenlang

reageert, is het in principe ook mogelijk

de technologie voor directe omzetting

onderzoek. Soms hebben we dus

is om stikstof en water direct via een

van CO2 volwassen genoeg is, kan ze

gewoon geduld nodig.’

electrolysecel naar ammoniak om te

dan snel worden toegepast.’

•

UTILITIES 11 nr. 5 - september 2018

ENERGIE

‘Maak je Esco breder dan alleen energie’ Industriële bedrijven hebben moeite met het implementeren van maatregelen in hun utilities die de energie-efficiency van het productieproces verhogen. Energy service companies (Esco’s) kunnen hier een helpende hand bieden. Escoexperts Paul Stroomer (ENGIE Ventures & Integrated Solutions) en Giovanni Bartucci (Alperia Bartucci) vertellen over de kansen en over de uitdagingen.

12 UTILITIES

nr.5 - september 2018

Eduard van Holst Pellekaan

I

nstitutionele investeerders zijn altijd

certificates een belangrijke rol spelen.

contract heeft gezet, ben je zo een jaar

op zoek naar geschikte investerings-

Energiedistributiebedrijven moeten elk

verder. Dat is logisch, het is allemaal

projecten die financiering behoeven.

jaar een hoeveelheid energie bespa-

delicaat. Je komt in het hart van het

Tegelijkertijd heeft de industrie volop

ren, door zelf maatregelen te initiëren

productieproces.’

mogelijkheden om op een financieel

bij bedrijven. Als ze dat niet lukt, kun-

Het identificeren van potentiële bespa-

aantrekkelijke manier energie effi-

nen ze white certificates kopen op een

ringen begint doorgaans met een

ciency te vergroten. Het lukt deze

speciale marktplaats, waarbij elk certifi-

energy audit, het doorlichten van alle

partijen echter niet goed om elkaar

caat garant staat voor een energiedre-

energiestromen binnen het productie-

te vinden. Esco’s hebben voeten in

ductie van ongeveer één ton olie equi-

proces. Het voordeel voor een bedrijf

beide werelden en zijn daarom een

valent. Die markt wordt bevoorraad

als Bartucci is dat ze de processen

aangewezen partij om de twee te

door bedrijven die energie efficiency

voor energie audits en structureren van

verbinden, zo blijkt uit de recente

maatregelen ontwikkelen. Als zij ener-

contracten redelijk goed kennen. Dat

studie ‘A model approach to finance

gie besparen, dan verkrijgen ze white

maakt het identificeren van mogelijkhe-

industrial energy efficiency projects’,

certificates, die ze aan de energiedis-

den wat eenvoudiger. Bartucci: ‘Maar

die werd uitgevoerd door onder-

tributiebedrijven kunnen verkopen. De

vergis je niet, het blijft altijd maatwerk.

zoeksbureau CO2-Net in opdracht

prijs van deze certificaten was jaren

Je zal versteld staan van de verschillen

van Topsector Energie, TKI Energie

lang rond de 100 euro per stuk. In de

die je tegenkomt tussen bedrijven die

& Industrie en de Rijksdienst voor

laatste twee jaar is de prijs verhoogd

hetzelfde produceren.’

Ondernemend Nederland in samen-

door wijzigingen in regelgeving.

Het soort maatregelen dat Alperia

werking met Deltalinqs, FME, NLII,

Ook Esco’s kunnen deze certifica-

Bartucci voorstelt is divers. Soms

Energie Nederland en de Universiteit

ten verdienen en dat maakt dat er

bestaat een investering vooral uit het

van Utrecht. ‘Fabrikanten focussen op

een dubbele geldstroom is: van de

aanbrengen van sensoren, het instal-

hun core business, en dat is het maken

bespaarde energie en de verkochte

leren van software en wat engineering.

van hun product’, zegt Erica Dioguardi,

certificaten. De industrie is veranwoor-

Andere keren investeert het bedrijf

die namens CO2-Net betrokken was bij

delijk voor dertig procent van de totale

in grote machines. Giovanni Bartucci

de studie. ‘Esco’s ontdekken mogelijk-

energie efficiency investeringen. Van

geeft wat voorbeelden. ‘Bij een staalbe-

heden die fabrikanten over het hoofd

die dertig procent wordt weer dertig

drijf worden stalen staven verhit, zodat

zien. Juist door hun expertise en core-

procent gerealiseerd via ESCO’s en

ze makkelijker platgewalst kunnen

business in energie efficiency.’

utilities.

worden. Soms kwamen die net uit de

Die conclusie wordt gedeeld door

‘Dit systeem heeft de ontwikkeling van

vorige oven en waren ze dus nog erg

Giovanni Bartucci. ‘Om de verbinding

Esco’s in Italië in het begin een flinke

heet. Andere keren waren de staven

tussen die twee werelden te bewerk-

boost gegeven’, zegt Bartucci. ‘Het

al behoorlijk afgekoeld. De oven hield

stelligen heb je kennis nodig op veel

hielp bij het bouwen van een solide

hier echter geen rekening mee. Die

verschillende terreinen’, zegt hij.

business case.’ De laatste jaren, zegt

behandelde elke staaf hetzelfde. Nu

‘Kennis van wetgeving en lokale regels,

hij, zijn er veranderingen doorgevoerd

hebben we een real time multivariable

financiële en technische knowhow en

in het systeem van witte certificaten

controle technologie geïmplementeerd

je moet kunnen engineeren, en je moet

en is het complexer om ze te krijgen.

die de oven afstemt op elke staaf die

ook sterk zijn in het maken van risi-

‘Sinds een jaar of drie gebruiken we

langs komt. We hebben die technolo-

coanalyses. Dat maakt het behoorlijk

witte certificaten niet meer om onze

gie opgepikt uit de olie- en gassector.’

complex.’

business case door te rekenen.’

Deze economisch zeer aantrekkelijke

Giovanni Bartucci is Executive Vice president in de raad van bestuur van Alperia Bartucci, een Esco-bedrijf met het operationele hoofdkantoor in het Noord Italiaanse Soave, bij Verona. Het bedrijf is opgericht in 2005 en er wer-

‘Bedrijven met wie je een Esco-contract afsluit, worden partners. We zien ze niet meer als klant. Het is een lang proces van elkaar goed leren kennen, elkaar vertrouwen.’

ken nu ongeveer vijftig man. Alperia Bartucci sloot in de dertien jaar van zijn

Vertrouwen Bartucci heeft het

maatregel levert een energiebesparing

bestaan tientallen Esco-contracten af,

zwaartepunt van zijn activiteiten in

op van ‘vijf tot zeven procent in som-

waarvan twee bekroond werden met

Italië liggen, maar opereert inmiddels

mige van onze installaties, oftewel

prijzen voor het beste energy efficiency

ook in andere landen als Zwitserland

jaarlijks tien miljoen kuub gas’. Een

project.

en Frankrijk. ‘Bedrijven met wie je een

voorbeeld waarbij de investering wel

Esco-contract afsluit, worden partners.

in machines zit: ‘De staalpannen, die

Certificaten

We zien ze niet meer als klant. Het is

vloeibaar staal door de fabrieken heen

de Italiaanse politiek om energie

een lang proces van elkaar goed leren

transporteren, moeten zelf eerst wor-

efficiency af te dwingen door een

kennen, elkaar vertrouwen. En voor

den voorverwarmd. Als je dat niet doet,

systeem op te tuigen waarin white

iedereen een handtekening onder een

is het temperatuurverschil te groot en

In 2005 besloot

UTILITIES 13 nr. 5 - september 2018

BRIGHTLANDS CHEMELOT CAMPUS | SITTARD-GELEEN (NL) | DECEMBER 13TH

[Reg

iste

r no w]

WHEN ELECTRONS POWER MOLECULES To meet the European climate challenges and goals of the Paris Agreement, new ways of collaboration are needed. Fences between the heavy process industry and energy sector have to be lowered. First steps have already been taken. New energy saving processes have been implemented and advanced bio routes have been developed. And yet another, maybe more sustainable synergy is rising...when electrons meet molecules.

Grasp the opportunity Electrification and electrochemistry can play a pivotal role in cutting CO2-emissions or even becoming CO2-negative. A double-edged sword!

Huge amounts of sustainable electricity can be stored by turning molecules from air and water into useful materials and fuels. Fast growing surpluses of wind and solar power in Europe can be stored.

And the industry can cut its emissions dramatically and decrease its dependency on fossil feedstock in a competitive way.

To grasp this opportunity, new value chains have to be developed cutting through multiple sectors. So let’s lower the sector fences and start energizing a new economy!

Program 09.45h

10.30h Plenary morning program • Opening conference • International keynote • Three short talks from decision makers/experts from different backgrounds; Robert Claasen (Chemelot Executive Director), Prof. Bert Weckhuysen (Utrecht University) • Pitches Industrial Energy Enlightenmentz 12.30h

Lunch

13.30h

Parallel sessions round one and two

15.15h

Network break

15.45h

Parallel session round three

16.45h

Conclusion and announcement winner Industrial Energy Enlightenmentz • Interactive debate • Announcement winner Industrial Energy Enlightenmentz • Closing conference

17.30h

A co-creation of:

Reception and registration

Network drinks

Launching partner:

www.industryandenergy.nl

gaan ze kapot. De ovens die dat doen

Productieproces

hebben wij vervangen door veel effi-

is, zegt Stroomer, dat energiebesparin-

van 160 graden gaat vervangen door

ciëntere exemplaren.’

gen voor een fabrikant vaak niet veel

heet water van negentig graden, dat

prioriteit hebben. ‘Een gemiddeld pro-

je dan je leidingen moet vergroten,

duct in de industrie heeft een energie-

net als je warmtewisselaars. Het is een

Bartucci lopen vaak vijf jaar en in die

kostenpost van tussen de vijf en zeven

behoorlijke stap terug in energieinhoud.

tijd delen klant en ESCO de bespaarde

procent. Voor energieintensieve indu-

Je moet kijken of je daar fysieke ruimte

energiekosten. Bartucci: ‘Het is een las-

strie, die zeer sterk vertegenwoordigd

voor hebt op de site én of je er het geld

tige rekensom. Je moet het risico dat

is in Nederland, kan dat oplopen van

voor hebt.’

je loopt goed inschatten. Om verschil-

twintig tot veertig procent. Veel bedrij-

lende redenen vallen de besparingen

ven zijn al tientallen jaren bezig om hun

Drivers

bij projecten soms tegen. Maar het

productieproces te verfijnen. Je kan

gemerkt, is dat zuivere Esco’s, die puur

gaat om het risisco dat je loopt op het

daar niet zomaar tussenkomen. Laten

gebaseerd zijn op energiebesparing,

hele portfolio van je projecten. Dat

we zeggen dat je twintig procent van

lastig te maken zijn. Hij heeft wel een

moet in een goede verhouding staan

het verbruik kan beïnvloeden. En als je

oplossing. ‘Je hebt andere drivers

tot de inkomsten. En dan zit je goed.’

heel erg je best doet, dat je daar dan

nodig naast energiebesparing. Vaak

Italië was in 2005 het eerste land dat

twintig procent van bespaart, dan ver-

krijg je bijkomende voordelen op het

een dergelijk systeem ontwikkelde met

laag je de energiekosten dus met vier

gebied van bijvoorbeeld kwaliteit of

een flinke dosis verplichting er in. In

procent. Dat is twaalf procent meer

veiligheid. Als je daar een concrete

Nederland is men nog niet zo ver dat

inkomsten bij een productiemarge van

waarde aan weet te hangen, kan je

energie efficiency verplicht gesteld

tien procent en een dertig procents

dat meenemen in het model en levert

is. Uiteraard zitten aan het ETS en

aandeel energiekosten in variabele pro-

het je net die extra opbrengsten op

aan deelname aan de MJA-afspraken

ductiekosten..’

waardoor het een haalbare busines-

Rekensom

De contracten van

Het probleem

Je kunt je voorstellen dat als je stoom

Wat Stroomer heeft

scase wordt.’ Daar staat tegenover dat

‘Je hebt andere drivers nodig naast energiebesparing.

