Utilities 6, 2017

UTILITIES NUMMER 06 - oktober 2017 • ZEVENTIENDE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

Met special Energiebeurs 2017 Ruim baan voor de waterstofeconomie CO2-reductie leidt industriële transitie www.utilities.nl

MC2017-003

MC2015-017

Stop energieverlies Verbeter uw concurrentievermogen op lange termijn door uw energieverbruik te monitoren en daar waar mogelijk besparingen te realiseren. Endress+Hauser helpt met alles betreffende energieverbruik. Als een toonaangevende, wereldwijde full-range leverancier, bieden wij alles wat u nodig heeft om volledig voordeel te halen uit uw potentiĂŤle energiebesparing: van nauwkeurige meetinstrumenten met datatransmissie tot softwarepakketten voor het analyseren en evalueren van de energiestromen. www.nl.endress.com/ems

Endress+Hauser BV Postbus 5102 1410 AC Naarden

Tel: (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

Inhoud

8

15

Industriële ecologie

Vakbeurs Energie 2017

Wat moeten de criteria worden om in de energie-intensieve industrie de gewenste en noodzakelijke systeemtransformatie te realiseren? Met toenemende klimaatverandering in het achterhoofd kan dat alleen maar aanzienlijke CO2 reductie voor alle sectoren in onze economie zijn. Vier deskundigen houden een verkennend gesprek.

De luchtkwaliteit moet verbeteren en de uitstoot van kooldioxide moet drastisch omlaag. De industrie kan een belangrijke bijdrage leveren aan het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen en het verbeteren van de leefomgeving.

Bijvoorbeeld door duurzame alternatieven te adopteren voor hogetemperatuurwarmte. De vakbeurs Energie 2017 biedt een uitgebreid kennisprogramma voor de industriegrootverbruiker die klimaatverandering serieus neemt. En wie genoeg geïnspireerd is geraakt, kan de oplossingen vinden bij het speciaal ingerichte deel van Energie & Industrie waar onder andere exposanten staan op het gebied van stoomtechniek, isolatie en koudetechniek.

20

32

28

Ruim baan voor waterstof

Biomassa redt Amercentrale

De energiewet

Het is CO2-vrij, eenvoudig op te slaan en goedkoop te transporteren: waterstof. Er zijn nog uitdagingen genoeg, maar als Nuon waterstof gaat verbranden in zijn Magnum-centrale en het noorden van Nederland plannen uitrolt voor een groene waterstofeconomie, dan kan het zeer snel gaan. Nu is de overheid aan zet om de wet- en regelgeving vóór waterstof te laten werken in plaats van tegen.

De Amercentrale stond op de nominatie om gesloten te worden. De 25 jaar oude centrale zou niet meer kunnen voldoen aan verscherpte emissienormen. Het meestoken van biomassa, en uiteindelijk meestoken van steenkool bij tachtig procent biomassa, biedt echter nieuw leven voor de Amer 9. Intussen bouwt men voort aan de biomassaketen waarin het verbranden van biomassa de laatste stap is.

De opbrengsten van wind- en zonneparken nemen de komende jaren toe, maar bieden nog onvoldoende constante zekerheid om de elektriciteit uit conventionele centrales te vervangen.

Het risico van energievoorziening op basis van zon en wind is dat door varierende windsnelheden en zonkracht fluctuaties in de energieopbrengst ontstaan. Deze schommelingen in de opbrengst kunnen worden gestabiliseerd door de opslag van elektriciteit.

Commentaar .................................5 Trending news ..............................6

Technologie & innovatie................. 12 Market Review ................................ 30

Agenda ............................................ 37 In het volgende nummer................ 38

UTILITIES 3 nr. 6 - oktober 2017

SLAGVAARDIGER OPEREREN DOOR HOOGGEKWALIFICEERDE OPLEIDINGEN

De kwaliteit van uw organisatie valt of staat met de capaciteiten van de mensen die erin actief zijn. Hun kennis en vaardigheden actueel houden is een continue uitdaging.

Kiwa Training is hierin uw betrouwbare partner. Met een uniek aanbod van praktijkgerichte, specialistische opleidingen in techniek, veiligheid, kwaliteit, milieu en zorg verbreden en verdiepen Kiwa-opleidingen vakkennis en -vaardigheden op basisniveau of voor functies op middelbaar en hoger niveau.

Gevarieerd Het scholingsaanbod van Kiwa groeit en varieert van korte trainingen tot en met complete opleidingen. Ze zijn geschikt voor mensen die zowel technisch als bedrijfsmatig bezig zijn met installaties, apparatuur en distributie in de energietechniek (gas, warmte, water en elektriciteit), maar ook voor mensen die zich bezig houden met het opzetten, onderhouden, beheren en optimaliseren van het (kwaliteits-, veiligheids- en/of milieu-) managementsysteem. De incompany trainingen kenmerken zich door maatwerk, toegespitst op de specifieke organisatiebehoeftes. Tegelijkertijd maakt Kiwa Training volop gebruik van innovatieve digitale technologieën in service en opleidingsaanbod.

Top vijf trainingen De trainingstrajecten van Kiwa Training zijn sinds jaar en dag hooggekwalificeerd en vormen vaak de kwalificatie voor gespecialiseerde functies.

Het aanbod kent een vijftal paradepaardjes, omdat deze trainingen al lang met succes worden georganiseerd: Hogere gastechniek, Uitvoerder ondergrondse infratechniek, Interne Audits ISO 9001, Medisch Codeur ICD-10 en Legionella preventieadviseur. Daarnaast zijn we één van de grootste opleiders voor VCA cursussen (zie kader).

Kijkt u op www.kiwatraining.nl voor cursusdata en alle overige informatie over onze trainingen. Of neem contact op via training@kiwa.nl of bel naar 088-998 3539

Voor alle soorten VCA onderwijs een passende oplossing. VCANederland organiseert VCA cursussen, zowel klassikaal als via e-learning, voor een uitgebreid portfolio van opdrachtgevers uit alle mogelijke branches. Met u dragen wij zorg voor de veiligheid van uw werknemers, opdrachtgevers en klanten. Door de inzet van professionele docenten, de landelijke dekking en up-to-date lesmateriaal heeft VCANederland een gemiddeld slagingspercentage van ruim 90%. Kijkt u op www.

VCANederland.nl of neem contact op via customersupport@vcanederland.nl of bel naar +31 (0) 70 514 6434.

BRAND

De laatste opmerking die Bert den Ouden maakte in zijn relaas over de kansen van waterstof voor de Nederlandse industrie bleef het beste hangen: ‘We zijn aan het discussiëren welke brandblusser we moeten gebruiken terwijl het huis in brand staat’. Niets mooier dan een goede beeldspraak en deze geeft perfect de huidige situatie weer. Een aantal heftige orkanen verder, struikelen de deskundigen weer over elkaar heen om te vertellen dat dit slechts het begin is. De klimaatverandering, in gang gezet door de industriële revolutie, zorgt voor extremere weerbeelden zoals grote droogte in gevoelige gebieden, gevolgd door hevige regenval en ook de bewuste orkanen kunnen krachtiger worden door warmere weersomstandigheden.

We moeten dus blussen, maar we discussiëren over het feit of waterstof, biomassa, geothermie of wind- en zonnestroom de beste fossielvrije oplossingen bieden. Om erger te voorkomen, moeten duizenden bloemen bloeien en is iedere gram vermeden of opgeslagen CO2 er eentje. Natuurlijk is groene waterstof beter dan lichtgroene waterstof uit fossiele bron, maar met afvang van CO2. En natuurlijk is duurzaam beter dan hernieuwbaar. Maar het betere is vaak vijand van het goede. Door te wachten tot de betere oplossingen de volumes krijgen om rendabel te worden, missen we de kans om nu al CO2-uitstoot te vermijden. Ga dus niet wachten op die ene duurzame en betaalbare energiebron die wellicht in 2030 voorhanden is, maar adopteer de goede alternatieven die er al zijn.

We zijn aan het discussiëren welke brandblusser we moeten gebruiken terwijl het huis in brand staat.

Het nog steeds niet gevormde kabinet heeft wel al voorzichtig naar buiten gebracht dat er drie nieuwe ministeries aankomen. Het is maar te hopen dat hier een klimaatministerie bij zit. De meeste onderzoeken naar de kansen voor de waterstofeconomie geven namelijk niet zozeer de techniek de schuld van de trage acceptatie, maar vooral de achterblijvende wet- en regelgeving.

De successen in de offshore windindustrie zouden wat dat aangaat als blauwdruk kunnen dienen voor de waterstofeconomie. Stimuleer de industrie met een duidelijke en consistente SDE+-subsidie, maar zorg ook voor één loket voor concessies en vergunningen. Volgens Ad van Wijk kunnen we binnen twaalf jaar voldoende kritische massa hebben bereikt. Maar dat betekent wel nu beginnen.

Dus uitrollen die slangen en blussen maar.

David van Baarle, David@industrieperspectief.nl

Colofon zeventiende jaargang nummer 6 - oktober 2017 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Medewerkers aan dit nummer Sophie Dingenen, Margot Besseling, Sharon van de Kerkhof, Tseard Zoethout

Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 p/j Introductie NL/B 25% € 98,- p/jOverig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door abonnementenland.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest T 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut F 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

acts

manuf

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2017 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 6 - oktober 2017

Trending news op www.utilities.nl

1 Nederland sneller importeur van gas Afhankelijk van beslissingen door het komende kabinet over de aardgaswinning kan ons land de komende periode veel sneller dan gedacht veranderen van exporteur in netto-importeur van aardgas. In een van de scenario’s is dat al in 2021 het geval, waar voorspellingen van anderen uitgaan van 20302035. Dat blijkt uit onderzoek door TNO, waarvan de conclusies zijn gepubliceerd in de whitepaper ‘Van exporteur naar importeur – de verander(en)de rol van aardgas in Nederland’.

Na de aardbeving in Huizinge in de provincie Groningen in augustus 2012 is de jaarlijkse gemiddelde productie teruggebracht van 53 tot 21,6 miljard miljard kubieke meter (bcm) en afhankelijk gemaakt van de seismische stabiliteit van het Groninger veld. Als de productie in Groningen verder wordt beperkt tot onder dit niveau en de exploratieactiviteiten worden gestaakt, zal Nederland al binnen vier tot zes jaar importafhankelijk zijn.

2 TenneT voldeed niet aan wettelijke verplichtingen Landelijk netbeheerder TenneT heeft bij de stroomstoring in Diemen in maart 2015 niet aan haar wettelijke verplichtingen voldaan. Dat heeft de Autoriteit Consument & Markt (ACM) bepaald in een geschil dat Tata Steel bij haar had ingediend.

De ACM stelde vanwege het ingediende geschil van Tata Steel een nieuw, breder onderzoek in naar de stroomstoring in het 380 kV-net van TenneT. Bij het nieuwe, bredere onderzoek heeft de ACM ook de norm van de ‘enkelvoudige storingsreserve’ betrokken. Deze wettelijke norm houdt in dat een storing in een onderdeel van het net, bijvoorbeeld een circuit of een transformator, niet mag leiden tot een transportonderbreking. TenneT heeft deze norm overtreden door de manier waarop het station Diemen is ontworpen.

3 2,5 miljoen voor snellere en efficiëntere waterzuivering Een consortium van Belgische investeerders en Dow doen een initiële investering van 2,5 miljoen euro in Blue Foot Membranes (BFM). BFM zal membranen produceren en aanleveren voor efficiëntere waterzuivering van industrieel en huishoudelijk afvalwater, gebaseerd op de Integrated Permeate Channel (IPC) technologie. Deze technologie bevat een open 3D-textiel uit kunststof. Op deze weefselstructuur wordt rechtstreeks een membraanlaag aangebracht die mechanisch verankerd is in het weefsel. Dankzij de mechanische verankering van de membraanlaag aan de weefselstructuur kan het membraan worden teruggespoeld.

6 UTILITIES nr. 6 - oktober 2017

moet luchtkwaliteit 4 Staat verbeteren

De Nederlandse Staat

bouwt 7 Enecogen blackstart voorziening

Enecogen en TenneT hebben

moet meer inspannin-

een overeenkomst gesloten

gen verrichten om de

voor de bouw van een zoge-

luchtkwaliteit te verbete-

naamde ‘black-start’ voorzie-

ren. Dat bepaalde de

ning bij de Enecogen gascen-

Voor-zieningenrechter in

trale in Rotterdam-Europoort. Deze noodvoorziening kan

Den Haag nadat Milieu-

de spanning weer snel op het hoogspanningsnet brengen

defensie en stichting

als in Nederland de stroom uitvalt. De ‘black start’ voorzie-

Adem een zaak had aangespannen tegen de Staat

ning bij Enecogen is de derde noodvoorziening die TenneT

omdat zij van mening is dat de gepresenteerde plannen

voor dit doel laat bouwen in Nederland.

onvoldoende zijn. De rechter geeft de eisers daarin gelijk en veroordeelt de Staat om een luchtkwaliteitsplan vast te stellen dat aan de regelgeving voldoet. Het plan moet maatregelen bevatten die ervoor zorgen dat alle overschrijdingen op de kortst mogelijke termijn zullen zijn verdwenen.