Vaak krijg je bijkomende voordelen op het gebied van bijvoorbeeld kwaliteit of veiligheid.’

zo’n contract wel weer wat complexer wordt, omdat er andere afdelingen bij betrokken zijn dan alleen energieinkoop. ‘En ze moeten die waarde erkennen; wat is een stukje extra kwaliteit of veiligheid waard?’

wel verplichtende kenmerken, maar

Dat gezegd hebbende, vindt Stroomer

‘Het product dat een bedrijf maakt

zoals in Italië is het hier nog niet. ‘Drie

wel degelijk dat er het nodige is te

en het bijbehorende primaire proces

manieren zijn er. De preek, de stok

doen. ‘Ik zie veel bedrijven die stoom

bepalen vooral de ruimte die er is voor

en de wortel’, zegt Paul Stroomer van

gebruiken, voor processen die eigenlijk

verduurzaming en alternatieve bron-

ENGIE Ventures & Integrated Solutions.

heet water nodig hebben. Ze hebben

nen. Grote investeringen hangen bijna

‘Preken doe ik tot ik een ons weeg. Dat

een stoomketel staan en voor tien pro-

altijd samen met een vervangingsmo-

het goed is voor de spin off en voor je

cent van de processen hebben ze ook

ment. Dan zie je dat de installatie al

public relations. Maar erg veel effect

echt stoom nodig. En dan gebruiken ze

die jaren niet is meegegroeid met de

heeft het niet.’ De maatregelen zoals

voor de overige negentig procent voor

behoefte van het primaire proces en

die in Italië zijn toegepast, daar ziet

het gemak ook maar stoom, terwijl dat

kun je de kwaliteit ervan verbeteren.

Stroomer wel wat in.

eigenlijk niet nodig is.’

En over veiligheid zegt hij: ‘Stel dat er

‘Naast de druk vanuit de overheid, de

‘Als je daar heet water van bijvoorbeeld

sprake is van een brandstofopslag van

brancheorganisaties en de publieke

negentig graden voor gaat gebruiken,

waaruit de opwekking plaats vindt,

opinie kan men de vorming van esco’s

dan komen andere technieken om de

en dat je die kan wegnemen door het

in de industrie economisch aantrek-

hoek kijken, zoals warmtepompen. Dan

toepassen van warmteterugwinning of

kelijk maken. Innovatieve financiering

moet je wel wat doen aan je verwarmd

elektrificatie. Dan is het dus die oplos-

kan samen met een CO2-belasting en

oppervlak. Dat kan best ingrijpend zijn

singdie een stuk explosiegevaar weg-

stijgende prijzen voor fossiele brand-

hoor, met behoorlijke investeringen.

neemt.’

stoffen een enorme boost geven aan

•

voorbereiding van energieprojecten.

Optimaliseren van warmte- en kou-

Het rapport A model approach to finance industrial energy efficiency

destromen en de alternatieve opwek-

projects is ingebracht aan de klimaattafel voor elektriciteit en zal ook wor-

king ervan in de industrie, daar zijn we

den besproken met de vertegenwoordigers van o.a. klimaattafel industrie.

met ENGIE volop mee bezig. En de lan-

Meer informatie over energiebesparen in de industrie, het genoemde rap-

delijke ambitie om afscheid te nemen

port en een overzicht van energiedienstverleners ESCO’s is te vinden op de

van laagcalorisch aardgas helpt hierbij

site van RVO; www.rvo.nl

natuurlijk zeker.’

UTILITIES 15 nr. 5 - september 2018

Technologie & innovatie VLOEIBARE ZOUTEN VERBETEREN PYROLYSEOLIE Een internationaal consortium onder leiding van de Groningse chemisch ingenieur Erik Heeres ontving vier miljoen euro aan financiering van het Horizon2020onderzoeksprogramma van de Europese Unie om een nieuwe, efficiëntere methode te ontwikkelen voor de productie van vloeibare brandstoffen uit biomassa. Het idee is om biomassa op te lossen in vloeibare zouten om de efficiëntie van pyrolyse te verhogen. Binnen vier jaar zou het nieuwe proces in het lab moeten werken.

‘Er zijn nog steeds nadelen aan het pyrolytisch omzetten van organisch materiaal in vloeibare brandstoffen’, zegt Erik Heeres, hoogleraar Green Chemical Reaction Engineering aan de Rijksuniversiteit Groningen.

‘Een deel van de koolstof in de biomassa komt bijvoorbeeld terecht als onbruikbare teer- en gasfasecomponenten. Bovendien is het proces niet erg geschikt voor het omzetten van lignine omdat dit smelt wanneer het de pyrolytische reactiekamer binnengaat en het transportsysteem dat de reactor voedt verstopt.’

In samenwerking met negen partners uit de academische wereld, de

industrie en onderzoeksorganisaties, bedacht Heeres een mogelijke manier om het hele conversieproces te verbeteren: ‘De eerste stap zal zijn om het organische materiaal in vloeibare zouten op te lossen. Dit maakt het gemakkelijker om het in een reactiekamer te pompen. Bovendien kan vloeistof gemakkelijker en sneller worden verwarmd dan vaste stoffen, dus dit zal het pyrolytische proces helpen. En de zouten kunnen katalytische eigenschappen hebben, die ook de efficiëntie kunnen verhogen en de producteigenschappen kunnen verbeteren, mogelijk bij een lagere temperatuur. ‘

Tijdens de pyrolyse wordt de olie geproduceerd als een damp en vervolgens gecondenseerd in een vloeistof voor de volgende stap in het proces – een waterstofbehandeling die het zuurstofgehalte verlaagt en de koolwaterstoffen omzet in kortere ketens: ‘In ons voorstel voegen we de waterstof toe tijdens de pyrolyse, dus de behandeling gebeurt in de gasfase. De waterstofbehandeling vindt plaats onder hoge druk, wat geen probleem is wanneer de reactor wordt gevoed met vloeibaar gemaakt organisch materiaal. Maar het zou heel moeilijk zijn als je het vaste stoffen zou geven.’

WATER UIT LUCHT HALEN ZONDER ENERGIEGEBRUIK Het NWO-domein Toegepaste en Technische Wetenschappen heeft een Take-off haalbaarheidsstudie toegekend aan de valorisatie van een temperatuurgevoelig ‘smart material’ dat water uit de lucht wint.

Het materiaal is ontwikkeld door het team van dr. Catarina Esteves aan de Technische Universiteit Eindhoven.

Door te kijken hoe de natuur overleeft in droge kustgebieden, hebben wetenschappers aan de TU Eindhoven onder leiding van Catarina Esteves een temperatuur-

16 UTILITIES

nr. 5 - september 2018

gevoelig smart material ontwikkeld.

Bij lage temperaturen is het materiaal super-hydrofiel en absorbeert het grote hoeveelheden water uit lucht. Bij hoge temperaturen wordt het materiaal super-hydrofoob en perst het vrijwel al het water eruit.

De vezels knijpen zich dan samen en het materiaal gedraagt zich als een spons die uitgeknepen wordt. De eerste resultaten laten zien dat één kubieke meter materiaal tot 1,3 liter per dag opneemt en loslaat. TU/e spin-off Sponsh Water Systems gaat

dit materiaal opschalen, zodat het een goedkope, off-grid, energie-vrije bron van water kan zijn voor droge kustgebieden.

KATALYSATOR WINT WATERSTOF UIT

GROENE

ZEEWATER

AMMONIAK

De onderzoeksgroep van Leids chemicus Marc Koper heeft een katalysator ontdekt die de productie van chloorgas tijdens de elektrolyse van zout water minimaliseert. De uitvinding kan de directe productie van waterstof uit zeewater mogelijk maken.

‘Bij de elektrolyse van zout water, zoals zeewater, is het uiteindelijke doel om waterstof te produceren aan de kathode,’ legt promovendus Jan Vos van het Leids Instituut voor Chemie uit. ‘Het gevormde product aan de anode is idealiter zuurstof, omdat dit onschadelijk is voor het milieu. Bij de elektrolyse van zout water kan echter tegelijkertijd ook giftig chloorgas aan de anode ontstaan.’

De onderzoekers hebben nu een

katalysator geproduceerd die de vorming van chloorgas minimaliseert ten faveure van de zuurstofvorming.

Vos legt uit: ‘De katalysator bestaat uit twee metaaloxides: iridium oxide met daarop een laagje mangaan oxide van slechts een tiental nanometers dik. Iridium is een materiaal dat hoge katalytische activiteit vertoont voor de vorming van zowel zuurstofgas en chloorgas; het mangaanoxide werkt als een soort membraan dat de aanvoer van chloride ionen verhindert en de vorming van chloorgas onderdrukt.’

Het onderzoek werpt nieuw licht op een vraagstuk in de chemie dat al tientallen jaren speelt. ‘Oorspronkelijk hadden we geen idee waarom materialen gebaseerd op mangaanoxide zo’n hoge selectiviteit jegens zuurstof hadden. We gingen ervan uit dat het puur een katalytische eigenschap van het materiaal was, maar mogelijke effecten van diffusiebarrières: het selectief blokkeren van het transport van chloride ionen… Dat kwam niet eens in ons op!

In feite is het een heel basale, effectieve oplossing voor een zeer complex probleem. Dat heeft onze onderzoeksrichting radicaal veranderd.’

FOTOKATALYSATOR PRODUCEERT METHAAN Een onderzoeksteam onder leiding van professor Su-Il In van het Koreaanse Department of Energy Science and Engineering ontwikkelde fotokatalysatoren die koolstofdioxide kunnen omzetten in methaan en ethaan. Het onderzoeksteam ontwikkelde een zeer efficiënte fotokatalysator die kooldioxide kan omzetten in methaan (CH4) of ethaan (C2H6) door grafeen op een basis van gereduceerd titaniumdioxide te plaatsen.

De fotokatalysator kan gasvormig kooldioxide selectief omzetten in methaan of ethaan. De onderzoekers produceerden een volume van respectievelijk 259 en 77 micromol per gram

methaan en ethaan. De conversiesnelheid was daarbij 5,2 en 2,7 procent hoger dan bij conventionele titaniumdioxide fotokatalysatoren.

Ingenieurs van het Duitse Thyssenkrupp hebben een fabrieksconcept ontwikkeld voor de productie van groen ammoniak. Voorlopig zijn de installaties vooral geschikt voor kleinschalige productie van ammoniak en decentrale opslag van duurzaam opgewekte stroom. Maar ook grootschalige productie lonkt.

Het technologiebedrijf besloot haar expertise in ammoniakprocestechnologie en alkalische waterelektrolyse (AWE) te investeren in de ontwikkeling van economisch haalbaar concept voor kleinschalige productie van groen ammoniak. Terwijl in conventionele ammoniakinstallaties waterstof wordt geproduceerd door stoomreforming van aardgas, gebruikt thyssenkrupp alkalische elektrolyse van water. Daarbij gaat het concern uit van beproefde technologie. AWE wordt wereldwijd al in meer dan zeshonderd fabrieken toegepast voor de productie van chloor uit zout. Bovendien is AWE volgens Thyssenkrupp bij uitstek geschikt voor gebruik in groene ammoniakinstallaties, omdat het binnen enkele minuten kan worden opgestart. Het kan dus reageren op fluctuaties in stroomaanbod. Op een zonnige en of winderige dag kunnen zodoende effectief overschotten worden opgeslagen.

Het technologieconcern heeft twee fabrieken ontwikkeld: een installatie met de capaciteit van vijftig ton per dag op basis van twintig megawatt vermogen en een van driehonderd ton per dag op basis van 120 megawatt vermogen. De installaties kunnen volledig offside worden gebouwd, wat in kosten een doorlooptijd kan schelen.

UTILITIES 17 nr. 5 - september 2018

KLIMAATAKKOORD

Industrie zet voorzichtige stappen in klimaatakkoord De Nederlandse industrie is bereid behoorlijke stappen te nemen in de verduurzaming van zijn productie. In totaal kan de industrie in 2030 twintig megaton CO2-uitstoot vermijden, maar carbon leakage ligt op de loer. Duurzame warmte, elektrificatie en de inzet van waterstof zijn allemaal opties die serieus kunnen bijdragen aan de CO2-opdracht van de industrie, maar mist zijn doel als de productie naar andere landen verschuift.

18 UTILITIES

nr.5 - september 2018

I

ndustrietafelvoorzitter Manon

to heat) of het splitsen van water in

fasering van fossiele grondstoffen.

Janssen presenteerde de resultaten

waterstof en zuurstof. Vervolgens

Eerst nog in de bestaande processen,

van het overleg met de diverse stake-

zouden richting 2050 meer elektro-

maar gaandeweg kunnen ook geheel

holders van de Nederlandse proces-

chemische processen de traditionele

nieuwe processen worden ontwikkeld

en maakindustrie. De drie belangrijkste

reactoren moeten vervangen. Met

voor de productie van biobased brand-

thema’s die daarin naar voren kwamen

name elektrische CO2-activering is

en kunststoffen.

zijn ten eerste proces-efficiency en

interessant omdat het op twee manie-

De laatste twee paden in de marsroute

warmtegebruik, daarna elektrificatie

ren CO2-uitstoot tegengaat.

die de klimaattafel voorstelt, zijn niet heel specifiek omschreven, maar gaan

en als laatste grondstoffenverwerking, ofwel de circulaire inzet van grondstof-

Kooldioxide Zoals de Tweede

meer over de verandering die de maat-

fen. Om die thema’s meer richting te

Kamer al eerder had beslist, staat

schappij zal doormaken. Zo vergt de

geven, kwamen de vertegenwoordi-

het afvangen en opslaan van CO2 de

energietransitie een herinrichting van

gers van de klimaattafel Industrie met

komende jaren nog op de industriële

het industrielandschap en de energie-

een achttal marsroutes.

marsroute. Al hoopt men op de langere

infrastructuur. Op dit moment is nog

De eerste route is verlaging van

termijn nuttigere toepassingen te vin-

weinig te zeggen hoe dat precies er uit

de energievraag. Dit zou een CO2-

den voor de afgevangen kooldioxide.

gaat zien. Wel is duidelijk dat om daar

besparing van twee megaton moeten

Zo gebruikt Covestro CO2 voor de pro-

te komen innovatie nodig is op zowel

opleveren. Tot 2030 zou de industrie

ductie van polyurethaan. In de toekomst

het institutionele vlak als economisch,

in ieder geval gebruik moeten maken

zou het zelfs rendabel kunnen zijn om

maatschappelijk en organisatorisch.

van de technieken die nu al voor han-

CO2 direct uit de lucht af te vangen.

den zijn zoals mechanische dampre-

In de uitwerking van de plannen naar

Financiering De grootste uit-

compressie, warmtepompen en warm-

CO2-vermijding levert CCS de groot-

daging is echter de financiering van

teterugwinning uit rookgassen. Op de

ste bijdrage. Al ziet Janssen dat nog

de plannen. De eerste berekeningen

langere duur zouden warmtepompen

steeds als laatste oplossing. ‘Het kabi-

wijzen in de richting van onrendabele

ook de hogetemperatuurwarmte moe-

net heeft CCS weer duidelijk als optie

kosten oplopend tot één miljard euro

ten kunnen leveren die de industrie

gekozen als tijdelijke oplossing voor de

per jaar in 2030. Om die kosten zo

voorlopig nog nodig heeft. Op de echt

enorme opgave om twintig megaton

goed mogelijk te verdelen, wil men

lange termijn denkt de industrie zelfs

CO2 te vermijden. Liever zien we dat

zoveel mogelijk gezamenlijk investeren

geheel nieuwe, modulaire productie-

we de afgevangen kooldioxide nuttig

in innovatie, pilots en demonstratie-

methoden te kunnen vinden die met

inzetten (CCU), maar dan moet er wel

projecten. Om er zeker van te zijn dat

minder hoge temperaturen afkunnen.

een volwassen infrastructuur worden

de meest kostenefficiënte keuzes wor-

De hogetemperatuurwarmte die

ontwikkeld om dat mogelijk te maken.

den gemaakt, werkt de industrietafel

voorlopig nog nodig is, kan volgens

Daarvoor zou CCS kunnen zorgen.’

nog een gericht tendermechanisme uit. En om het level playing field te

Manon Janssen: ‘Liever zien we dat we de afgevangen kooldioxide nuttig inzetten, maar dan moet er wel een volwassen infrastructuur worden ontwikkeld.’

bewaken, zullen afspraken, met name rondom ETS, moeten worden gemaakt met andere landen.

De industrie verwacht ook een actieve rol van de overheid wat betreft financiering van de onrendabele kosten,

de industrietafel ook worden geleverd

Biobased Inmiddels is al meer

risicodeling, infrastructuur en wet-

door biomassa, geothermie en water-

aandacht voor industriële symbiose

telijke kaders op zowel nationaal als

stof. Op den duur zouden ook hogere

waarbij afvalstoffen weer grondstof-

Europees vlak.

temperaturen kunnen worden gehaald

fen worden en industriële clusters

via ultradiepe geothermie. Op de

gebruik maken van elkaars reststof-

Energiesector De energiesector

langere termijn zouden zogenaamde

fen en -warmte. Die integratie zal de

besloot al eerder de kolencentrales te

metal fuels een rol kunnen spelen.

komende jaren verder worden door-

sluiten. Dit zal een behoorlijke duit in

De derde marsroute gaat richting

gevoerd. Met name interessant is de

het zakje doen wat betreft de terug-

elektrificatie van de industrie. Samen

koolmonoxide die bij de productie van

dringing van de CO2-uitstoot/ Hiervoor

met de inzet van waterstof, zou dit vier

staal vrijkomt. Koolmonoxide is veel

in de plaats moet de ontwikkeling van

megaton CO2-uitstoot moeten ver-

eenvoudiger te gebruiken als grond-

windmolens en zonnepanelen een

mijden. Bestaande elektrochemische

stof voor kunststoffen dan kooldioxide.

flinke duw in de rug krijgen.

processen zouden flexibel moeten

Het uiteindelijke doel is om processen

De partijen hebben afgesproken

kunnen omgaan met het fluctuerende

en producten al vanaf de ontwerpfase

om tegen 2030 zo’n 75 procent van

aanbod van duurzame elektriciteit.

circulair in te richten, maar dat zijn

alle verbruikte energie uit duurzame

Elektriciteit kan ook worden ingezet

wel beloftes voor 2050. Ook biobased

bronnen te halen. Dit komt op zo’n

voor de opwekking van warmte (power

grondstoffen ondersteunen de uit-

84 terawattuur groene stroom die de

UTILITIES 19 nr. 5 - september 2018

Partners Utilities platform

Leden Utilities platform

Partners (en Leden)

Nieuwsbrief

Vakblad Utilities

Website

Congres en evenement

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Ad van Wijk

Teus van Eck

AndrĂŠ Jurjus

Marcel Galjee

Paul van Son

Sophie Dingenen

Professor

Teus van Eck

Directeur

Director Energy

CEO DII

Bird & Bird

Sustainable Energy,

Energie en Milieu

Netbeheer

AkzoNobel

TU Delft

Nederland

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

sector tegen 2030 jaarlijks moet produceren. De NVDE berekende dat er

REACTIES UIT DE INDUSTRIE EN ENERGIEMARKT

dan nog heel wat nieuw geïnstalleerd vermogen bij moet: zevenhonderd

Algemeen directeur Hans Grünfeld van VEMW

nieuwe windmolens op zee tussen

‘Wij zijn verheugd over de overgang van stimulering van de CO2 vrije elek-

2023 en 2030. Vijfhonderd nieuwe

triciteitsproductie naar CO2 vrije elektriciteitsconsumptie, omdat hiermee

windmolens op land ten opzichte van

op doeltreffende en doelmatige wijze de transitie wordt bevorderd. Door de

het Energieakkoord – deels door oude

vraag te stimuleren wordt groei van duurzaam aanbod mogelijk gemaakt.

molens te vervangen. En 75 miljoen

Een aanbod dat gelijke tred houdt met afzetmogelijkheden in industrie en

nieuwe zonnepanelen.

andere sectoren. Op haar beurt faciliteert de groei van flexibele vraag vanuit de industrie de toename van weersafhankelijk duurzaam elektriciteits-

Keuzes

Uit bijna alle klimaattafels

productievermogen. Wanneer de zon niet schijnt en het onvoldoende waait

kwam naar voren dat de klimaatagenda

kan de industrie hulp bieden door tijdelijk en gedeeltelijk af te schakelen of

voor de komende jaren met name zal

om over te schakelen op andere energiebronnen. Door het afbouwen van

worden gedreven door drie hoofdon-

de subsidiëring van duurzame energieproductie komen middelen vrij om de

derwerpen: elektrificatie, waterstof

onrendabele top van elektrificatie en andere CO2-reductiemaatregelen in de

en biomassa. Essentieel daarbij is het

industrie te financieren.’

samenspel tussen elektronen en moleculen. De keuzes die moeten worden

Coby van der Linde, directeur van het Clingendael International Energy

gemaakt op het gebied van logistiek

Programme (CIEP) op EnergiePodium

en infrastructuur en systeemintegratie

‘Energie-intensieve industrieën zijn onderdeel van de energietransitie en zij

zouden dan ook rekening moeten hou-

moeten de gelegenheid krijgen om door de tijd heen hun processen aan te

den met de wisselwerking tussen die

passen. Dat is belangrijk omdat het aanbod van duurzame energie ook in

drie pijlers. De innovatieagenda die bij

2030 nog achter blijft bij de snelheid van onze wensen. ‘Tussenoplossingen’

zo’n complexe opdracht hoort, zal vol-

moeten soelaas brengen in het verlagen van de CO2-uitstoot. Zonder steun

gens de opstellers van het akkoord met

voor deze tussenoplossingen is het wachten geblazen, wat ook niet past

name moeten gaan over waterstof, bio-

binnen de gestelde beleidsdoelen.

based economie en systeemintegratie.