8

Gecertificeerde biomassa Better Biomass heeft als eerste certificatieschema gebruik gemaakt van de mogelijkheid

5

een aanvraag in te dienen om

Verdubbeling SDE-subsidie

te worden beoordeeld tegen de duurzaamheidseisen voor vaste Aan een recordaantal van

biomassa zoals overeengekomen in het Energie-akkoord.

4.530 projecten is in het

De Adviescommissie Duurzaamheid Biomassa voor

voorjaar 2017 ondersteu-

Energietoepassingen (ADBE) beoordeelt het schema.

ning vanuit de Stimulerings-regeling Duurzame Energie (SDE+) toegezegd. Dit is een verdubbeling ten opzichte van de vorige ronde afgelopen najaar (2.197) en

voor waterkracht9 SDE centrale Doesburg

De waterkrachtcentrale in de stuw

een verviervoudiging ten opzichte van de voorjaarsronde

bij Doesburg kan rekenen op ste-

2016 (986). Het Ministerie van Economische Zaken onder-

vige financiële ondersteuning van

steunt duurzaam opgewekte energie uit zon, wind, water,

de Rijksoverheid. Deepwater

geothermie en biomassa in Nederland via deze SDE+

Energy, het bedrijf achter de cen-

ronde met maximaal 5,8 miljard euro.

trale, krijgt subsidie in het kader van de Stimulerings-regeling Duurzame Energie (SDE).

Daarmee is de toekomst van het project verzekerd. Met

broeikasgassen 6 Uitstoot gestegen

Deepwater Energy als regisseur denkt het consortium van bedrijven en organisaties achter de WKC Doesburg het project in 2018 ‘sleutelklaar’ op te kunnen leveren.

In 2016 was de uitstoot van broeikasgassen één procent hoger dan een jaar eerder. De chemische industrie stootte meer uit en er is meer

wil duurzaam 10 RUG pensioenfonds Het bestuur van de

aardgas verbruikt voor

Rijksuniversiteit Groningen

de verwarming van

vraagt pensioenfonds ABP, die

woningen en kantoren. De netto uitstoot van elektrici-

de pensioenen van de RUG-

teitscentrales is gedaald. In 2016 bedroeg de uitstoot

medewerkers beheert, te kie-

van broeikasgassen 197 miljard kg CO2-equivalenten.

zen voor duurzame beleggin-

Dit is één procent hoger dan in 2015, en elf procent lager

gen. Volgens de RUG investeert ABP tien procent van

dan in 1990.

zijn portefeuille in fossiele energieopwekking.

UTILITIES 7 nr. 6 - oktober 2017

ENERGIE

CO2-reductie leidend bij industriĂŤle transformatie Wat moeten de criteria worden om in de energie-intensieve industrie de gewenste en noodzakelijke systeemtransformatie te realiseren? Met toenemende klimaatverandering in het achterhoofd kan dat alleen maar aanzienlijke CO2 reductie voor alle sectoren in onze economie zijn. Welke mogelijkheden staan de industrie open? Vier deskundigen houden een verkennend gesprek.

8 UTILITIES nr. 6 - oktober 2017

Tekst: Tseard Zoethout

‘H

et klimaatakkoord van Parijs

Hij geeft een aansprekend voorbeeld

systeemtransformatie inmiddels

mag weliswaar een goed ijkpunt

uit de Rotterdamse haven uit het verle-

bekend: ‘het kan met een circulaire

voor het huidige klimaatbeleid zijn’,

den. ‘De productie van zwavel door raf-

economie die alle koolstof terugbrengt

trapt Den Ouden af, ‘de instrumenten

finaderijen, enkele honderden kiloton,

in de materiaalketen, een biobased

om binnen de anderhalf à twee graden

was toen precies genoeg om dat, na

economie die de C uit biomassa haalt

globale temperatuursstijging in 2050

omzetting in zwavelzuur, aan de lokale

en tot waardevolle componenten ver-

te blijven zijn onduidelijk.’

kunstmestindustrie af te zetten totdat,

markt of elektrificatie van de industrie

‘Waar ik me zorgen om maak, is de

twee jaar later, de fosforzuurfabriek

en het kan door een grootschalige

snelheid: CO2 accumuleert in de

van Hydro Agri uit de haven verdween.

waterstofinfrastructuur uit schoon fos-

atmosfeer. Het betekent dat we nu

Gelukkig maar dat we niet hebben

siel en CCS (afvang en opslag van CO2)

jaarlijks ruim drie procent CO2 minder

gekozen om zwavel uit te wisselen.

als tussenoplossing naar duurzaam.’

moeten uitstoten. Uitstellen nu bete-

Betrouwbare levering over de langere

‘Daarvoor moeten we wel, meer dan

kent dat we later veel meer moeten

termijn is immers essentieel.’

voorheen, de energiesector met de

doen. Volgens het RLI-advies ‘Rijk zon-

Volgens hem is het dan ook beter om

industrie gaan zwaluwstaarten. De

der CO2‘ zou de gebouwde omgeving

op nieuwe infrastructuren voor gas-

keuze van een bepaalde energiebron

het eerst moeten decarboniseren en

vormige energiedragers – zoals water-

heeft consequenties voor industriële

de zware industrie wegens de interna-

stof en koolmonoxide - in plaats van

grootverbruikers en omgekeerd. De

tionale concurrentiepositie later maar

op lokale aanpassing van industriële

industrie en de energiesector zijn nauw

we weten nog niet of EZ dit advies

installaties aan te sturen.

met elkaar verbonden. Het is ook de

volgt.’

‘Uiteindelijk zal alle energie uit

vraag of we elektrificatie van de indu-

Overschotten

‘In het klimaatbe-

leid is de energie-intensieve industrie onderbelicht. Een beetje besparen en biomassa inzetten, daarmee is alles wel bijna gezegd’, voegt Berkhout

Elektrificatie van de industrie kan goed door de inzet van duurzame bronnen en een grootschalige waterstofinfrastructuur.

daaraan toe. ‘Manieren om radicaal te veranderen komen niet van de grond.

duurzame bronnen komen’, schetst

strie uitsluitend op brandstoffen of ook

De industrie zit gevangen in het econo-

Raadschelders het toekomstbeeld.

op grondstoffen moeten toepassen.

misch tij met dunne marges.’

‘De industrie kan hierbij een grote

Misschien is de goedkoopste oplossing

‘Een belangrijke drijfveer komt van

rol spelen bij het absorberen van de

voor alle drie de richtingen door middel

grootschalig wind op zee. Dat zullen

variabiliteit in opwekking. Dat kan ze

van marktwerking wel het beste.’

we tot tientallen Gigawatten moeten

realiseren door een grote technologi-

overdimensioneren om het intermit-

sche flexibiliteit op de energie-input,

Marktplaats

terende karakter van duurzame energie

bijvoorbeeld met hybride boilers, buf-

ICT een danig woordje mee in de

op te vangen. Met die overschotten

fering en seizoensopslag van warmte

discussie over systeemtransformatie.

aan elektriciteit op winderige dagen

en elektriciteit. Intussen weerspiegelen

Raadschelders weet er inmiddels

kunnen we meer sectoren dan enkel

de energieprijzen wel het gebruik van

al veel van. ‘Als in een systeem met

de industrie verduurzamen.’

het huidige systeem maar bij lange

twee partijen er een uitvalt, ligt het

na niet de reële kosten, namelijk die

plat. Bij meerdere partijen draait het

van de CO2 emissies. Een marktplaats

systeem echter gewoon door en treedt

– waarin energiestromen tussen bedrij-

voor brandstoffen, afval en grondstof-

er voornamelijk lokale disruptie op.

ven worden uitgewisseld – scheppen

fen – afgezet in de tijd die ons volgens

Warmtenetten kunnen daarvan profi-

onderlinge afhankelijkheid waarmee de

het Parijs akkoord rest – is noodzakelijk

teren: wees niet afhankelijk van slechts

flexibiliteit van bedrijven in het gedrang

voor innovatie vanuit de markt.’

een partij maar spreidt de risico’s voor

komt’, zegt Stikkelman. ‘Voorbeelden

‘Synergievoordelen zijn echter alleen

het aanbod over meerdere.’

van onderlinge uitwisseling zijn vaak

te halen als de industrie over zijn eigen

Maar er is meer. De marktplaats die

zijn voor de hand liggende een-twee-

schaduw durft te springen en een

hem voor ogen staat, is tevens een

tjes. Bij meer dan twee bedrijven (een

onafhankelijke derde, een marktmees-

virtuele. ‘Met digitalisering kunnen

multi-actor systeem) is dat minder

ter die zowel streng als flexibel is, dat

we nog een behoorlijk grote slag

gemakkelijk en krijg je, naast de techni-

transitieproces laat bewaken. Die moet

maken’, zegt hij. ‘Flexibiliteitsmarkten

sche uitdagingen, ook met gedrag van

partijen bijeen brengen en ook de

als EnSquare en EnTrace geven een

bedrijven te maken. Het optimum van

lange termijn leveringszekerheid kun-

vervolg op GVO’s (garanties van oor-

individuele bedrijven hoeft niet tot een

nen blijven garanderen.’

sprong van duurzame bronnen, TZ).

Gedrag

‘Industriële ecosystemen

Inmiddels spreekt

Die maken energieproductie en -con-

optimaal systeem te leiden. Ook hoeft intensieve koppeling tussen bedrijven

Marktwerking

niet in een lock-in situatie te resulteren.’

Ouden zijn de hoofdlijnen voor de

Volgen Den

sumptie via ‘peer to peer’ contracten inzichtelijk. Daarmee wordt de maat-

UTILITIES 9 nr. 6 - oktober 2017

EEN TOPCONDITIE SAMEN MET SANTON CIRCUIT BREAKER SERVICES MAAK NU EEN AFSPRAAK EN ONTVANG • GRATIS sporthorloge • GRATIS advies voor een conditieanalyse van uw schakelaars

Kijk op www.santonCBS.com voor meer informatie

circuit breaker services

Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam

Phone: +31(0)10 283 26 00 cbs@santonswitchgear.com

advertorial

Responding to change in Europe

By Nigel Blackaby, Director of International Conferences, PennWell The European electricity sector is evolving at an unprecedented pace, requiring the entire industry to innovate, transform and collaborate in ways like never before. Electricity is set to become the medium for a clean energy future. But to achieve this, the industry will look very different from today.

Fundamental change is taking place in Europe in how electricity will be generated, delivered and consumed. In addition, essential new relationships with the heating, cooling and transportation are being forged. Digital technology is set to be the enabler of change and integration, empowering consumers, delivering sustainability and ushering in new participants providing vital energy services. The rise of decentralised and often variable renewable power sources, the move away from large, often fossil-fired generating units as a part of genuine strategies to decarbonize the power sector and the huge advances being made in the fields of power storage and e-mobility present both opportunity and challenge to this critical sector.

The move towards electrification of economic activity, another crucial step towards de-carbonisation, is a further significant driver in this process. In order to realise the potential gains of all these strategic directions, the whole sector realises the need to become much “smarter” and this realization has underpinned the rise of smart grids and smart cities in the public consciousness.

In order for all of this to work, digitalization of large parts of the sector will be crucial.

Electrify Europe has been specifically designed to be the platform at which all these sectors can coalesce and address the future development of the industry together in a practical and realistic manner. As such, beyond the significant business networking, knowledge gathering and lead generation activity that one would ordinarily expect from a large conference and exhibition of this nature, Electrify Europe also offers its commercial investors and partners a platform at which genuine thought leadership is both encouraged and promoted – to a global audience.

Electrify Europe will take place in Vienna, 19-21 June 2018. For more information, visit www.electrify-europe.com

schappelijke impact ook duidelijk: is de

volledig verdisconteren van CO2 in de

Berkhout laten zich niet uit over dit

import van windenergie uit Duitsland,

energieprijs – verschillen de deskun-

onderwerp (bijvoorbeeld over de ‘car-

zowel qua kosten als qua vermeden

digen van mening. De prijs op de ETS

bon floor’ in de UK). Den Ouden ziet

CO2 emissies, nu beter dan de import

beurs (Emission Trading System) is in

wel een haakje in het huidige beleid.

van houtsnippers uit Canada voor bij-

ieder geval veel te laag (nu circa vijf

‘Als je volgens de Energieagenda op

stook in kolengestookte centrales? Zo’n

ton per ton vermeden CO2 TZ.) voor

CO2 reductie wilt sturen – dus niet

virtuele koepel lijkt me broodnodig

het bereiken van de Parijs doelstelling

alleen duurzaam maar voor alle vor-

maar wordt, nog niet, door industriële

terwijl critici grote vraagtekens plaat-

men van CO2 reductie - voeg dan ook

grootverbruikers opgepakt.’

sen bij de uitgifte van emissierechten

daad bij woord en doe het voor alle

‘De petrochemische industrie heeft

aan het MKB en de werkelijk grote

sectoren en reductiemaatregelen.

behoefte aan koolstof en energie. Als

energieverbruikers.