Indien beleid om de koolstofvoetafdruk van fossiele energie te verminderen niet kan rekenen op voldoende politiek draagvlak, dan rest de industriële

Doorberekening

Het rapport

sector alleen de discipline van het EU ETS om vorderingen te maken met

dat tot het Klimaatakkoord moet lei-

emissiereducties. De extra ambities van de Nederlandse regering zullen

den, wordt nu doorberekend door

dan, zonder aanpassing, of binnen een beperkter deel van de energie-eco-

het PBL en CPB. Daarna zijn het kabi-

nomie moeten gerealiseerd of via meer draconische maatregelen moeten

net en de Tweede kamer aan zet om

worden afgedwongen. Dit op straffe van een aanzienlijke verslechtering van

het akkoord vast te leggen in het

het investeringsklimaat in Nederland.

regeringsbeleid.

•

UTILITIES 21 nr. 5 - september 2018

Projecten

Textielfabrikant vervangt aardgas voor biostoom Om het productieproces te verduurzamen en de CO2-uitstoot te reduceren vervangt Berry Global aardgas voor hernieuwbare energie. Berry Global is de fabrikant van nonwovens. Nonwovens zijn textielmaterialen waarbij de vezels niet worden gebreid of geweven, maar aan elkaar gehecht.

‘Het hechten van deze vezels tot een vlies gebeurt met bin-

Volgens Van Amersfoort leidt het gebruik van biostoom tot

der-materiaal, door warmte, of door water onder hoge druk

een reductie van het aardgasgebruik met zo'n 1,3 miljoen m³,

door kleine gaatjes te spuiten’, aldus Gert van Amersfoort,

en van de CO2-emissie met zo'n 8.000 ton per jaar. Met recht

manager Engineering & Maintenance bij Berry Global in

kan hierbij van een enorme vergroening gesproken worden.

Cuijk. We maken op de locatie Cuijk onder andere producten

Stimulering Duurzame Energie

voor thuisgebruik, bijvoorbeeld schoonmaakdoekjes, maar

Om de businesscase rond te krijgen vroeg BECC de subsidie

ook voor de industrie. Denk aan kleefdoeken voor de auto-

Stimulering Duurzame Energie (SDE+) aan. Deze subsidie

industrie of aan halffabricaten voor de productie van luiers of

wordt uitgevoerd door de Rijksdienst voor Ondernemend

theezakjes.’

Nederland (RVO.nl) in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. ‘Een belangrijk deel van de

Stoom voor stoom

kostprijs wordt via dit subsidietraject bepaald’, aldus Van

Voor het productieproces neemt Berry Global restwarmte

Amersfoort. ‘Deze subsidie is een belangrijke factor geweest

in de vorm van stoom af van de Biomassa Energie Centrale

bij de totstandkoming van de samenwerking tussen BECC en

Cuijk (BECC). Het gebruik van deze externe stoom leidt tot

Berry Global.’

een reductie van het aardgasgebruik met 75 à 80 procent.

Daarnaast bekijkt Berry Global hoe het gebruik van aardgas

Proof of the pudding

en stroom verder omlaag kan en duurzamer wordt. ‘Onze

Op dit moment wordt de nieuwe stoom-stoom generator

productielijnen hebben units waar de textielproducten wor-

getest. ‘Ik heb er alle vertrouwen in dat het gaat werken,

den gedroogd’, legt Van Amersfoort uit. ‘In de meeste lijnen

maar the proof of the pudding is in the eating’, zegt Van

gebruiken we daarvoor stoom als energiedrager. Om deze

Amersfoort. ‘Voor de zekerheid houden we ketels stand-by.

stoom op te wekken hebben we drie stoomketels, waarin het

Als de installatie van BECC stoort of uit moet voor onderhoud,

teruggevoerde condensaat wordt omgezet in stoom. Voor het kunnen onze eigen installaties de stoomproductie automaverwarmen van deze ketels gebruiken we aardgas. We zijn nu tisch overnemen. Zo voorkomen we dat onze productielijnen bezig dit aardgas te vervangen voor biostoom, die we afne-

stil komen te staan.’

men van BECC. Met andere woorden: de stoomketels voor het verwarmen van ons water worden vervangen door een

Splits juridisch en technisch traject

zogenoemde stoom-stoom generator die niet op aardgas,

BECC en Berry Global zijn inmiddels ruim een jaar met het

maar op biostoom draait.’

project bezig. ‘Het hele traject kost veel tijd. Denk maar aan contracten en vergunningen. Ik zou andere industrieën die

Investering door BECC

overwegen over te stappen van fossiele naar hernieuwbare

BECC investeerde in en exploiteert de daarvoor benodigde

energie adviseren het juridische en het technische traject te

installatie op het terrein van Berry Global. Van Amersfoort:

splitsen. Zo worden we niet gehinderd door discussies over

‘Deze installatie is en blijft dus eigendom van BECC, dat ook

contracten en geld, als we het met ons technische team over

verantwoordelijk is voor het onderhoud. Met BECC zijn we

bouten en moeren hebben.’

een vaste prijs per gigajoule overeengekomen.’

22 UTILITIES

nr. 5 - september 2018

Projecten Biomassa Opdrachtgever: ForFarmers

Voerfabrikant ForFarmers Nederland gaat een biomassacentrale in Lochem bou-

Waar:

Lochem

wen. Bijna de hele energiebehoefte voor stoomproductie van de voerfabriek in

Investering:

4,8 miljoen euro

Lochem kan door de installatie worden geleverd. Op jaarbasis verbruikt de fabriek

Afronding:

april 2019

in Lochem 1,8 miljoen kubieke meter aardgas dat na de ingebruikname van de biomassacentrale vrijwel volledig wordt vervangen door de verbranding van houtsnippers. De centrale produceert ook circa 1 miljoen kilowattuur elektriciteit.

Opdrachtgever: DES BV

De glastuinbouwbedrijven Prominent Grevelingen, Van Noord Tomaten en Van

Waar:

Sirjansland

Duijn Aubergines laten gezamenlijk een houtgestookte biomassacentrale bou-

Investering:

onbekend

wen. Aan die centrale wordt een CO2-afvanginstallatie gekoppeld.

Afronding:

eind 2018

Opdrachtgever: Eneco

Eneco bouwt op industrieterrein Lage Weide aan een BioWarmte Installatie. De

Waar:

Utrecht

BioWarmte Installatie wordt gebouwd naast de bestaande energiecentrale van

Investering:

onbekend

Eneco op industrieterrein Lage Weide. De vergunning is verkregen voor een

Afronding:

begin 2019

installatie waarin 60 megawattuur aan brandstof omgezet mag worden naar duurzame warmte.

Opdrachtgever: Smits

Smits Bron van energie gaat op korte termijn een hyper moderne biomassa instal-

Waar:

Gilze Rijen

latie bouwen in Rijen. Deze verbrandingsinstallatie gaat 24 uur per dag groene

Investering:

onbekend

warmte en elektriciteit produceren. De groene energie wordt geproduceerd uit

Afronding:

onbekend

lokaal afkomstige houtsnippers en knip- en snoeiafval uit tuinen en bossen.

Opdrachtgever: BeGreen

De 15 MWt houtgestookte bio-energiecentrale in Lelystad gaat duurzame warmte

Waar: Lelystad

leveren aan het warmtenet van Lelystad. Jaarlijks zal de centrale tot 30.000 ton

Investering: onbekend

houtsnippers (afvalhout) verbranden. Twee warmtebuffers zorgen ervoor dat de

Afronding:

centrale kortstondig 20 megawatt thermisch kan leveren.

begin 2019

Opdrachtgever: Blauwwind

De financiering van de Borssele III/IV windparken in de Noordzee is rond. Dit luidt

Waar:

Borssele III en IV,

de start in van de bouw en daaropvolgende inbedrijfstelling van 77 V164 9,5 mega-

Noordzee

watt door MHI Vestas geleverde windmolens met een totale capaciteit van 731,5

Investering:

onbekend

MW. De totale productie per jaar zal naar verwachting 3.000 gigawatt uur (GWh)

Afronding:

2021

bedragen. In het vierde kwartaal van 2019 zal worden begonnen met de belangrijkste bouwwerkzaamheden en de productie zal begin 2021 van start gaan.

Elektriciteit Opdrachtgever: Liander

Netbeheerder Liander en Huisman Etech Experts hebben een contract getekend

Waar:

Groenlo

voor de bouw van het duurzaamste schakelstation van Nederland. Bij de realisatie

Contractor:

Etech Experts

van het nieuwe schakelstation wordt volop ingezet op circulariteit en duurzaam-

Investering: Afronding:

heid, door onder meer hergebruik van materialen, energiebesparing en CO2Eind 2019

reductie. Het project wordt ook als pilot gezien om te leren hoe deze elementen het best kunnen worden toegepast.

UTILITIES 23 nr. 5 - september 2018

Projecten Wind Opdrachtgever: Ørsted

Op 5 juli 2016 won Dong Energy de SDE+ subsidie en de vergunning voor de

Waar: Borssele I en II,

kavels I en II van het windenergiegebied Borssele. De windparken krijgen een

Noordzee Borssele I

gezamenlijke capaciteit van 752 megawatt. In november 2017 maakte Ørsted

en II

bekend dat het windpark wordt voorzien van Siemens Gamesa Renewable Energy 8 MW turbines met een rotor van 167 meter. Ørsted gaat 94 turbines plaatsen en verwacht dat het park voor eind 2020 volledig operationeel is.

Water Opdrachtgever: Evides Industriewater

Evides Industriewater realiseert een tweede demiwaterfabriek op de Maasvlakte om

Waar:

Rotterdam

de Botlek, Europoort en Maasvlakte 1 en 2 van hoogwaardig proceswater te kunnen

Investering:

onbekend

voorzien. Eind december is de nieuwe fabriek succesvol in gebruik genomen. De

Afronding: medio 2018

komende maanden wordt het tweede deel van de installatie gerealiseerd en stijgt de productiecapaciteit van DWP Maasvlakte naar 800 kubieke meter per uur.

Opdrachtgever: Evides Industriewater

Het Rotterdamse haven- en industriegebied Botlek krijgt een centrale afvalwater-

Waar:

Botlek

zuivering. AkzoNobel Industrial Chemicals, Huntsman, Emerald Kalama Chemical

Investering:

onbekend

en Kemira hebben een intentieverklaring voor het project getekend. Evides

Afronding:

onbekend

Industriewater is de projectontwikkelaar en toekomstige bedrijfsvoerder van de nieuwe afvalwaterzuivering.

Stoom en warmte Opdrachtgever: Dow

Bij Dow in Terneuzen wordt in 2018 een pilotinstallatie gebouwd om lagedruk-

Waar:

Terneuzen

stoom op te waarderen. Stoomrecompressie kan een belangrijke bijdrage leveren

Investering:

onbekend

aan elektrificatie in de industrie. De pilotinstallatie bij Dow krijgt een capaciteit van

Afronding:

2018

tien ton per uur.

Opdrachtgever: EEW

EEW Energy from Waste breidt haar productiecapaciteit uit met een derde lijn.

Waar:

EEW levert energie in de vorm van stoom en elektriciteit aan de omliggende

Delfzijl

Investering: onbekend

industrie op het chemiepark Delfzijl en in het industriegebied Oosterhorn. Het

Afronding:

bedrijf maakt groene energie uit diverse soorten afval.

eind 2018

Opdrachtgever: Groningen Seaports

De stoomleiding tussen AkzoNobel en Eneco Bio Golden Raand krijgt er achthon-

Waar:

Delfzijl

derd meter bij. Via deze uitbreiding gaat EEW de extra stoom die zij produceert,

Investering:

onbekend

leveren aan AkzoNobel. De uitbreiding van de leiding moet in oktober 2018

Afronding:

eind 2018

gereed zijn. Dan worden de installaties van EEW en AkzoNobel aangesloten en is alles in december 2018 voltooid.

Opdrachtgever: Ineos Oxide

Ineos Oxide investeert in Zwijndrecht zo’n dertig miljoen euro in een nieuwe hoge-

Waar:

Zwijndrecht

drukstoomketel met een capaciteit van 150 MWth. Vier tijdelijke hoge-drukboilers,

Investering:

30 miljoen

die dienen als stand-by, zijn al in gebruik genomen.

Afronding:

medio 2019

24 UTILITIES

nr. 5 - september 2018

Projecten Opdrachtgever: Ecluse

Ecluse gaat de energievoorziening op basis van aardgas van meerdere chemiebe-

Waar:

Antwerpen

drijven in Antwerpen vervangen door een warmtenet van ongeveer vijf kilometer

Investering:

onbekend

lengte. Afnemers met een ‘letter of intent’ om warmte af te nemen, zijn Ineos,

Afronding:

onbekend

Lanxess, ADPO, Ashland, DNCP en Monument Chemical. Het netwerk kan op termijn groeien.

Opdrachtgever: o.a. Shell

Shell, Warmtebedrijf Rotterdam en Havenbedrijf Rotterdam gaan restwarmte, die

Waar:

Rotterdam

vrijkomt bij de raffinaderij van Shell Pernis, leveren aan de regio Rotterdam. Het

Investering:

16 miljoen euro

project moet energie leveren om in de warmtebehoefte van 16.000 huishoudens

Afronding:

onbekend

te kunnen voorzien. Met het project is een totale investering van ongeveer 16 miljoen euro gemoeid.

Gas Opdrachtgever: Gasunie

Dow Terneuzen en Yara Sluiskil gaan waterstof uitwisselen via een oude, onder-

Waar:

Zeeland

grondse gasleiding van Gasunie. De gasleiding wordt vanaf mei omgebouwd en

Investering:

onbekend

aangesloten, en kan als alles volgens planning verloopt in het vierde kwartaal van

Afronding: vierde kwartaal 2018

Opdrachtgever: Gasunie Transport

2018 als waterstofleiding in gebruik worden genomen. Yara kan de waterstof van Dow inzetten als grondstof.

Gasunie Transport Services wil de stikstofinstallatie in Zuidbroek uitbreiden. In de

Services

installatie wordt stikstof uit de lucht gewonnen, zodat het kan worden gemengd

Waar:

Zuidbroek

met (geïmporteerd) gas dat een hogere verbrandingswaarde heeft dan het gas uit

Investering:

500 miljoen

het Groningenveld. Het project omvat ook een mengstation inclusief vier kilome-

Afronding:

2022

ter nieuwe leiding, en aansluitleidingen op bestaande gasleidingen en een stikstofleiding die is verbonden met de bestaande stikstofcaverne in Heiligerlee.

Opdrachtgever: Gasunie en Enexis

Gasunie en Enexis bouwen vlakbij de groengasproductielocatie van Attero in

Waar:

Wijster

Wijster (Drenthe) een enorme compressor. Deze Groen-gas-Booster comprimeert

Investering:

onbekend

groen gas naar hoge druk zodat het kan worden ingevoed in het landelijke gasnet.

Afronding:

medio 2019

De compressor zal medio 2019 in gebruik worden genomen.

Opdrachtgever: NAM

Op de NAM-locatie van de voormalige gaszuiveringsinstallatie (GZI) in Emmen

Waar:

komt mogelijk een groene waterstoffabriek. Eigenaar NAM gaat met verschillende

Emmtec, Emmen

Afronding: onbekend

partners deze optie nader onderzoeken. Groen waterstof kan de fabrieken op het

Investering:

Emmtec-terrein van onder andere DSM en Teijin Aramid onafhankelijk maken van

onbekend

het Groningen-gas.

Mist u een project in dit overzicht? Laat het ons weten via info@utilities.nl

UTILITIES 25 nr. 5 - september 2018

CCU

Kooldioxide afvalenergiecentrales gaat naar glastuinbouw Waar de industrie lang over spreekt, voeren twee afvalenergiecentrales nu uit. AVR en HVC investeren in CO2-afvanginstallaties en leveren hun kooldioxide aan de glastuinbouw.

Daarmee voorkomen ze niet alleen CO2-uitstoot, maar doen ze ook ervaring op voor grootschalige afvang in de industrie en energiesector.

26 UTILITIES

nr.5 - september 2018

D

oor de nieuwe Klimaatwet moet

in de nabije omgeving. Timmerije: ‘De

Wij willen vooral weten hoe zo’n instal-

de gehele maatschappij zijn

tuinders gebruiken normaal gesproken

latie zich gedraagt als hij twaalf jaar

uiterste best zal moeten doen om de

een aardgas gestookte warmte-kracht-

lang en duizenden uren per jaar achter

CO2-uitstoot in te perken. Het afvangen,

installatie om warmte, elektriciteit en

elkaar draait. Zo weten we uit eerdere

ondergronds opslaan of nuttig inzetten

CO2 te produceren. De komende jaren

ervaringen dat de amines die worden

van CO2 is daarbij onvermijdelijk. Tot

willen steeds meer partijen overstap-

gebruikt voor het wassen van de rook-

op heden is in Nederland echter nog

pen op diepe aardwarmte. Het enige

gassen deels verdampen. Ook hopen

niet heel veel ervaring opgedaan met

probleem daarbij is dat ze daarmee

de afbraakproducten die ontstaan bij

post combustion CO2-afvang. Nuon

geen eigen CO2-bron meer hebben. De

het wasproces zich op tot stoffen die

voerde in zijn Bugggenum centrale

CO2 die wij aanleveren helpt de planten

de werking van de installatie uiteindelijk

wat testen uit met kleinschalige afvang

vooral groeien en zal slechts gedeelte-

negatief beïnvloeden. Ervaring leert dat

en ook het Rotterdams opslag en

lijk worden vastgelegd. De echte CO2-

de amines deels met het nog aanwe-

afvangdemonstratieproject (ROAD) had

besparing zit dan ook meer in het feit

zige SO2 en NOx reageren. Nu is dat

dergelijke plannen, maar is tot nog toe

dat de aardgas gestookte installaties

laatste wel op te lossen door het gas

niet in bedrijf geweest. Het is dan ook

niet meer nodig zijn. In die toepassing

extra goed te polishen, maar dat soort

bewonderenswaardig dat de twee afval-

zit ook gelijk een beperking omdat

dingen willen we graag eerst onder de

verwerkers HVC en AVR aankondigden

tuinders alleen tijdens het groeiseizoen

knie hebben voordat we in grootscha-

te investeren in een demonstratieafvang-

kooldioxide nodig hebben. Dat sei-

lige afvang investeren.’

installatie met een capaciteit van vier

zoen loopt van begin maart tot medio

kiloton (HVC) en een grootschaligere

november. Nu alterneert dat mooi

Halvering Net als AVR stuurt ook

installatie die jaarlijks zestig kiloton CO2

met het de warmtelevering, die juist in

HVC het vloeibare gas via tankwagens

afvangt (AVR). Ook Afval Energie Bedrijf

dat seizoen minder wordt. Maar als er

naar de glastuinbouw. Born: ‘CCS zou

(AEB Amsterdam) en de Twentse afval-

partijen zijn die -onze CO2 gedurende

nog een optie kunnen zijn als een hoef-

verwerker Twence tekenden het conve-

het hele jaar willen gebruiken, houden

ijzervormige pijpleiding vanaf de Botlek,

nant tussen de Vereniging Afvalbedrijven

we ons aanbevolen. Toepassing in de

via IJmuiden de zee op gaat. Maar voor-

en LTO Glaskracht. Die bedrijven zullen waarschijnlijk binnen twee jaar eenzelfde investering doen om de kooldioxide uit de installaties te wassen en naar de glastuinbouw te transporteren.

De echte CO2-besparing zit in het feit dat de aardgas gestookte installaties bij de tuinders niet meer nodig zijn.

Zomerseizoen Volgens AVR-

betonindustrie en mineralisatie zijn veel-

lopig sluit de levering aan tuinders beter

directeur Michiel Timmerije is de keuze

belovend. Daarmee zouden we de CO2

aan op de seizoensproductie waaraan

voor CO2-afvang voor een afvalener-

lang gaan vastleggen. We zijn uiteraard

we nu eenmaal vastzitten. Bovendien

giecentrale iets eenvoudiger dan voor

bereid om met dit soort partijen het

is CCS echt stukken duurder dan CCU.

bijvoorbeeld een kolencentrale. ‘Omdat

gesprek aan te gaan.’

Het heeft voor ons geen zin om ook

kolen- en gascentrales zijn afgestemd op

in de winter CO2 af te vangen omdat

de hoogste elektriciteits-output, werkt

Pilot De beweegredenen van HVC

we de warmte die we daarvoor nodig

de toevoeging van een afvanginstallatie

liggen in lijn met die van AVR, al wil het

hebben beter aan onze klanten kunnen

verstorend voor het totale proces waar-

bedrijf liever eerst ervaring opdoen met

leveren. In potentie kunnen de afvalver-

door het rendement afneemt. Een afval-

carbon capture and utilization (CCU)

branders samen twee miljoen ton per

verbrandingsinstallatie combineert de

voordat het gaat opschalen. ‘De bio-

jaar CO2 leveren, maar die seizoensbe-

opwekking van stroom en warmte met

energiecentrale van HVC verbrandt

perkingen blijven bestaan.’

de verwerking van niet recyclebare afval-

sloophout in een wervelbedinstallatie

Het feit dat twee afvalenergiecentrales

stoffen. Uiteindelijk moeten we aan het

en gebruikt de warmte voor het verwar-

investeren in CO2-afvang is op zijn

einde van het proces zo weinig mogelijk

men van de regio’, zegt Jan Peter Born

minst bewonderenswaardig. Zeker

afvalproducten overhouden en het

van HVC. ‘Bij dat proces komt redelijk

omdat de businesscase nog behoor-

rookgasreinigingsproces met filters en

veel lachgas vrij, een sterk broeikasgas

lijk onzeker is. ‘We zijn als afvalbran-

wasinstallaties is dan ook een belangrijk

dat fysisch op koolstofdioxide lijkt.

che vrijgesteld van ETS’, zegt Born.

onderdeel van het proces. We voegen

Dat gas halen we al grotendeels uit de

‘Bovendien zal de CO2 die wij afvangen

daar nu een CO2-afvanginstallatie aan

rookgassen en CO2-wassing is dan ook

niet direct verdwijnen. Hoewel de plan-

toe, waardoor de prestatie van de instal-

niet zo’n heel grote uitbreiding van ons

ten, bloemen en groenten er goed op

latie dus toeneemt.’

systeem. We kunnen gebruik maken

groeien, leggen ze maar één achtste

Een bestemming voor de koolstof-

van een bestaande installatie van Cato

deel van de aangeboden CO2 vast. En

dioxide is ook al gevonden. Air Liquide

Engineering die bij een biomassacen-

als de groenten worden gegeten zal

zal de vloeibare, zuivere kooldioxide

trale van een tuinder in Friesland stond

ook dat deel weer de lucht ingaan.’

vervoeren naar glastuinbouwbedrijven

en niet meer werd gebruikt.