Dan schep je een transparant en gelijk

we deze industrie willen behouden’,

Vanuit systeemperspectief stelt

speelveld. Ik ben ervan overtuigd dat

zegt Stikkelman, ‘zullen we geleidelijk

Stikkelman stelt voor om de fos-

dit maatschappelijk een veel beter

alle koolstof uit onze grondstoffen

siele koolstofwinning meteen aan de

resultaat en vele miljarden aan kosten-

moeten verwijderen. De energiebe-

bron te belasten, Raadschelders en

reducties zal opleveren’, besluit hij.

hoefte aan koolstof valt goed te com-

•

bineren met conversie van biomassa en hergebruik van CO2. Die energiebe-

DE EXPERTS

hoefte zal in toenemende mate gedekt

Bert den Ouden is nog het meest bekend als de

moeten worden door duurzaam gepro-

oprichter en CEO van de APX Energiebeurs. Sinds

duceerd waterstof. Door ombouw en

drie jaar leidt hij de unit energie en duurzaamheid bij

vernieuwing van onze installaties zullen

Berenschot. Daarnaast is hij operationeel directeur

we het havenindustrieel geschikt moe-

van de Stichting Flexible Power Alliance Network dat

ten maken voor drie nieuwe grondstof-

open source standaarden voor slimme netten ont-

fen: H2, CO en CO2.’

werpt (met als aansprekend voorbeeld ‘Power

‘Maar vergis je niet’, zegt Den Ouden,

Matching City’ in de Groningse wijk Hoogkerk)

‘het is een gigantische klus die tientallen miljarden euro’s gaat kosten. Enkele zeggen ‘dat gaat gemakkelijk’, anderen

Rob Stikkelman begon zijn carrière als chemisch

juist ‘dat gaat nooit’. Realistisch reke-

technoloog bij Shell Pernis. Hij stond aan de wieg

nen en vertrouwen zijn essentieel.

van het Port Research Centre (PRC), een succesvol

Sommige aanpassingen – zoals hoge

samenwerkingsverband van de Rotterdamse Haven

temperatuur warmtepompen of stoom-

en de TU Delft. Nu is hij directeur van het Centre for

recompressie – kunnen bij aanpassing

Port Innovation.

van de investeringscriteria nu al geld opleveren maar de meesten kosten geld in de huidige omstandigheden.

Dat betekent dat we de zichthorizon voor investeringen langer dienen te

Jillis Raadschelders heeft meer dan vijftien jaar erva-

maken, de onrendabele top moeten

ring met diverse stroomopslagsystemen en is de

dekken en het beleid daarop moeten

oprichter van het DNV GL European New Energy

inrichten.’

Technologies team dat zich focust op R&D, testen en implementeren van nieuwe energie technolo-

CO2-prijs Volgens de deskundigen

gieën. Hij richt zich nu op decentrale energietransi-

schort daar nog wel het een en ander

ties. Raadschelders is vicepresident van EASE

aan. Raadschelders: ‘De fysieke en

(European Association for Storage of Energy) en

wettelijke infrastructuur van stroom

voorzitter van Energy Storage NL.

en gas is inmiddels goed geregeld maar die van warmte en, vooral, van

Joris Berkhout is partner bij Quintel Intelligence, een

stroomopslag bepaald niet. Over een

bedrijf dat zich richt op strategie, energie modelle-

kWh stroomopslag wordt nu twee

ring en energieonderzoek voor overheden, institu-

keer belasting betaald. Dat werkt

ten en NGO’s over de hele wereld. Met collega’s

marktverstorend terwijl we stroomop-

heeft hij het Energy Transition Model ontwikkeld.

slag straks, wegens het toenemende aanbod duurzame bronnen, bitter hard nodig hebben.’

Over het echt hete hangijzer – het

UTILITIES 11 nr. 6 - oktober 2017

Technologie & innovatie ENERGIE OPWEKKEND GAREN Een samenwerking tussen de univer-

licht van energie te voorzien. Daarmee

siteit van Texas en de Zuid-Koreaanse

komt elektronisch textiel weer een

HanYang universiteit leidde tot de

stapje dichterbij.

ontwikkeling van een nieuw soort

Maar de onderzoekers willen verder

elektriciteitopwekkend garen. Als basis

gaan en denken ook de energie van

gebruikten de onderzoekers koolstof-

golven te kunnen oogsten. Zeewater

nanobuisjes die ze om elkaar heen

zit vol met elektrolyt en de beweging

draaiden.

van golven is ook redelijk constant. De

Als de draden worden gedraaid om

onderzoekers plaatsen een ballon in

uit elkaar worden getrokken, komen

het water met daaraan een gewicht.

De ballon deinde met de golven mee

de elektrische ladingen in het garen samen, wat de spanning verhoogt. Die

worden afgetapt om het in te zette om

en trok zo het garen steeds uit elkaar,

elektrische spanning kan vervolgens

bijvoorbeeld een sensor of een led-

waardoor elektriciteit werd opgewekt.

BETERE OPSLAG IN

NANOBUISJES

MAGNESIUMBATTERIJEN

ZUIVEREN WATER

Magnesiumbatterijen zijn in sommige

lyt van magnesium-monochloride dat

opzichten beter dan lithium-ion batter-

gevangen zit in titanium disulfide. Door

ijen. Zo kunnen de batterijen niet in de

de magnesium-chloride verbinding in

brand vliegen of exploderen. Een ding

stand te houden, beweegt het elektrolyt

hebben ze echter tegen: ze kunnen

een stuk sneller. Om dat mogelijk te

minder energie opslaan dan lithium-ion

maken, moesten de onderzoekers wel

batterijen. Een nieuw ontwerp van de

organische zuilen gebruiken om de

kathode vergroot de capaciteit van

gaten in het titanium disulfide met drie-

magnesiumbatterijen echter drastisch,

honderd procent te vergroten.

volgens de onderzoekers dan.

De opslagcapaciteit van de nieuwe

Een andere toepassing van nanobuis-

De onderzoekers van de universiteit van

batterij is dan ook gestegen naar vier-

jes komt van het Lawrence Livermore

Houston combineerden een speciale

honderd milliampère per uur, waar dat

onderzoekslab en de Amerikaanse

nanogestructureerde kathode met

normaal gesproken bleef hangen op

Northeastern universiteit. De onder-

magnesiumelektrolyt, wat nog niet zo

de honderd milliampère per uur. De

zoekers ontwikkelden nanobuisjes met

eenvoudig was. Met name de magne-

stroomsterkte van de kathode is daar-

diameters onder de 0,8 nanometer en

sium-chloride verbindingen zijn lastig

mee hoger dan die van een lithium-ion

ondervonden dat deze veel beter water

te breken. En als ze dan toch gebroken

batterij. De spanning is met één volt

doorlieten dan buisjes met een grotere

zijn, bewegen ze zich heel langzaam in

echter nog laag, vergeleken met lithium-

diameter.

hun gastomgeving. De kathode van de

ion batterijen die drie tot vier volt kun-

De nanobuisjes die vijftigduizend keer

nieuwe batterij bestaat uit een elektro-

nen leveren.

dunner zijn dan een menselijke haar hebben een zeer zacht binnenste waardoor water eenvoudig naar binnen glijdt. De kleine diameter van de buisjes zorgt er tegelijkertijd voor dat zoutionen buiten blijven. De zeer nauwe doorgang dwingt watermoleculen zich achter elkaar aan te laten bewegen, net zoals in zeer efficiente biologische systemen gebeurt.

De nanobuisjes kunnen worden ingezet om vervuild water op een efficiënte manier te zuiveren.

12 UTILITIES nr. 6 - oktober 2017

GOEDKOPE KATALYSATOR VOOR

ONTZILTING MET

BIORAFFFINAGE

GRAFEENCOATING

Ook bio-olie moet eerst worden

uit de olie kan verwijderen. De olie

Een internationaal team van weten-

gekraakt voordat het weer kan worden

die uit planten wordt gehaald bevat

schappers ontwikkelde een grafeen-

opgebouwd tot nuttige brandstoffen.

doorgaans nog onzuiverheden zoals

gebaseerde coating die ontziltings-

En voordat de olie wordt gekraakt,

zuurstof en stikstof. Om die onzui-

membranen robuuster en meer

moet het eerst de juiste samenstel-

verheden er tijdens het proces uit te

schaalbaar maakt. De onderzoekers

ling hebben. Om dat te bereiken,

krijgen, gebruikt men koolstofdeeltjes

sprayen een oplossing van graf-

wordt de olie van bijvoorbeeld algen

met palladium. Deze katalysator is ech-

eenoxide en gelaagd grafeen op een

eerst gekookt onder hoge druk.

ter redelijk prijzig en de onderzoekers

met polyvinylalcohol bewerkt polysul-

Onderzoekers van de universiteit van

bedachten dat ze eenzelfde effect

fon membraan. Door deze aanpassing

Illinois ontwikkelden een goedkopere

konden bereiken door het celmateriaal

nam de robuustheid van het membraan

katalysator die goedkoop vervuiling

van bacteriĂŤn te gebruiken als basis

toe waardoor de cross flow kon worden

en die vol te stoppen met gerecyclede

verhoogd, evenals de druk. Het mem-

palladium.

braan was bovendien beter bestand

De olie die de onderzoekers produ-

tegen chloor, wat waardevol is omdat

ceerden met deze katalysator had min-

chloor regelmatig wordt ingezet om

stens dezelfde kwaliteit als de traditio-

biologische vervuiling te verwijderen uit

neel geproduceerde olie of zelfs beter.

de membranen.

Enige nadeel is dat de katalysator niet

De hybride membraan haalde in lab-

zo maar opnieuw kan worden gebruikt.

testen 85 procent van het zout uit een

Iets wat bij de duurdere methode wel

oplossing, waarmee het resterende

het geval is.

water kan worden ingezet als vloeiwater.

VLOEIBARE WATERSTOFSCHEIDENDE MEMBRANEN Waterstof is een veelbelovende schone

bij stoomhervorming

energiedrager voor elektrische voertu-

worden gebruikt; zo

igen en voor hogetemperatuurwarmte.

rond de vijfhonderd

De meeste waterstof wordt geprodu-

graden Celsius. Het

ceerd uit aardgas via steam reforming.

voordeel van deze

Het aardgas splitst zich onder invloed

vloeibare membranen

van stoom en een katalysator in koolm-

is dat ze een open

onoxide, -dioxide en waterstofgas. Dat

kristalstructuur heb-

gas wordt vervolgens gescheiden van

ben en daardoor

de koolstofmoleculen via een proces

waterstofgas een-

dat in meerdere stappen verloopt. Het

voudiger doorlaten.

is echter ook mogelijk de gassen via

Bovendien hebben

membraantechnologie te scheiden.

ze geen last hebben van scheurtjes, iets

bleken niet reactief met de vloeibare

Hiervoor worden momenteel dure pal-

wat in palladium wel vaak optreedt.

metalen, maar hielden het metaal ook

ladiummembranen gebruikt. Waterstof

De beste kandidaat voor dit nieuwe

niet op hun plaats. Daarop besloten

lost namelijk goed op in palladium en

soort membraan was op papier gallium,

de wetenschappers het gallium tussen

kan eenvoudig door het metaal reizen

maar ook een keur aan andere metalen

twee koolstoflagen in te plaatsen. Meer

terwijl de andere gassen achter blijven.

had in theorie een betere permeabiliteit

specifiek perste men het metaal tussen

Palladium is niet alleen duur, maar ook

dan palladium bij hoge temperaturen.

een laag siliciumcarbide en grafiet. En dit

redelijk kwetsbaar. Vandaar dat de

Uit de proeven bleek echter dat het

werkte. Het membraan bleek 35 procent

onderzoekers van Worcester Polytechnic

nog niet eenvoudig was om palladium

permeabeler dan palladium en liet meer

Institute (WPI) naar een alternatief mate-

op een drager te krijgen. Vloeibare

waterstof door. Ook bleken er geen

riaal voor waterstof scheidende mem-

metalen bleken uiterst reactief te zijn

andere gassen te worden doorgelaten.

branen. Dit alternatief is nu gevonden

waardoor de doorlatende eigenschap

Verder onderzoek is wel nodig. Zo

in vloeibare metalen. Basisidee is dat

snel verdween. Poreuze metalen als gas-

weet men nog niet hoe het membraan

een gastheer bestaande uit een aantal

theer werkten niet en ook keramische

reageert op andere gassen zoals kool-

metalen en legeringen vloeibaar wordt

materialen reageerden direct met het

monoxide en zwavel. Die gassen tasten

tijdens de standaard temperaturen die

metaal. Koolstofgebaseerde materialen

palladiumembranen ernstig aan.