Desondanks berekende HVC dat één

UTILITIES 27 nr. 5 - september 2018

“ BIJ SANTON KRIJG IK RUIMTE VOOR PERSOONLIJKE ONTWIKKELING!” BEN JE OOK OP ZOEK NAAR EEN INNOVATIEVE WERKOMGEVING? Santon biedt ruimte aan engineers, projectmanagers, internationaal service engineers en commercieel talent.

Kijk voor meer informatie op één van onze websites.

Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam +31(0)10 283 26 00 pz@santonswitchgear.com

www.santoncbs.com www.santonswitchgear.com

Verkoop stoom- en warmwaterketels

Eco Steam Trading & Consultancy bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

ton BIO-CO2 een halve ton fossiele

op basis van MEP-subsidie voor elek-

CO2-uitstoot levert dit een totale reduc-

CO2 uit aardgas bespaart.

triciteit. De SDE-subsidie die de MEP

tie van 3,4 megaton op. De levering van

Born: ‘Het feit dat de daadwerkelijke

opvolgde subsidieert vooral warmte,

externe CO2 is een belangrijk onderdeel

CO2-besparing elders in de keten

waardoor de biomassacentrale in de

van de plannen omdat fossiele CO2

wordt gehaald, maakt de businesscase

zomer vooral stilstaat, en dat is juist de

zoveel mogelijk wordt uitgefaseerd.

voor de overheid moeilijk te subsi-

periode van CO2-vraag.’

Timmerije: ‘LTO Glaskracht berekende

diëren. De glastuinbouw profiteert

dat de externe CO2-behoefte van de

tenslotte van onze investeringen. Het

Klimaatakkoord Met het

zou mooi zijn als er een bodemprijs

Klimaatakkoord dat in juli is gepresen-

twee miljoen ton ligt. We hebben dus

voor CO2 komt, zodat we in ieder geval

teerd en waarschijnlijk eind dit jaar

nog wel even een afzetmogelijkheid. De

onze investeringen kunnen terugver-

wordt vastgelegd in het regeringsbe-

installatie die we binnenkort bouwen,

dienen. Ook daarvoor is het goed om

leid, zal er veel veranderen voor de

krijgt een capaciteit van zestigduizend

gewoon te beginnen met een redelijk

glastuinbouw. Zo is afgesproken dat het

ton. Dat is zo’n vijftien procent van

controleerbare pilot. We hebben nu

aantal aardwarmtebronnen wordt uit-

onze totale CO2-uitstoot in Duiven. Die

redelijk weinig investeringen hoeven

gebreid van zeventien naar vijftig stuks,

capaciteit kunnen we nog opschroeven,

doen, dus zijn we minder afhankelijk

inclusief warmtenetten voor rest- en

maar er zijn wel beperkingen doordat

van de ontwikkelingen rondom de

aardwarmte. Branchevereniging LTO

we alleen in de zomer leveren.

glastuinbouwsector rond 2030 rond de

CO2-prijs. Een grootschaliger installatie

Glaskracht meldt verder dat de sector

heeft echter bepaalde garanties nodig.

voornemens is om jaarlijks driehonderd

Onrendabele top Ook de indu-

Nu blinkt het Nederlandse subsidie-

hectare extra energiezuinige kassen te

strie presenteerde zijn voorstellen voor

beleid niet uit in consistentie. Zo was

bouwen. De glastuinbouwsector streeft

CO2-beperking en een forse zeven

de CO2-afvanginstallatie uit biomassa

naar een extra CO2-reductie van 1,8

megaton zou de grond in moeten ver-

van de Friese kweker ooit aangeschaft

megaton. Ten opzichte van de huidige

dwijnen via CCS. De vraag is echter hoe groot de bereidheid van de industrie is om de forse investeringen te doen die

CO 2 WASSEN BIJ AVR

nodig zijn om CCS mogelijk te maken.

AVR verwijdert het in de rookgassen aanwezige kooldioxide in vijf stappen.

Timmerije: ‘Ook voor ons geldt dat CO2-

Eerst vangt men de gereinigde rookgassen af via een aansluiting op de

afvang een onrendabele top kent die via

bestaande rookgaskanalen. Het CO2-gehalte van de rookgassen is bij deze

subsidie zal moeten worden afgevlakt.

eerste stap ongeveer tien procent. Het CO2 wordt vervolgens geabsorbeerd

Voor dit project kunnen we gebruikma-

door een oplossing van mono ethanolamine (MEA). Voordat dit gebeurt,

ken van bestaande innovatiesubsidies,

moeten de rookgassen echter eerst worden gekoeld en gewassen via een

maar een maatwerksubsidie op de

natte snelkoeler of quench.

investering en/of de exploitatie maakt

Na de quench worden de rookgassen door een absorber geleid waar de

de businesscase minder risicovol en zal

MEA-oplossing de CO2 opneemt. De niet-geabsorbeerde, CO2-vrije rook-

zeker leiden tot meer investeringen op

gassen voeren door een nageschakelde zure wasser om de emissie van

dit vlak. AVR is in handen van een pri-

basische stoffen (MEA en NH3) omlaag te brengen die tijdens het absorp-

vate partij, we zijn niet ETS-plichtig en

tieproces worden gevormd door verdamping van MEA. Vervolgens worden

toch nemen we onze maatschappelijke

de CO2-vrije rookgassen naar de schoorsteen geleid.

verantwoordelijkheid om in ieder geval

De met CO2 verzadigde MEA wordt voorverwarmd als eerste stap om de

ervaring op te doen met CCU. Net als

geabsorbeerde CO2 vrij te maken. De oplossing wordt naar een desorber,

ieder bedrijf streven we naar winstop-

of stripper, gebracht onder kookcondities. De CO2 komt hierbij, 98 procent

timalisatie, maar tegelijkertijd moet je

zuiver, vrij. De natte CO2 wordt gekoeld om water terug te winnen en ver-

strategische investeringen durven doe-

volgens geleverd aan de CO2 vervloeiingsunit. De CO2-arme MEA-oplossing

nom daarmee ook in de toekomst een

wordt teruggeleid naar de absorptiekolom.

schone en veilige oplossing voor de ver-

Bij de vervloeiingsunit wordt CO2 gecomprimeerd naar vijftien bar overdruk

werking van restafval te borgen. . Een

met interkoeling en verwijdering van water. De gecomprimeerde CO2 wordt

van de voorwaarden die aan innovatie-

vervolgens verder gezuiverd en gedroogd in een zogeheten Temperature

subsidie is verbonden, is de verplichting

Swing Adsorption (TSA)-pakket. De TSA bestaat uit een dubbele vulling van

om de opgedane kennis te delen. Dat

silica alumina gel (sorbead) en actief kool of vergelijkbaar en gebruikt enige

willen we dan ook graag doen, al was

zuivere CO2 om het adsorptiepakket te regenereren. Vervolgens wordt de

het maar om de industrie te inspireren

CO2 gekoeld tot min dertig graden Celsius in een CO2-condenser. Niet-

ons voorbeeld te volgen. Als de pilot

condenseerbare gassen worden afgescheiden, de vloeibare CO2 is nu meer

gunstig uitpakt, zouden we ook bij onze

dan 99,9 procent zuiver.

afvalverwerkingsinstallatie in Rozenburg

De vloeibare CO2 in de condenser wordt naar de opslagtanks verpompt en

kunnen uitbreiden met CO2-afvang.

is klaar voor levering aan de tankwagen.

Daar kunnen we eenvoudig aanhaken op de OCAP-leiding.

•

UTILITIES 29 nr. 5 - september 2018

ENERGIEWET

Klimaatwet geeft richting aan duurzaam energiebeleid Van Klimaatwet tot Klimaatakkoord, en van wind op zee tender naar wind op land tender; een overzicht van de meest recente ontwikkelingen.

Sophie Dingenen, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP

30 UTILITIES

nr.5 - september 2018

H

et begrip klimaat is aan de orde

lingen ook daadwerkelijk te behalen, en

vante partijen. Dergelijke concrete ver-

van de dag. Niet enkel in politiek

wordt evenmin bepaald wat de even-

plichtingen zullen worden vastgelegd

Den Haag is het een veelgehoorde

tuele consequenties zijn van het niet

in het zogenoemde klimaatplan dat

term, ook in de weerberichten van

behalen van de doelstellingen.

eens per tien jaar zal worden opgesteld, voor het eerst in 2019.

de afgelopen weken waarin duidelijk de algehele opwarming van de aarde

Klimaatakkoord

Het Klimaatakkoord daarentegen

naar voren kwam, kwam het woord

Naast het wetsvoorstel voor de invoe-

formuleert een aantal duidelijke ver-

klimaatverandering veelvuldig voor.

ring van de Klimaatwet, presenteerde

plichtingen jegens de aangesloten

Om de opwarming van de aarde tegen

commissievoorzitter Ed Nijpels begin

partijen. Zo is voor 2030 de ambitie

te gaan beoogt de regering diverse

juli tevens de hoofdlijnen voor een

opgenomen om 35 terawattuur door

maatregelen te treffen. De eerste stap-

Klimaatakkoord aan minister Wiebes

middel van duurzame energieprojecten

pen van de huidige regering zijn gezet

van Economische Zaken en Klimaat

op land te realiseren. Een terawattuur

met de presentatie van het wetsvoor-

en overige belangstellenden. Het

is het opgestelde vermogen verme-

stel tot invoering van de Klimaatwet

Klimaatakkoord is een nadere uit-

nigvuldigd met het aantal vollasturen,

en de presentatie van het (voorlopige)

werking op nationaal niveau van het

waarbij één TWh overeenkomt met het

Klimaatakkoord, maar er lijkt meer

Europese klimaatakkoord dat enkele

totale jaarlijkse elektriciteitsverbruik in

nodig. Achter de schermen van de

jaren geleden werd gesloten tus-

bijvoorbeeld Den Bosch.

landelijke politiek zijn verschillende

sen 174 landen in Parijs. De Tweede

Volgens de huidige tekst van het

instanties dan ook druk in de weer om

Kamer zal zich de komende tijd buigen

Klimaatakkoord dienen gemeenten

alternatieven te bedenken om de rea-

over het Klimaatakkoord waarna de

en provincies in staat te worden

lisatie van duurzame energieprojecten

hoofdlijnen door het zogenoemde

gesteld om via de Regionale Energie

een boost te geven.