UTILITIES 13 nr. 6 - oktober 2017

Merkonafhankelijke energie monitoring

GMC INSTRUMENTS GMC Instruments is specialist in het meten en monitoren van elektrische parameters. Componenten zoals powermeters, omvormers, kWh-meters dataloggers en software vormen de basis van het leveringsprogramma.

Maar u wilt geen losse componenten, u wilt graag “ontzorgt” worden met werkbare oplossingen.

GMC Instruments verzorgt complete projecten, vanaf advies, levering, implementatie en training en helpt u met het inrichten van een energie management systeem volgens NEN-EN-ISO 50001:2001. Ook als u al componenten van diverse fabricaten in gebruikt heeft of als u naast elektrische energie ook energiedragers zoals stoom, flow, gas of warmte wilt implementeren.

AM2000 Power monitor - Excellent TFT kleurendisplay - Diverse interfaces en/of I/O’s - Energiemeters, harmonischen +THD, vectordiagrammen, lastprofielen, trendanalyse - Ook in 96x96 mm leverbaar (AM1000) of met hogere nauwkeurigheid en nulstroom (AM3000) PQ3000 Power quality analyser - Netkwaliteit volgens IEC 61000-4-30 (ed. 3), Klasse A - Meet o.a. netfrequentie, flicker, spanningsdips– en onderbrekingen, onsymmetrie, (inter) harmonischen - Diverse interfaces en webserver - Inzoomen tot op sinus niveau GMC Instruments Nederland B.V.

T: 0348 - 42 11 55

Smartcollect PM10 - Energiedata uitlezen, opslaan, presenteren - Direct uitlezen van Modbus of Modbus/TCP - Automatische rapportages - Merkonafhankelijke communicatie Smartcollect PM20 (power quality) - Alle functies van Smartcollect PM10 - Automatisch inlezen van power quality instrumenten - Automatische EN 50160 rapporten Smartcollect PM30 (Scada) - Alle functies van Smartcollect PM10 én PM20 - Live waarden op iedere achtergrond mogelijk - Zelf definieerbare navigatie - Ook Run-time versie voor visualisatie info@gmc-instruments.nl

www.gmc-instruments.nl

Beursspecial Energie & Industrie

Industrie versnelt verduurzaming De luchtkwaliteit moet verbeteren en de uitstoot van kooldioxide moet drastisch omlaag. De industrie kan een belangrijke bijdrage leveren aan het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen en het verbeteren van de leefomgeving.

Bijvoorbeeld door duurzame alternatieven te adopteren voor hogetemperatuurwarmte. De vakbeurs Energie 2017 biedt een uitgebreid kennisprogramma voor de industriegrootverbruiker die klimaatverandering serieus neemt.

En wie genoeg geĂŻnspireerd is geraakt, kan de oplossingen vinden bij het speciaal ingerichte deel van Energie & Industrie waar onder andere exposanten staan op het gebied van stoomtechniek, isolatie en koudetechniek.

UTILITIES 15 nr. 6 - oktober 2017

Kenter

Exposanten Energie & Industrie

Standnummer: A020 (Smart Energy) kenter.nu

BKS Verkoop en Advies

03.A048

Dreizler Benelux

03.A040

Eco Steam and Heating Solutions

03.B058

Eneco

03.B079

Endress+Hauser

03.A056

Elco Burners BV

03.A064

Industrial Energy Experts

03.D073

Inno-gie B.V.

03.D091

Kuiper & Zonen B.V.

03.C069

Ketelonderhoud Jonker

03.B077

Monarch Nederland B.V.

03.B059

MRC Global (Netherlands) BV

03.C063

De juiste meetgegevens voor uw

Saint-Gobain Isover

03.D067

correcte energiefactuur

Samenwerkend Isolatie Bedrijf

03.D061

Bent u een grootverbruiker van energie?

Spirax-Sarco Netherlands B.V.

03.B069

Dan laat u uw verbruik meten door een

Stoomplatform

03.A058

Tempco B.V.

03.A065

Thermatras BV

03.C064

voor de energiefactuur die u ontvangt.

Vandersanden Group

03.C060

Uw meetbedrijf verstuurt maandelijks

VIB

03.D067

verbruiksberichten door aan de net-

Wesemann Transformatoren

03.C072

beheerder. De netbeheerder stuurt

erkend meetbedrijf. De gegevens die het meetbedrijf uit uw meter haalt zijn van groot belang. Deze vormen de basis

deze vervolgens door naar uw energieleverancier, zodat u een correcte

Kuiper en Zonen

uur. Met een ingebouwde economi-

energiefactuur ontvangt. De meetver-

Standnummer: 03.C069

ser is deze stoomketel de grootste

antwoordelijke dient uiterlijk de 10e

www.kuiperzn.nl

enkelvuurs-stoomketel ooit gebouwd

werkdag na de maandovergang uw

door Viessmann Industriekessel.

verbruiksdata van de vorige maand

Voor de brander is gekozen voor een

door te geven aan uw netbeheerder.

Weishaupt-brander van Monarch.

Echter komt het soms voor dat uw data

Dit project is met een 30-tons

later dan de geldende norm wordt ver-

stoomketel de grootste enkelvuurs-

stuurd. Wanneer er twijfels zijn over de

stoomketel die Kuiper en Zonen ooit

juistheid van de data, wordt deze eerst

in Nederland heeft geleverd. ‘We

gecontroleerd en indien nodig opnieuw

hebben installaties geleverd over de

gecollecteerd vóór verzending. Dit ten

hele wereld, denk hierbij aan Nigeria,

behoeve van een correcte factuur.

Ethiopië, Rwanda en Myanmar maar

Kenter is een erkend meetbedrijf en

Groot stoomproject bij

ook binnen onze eigen landsgrenzen

staat in oktober met een stand op

opslag- en transportbedrijf

hebben we mooie projecten geleverd’,

de Vakbeurs Energie. Onderstaande

Koole Terminals is een onafhankelijk

aldus directeur Michel Kuiper.

grafiek geeft het percentage tijdig

internationaal opslag- en transportbe-

Naast de verkoop van stoomketels ver-

verstuurde en correcte berichten voor

drijf, gespecialiseerd in onder andere

zorgt Kuiper en Zonen ook onderhoud

elektra en gas weer. De prestatie van

plantaardige oliën en vetten, biodiesel,

aan stoomketels. Hierbij valt de denken

Kenter wordt gemeten ten opzichte

niet-gevaarlijke chemicaliën en mine-

aan brander onderhoud en het keuring

van het landelijk gemiddelde van alle

ralen. De terminal is 24/7 in gebruik

gereed maken van de installaties en zelfs

meetbedrijven over de afgelopen 9

en heeft een opslagcapaciteit van

complete instandhouding. Daarnaast

maanden.

625.000 kubieke meter. Toen het bedrijf

heeft Kuiper en Zonen een groot aan-

Percentage tijdige en correcte berich-

een nieuwe stoomketel nodig had,

bod huurketels welke ingezet kunnen

ten Kenter streeft naar het hoogst haal-

riep Koole de expertise in van Kuiper

worden tijdens een reparatie of voor de

bare niveau. Daarom zet het zich non

en Zonen uit Ede. Het bedrijf leverde

tijdelijke verhoging van de stoompro-

stop in om de beste kwaliteit meetdata

een Viessmann Vitomax stoomketel

ductie. Graag informeren wij u naar de

te leveren. De zaken die voor u belang-

met een capaciteit van dertig ton per

mogelijkheden binnen uw bedrijf..

rijk zijn krijgen de prioriteit.

16 UTILITIES nr. 6 - oktober 2017

Joulz

energie-infrastructuren. We adviseren de klant op het gebied

Standnummer: 06.B001

van ontwerp en aanleg tot onderhoud en beheer. Daarnaast

www.joulz.nl

onderzoeken we op welke manier we het beste aan de behoeften van de klant kunnen voldoen op het gebied van energie efficiëntie, besparen en verduurzamen.

Door de veranderende energiestromen, door bijvoorbeeld elektrisch vervoer, warmtepompen of eigen opwek, wordt Power Quality steeds belangrijker. De energie infrastructuren worden anders belast door deze veranderingen, wat grote gevolgen kan hebben voor de spanningskwaliteit en voor de apparatuur die in het bedrijf gebruikt wordt.

De betrouwbaarheid, beschikbaarheid en veiligheid van de energie infrastructuur kan in gevaar komen door een slechtere spanningskwaliteit. Apparatuur kan oververhit raken of de gehele productie kan zelfs uitvallen. Dankzij de Remote Monitor van Joulz signaleren wij tijdig deze spanningsdips en geven wij advies hoe dit het beste gecorrigeerd kan worden.

Het infra- en meetpakket voor ondernemend Nederland

Door het aanpassen van software-instellingen van installa-

Joulz, voorheen Stedin Meetbedrijf en Stedin Infradiensten,

ties, kun je het energieverbruik enorm reduceren. Hierdoor

biedt een compleet pakket aan op het gebied van energie

zijn grote investeringen, zoals zonnepanelen of aanschaf

infrastructuren en energiemanagement voor ondernemend

van de nieuwste apparatuur niet nodig. Wij signaleren de

Nederland.

hoge energieverbruikers door uitgebreid onderzoek, oftewel

Veiligheid, continuïteit en inzicht zijn de drie basiselementen

een energiescan. Vervolgens analyseren we de data van het

die Joulz als standaard hanteert voor haar klanten. Met een

onderzoek en daarmee stellen we een plan op waarmee u

goed ontwerp leggen we de basis voor toekomst bestendige

uw duurzaamheidsdoelstellingen realiseert.

Eco Steam and Heating Solutions

ketels. Deze vier units van Bosch, type

huidige wettelijke eisen, voorschriften

UL-S-IE 22.000 x 23,5, zijn voorzien van

en milieuwetgeving, geluids- en vei-

Standnummer: 03.B058

economisers, O2-regelingen en toeren-

ligheidseisen. Alle installaties van Eco

www.eco-steamandheating.com/nl

geregelde brandermotoren. Hierdoor

kunnen probleemloos overal in Europa

wordt een zo hoog mogelijk rende-

worden geplaatst.

ment en een zo laag mogelijk gasver-

De stoomketels worden geleverd in

bruik gerealiseerd. Daarnaast bouwde

een tien of twintig voet container of

het bedrijf onlangs een nieuwe zes

zijn voorzien van een omhuizing. Dit

tons stoomketel.

zorgt voor gemak bij transport, biedt bescherming bij kwetsbare onderdelen

Het verhuurbestand van Eco

tegen weersinvloeden en beperkt de

Ketelservice Verhuur bestaat op dit

toegang voor onbevoegden. De con-

moment uit meer dan 380 moderne,

tainers en omhuizingen zijn, om het

kwalitatief hoogwaardige en sto-

geluidsniveau te verminderen, aan de

ringsongevoelige CE-gecertificeerde

binnenzijde geïsoleerd. Het basisren-

ketelinstallaties en toebehoren. Deze

dement van de Bosch-ketelinstallaties

toebehoren omvatten ontgassers, voe-

is hoog. Door gebruikmaking van

dingwatertanks, waterontharders, olie-

een elektronisch gestuurde brander,

Industriële stoomketels

tanks, expansie-inrichtingen en econo-

frequentiegestuurde motoren, econo-

Eco Steam and Heating heeft haar ver-

misers voor een verhoogd rendement.

miser, rookgassenkoeler en/of rook-

huurbestand wederom uitgebreid met

De installaties hebben een gemiddelde

gassencondensor kan Eco het ketelren-

onder andere vier twintig tons stoom-

leeftijd van vijf jaar en voldoen aan alle

dement verder verhogen.

Beursspecial Energie 2017

UTILITIES 17 nr. 6 - oktober 2017

Endress+Hauser

tijd besteden aan iets dat zo oud en

doel. Elk compromis heeft zo z’n voor-

Standnummer: 03.A056

stoffig is als kolen? Een duidelijk ant-

delen en nadelen, maar heeft altijd een

www.nl.endress.com

woord is dat vijftien procent van het

effect op de energierekening.

totale aardgasverbruik van Nederland

De vierde revolutie is al begonnen in

wordt gebruikt om stoom te maken.

de ketelhuizen en stoomdistributiesys-

Stoom is de meest gebruikte vorm van

temen waar de eerste revolutie twee-

energie voor stroomopwekking en voor

honderdvijftig jaar geleden begon. Het

het verwarmen van processen.

is nu mogelijk om alle informatie op

Specifieke kennis van stoomopwek-

afstand te monitoren, energie assets

king, stoomdistributie, apparatuur

bedienen, efficiëntie en consumpties

en meetsystemen kan een enorme

te visualiseren op je smartphone.

verbetering opleveren. Zo zijn er veel

Neem uw laatste jaarafrekening voor

punten in de productielijn waar ruimte

aardgas. Elke eurocent besparing per

voor besparing mogelijk is; van water-

kubieke meter telt! Klopt toch!

Stoom is een energievorm uit het

behandeling tot branders, van isolatie

Endress+Hauser ondersteunt u graag

kolentijdperk

tot appendages. Verbeteringen en

tijdens het hele traject, van het opspo-

Stoom klinkt, voor een groot aantal

dus besparingen zijn altijd mogelijk.

ren van bestaande energieverliezen,

mensen en vaak jonge technici, als een

Geen investeringen gebaseerd op

tot het monitoren en visualiseren van

energievorm uit het kolentijdperk. Het

‘buikgevoel’ maar wel op basis van

uw Energy Key Performance Indicators

is bijna waar. Stoom was de kracht van

betrouwbaarheid en praktisch bruik-

(EnKPI’s). Wij helpen u met de opti-

de eerste industriële revolutie die meer

bare informatie.

malisatie van uw processen. Kom

dan tweehonderdvijftig jaar geleden

Begin met uw doelen goed vast te leg-

langs tijdens de Vakbeurs Energie bij

plaatsvond!

gen. Kijk daarna naar de bestaande

het stoomplein waar specialisten van

Vandaag leven en werken wij al in de

informatiebron: de instrumenten die al

Endress+Hauser aanwezig zijn om

vierde revolutie. Digitalisatie, Internet

in gebruik zijn. Denk aan de betrouw-

samen met u de eerste stap naar een

of Things en Smart Industry zijn nu de

baarheid van deze informatie en wat

efficiënte en revolutionaire stoomin-

buzzwoorden. Waarom willen we dan

voor invloed ze hebben op uw eind-

stallatie te zetten.

Hezelaer

Met onze intelligente oplossingen is energie niet langer een

Standnummer: 06.C021

kostenpost voor je onderneming, maar een middel om de

www.hezelaer.nl

concurrentie voor te blijven. Hoe dat werkt? Dat leggen we je graag uit.

Met slimme meters en innovatieve software verkrijgen we alle energiedata over elke productielijn. Die data analyseren we in combinatie met de productietijd en productievolumes, wat leidt tot inzichten over het energieverbruik per eenheid product, per productielijn en per operationeel uur. Voor je onderneming zijn deze inzichten heel waardevol, omdat ze een gedetailleerd beeld geven van wat er binnen de fabriekshallen gebeurt. Via onze software ontvang je realtime meldingen over onregelmatigheden in het proces, zoals een verwarmingselement dat nog aanstaat of een productielijn die boven zijn capaciteit draait. De meldingen helpen energieverspilling op te sporen en geven onder andere aan

Energiedata kunnen ons zoveel

wanneer machines onderhoud nodig hebben.

vertellen

Doordat je het productieproces efficiënter inricht, kun je met

Overal passen we technologie toe om bedrijven en proces-

het huidige energiebudget dus méér productie en daarmee

sen naar een volgende fase te brengen. Zo is ook de veran-

omzet draaien. Hou hierbij wel rekening met een investering.

dering van het energielandschap in volle gang. Netjes elke

Bij aanvang van onze samenwerking schaf je slimme meters

periode de energierekening betalen en er verder niets mee

aan, die je na zo’n 1-2 jaar hebt terugverdiend. Het gebruik

doen, is niet meer van deze tijd. Energiedata kunnen ons

van onze software kost een vast bedrag per maand, afhan-

zoveel vertellen! Zeker voor industriële bedrijven, waarbij de

kelijk van de aard van de onderneming, de grootte van het

energiekosten vaak wel dertig procent van de totale kosten

productieproces en jouw specifieke wensen. Daarvoor doen

bedragen, is het slim gebruiken van de energiedata een

wij het onderhoud aan de meters en software, verzorgen we

volgende strategische stap. Hezelaer is een van de voorlo-

de rapportages en halen we het optimale uit de data om het

pers op het gebied van Energy Intelligence in Nederland.

concurrentievoordeel te vergroten.

18 UTILITIES

nr. 6 - oktober 2017

GMC-Instruments Standnummer: 06.C011

Industriële thema’s in congresprogramma Energie 2017

www.gmc-instruments.nl Dinsdag 10 oktober 10.30 - 10.45 uur Opening 10.30 - 11.00 uur Workshop Energiemissie 10.30 - 12.30 uur Congres Financiering Energietransitie 10.45 - 11.30 uur Openingsdebat: Nederland, kennisland?

11.15 - 11.45 uur Workshop Kenter: Slim en makkelijk verdienen met uw meter 11.30 - 12.00 uur Uitreiking Energie Professional Award 2017 12.00 - 12.30 uur Workshop Joulz: Met Joulz in regie over uw energieinfrastructuur (besloten) 13.00 - 14.30 uur (Mini) congres: Hoe betrouwbaar zijn onze meetgegevens energie?

13.00 - 16.30 uur Mini congres Energiebesparing bij Stoominstallaties 13.30 - 14.00 uur Workshop Hezelaer: Hezelaer Energy Intelligence, van kostenpost naar concurrentievoordeel Voorkom netkwaliteitproblemen Over het bewaken van de netkwaliteit

14.15 - 14.45 uur Workshop Rijksdienst voor Ondernemend Nederland: Energiebesparing bedrijven

wordt doorgaans alleen gesproken als er al storingen optreden in een

Woensdag 11 oktober

installatie. U moet daarbij denken

10.30 - 10.45 uur Opening

aan machinestoringen, procesonder-

10.00 - 17.00 uur Seminar ‘De business case voor stoom - Financiën’

brekingen, dataverlies, IT-storingen

10.30 - 11.00 uur Workshop Energiemissie

of zelfs een algehele stroomstoring.

10.30 - 11.00 uur Workshop Rijksdienst voor Ondernemend Nederland:

Dit soort storingen zijn meestal erg

Minder emissies bij juiste keuze van installatie

tijdrovend omdat de oorzaak niet

10.30 - 13.30 uur Congres Warmte zonder Gas

altijd direct kan worden vastgesteld.

10.45 - 12.00 uur Beleid en Handhaving: werk aan de winkel

Bovendien gaan storingen altijd

11.15 - 11.45 uur Workshop Kenter: Slim en makkelijk verdienen met uw

samen met kosten die te vermijden zijn. Het meten van de netkwaliteit brengt u in een proactieve positie, levert u installatiekennis op en het verhoogt het rendement en de effectiviteit van uw onderneming door vroegtijdig problemen te detecteren.

meter 12.00 - 12.30 uur Workshop Joulz: Met Joulz in regie over uw energieinfrastructuur (besloten) 13.00 - 14.30 uur Roadmap 2020: overheidsinstrumenten voor energiebesparing 13.30 - 14.00 uur Workshop Hezelaer: Hezelaer Energy Intelligence, van kostenpost naar concurrentievoordeel

De PQ3000 helpt bij het opsporen van

14.00 - 16.00 uur Energy Storage Day 2017

problemen op het stroomnet voordat

14.00 - 16.00 uur Masters of Industry: Ultradiepe aardwarmte voor

financiële schade of persoonlijke ver-

de industrie

wondingen optreden. Het genereert

14.00 - 16.30 uur Seminar Verduurzaming industrie door elektrificatie

data die helpt bij het identificeren

14.15 - 14.45 uur Workshop Rijksdienst voor Ondernemend Nederland:

van de oorzaak van problemen in het

Energiebesparing bedrijven

net. De PQ3000 wordt gekwalificeerd als een klasse A instrument en meet

Donderdag 12 oktober

de netkwaliteit overeenkomstig IEC

10.30 - 10.45 uur Opening

61000-4-30 Ed.3.

10.30 - 11.00 uur Workshop Energiemissie

De PQ3000 van Camille Bauer

10.30 - 12.00 uur Industrial Morning

Metrawatt AG kan vrij worden gecon-

10.45 - 12.00 uur Seminar Transitie Coalitie: Consistente kaders voor de

figureerd via het beeldscherm of een webbrowser. Het bevat periodieke data en PQ-gerelateerde events. De PQ3000 meet uiterst betrouwbaar parameters zoals netfrequentie, flicker, asymmetrie, harmonischen, interharmonischen, spanningsfluctuaties, spanningsdips en spanningsonderbrekingen.

Beursspecial Energie 2017

energie transitie 11.15 - 11.45 uur Workshop Kenter: Slim en makkelijk verdienen met uw meter 12.00 - 12.30 uur Workshop Joulz: Met Joulz in regie over uw energieinfrastructuur (besloten) 14.15 - 14.45 uur Workshop Rijksdienst voor Ondernemend Nederland: Energiebesparing bedrijven 15.00 - 15.30 uur Workshop Be Green: Rol van biomassa in de energietransitie voor de gebouwde omgeving en industrie

UTILITIES 19 nr. 6 - oktober 2017

BEURSSPECIAL ENERGIE 2017

Ruim baan voor waterstof Het is CO2-vrij, eenvoudig op te slaan en goedkoop te transporteren: waterstof. Er zijn nog technische en organisatorische uitdagingen genoeg, maar als Nuon waterstof gaat verbranden in zijn Magnum-centrale en het noorden van Nederland plannen uitrolt voor een groene waterstofeconomie, dan kan het zeer snel gaan. Nu is de overheid aan zet om de wet- en regelgeving vóór waterstof te laten werken in plaats van tegen.

20 UTILITIES nr. 6 - oktober 2017

T

NO berichtte afgelopen maand

op gang te helpen. Als ze dat goed

waterstof zeer geschikt als transport-

nog dat Nederland sneller

aanpakt, is in 2030 de kritische massa

brandstof.

aardgasimporteur wordt dan eerder

bereikt en kan de markt het overnemen.

Een deel van de geproduceerde water-

gedacht. Nu hoeven de scenario’s niet

Maar daarvóór is veel stimulans nodig

stof kan indien spanningsdips dreigen

te worden aangepast, maar eerder naar

via financiële ondersteuning, maar ook

te ontstaan weer worden verbrand in de

voren gehaald. In ieder geval wordt

ondersteunende wet- en regelgeving.’

Magnum-centrale van Nuon. Het bedrijf heeft al aangekondigd binnenkort proe-

duidelijk dat de alternatieven aantrekkelijker worden. Aardgas spekt immers

Industrie Van Wijk publiceerde

ven te doen met verbranding van water-

nauwelijks de staatskas meer en de

dit voorjaar als lid van de Noordelijke

stof in een van de gasturbines, dus dat

afhankelijkheid van gas uit Noorwegen

Innovation Board (NIB) het rapport: De

toekomstbeeld komt snel dichterbij.

of Rusland neemt toe. Het is dan ook

groene waterstofeconomie in noord

Ook de datacentra in de Eemshaven

niet verwonderlijk dat de pijlen van een

Nederland. Het rapport schetst een

van onder andere Google kunnen via

aantal energiebedrijven zich meer gaan

toekomstscenario voor de noordelijke

brandstofcellen gebruik maken van de

richten op een ander gas: waterstof. Het

provincies waar waterstof een belang-

voorzieningszekerheid van het opgesla-

schone alternatief vergt echter wel een

rijke rol speelt in de energievoorzie-

gen waterstof.

aanpassing van de infrastructuur en

ning. Het beeld dat Van Wijk schetst in

Als laatste kan waterstof worden inge-

aan zowel productie als afnamekant zijn

2030 ziet er best plausibel uit: aan de

zet voor verwarming van huizen en

nieuwe of aangepaste assets nodig.

productiekant is veel elektriciteit van

gebouwen. Op het platteland en in

offshore windparken beschikbaar wat

kleine dorpen moet natuurlijk eerst veel

kan worden aangewend om water te

worden gedaan aan isolatie en andere

dat Nederland zeker geen voorloper

splitsen. Een andere bron van water-

besparing. De dan nog benodigde

is wat betreft de overgang naar een

stof is vergassing van houtachtige bio-

warmte kan simpelweg via een water-

waterstofeconomie’, zegt Ad van Wijk,

massa, dat een syngas met veel water-

stofnet, het omgebouwde aardgasnet,

hoogleraar future energy systems aan

stof oplevert. Ook zonnestroom kan

worden geleverd.

de TU Delft. ‘Landen om ons heen zijn

worden omgezet in waterstof, wat een

al verder op het gebied van onderzoek

mooie buffer vormt voor de momenten

Stoom Voor stoom en hoge tempe-

en toepassing van waterstof voor zowel

dat de zon even niet schijnt. Noord

ratuurwarmte ziet Van Wijk eveneens

de industrie, gebouwde omgeving als

Nederland is wat elektriciteitsvoorzie-

een rol voor waterstofgas. ‘Momenteel

de transportsector. Of neem Japan, dat

ning sowieso goed bedeeld, omdat het

is er eigenlijk maar één goede bron voor

duidelijke doelstellingen heeft gesteld

ook nog een directe verbinding heeft

stoom en dat is aardgas. Er zijn wel initi-

voor de Olympische Spelen dat het

met Noorwegen, via de NorNed kabel

atieven om biomassa of biogas als alter-

land organiseert in 2020 . Het land wil

en binnenkort ook met Denemarken,

natief te gebruiken, maar als in de toe-

de Olympische spelen helemaal de

via de Cobra-kabel.

komst geen fossiele grondstoffen meer

waterstof spelen maken. CO2-neutraal

Een groot deel van de beschikbare

worden gebruikt, heb je een andere

te maken. Dat doet Japan door uit

waterstof is bestemd voor de chemi-

koolstofbron nodig. Biomassa en bio-

Australië waterstof via schepen aan te

sche industrie in Delfzijl. Voor de metha-

gas is dan het enige alternatief voor de

leveren. Een deel van het waterstofgas

nolproductie bijvoorbeeld, waarbij het

koolstofchemie en het zou zonde zijn

zal via zonnestroom kunnen worden

waterstof wordt gebonden met koolstof

om die waardevolle bron te verbranden.

geproduceerd, de rest komt van kolen-

en zuurstof. Het syngas uit de biomas-

Het gebruik van aardwarmte of hoge-

Voorlopers

‘Laat duidelijk zijn

vergassing verkregen waterstof. De koolstof wordt vervolgens ondergronds opgeslagen.