Klimaatberaad nader zullen worden

Strategieën op lokaal niveau plannen

uitgewerkt in concrete en bindende

te maken voor de ruimtelijke inpassing

Klimaatwet Op 27 juni 2018 was

afspraken. Het akkoord zal na onder-

van duurzame energieprojecten in de

het zover, de inhoud van het langver-

tekening door partijen uit zowel de

regio. Het verwerven van draagvlak bij

wachte wetsvoorstel met betrekking

elektriciteitssector, de industrie, de

omwonenden en goed georganiseerde

tot de Klimaatwet werd op deze dag

transportsector, de landbouw en ove-

tenders lijken hiertoe de aangewezen

door de zeven partijen Groenlinks, VVD,

rige belangstellenden verbindend zijn

middelen te zijn. Draagvlak kan op

PvdA, CDA, SP, D66 en de Christenunie

voor (enkel) deze partijen.

verschillende wijzen worden gecre-

gepresenteerd aan het grote publiek.

Hoewel het wetsvoorstel nog door de Eerste en Tweede Kamer dient te worden goedgekeurd, worden de hoofdlijnen van het lange termijn beleid van de regering steeds duidelijker.

Hoewel de Klimaatwet en het Klimaat-akkoord op het eerste oog veel overeenkomsten lijken te hebben, zijn het verschillende maatregelen met een eigen functie.

Uit de voorlopige tekst van de Klimaatwet volgt dat het kabinet zich

Hoewel de Klimaatwet en het Klimaat-

ëerd aldus het Klimaatakkoord, zo kan

één enkel hoofddoel heeft gesteld,

akkoord op het eerste oog veel over-

gedacht worden aan (financiële) parti-

namelijk het verminderen van de uit-

eenkomsten lijken te hebben, zijn het

cipatie en het ondersteunen en bevor-

stoot van broeikasgassen in 2050 met

verschillende maatregelen en kennen

deren van een voorspoedige uitrol van

95 procent ten opzichte van 1990.

beide een eigen functie. Zo wordt in de

projecten. Door het ter beschikking

Nederland moet op hoofdlijnen in 2050

Klimaatwet het klimaatbeleid op hoofd-

stellen van (rijks)gronden door mid-

klimaatneutraal zijn. Om dit hoofddoel

lijnen uiteengezet, waarmee een kader

del van een aanbestedingsprocedure,

te bereiken heeft het kabinet zich een

voor de lange termijn wordt geboden.

wordt niet enkel een fikse tijd- en

streefdoel gesteld voor 2030, namelijk

Echter worden in de Klimaatwet zelf

kostenbesparing geboden aan project-

een vermindering van de broeikasgas-

geen concrete verplichtingen opge-

ontwikkelaars, maar krijgen eveneens

uitstoot met 49 procent ten opzichte

somd welke door de regering te die-

netbeheerders de ruimte om vooruit

van 1990. Tevens is er een nevendoel

nen worden nageleefd. Wel worden er

te werken met betrekking tot de beno-

gedefinieerd, het volledig CO2 neutraal

handvatten geboden in de vorm van

digde verzwaring van de netten.

produceren van elektriciteit in 2050, dat

het verplicht opstellen van beleidsstuk-

ondergeschikt is aan het hoofddoel en

ken als het klimaatplan, de klimaat- en

Aanbestedingen De lokale

streefdoel. Met deze doelstellingen sluit

energieverkenning en de klimaatnota,

overheden kwalificeren als ‘aanbe-

het kabinet aan bij de doelstellingen die

om tussentijds de voortgang te kunnen

stedende diensten’ in de zin van de

op Europees niveau zijn gesteld in het

peilen. Ook worden er in de Klimaatwet

Aanbestedingswet. Dit houdt in dat

akkoord van Parijs. Overigens bevat de

geen verplichtingen opgelegd aan

lokale overheden bij de uitgifte en het

Klimaatwet in zijn huidige vorm geen

externe partijen zoals netbeheerders,

beschikbaar stellen van gronden aan

concrete maatregelen om de doelstel-

energieleveranciers en overige rele-

de regels van het aanbestedingsrecht

UTILITIES 31 nr. 5 - september 2018

gebonden zijn. Kort gezegd is een

Minister in een kavelbesluit aan de deel-

turbines. Het Rijksvastgoedbedrijf heeft

aanbesteding een procedure waarin

nemers mede met welke tijdelijke maat-

eind juli voor het eerst rijksgronden in

de opdrachtgever, bijvoorbeeld de

regelen en voorzieningen zij rekening

de etalage gezet door middel van een

gemeente of provincie, ontwikkelaars

dienen te houden. Naast de vergunning

tender en de criteria van de tender

de mogelijkheid biedt om een offerte

voor de bouw en exploitatie van een

gepubliceerd in het zogeheten ‘bied-

aan te leveren voor de levering van een

windpark op zee kan op basis van de

boek’. Om tot winnaar van de tender te

specifiek werk, bijvoorbeeld de bouw

Wet WOZ tevens een subsidie worden

worden uitgeroepen dient een ontwik-

en exploitatie van een windpark. Het

verleend voor de realisatie van een pro-

kelaar uiteraard over de benodigde

gaat de omvang van dit artikel te bui-

ject. Hierbij dient echter wel te worden

ervaring te beschikken en financieel

ten om alle aspecten van het aanbeste-

opgemerkt dat de eerste subsidieloze

gezond te zijn. Daarnaast is het van

dingsrecht te behandelen, maar het is

toewijzing van de vergunning voor de

groot belang dat het windpark op een

van belang om in gedachte te houden

bouw en exploitatie van een windpark

zodanige wijze in de omgeving wordt

dat het uitgeven van gronden voor

op zee vorig jaar al een feit was. De

ingepast dat de overlast voor de directe

de bouw en exploitatie van windparken op deze wijze veel voordelen kan bieden. Op basis van door de (lokale) overheden verstrekte informatie wordt middels een openbare en transparante procedure beoogd om tegen een zo

Tot 14 september 2018 kunnen partijen een bieding uitbrengen op de eerste uitgegeven tender van het Rijksvastgoedbedrijf.

aantrekkelijk mogelijk bod de werken te realiseren. Dit heeft niet enkel voor-

vier partijen Vattenfall, Statoil, Innogy

omgeving, zowel tijdens de bouw als

delen voor de projectontwikkelaar en

en consortium WitWind, bestaande uit

de exploitatie van het windpark, tot een

de netbeheerder, maar ook indirect

Van Oord, Eneco en een dochterven-

absoluut minimum wordt beperkt. Alle

voor de overheid, aangezien door de

nootschap van Mitsubishi wisten toen

criteria komen samen in een punten-

tender de concurrentie in de markt zal

de tender voor het windpark Hollandse

systeem, aan de hand waarvan het

worden aangewakkerd, hetgeen de

Kust Zuid te winnen, zonder dat er één

beste bod en dus de winnaar van de

ontwikkelkosten van een windpark zeer

euro subsidie werd aangevraagd.

tender zal worden vastgesteld.

De toepassing van het biedboek en

waarschijnlijk ten goede zal komen, en daarmee ook de benodigde bijdrage

Wind op land

van de overheid in de vorm van SDE+

mijn een toename in de realisatie van

Eerder werd een soortgelijk systeem,

subsidie zal doen afnemen.

windparken op land te kunnen bewerk-

echter met andere criteria, toegepast

Om de doelen van de Klimaatwet en

stelligen, is het onder meer noodzake-

voor de subsidieloze tender van wind-

de ambities van het Klimaatakkoord

lijk om de kosten en tijd die gemoeid

park Hollandse Kust Zuid. Overigens

te kunnen behalen en realiseren, zal

gaan met de voorbereidingsfase voor

dient voor de volledigheid te worden

onder meer nog een grote slag moe-

de realisatie van windparken voor pro-

opgemerkt dat er geen subsidie wordt

ten worden geslagen in de ontwik-

jectontwikkelaars te beperken. Dit kan

verstrekt met de gunning van de ver-

keling van windparken op land. Het

onder meer worden bereikt door het

gunningen voor de bouw en exploitatie

Rijksvastgoedbedrijf, de beheerder

vooraf aanwijzen van (rijks)gronden die

voor windparken op land, waar dit bij

van de vastgoedportefeuille van de

geschikt worden geacht voor de reali-

de gunning van windparken op zee tot

overheid, biedt in een nieuw initiatief

satie en exploitatie van duurzame ener-

voor kort nog wel de standaard was.

rijksgronden aan door middel van een

gieprojecten. Op dit moment verliest

Via de tenders worden tijdelijke rechten

aanbesteding met de noodzakelijke

de projectontwikkelaar namelijk nog

voor grondgebruik voor een periode

vergunningen voor de bouw van wind-

veel tijd aan het zoeken naar geschikte

van twintig jaar aangeboden, evenals

parken op land.

locaties om een windpark te kunnen

de benodigde vergunningen voor de

realiseren, het aanvragen en laten

bouw en exploitatie van een windpark

Om op korte ter-

het puntensysteem is niet nieuw.

Offshore wind Via de Wet wind-

uitvoeren van diverse onderzoeken,

op land. Tot 14 september 2018 kun-

energie op zee (Wet WOZ) wordt reeds

waaronder onderzoek naar de bodem-

nen partijen een bieding uitbrengen

sinds enkele jaren de aanbesteding

gesteldheid, en het aanvragen van de

op de eerste uitgegeven tender van

van windparken op zee gereguleerd.

relevante vergunningen.

het Rijksvastgoedbedrijf. Deze eerste

De Wet WOZ bepaalt dat windparken

Om de administratieve rompslomp

tender ziet op de ontwikkeling van

op zee enkel mogen worden gebouwd

voor ontwikkelaars te verminderen,

drie windturbines naast de A16. Of

op daarvoor door de Minister van

en daarmee de realisatie van windpar-

de toekomstige tenders voor wind op

Economische Zaken en Klimaat aan-

ken op land aantrekkelijker te maken

land op eenzelfde wijze en op basis van

gewezen locaties. Naast het aanwijzen

voor projectontwikkelaars, heeft het

dezelfde criteria zullen worden vormge-

van locaties en het verstrekken van de

Rijksvastgoedbedrijf ertoe besloten om

geven is nog niet duidelijk, dat zal onder

uitkomsten van onder meer meteorolo-

locaties op rijksgronden aan te bieden

meer afhankelijk zijn van het succes van

gische en bodemonderzoeken, deelt de

voor de bouw en exploitatie van wind-

deze eerste tender.

32 UTILITIES

nr.5 - september 2018

•

Agenda Power Quality – spannende tijden 11 september

Spannende Tijden? Ja, want onze elektriciteit moet voldoen aan een bepaalde spannings-

TU Eindhoven

en stroomkwaliteit ofwel Power Quality. De spanningkwaliteit is van strategisch belang

www.dutchpower.net

voor de continuïteit, energie-efficiëntie en veiligheid van de elektrische systemen. Echter die kwaliteit staat onder druk door de opkomst van windmolens, zonneparken, verkabeling van netten, de sluiting van (kolen) centrales en de toename aan elektronica. Kortom spannende tijden!

iMaintain Prestatiemanagement: Futureproof 3 oktober Doorn www.imaintain.info/prestatie

Woensdag 3 oktober vindt in Oranjerie Hydepark in Doorn iMaintain Prestatiemanagement plaats, het jaarlijkse congres van het iMaintain platform en de NVDO Suto. Tijdens dit congres wordt een thema gekoppeld aan het jaarlijkse NVDO Suto marktonderzoek. Specialisten delen hun visie, kennis en ervaring.

In hoge snelheid worden innovaties en ontwikkelingen geïntroduceerd die kunnen helpen om onderhoud voorspelbaar te maken of het te verwaarden. Is er tussen asset owner en leverancier voldoende aansluiting en consensus voor een vruchtbare toekomstige samenwerking? En hoe snel en eenvoudig zal de nieuwe generatie deze nieuwe technologieen kunnen doorgronden en toepassen? De toekomst is niet het volgende decennium. De toekomst is morgen. Bent u futureproof?

Industrial Heat & Power 9-11 oktober www.industrialheatandpower.nl

54events, organisator van onder meer Vakbeurs Energie, lanceert ‘Industrial Heat & Power’, een zakelijke beurs specifiek voor professionals betrokken bij de industriële energievoorziening en -transitie.

In de dagelijkse industriële praktijk is de energietransitie steeds meer top of mind. In toenemende mate bestaat dan ook de behoefte aan een specifiek zakelijk evenement waarop professionals uit het industriële heat and power segment praktische tools krijgen aangereikt waarmee zij daadwerkelijk de energietransitie kunnen vormgeven. Reden voor 54events om ‘energie & industrie’ te promoveren van prominent beurssegment Energie tot de stand-alone beurs ‘Industrial Heat & Power’, met daarin vertegenwoordigd de segmenten stoominstallaties, koel- en vriestechniek, warmtekrachtkoppelings- en elektrainstallaties, aandrijftechniek en perslucht en gebouw- en procestechniek.

Rotterdam Energy Port 11 oktober

Tijdens dit unieke netwerkevent voor de eindbeslissers werkzaam in het haven- en indus-

Erasmus Paviljoen, Rotterdam

trieel complex en in de energiesector gaan topsprekers in op het verder versterken van

www.rotterdamenergyport.nl

het industriële cluster in de Delta regio door nieuwe initiatieven voor duurzame energie en energie-efficiency. Het centrale thema deze dag is: Klimaatneutraal Rotterdam: concreet & winstgevend.

Eemsdeltavisie 2018: Factory as a Forest 17 oktober Evenementenhal Delfzijl www.eemsdeltavisie.nl

In de Industrieagenda voor de Eemsdelta durven de opstellers het aan: in 2050 kan het chemie- en energiecluster nettogebruiker zijn van CO2. Geen reductie, maar herstel! Net als bomen, die zijn niet CO2-neutraal, maar zetten kooldioxide juist om. Het vraagt wel een andere manier van kijken. CO2 is daarbij geen probleem, maar potentiële grondstof.

De eerste projecten zijn er. En wat is er op termijn nog meer mogelijk?

Bij Eemsdeltavisie op 17 oktober in Delfzijl onderzoeken we hoe de industrie nog meer kan leren van hoe bossen functioneren: Factory as a Forest.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 33 nr. 5 - september 2018

Me

In het volgende nummer

t sp eci ale beu rsb i

jlag

UTILITIES 6 VERSCHIJNT IN OKTOBER

Thema: Energietechnologie en –inkoop

Special Industrial Heat and Power

Energy Enlightenmentz 2018

De drie ruiters van de energietransitie

De jaarlijkse Energievakbeurs krijgt

Tijdens het Industry & Energy Congres

De energietransitie is in volle gang en

een volwaardig beurssegment erbij:

2018, When electrons power mole-

volgens het klimaatakkoord wordt die

‘Industrial Heat & Power’. Met daarin

cules, vindt ook weer de Energy

ingeleid door elektrificatie, waterstof

vertegenwoordigd de segmenten stoo-

Enlightenmentz-verkiezing plaats. Niet

en biomassa. Op zich logische keuzes,

minstallaties, koel- en vriestechniek,

alleen Nederlandse bedrijven, maar

maar in welke verhouding de drie in de

warmtekrachtkoppelings- en elektra-

ook Belgische en Duitse innovators

industrie belanden, is nog moeilijk te

installaties, aandrijftechniek en pers-

kunnen hun innovaties aan de industrie

zeggen. Een analyse van de energie-

lucht en gebouw- en procestechniek.

presenteren om deze te ondersteu-

mix van de toekomst en wat de rol van

Onderwerpen die Utilities maandelijks

nen bij de energietransitie. Lees in de

de industrie daarin wordt.

aansnijdt, maar waar nu ook leveran-

komende Utilities alvast welke partijen

ciers, adviseurs en kennisinstituten

in aanmerking komen voor de titel.

over kunnen worden gesproken.

Reserveer 9, 10 of 11 oktober dan ook in uw agenda.

Thema's 2018

Advertentie-index

7 Stoom en ketelwaterbehandeling

54 events............................................................................................................................................4

8 Energie en waterinfra

Eco ketelservice verhuur.............................................................................................................. 28 Industrielinqs............................................................................................................................ 14,35 Logisticon Water Treatment b.v.....................................................................................................2 MODELEC Data-Industrie b.v...................................................................................................... 36 Navingo................................................................................................................................. bijsluiter Rockwool......................................................................................................................................... 10 Santon Circuit Breaker Services b.v........................................................................................... 16

34 UTILITIES

nr. 5 - september 2018

e

EVENEMENTENHAL DELFZIJL | 17 OKTOBER

In de Industrieagenda voor de Eemsdelta durven de opstellers het aan: in 2050 kan het chemie- en energiecluster nettogebruiker zijn van CO2. Geen reductie, maar herstel! Net als bomen, die zijn niet CO2-neutraal, maar zetten kooldioxide juist om.

Het vraagt wel een andere manier van kijken. CO2 is daarbij geen probleem, maar potentiële grondstof. De eerste projecten zijn er. Wat is er op termijn nog meer mogelijk?

[Sch

rijf

nu i

n]

Programma 10.30 uur

Aanvang congres

• Ulco Vermeulen (Directeur Participations & Business Development, Gasunie) • Pitches Northern Enlightenmentz

12.00 uur

Netwerklunch

13.00 uur

Aanvang middagprogramma

• Korte presentaties en interactief debat

Bij Eemsdeltavisie op 17 oktober in Delfzijl onderzoeken we hoe de industrie nog meer kan leren van hoe bossen functioneren: Factory as a Forest.

Powered by:

Initiatiefnemers:

14.15 uur

Korte pauze

14.45 uur

Vervolg programma

• Burcu Ünal (Carbon Productivity Lead Manager, Covestro) • Geanne van Arkel (Head of Sustainable Development, Interface) • Bekendmaking winnaar Northern Enlightenmentz

16.15 uur

Netwerkborrel

Eventpartners:

Partners:

www.eemsdeltavisie.nl

Betrouwbare en veilige Remote Access; onze geschiedenis én toekomst.

WESTERMO heeft een jarenlange geschiedenis in het ontwikkelen en fabriceren van betrouwbare Remote Access oplossingen. Zo hebben wij alleen al in Nederland tienduizenden analoge industriële modems van WESTERMO geleverd, waarvan er nog vele in gebruik zijn. De opgedane kennis van toen is gebruikt om slimme, veilige en eenvoudig te configureren oplossingen te ontwikkelingen voor een nieuwe generatie Remote Access als LTE/4G, ADSL en VDSL. Betrouwbaarheid staat hierbij voorop; dit geldt toch ook voor uw installaties?

Robust Industrial Data Communications - Made Easy

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

Created and produced by

Offshore WIND Conference The 9th annual Offshore WIND Conference brings together the entire offshore wind value chain to discuss current and future developments. In addition to key project updates, topics include future-proofing business models for subsidy-free offshore wind, redesigning electricity markets for abundant offshore wind and solutions for storage.

The Offshore WIND Conference is part of the Offshore Energy Conference. Guided by this year’s event theme “Explore. Inspire. Transform.” the Offshore Energy Conference caters to different target groups of energy professionals across the oil & gas, wind and marine energy industries. Delegates can expect three content packed days offering technical knowledge, business intelligence and networking with like-minded peers.

PROGRAM MONDAY 22 OCTOBER 2018

PROGRAM TUESDAY 23 OCTOBER 2018

10.00 Update NL

9:00 New markets for offshore wind

11.30 A new dawn for offshore wind

10.45 New technologies and new talents in offshore wind

14.00 Energy security and offshore wind 16.00 Profitability and financeability of offshore wind 17.00 End

11.45 Closing session: The broader view 12.45 End

View our speaker faculty, stay up-to-date and read all about Offshore WIND Conference and register via offshore-energy.biz Delegate fees € 495 (NGO € 150 | Student € 75) WWW.OFFSHORE-ENERGY.BIZ

Offshore WIND Conference KEY SPONSOR OPTIONS OFSHORE WIND CONFERENCE As a sponsor your company logo and name will feature in all the event outreach, pre-event and on site.

MAIN* € 14,995

GOLD € 4,995

SILVER € 3,995

BRONZE € 2,495

XXL (5m)

XL (3,5m)

L (2,5)

M (1,5m)

5

3

2

1

1/2 A4

1/4 A4

Offshore WIND Conference program booklet advertisement

1/1 A5

1/2 A5

Event catalogue advertisement

1/1 A4

Newsflash advertisement

1/2 A4

ONSITE & EXTRA

REACH 1,000

Display in Conference Lounge Opportunity to open the conference Opportunity to co-shape the program Delegate tickets Offshore WIND Conference ONLINE

REACH 120,000

Logo on Offshore Energy website, online program, online registration PRINT

REACH 46,000

Offshore WIND Magazine issue 4 advertisement Business Directory Offshore WIND issue 4

1/4 A5

Recognition in advertisements, Offshore WIND Conference program booklet and event catalogue * One sponsor only

EXTRA SPONSOR OPTIONS Insert € 1,495 • Insert in Offshore WIND Conference program booklet* flyer max A4 size (flat) • Recognition in Offshore WIND Conference program booklet Delegate pens** € 1,495 • Provided to every delegate | Pens supplied by sponsor Advertisement options starting at € 695 The Offshore WIND Conference program booklet is the starting point for all delegates.

Present your company, product or service with an advertisement or advertorial.

Advertisement options 1/2 page advertisement 1/1 page advertisement

Offshore WIND Conference € 695 € 995

Event Catalogue € 995 € 1,595

Both € 1,495 € 2,395

* Branded materials to be supplied by sponsor | ** One sponsor only

offshore-energy-exhibition-conference

OffshoreEnergy

@navingooe #OEEC

info@offshore-energy.biz

Subscribe to our online newsletter to stay up-to-date and follow the latest news on offshore-energy.biz WWW.OFFSHORE-ENERGY.BIZ