Ook het komende kabinet zal duide-

Voor stoom en hoge temperatuurwarmte ziet Ad van Wijk eveneens een rol voor waterstofgas.

lijke keuzes moeten maken voor de Nederlandse energievoorziening van

savergasser, die getorrificeerd hout

temperatuur warmtepompen kan in een

2030. We hebben de komende twaalf

vergast, levert waterstof, koolmonoxide

deel van de warmtebehoefte voorzien,

jaar namelijk wel nodig om de overstap

en koolstofdioxide. Maar daarin zit te

maar niet alle. Hier zou waterstof ook

te kunnen maken naar een duurzame

weinig waterstof, dat aangevuld wordt

kunnen worden ingezet. In het plan voor

en zekere energievoorziening. Dat het

door waterstof uit de electrolyser, om

noord Nederland voorzien we dan ook

mogelijk in zo’n korte tijd een omslag

methanol te maken. In combinatie met

een pijpleiding naar bedrijventerrein

te maken, bewees de snelle adaptatie

stikstof vormt waterstof ammoniak, wat

Emmtec, waar chemische halffabricaten

van aardgas na de ontdekking van het

de chemische sector eveneens groot-

worden geproduceerd.’

Slochterenveld. In zeer korte tijd is toen

schalig gebruikt. De transportsector zal

het stadsgasnet omgebouwd en verder

de tweede belangrijke afnemer zijn van

Volumes Dat er heel wat water door

uitgebreid naar aardgas. De overheid

waterstof. Met name de grotere actiera-

de Rijn moet stromen voordat een vol-

zal een zelfde voortvarendheid moe-

dius in combinatie met de snelheid van

wassen industrie rondom waterstof is

ten tonen om de waterstofeconomie

tanken versus elektrisch opladen, maakt

ontstaan, daarvan is Van Wijk zich ter-

Beursspecial Energie 2017

UTILITIES 21 nr. 6 - oktober 2017

VAN DER LINDEN & VELDHUIS

● INDUSTRIËLE ISOLATIE ● BRANDBESCHERMING ● STEIGERBOUW ● ASBESTVERWIJDERING

Is o l a t ie a l s t w e e de na t u u r Van der Linden & Veldhuis Isolatie B.V., Edisonstraat 5, 3133 KG Vlaardingen Postbus 232 - 3130 AE Vlaardingen, Telefoon 010 - 445 66 00, Telefax 010 - 435 64 80 Vestigingen: Sas van Gent en Wormerveer www.lindveld.nl

dege bewust. ‘Met name de aanpassing van de infrastructuur is een belangrijke klus, maar kan veel sneller, eenvoudiger en goedkoper worden gerealiseerd dan de nieuwbouw van elektriciteit transportleidingen. De moderne HDPEleidingen zullen geen problemen hebben met het transport van waterstofgas in plaats van aardgas. Maar oudere leidingen zullen moeten worden aangepast. Dat kan bijvoorbeeld door nieuwe leidingen door de oude te blazen. En uiteraard moet ook aan de kant van de waterstof productie via electrolysers ook nog wat gebeuren, alhoewel de kosten daarvan al heel hard zijn gedaald terwijl de rendementen aanzienlijk zijn verbeterd. De grootste winst zal worden gehaald in de economy of scale. Pas als je grote volumes waterstof kunt produceren en commercieel afzetten, ontstaat een interessante markt. Bij grotere

Nederland uit en zette ze in een tijds-

het vlottrekken van de waterstofecono-

volumes en lage elektriciteitsprijzen zou

lijn. ‘De eerste stap is gezet met het

mie. Want naast de subsidies, zorgde

het mogelijk moeten zijn om waterstof

rapport van NIB’, zegt Kaastra. ‘We

de overheid er ook voor dat de conces-

te produceren tegen een prijs van twee

zitten nu midden in de mobilisatiefase

sies en vergunningen aan één loket te

a drie euro per kilo. Daarmee concur-

om de stakeholders bij de plannen

verkrijgen waren en bovendien werd

reert groene waterstof ongeveer met

te betrekken. Willen we verder gaan

de aansluiting op het stroomnet geso-

grijze waterstof uit aardgas.’

met het uitwerken van het masterplan

cialiseerd en wettelijk vastgelegd.’

Technisch ziet Van Wijk dan ook niet

dan moet zowel de politiek als het

zoveel bezwaren voor een waterstof-

bedrijfsleven de waterstofeconomie

Verandertraject Het masterplan moet er voor zorgen dat partijen daad-

Pas als je grote volumes waterstof kunt produceren en commercieel afzetten, ontstaat een interessante markt.

werkelijk in actie komen. Kaastra: ‘Met zo’n plan dwing je partijen in ieder geval om hun visie met elkaar te delen en samen te werken. Accenture begeleidt

economie. Of dit nu in het noorden is,

omarmen. De overgang naar een duur-

veel verandertrajecten binnen bedrijven

of in heel Nederland. ‘Met name de

zame waterstofeconomie is dermate

zelf en daar is het soms al best complex

Rijksoverheid is aan zet om kaders te

ingrijpend dat het bij wijze van spreken

om de stakeholders in beweging te

scheppen die het mogelijk maken om

onderdeel zou moeten worden van

krijgen en open te communiceren. Over

waterstof in te zetten in de energievoor-

het regeerakkoord. De overheid is

de bedrijfs- en soms zelfs landsgrenzen

ziening en de chemische industrie. Het

nodig voor de het omkatten van de

heen, wordt dat nog een stuk com-

is momenteel zo goed als onmogelijk

wet- en regelgeving en waar nodig

plexer. Toch moet je alle stakeholders,

om waterstof in het gassysteem te

financiële prikkels gebruiken om de

dus ook de burger, vanaf het begin bij

krijgen omdat hier nog geen wetgeving

onrendabele projecten vlot te trekken.

de plannen betrekken. Als je mooie

voor is. Het volgende kabinet zou dan

En het bedrijfsleven zou in ieder geval

plannen hebt, maar het publiek heeft

ook een task force waterstof moeten

moeten durven investeren in groot-

het idee dat waterstof gevaarlijk is,

samenstellen met alle stakeholders in

schalige waterstofprojecten. Dat zo’n

sta je niet sterk. Je zult risico’s moeten

de waterstofketen.’

gezamenlijke commitment werkt, blijkt

adresseren, maar ook businesscases

bijvoorbeeld uit de successen die zijn

uitwerken en nadenken over de kennis

Ontwikkelingsfases Technisch

gehaald bij wind op zee. Die branche

die nodig is om een waterstofeconomie

mag de waterstofeconomie dan wel-

kan inmiddels bijna op eigen benen

draaiende te houden.’

licht geen extreme uitdaging zijn, de

staan en ontvangt intussen steeds min-

overgang van een fossiel energiesy-

der subsidie. De SDE+ subsidie is een

Markt Zodra de partijen het mas-

steem naar een waterstofsysteem is

goed instrument gebleken om kritische

terplan hebben geaccepteerd, zullen

dat wel. Wytse Kaastra van Accenture

massa te krijgen zonder dat de over-

ze volgens Kaastra heel snel verder

werkte de ontwikkelingsfases voor

heid nog jarenlang de rekening betaalt.

moeten gaan om in ieder geval de

het groene waterstofplan voor noord

Dit zou een prima blauwdruk zijn voor

basisinfrastructuur en assets te reali-

Beursspecial Energie 2017

UTILITIES 23 nr. 6 - oktober 2017

Laagspanningsregelingen en power quality metingen

GMC INSTRUMENTS GMC Instruments is specialist in het meten, regelen en monitoren van elektrische parameters. Daaronder vallen o.a. hoog– en laagspanningsregelaars en power quality instrumenten.

Spanningsvariaties door invloed van PV– of windinstallaties of door lange leidingen in buitengebieden kunnen op laagspanningsniveau perfect worden weggeregeld met een laagspanningsregelaar LVRSyS. En power quality problemen kunnen eenvoudig getraceerd worden in uw installatie.

LVRSyS Laagspanningsregelaars

Power quality– en energie metingen

- Vanaf 22 kVA tot 400 kVA - Voor enkel- en 3-fasen regelingen - Elke fase wordt onafhankelijk geregeld - Regelbereiken +/-6%, +/-8% en +/-10% - Zowel voor binnen als voor buitenopstelling op betonsokkel - Standaard met by-pass functie - Regelt snel, nauwkeurig en autonoom - Power quality metingen integreerbaar - Optioneel met UMTS modem voor uitlezing op afstand

-Power quality metingen voor vaste en mobiele installaties -Uiterst compact design -Klasse A volgens IEC 61000-4-30 (Ed. 3) / EN 50160 -Ook met Nederlandse Netcode -Zonder configuratie vooraf, direct meten -Voorzien van Ethernet poort voor uitlezing op afstand -Aftastfrequenties tot maar liefst 150 kHz

GMC Instruments Nederland B.V.

T: 0348 - 42 11 55

info@gmc-instruments.nl

www.gmc-instruments.nl

Verkoop stoom- en warmwaterketels

Eco Steam Trading & Consultancy bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

Een deel van de geproduceerde waterstof kan indien spanningsdips dreigen te ontstaan worden verbrand in de Magnum-centrale van Nuon.

seren. ‘Tussen 2019 en 2023 zouden

waterstof gaat de kooldioxide niet de

systeemintegratie het meest complexe

leidingen, tussenstations en opslagfa-

lucht in, maar verdwijnt het in de grond.

deel van ons onderzoek’, zegt Den

ciliteiten moeten worden aangelegd

Het afvangen en ondergronds opslaan

Ouden. ‘We richten ons zowel op cen-

of aangepast aan waterstof. En uiter-

van CO2 was al onderwerp van onder-

trales als industriële grootverbruikers

aard zal ook aan zowel productie als

zoek in het andere initiatieven zoals het

en om die optimaal te bedienen, zal het

consumptiekant de nodige beweging

ROAD-project, maar dat onderzoek is

hele systeem zeer nauwkeurig moeten

moeten komen. Autofabrikanten moe-

onlangs afgeblazen. Den Ouden: ‘Het

zijn afgestemd op de diverse wensen.

ten uiteindelijk wel waterstofmodellen

verschil met die andere projecten is dat

En aan de productiekant moet je ook

willen produceren en of het gas nu

die zich richtten op post combustion

afstemming vinden met de duurzame

wordt geproduceerd uit aardgas of

afvang van CO2, ofwel aan de schoor-

energiebronnen. Voor hogetempera-

elektriciteit: er moeten wel productiefa-

steen, terwijl wij de CO2 er van tevoren

tuurwarmte in de industrie zou water-

ciliteiten komen. Kortom: er moet een

uithalen, ook wel pre combustion

stof een goede aanvulling kunnen zijn

gezonde markt ontstaan die in 2023

genoemd. Wij maken dus direct water-

op andere mogelijkheden voor decar-

kan worden opgeschaald om in 2030

stof, upstream. Het voordeel hiervan is,

bonisering: elektrificatie met warm-

volwassen genoeg te zijn om zelfstan-

naast een hogere bedrijfstijd dus betere

tepompen, mechanische of stoomre-

dig door te gaan.’

economische haalbaarheid, dat het

compressie, circulaire economie, inzet van biomassa enzovoorts. Voor de

Lichtgroen Dat de overgang naar

CO2 meer gecentraliseerd kan worden afgevangen en in een offshore gasveld

industrie is waterstof overigens geen

een gedecarboniseerde energievoor-

kan worden geïnjecteerd. De waterstof

nieuw medium. Bij elkaar opgeteld

ziening zonder schoon fossiel zou

kan via bestaande leidingen worden

produceren de raffinaderijen al jaarlijks

kunnen, vindt Bert den Ouden van

getransporteerd en ook opgeslagen.

zo’n tien miljard kuub waterstof voor

Berenschot te veel tijd kosten. ‘We

Hierdoor kunnen we heel snel een deel

hun productie. Laten we dan ook vaart

moeten zo snel mogelijk de CO2-

van de gasinfrastructuur omzetten op

maken met de overstap naar CO2-vrije

emissies omlaag brengen en het heeft

waterstof. Daar kan dan de waterstof uit

productie. Daarom zou ik voorlopig

gewoon tijd nodig voordat duurzame

duurzame bronnen later goed op invoe-

geen onderscheid willen maken tussen

energie genoeg volume. Als we snel

ren, want de infrastructuur is er dan al;

groene waterstof en de lichtgroene

naar een serieuze waterstofeconomie

zo wordt ook waterstof uit duurzame

variant, want er is echt haast gebo-

willen, is daarvoor ook snel voldoende

bronnen bevorderd en ingefaseerd.

den met het decarboniseren van het

kritische massa nodig en dat kan je

energiesysteem. Discussies over de

bereiken via lichtgroene waterstof,

Systeemintegratie Zowel de

beste route naar duurzaam zijn niet

zoals wij het noemen.’

productiemethode voor het splitsen

bevorderlijk voor de snelheid: het is als

Berenschot onderzoek samen met TNO

van waterstof en kooldioxide als de

discussiëren over welke brandblusser

de mogelijkheden voor waterstofpro-

infrastructuur voor waterstof is onder-

we moeten gebruiken terwijl het huis in

ductie uit aardgas. Anders dan bij grijze

werp van onderzoek. ‘Uiteindelijk is de

brand staat.’

Beursspecial Energie 2017

UTILITIES 25 nr. 6 - oktober 2017

100 jaar Professionals in:

• Elektrotechniek • Meet- & Regeltechniek • Data- Telecommunicatie • Brandmeldinstallaties • Veiligheidsinstallaties • Atex installaties • Ondersteuning technische diensten • Engineering • Keuren installaties, arbeidsmiddelen, trappen & ladders

Kijk voor meer informatie op: www.pietersen.nl Pietersen Elektriciteit B.V. Westhavenkade 98, 3133 AV Vlaardingen Postbus 259, 3130 AG Vlaardingen Tel: (010) 434 32 66 E-mail: pe@pietersen.nl

Organised by EASYFAIRS

VAKBEURS

Dé Nederlandse vakbeurs voor technologie en innovatie in pompinstallaties en industriële componenten

Schrijf je nu in met code: Gelijktijdig met:

2111

www.easyfairs.com/pumps-nl PV17_185x132_Adv_UtiltiesPV.indd 1

06/09/17 09:37

WATERSTOFTRANSPORT

WATERSTOFOPSLAG

Om de waterstofeconomie echt te laten slagen, moet

Voor het eerst in Nederland wordt een installatie opgezet

fors worden geïnvesteerd in zowel de fysieke infrastruc-

waarbij op een schaal van één Megawatt ervaring wordt

tuur als de logistieke faciliteiten in havens, langs wegen

opgedaan met de omzetting van duurzaam opgewekte

en industrieterreinen. Wat betreft de fysieke infrastruc-

elektriciteit in waterstof. EnergyStock en Gasunie New

tuur onderzoekt Gasunie binnenkort al de mogelijkhe-

Energy zijn bezig met de voorbereidingen van een pilot-

den voor waterstoftransport in een van haar leidingen.

project bij Aardgasbuffer Zuidwending.

Chemiebedrijf Dow Benelux wil namelijk overtollige

Op de aarden wallen en de parkeerplaatsen rondom de

waterstof uitwisselen met kunstmestproducent Yara

installatie worden circa dertienduizend zonnepanelen

en chemiebedrijf ICL-IP. Gasunie wil daarvoor een

geïnstalleerd met een gezamenlijk vermogen van 2,4

bestaande leiding inzetten als transportmiddel.

megawatt. Hiervan is 1,4 megawatt bestemd voor de

Het is volgens Gasunie in principe goed mogelijk om

verduurzaming van de eigen energievoorziening van de

door de huidige Gasunie-leidingen waterstof te trans-

installatie. Één megawatt zal worden gebruikt om erva-

porteren. Gerben van Dijk: ‘Wanneer we bestaande lei-

ring op te doen met de omzetting van groene stroom in

dingen inzetten onderzoeken we eerst of deze geschikt

groene waterstof. Daarvoor zullen op de installatie drie

zijn voor het transport en of aanpassingen nodig zijn,

zeecontainers worden geplaatst. Eén container bevat een

in bijvoorbeeld afdichtingen van afsluiters. Voor Dow

elektrolyser waarmee water wordt gesplitst in waterstof

Chemical is dat al gedaan. We gaan daar komend jaar

en zuurstof. De tweede bevat de benodigde elektronica

de aanpassingen aan het leidingsysteem doen en willen

en de derde een kleine compressor die vervolgens een

deze leiding over ongeveer een jaar in gebruik nemen.

van de opslagcilinders vult met waterstof. Met deze zoge-

Voor een ander project, het verbranden van waterstof-

noemde tube trailers kan het waterstof worden vervoerd

gas in de Magnum-centrale van Nuon, moet dat nog

naar afnemers in bijvoorbeeld de mobiliteit en industrie.

worden beoordeeld. Overigens is het ook mogelijk om

Bij Meeden ligt een verdeelstation van TenneT, een knoop-

waterstof tot twintig procent bij te mengen in aardgas.’

punt in de elektriciteitsvoorziening. Hierlangs kan op ter-

Voor een volledige waterstofinfrastructuur zijn wel aan-

mijn duurzame elektriciteit worden aangevoerd. Ook ligt

passingen in het aardgassysteem nodig. Van Dijk: ‘Veel

er gasinfrastructuur in de omgeving waarlangs waterstof

van die aanpassingen zullen bij de afnemers plaatsvin-

- al of niet gemengd met aardgas - kan worden afgevoerd.

den maar ook in het energiesysteem zul je onderdelen

Ten slotte heeft EnergyStock vergunningen voor opslag

moeten aanpassen of ontwikkelen, zoals waterstofop-

van gas in speciaal daarvoor uitgeloogde sigaarvormige

slag om flexibiliteit in het systeem te brengen en aan-

cavernes in de zoutberg die onder Zuidwending ligt.

passingen aan compressorstations om het op druk te

Onderdeel van de pilotfase is om te onderzoeken of

houden. Dit wordt nog onderzocht.’

waterstof hierin kostenefficiënt kan worden opgeslagen.

Zonnepanelen

Vanaf 2019 kabel voor overtollige Deense windenergie

Windparken

Vanaf 2019 kabel voor overtollige Deense windenergie

Windparken

Groene stroom uit Duitsland

Eemshaven

Zonneparken

Elektrolyse: water scheiden in waterstof en zuurstof

water Elektrolyse: water scheiden waterstof zuurstof in waterstof en zuurstof elektriciteit 2H2O -> 2H2 + O2

Groene stroom uit Duitsland

Compressie

zuurstof Delfzijl

1 Van elektriciteit...

Opslag

Elektrolyse

H2

Compressie

Water

Bijmenging in gasnet

Levering aan industrie, Opslag transport etc.

water

H2

waterstof

Eemshaven

Zonneparken

2H2O -> 2H2 + O2

Zuidwending

Groningen Delfzijl

1 Van elektriciteit...

2 ...naar waterstof...

Zonnepanelen Elektrolyse

elektriciteit

Zuidwending

Water

Bijmenging in gasnet

Levering aan industrie, transport etc.

Installatie voor het innemen en uitzenden van aardgas

Elektrolyse: water scheiden in waterstof (H2) en zuurstof

Groningen

Zuidwending

2 ...naar waterstof...

3 ...naar opslag...

Elektrolyse: water scheiden in waterstof (H2) en zuurstof

H2

H2

Methaniseren

Mogelijke opslag waterstof in zoutcavernes

Installatie voor het innemen en uitzenden van aardgas

Zuidwending

CO2 uit de lucht kan metwaterstof reageren tot syngas dat kan worden bijgemengd in het aardgasnet

3 ...naar opslag...

CH4

Bijmengen H2 in aardgasnet

H2

H2

Mogelijke opslag waterstof in zoutcavernes

Methaniseren

4CO...naar uit de lucht kan metwaterstof gebruikers 2

Omzetten in elektriciteit

Bijmengen H2 in aardgasnet

reageren tot syngas dat kan worden bijgemengd in het aardgasnet

4 ...naar gebruikers

1 km

CH4 Omzetten in Waterstof elektriciteit tanken 1 km

Waterstof tanken

Woningen Transport Woningen

Gasopslag in holtes in de zoutlaag (cavernes) van circa 70 x 300 m

Industrie Transport Industrie

Beursspecial Energie 2017

Gasopslag in holtes in de zoutlaag (cavernes) van circa 70 x 300 m

UTILITIES 27 nr. 6 - oktober 2017

BEURSSPECIAL ENERGIE 2017

Biomassa redt Amercentrale De Amercentrale stond op de nominatie om gesloten te worden. De 25 jaar oude centrale zou niet meer kunnen voldoen aan verscherpte emissienormen. Het meestoken van biomassa, en uiteindelijk meestoken van steenkool bij tachtig procent biomassa, biedt echter nieuw leven voor de Amer 9.

Intussen bouwt men voort aan de biomassaketen waarin het verbranden van biomassa de laatste stap is.

28 UTILITIES nr. 6 - oktober 2017

A

mer 8 werd 2015 gesloten als onderdeel van het energieakkoord.

Voor Amer 9 won RWE vorig jaar een SDE+ subsidie voor de inzet van biomassa. Daarmee kan de komende jaren tot tachtig procent van de kolen worden vervangen door biomassa. RWE, of eigenlijk Essent, had al 15 jaar ervaring met het bijstoken van biomassa in de centrale, maar is daar een aantal jaren geleden mee gestopt. Momenteel legt men de laatste hand aan de aanpassingen die zijn gemaakt om de bijstook van biomassa veilig en efficiënt te laten verlopen.

Emiel van Dorp, projectleider biomassa op de Amer 9: ‘In 2002 experimenteerden we al met de bijstook van biomassa in de Amer 9. Die biomassa bestond voornamelijk uit papierslib en houtrestproducten. We mengden de biomassa direct op het kolenveld

nabij de opslagsilo’s. Gelukkig bleef het

zo goed als klaar en Van Dorp verzekert

waarna het samen met de kolen verder

bij dit incident bij materiële schade. De

dat er veel is geleerd van de stofexplo-

werd verwerkt in de centrale. Nadat dit

installatie was echter dermate bescha-

sie in 2014. ‘De eerste aanpassing is

succesvol was gebleken, besloten we

digd dat deze niet meer inzetbaar was.

dat we de gehele biomassaketen als

het grootschaliger aan te pakken. We

Met het aflopen van de MEP subsidies

explosieveilige omgeving inrichten met

kregen een zogenaamde MEP-subsidie

was er bovendien geen economisch

bijbehorende vonkvrije apparatuur.

en bouwden een separate biomassa

perspectief meer voor de installatie.’

Andere aanpassingen zitten meer in de

aanvoerinstallatie. Deze bestond uit

Zoals gezegd zijn de omstandigheden

operationele processen. Door bijvoor-

een scheepsontlader en een viertal

in de energiewereld inmiddels behoor-

beeld te voorkomen dat verschillende

opslagsilo’s. Een mechanisch transport-

lijk veranderd en RWE besloot dan ook

soorten biomassa met elkaar vermengd

systeem bestaande uit rubberen trans-

opnieuw in te schrijven voor meerdere

worden, kan je al veel narigheid voorko-

portbanden vervoerde de biomassa

SDE+ subsidies. Van Dorp: ‘Hiermee

men. Ook houden we de temperatuur

naar de silo’s en van de silo’s naar de

kunnen we de bijstook van 35 procent

in de biomassa nauwgezet in de gaten

kolenmaalinstallatie. Zo’n kolenmaalinstallatie vermaalt normaal gesproken steenkool tot zeer fijn poeder dat kleiner is dan negentig micrometer. Biomassa

In 2020 zouden we zelfs naar tachtig procent bijstook willen.

heeft echter wat andere fysieke eigenschappen. Zo is het vezeliger, waardoor

biomassa weer oppakken, maar ook de

omdat naast stofexplosies, broei een

de deeltjes na maling groter blijven,

volgende stap nemen naar vijftig pro-

van de grootste gevaren is. Via onder

en is het reactiever. Door de hoge

cent bijstook. En er zit meer in het vat.

andere infraroodcamera’s kunnen we

vluchtigheid van biomassa ontsteekt

In 2020 zouden we zelfs naar tachtig

zien waar hotspots ontstaan en kunnen

het weliswaar sneller dan steenkool, de

procent bijstook willen, waar we inmid-

we maatregelen nemen.’

grotere deeltjes zorgen er echter voor

dels ook de subsidie voor binnen heb-

De ontwerpkeuzes voor de nieuwe

dat het langer duurt voordat een vezel

ben gehaald. Bij dat percentage zitten

installaties zijn mede ingegeven door

geheel is uitgebrand. Allemaal factoren

we ongeveer op het maximaal haalbare

het maintenance beleid. Van Dorp: ‘In

waar we de installaties en processen op

percentage biomassa in onze instal-

een centrale die 25 jaar oud is, waarin

moesten aanpassen en waar we erva-

laties. We hebben nog een deel fossiele

achtduizend uur per jaar voltcontinu

ring mee moesten opdoen. Nadat de

input nodig om de ketel schoon te hou-

steenkool en biomassa wordt vermalen

eerste proeven met zeventien procent

den. De asdeeltjes afkomstig uit steen-

en verbrand, is het niet altijd mogelijk al

bijstook succesvol bleken, pasten we

kool helpen namelijk de ketel inwendig

het onderhoud preventief uit te voeren.

een tweede kolenmaalinstallatie aan

schoon te houden.’

We kijken wel binnen de risicoprofielen

en konden we 35 procent biomassa

welk onderhoud we eventueel kunnen

meestoken. Dit systeem heeft jarenlang

Preventief onderhoud

uitstellen tot de volgende grote revisie,

vrijwel probleemloos gedraaid tot in

Momenteel zijn de revisies, uitbreidin-

maar we hebben ook te maken met

2014 zich een stofexplosie voordeed

gen en aanpassingen aan de installaties

ongeplande stilstand. In de nieuwe

Beursspecial Energie 2017

UTILITIES 29 nr. 6 - oktober 2017

Market review WATER

PRODUCTEN

UVAR Holland B.V. Enviro Chemie b.v.

Waarderweg 52 C 2031 BP HAARLEM Tel: +31 (0)23 - 542 69 13 Fax: +31 (0)23 - 542 69 14 sales@enviro-chemie.nl www.enviro-chemie.nl

Waterfiltratie en Bermad afsluiters Griendweg 51 3295 KV ’S-GRAVENDEEL Postbus 5169 3295 ZH ’S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0) 78 673 1477 Fax: +31 (0) 78 673 4557 info@uvar.nl www.uvar.nl

laat energie werken

GAS

PRODUCTEN

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 info@esders.nl www.esders.nl

Grünbeck Waterbehandeling B.V. De toekomst in duurzame waterbehandeling Zutphenstraat 65 7575 EJ OLDENZAAL Tel: +31 (0)541 820 903 Fax: +31 (0)541 820 904 info@gruenbeck.nl www.gruenbeck.nl

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000 JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 info@esders.nl www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Kiwa Inspecta Nederland B.V. Postbus 70 2280 AB Rijswijk Tel: 088 - 998 4621 Fax: 088 - 998 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl

OVERIG Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 242 5255 Fax: +31 (0)74 243 4880 info@jotem.nl www.jotem.nl

Lubron Waterbehandeling Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu

30 UTILITIES 18 UTILITIES 6 - september oktober 2017 nr. 5 2017

DIENSTEN

Laat uw energie werken met betrouwbare middenspanningsinstallaties en slimme innovatieve meetoplossingen.

Wij regelen het voor u!

Meer info op kenter.nu/energievoorziening

DDM Demontage Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu

Bezoek ons op Vakbeurs Energie stand 06.A020

installaties willen we onderhoud zoveel

samenstelling ervan’, zegt Van Dorp.

mogelijk voorkomen of in ieder geval

‘Biomassa ontsteekt gemakkelijker dan

gepland kunnen uitvoeren. Het trans-

steenkool en onttrekt daardoor meer

port van de biomassa gaat dan ook niet

zuurstof uit de omgeving. Als je teveel

meer via de deels open rubberen tans-

zuurstof toevoegt, kunnen er stikstof-

portbanden, maar met een gesloten,

oxiden ontstaan, wat zoveel mogelijk

door kettingen aangedreven systeem.

moet worden vermeden. Maar als lokaal

Veel van het preventieve onderhoud

geen zuurstof aanwezig is, kan er cor-

bestond namelijk uit het uitzuigen en

rosie ontstaan aan de ketelwanden. De

stofvrij houden van installaties vanwege

operator moet dus zeer goed weten te

de explosiegevoeligheid van het stof.

balanceren tussen de juiste zuurstof/

Een kettingsysteem is weliswaar duur-

brandstofverhoudingen.’

der in aanschaf, maar is door de lagere

De tweede uitdaging in het versto-

transportsnelheden met minder draai-

ken van biomassa zit in de eventuele

ende delen geschikter voor ons proces.

alkalimetalen die van nature in de as

Het transport van de silo’s naar de

van de biomassa zitten. ‘Natrium en

kolenmaalinstallatie is om diezelfde

kaliumoxide hebben een laag smelt-

reden ook gesloten gemaakt. Vanwege

punt en kunnen zich afzetten aan de

de langere afstand en krappere ruimte

wanden van de ketel. Ook daar zal je

in de huidige infrastructuur, koos men

rekening mee moeten houden bij het

Een kolenmaalinstallatie vermaalt steenkool tot zeer

hier voor een pneumatisch systeem

samenstellen van de brandstoffen-

fijn poeder dat kleiner is dan negentig micrometer.

waar drie zendvaten gedoseerd in

blend van steenkool in met name de

batches een lading biomassa door een

mengverhouding tussen poederkool en

revisie vormt de vervanging van het

leiding schieten richting ontvangst-

biomassa. Gelukkig weten we precies

DCS-systeem. De oude Siemens

vaten dichtbij de maalinstallatie in de

wat voor soort steenkool en biomassa

automatisering werd niet meer onder-

centrale. Het onderhoud in deze instal-

we binnenkrijgen en hoe deze is samen-

steund door de leverancier, het aantal

laties beperkt zich tot het controleren

gesteld, zodat we van tevoren weten

storingen nam toe en onderdelen en

van kleppen en afdichtingen, wat veel

welke maatregelen we moeten nemen.’

kennis raakten op. Met een nieuw DCS

minder intensief is dan andere alterna-

systeem starten we straks dan ook met

tieven. ‘Hoewel de toepassing van een

Levensduurverlenging Naast

een gereviseerde centrale, met een

dergelijk pneumatisch transport voor

de ombouw naar biomassabedrijf

deels nieuw biomassatransportsysteem

biomassa voor ons nieuw is, hebben

staat voor komend jaar ook een levens-

dat de komende jaren nog een bijdrage

de leveranciers van de installaties veel

duurverlenging van de Amer 9 op de

kan leveren aan de energietransitie. We

ervaring met deze manier van transport’,

rol. Van Dorp: ‘We zullen tijdens de

leveren naast elektriciteit immers ook

zegt Van Dorp. ‘Maar veel dingen, zoals

revisie in 2018 kritische componenten

nog warmte aan de nabije steden en

de standtijden van stoffilters, zullen we

vervangen, pompen en ventilatoren

tuinders. De combinatie van duurzame

proefondervindelijk moeten leren tij-

worden waar nodig gereviseerd en

elektriciteit en warmte, zorgt ervoor dat

dens het nieuwe proces.’

de drukdelen in de installatie worden

een installatie van 25 jaar nog niet met

geïnspecteerd. De meest ingrijpende

pensioen hoeft.’

Ketel Een andere nieuwe uitdaging

•

vormt de zeventien bij zeventien meter grote vuurhaard in de ketel zelf. Nadat

BIOPARK AMER

de kolen en biomassa zijn vermalen,

Op de Amer Bio WKC faciliteert RWE bedrijven die producten ontwikke-

blaast een systeem het mengsel naar

len op basis van biomassa. De Amer Bio WKC garandeert dat nieuwe bio

de 24 branders die in zessen gegroe-

brandstoffen en reststromen van biomassa worden omgezet in duurzame

peerd in de hoeken staan. De branders

energie. Zo wordt de opstartfase van deze bio based bedrijven versneld.

blijven de vuurbal in het midden van

Bedrijven die zich vestigen op Bio Park Amer kunnen profiteren van de

de ketel voeden zodat de warmtewis-

aanwezige installaties maar ook van de ervaring van medewerkers met

selaars in de ketelwanden stoom kun-

biomassa.

nen produceren. Dit hogedruk stoom,

Bedrijven die chemicaliën produceren uit biomassa zouden het begin van

ook wel verse stoom genoemd, wordt

een biomassa-keten kunnen vormen. Zo start Avantium binnenkort met een

boven in de ketel nog eens oververhit

proefbioraffinaderij in de Eemshaven. Via het zogenaamde Zambezi-proces

waardoor de turbines uiteindelijk in drie

produceert het bedrijf bioplastics die kunnen worden gebruikt als materi-

stappen met steeds lagere temperatuur

aal voor PET-flessen. Als de glucose ende gemengde suikerstroop uit het

en druk een generator kunnen aan-

tweede generatie hout zijn gehaald, blijft lignine over. Dit kan prima worden

drijven. ‘De uitdaging zit in de fysieke

verbrand in de biomassacentrale.

eigenschappen van biomassa en de

Beursspecial Energie 2017

UTILITIES 31 nr. 6 - oktober 2017

ENERGIEWET

De gouden driehoek van zon, wind en opslag De opbrengsten van wind- en zonneparken nemen de afgelopen jaren gestaag toe, maar bieden nog onvoldoende constante zekerheid om de elektriciteit uit conventionele centrales te vervangen. Het risico van energievoorziening op basis van zon en wind is dat door variĂŤrende windsnelheden en zonkracht fluctuaties in de energieopbrengst ontstaan. Dergelijke schommelingen in de energieopbrengst kunnen worden gestabiliseerd door de opslag van elektriciteit.

32 UTILITIES

nr. 6 - oktober 2017

Tekst: Sophie Dingenen, Margot Besseling & Sharon van de Kerkhof, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP

D

e opbrengsten uit zonnepanelen

juridische kader wel in eigendom te

wattuur, waarin zonne-energie vanuit

en windturbines wisselen elkaar

zijn van één partij.

het aangrenzende zonnepark wordt opgeslagen. Door deze combinatie

vaak af. Op basis van data van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch

Voorbeelden

Windpark Giessen-

van zon en opslag is het eiland volledig

Instituut van de afgelopen tien jaren

wind is het eerste Nederlandse wind-

onafhankelijk van fossiele brandstoffen.

blijkt dat de combinatie van wind en

park dat duurzame energieopwekking

zon slechts drie procent van de tijd

combineert met energieopslag. In

Stimulans

samen een overschot aan energie

centraal Nederland realiseerde Alfen,

spectief wordt energieopslag via de

produceren. Voor de geringe periode

samen met C-Wind afgelopen mei een

richtlijn over duurzame energiesub-

van overschot biedt het opslaan van

opslaginstallatie van één megawatt.

sidies gestimuleerd. Sinds 1 januari

elektriciteit uitkomst. De opgeslagen

Nuon nam recentelijk ook de proef

2016 beoogt de Europese Unie het

energie kan ten tijde van tekorten juist

op de som door bij het Prinses Alexia-

overaanbod van elektriciteit te beper-

weer worden aangewend, waardoor

windpark in Zeewolde tachtig batte-

ken door te bepalen dat het voor

stabiliteit op het elektriciteitsnet wordt

rijen (die ook in een BMW i3 worden

overheden verboden is om subsidie

gewaarborgd.

gebruikt) als opslagsysteem toe te voe-

te verlenen op duurzaam opgewekte

Het koppelen van zon en wind op één

gen aan het bestaande windpark met

elektriciteit op het moment dat de

aansluiting heeft bovendien nog een

een totale capaciteit van drie megawatt.

stroomprijs negatief is. Dit heeft er

ander voordeel. De aanleg van wind-

Nuon is nu voornemens de opslag-

toe geleid dat eigenaren van wind-

Vanuit Europees per-

parken vergt een forse investering.

Niet alleen de aanschafwaarde van de windturbines maar tevens de aanleg van de benodigde kabel- en netinfrastructuur om opgewekte energie te leveren aan het net kunnen tot hoge

Waar energieopslag zich in Nederland nog vaak in de onderzoeksfase bevindt, nemen de activiteiten van Tesla in de Verenigde Staten al geheel andere vormen aan.

kosten leiden. Door zonneparken te realiseren op de weidse vlakten tussen

capaciteit uit te bouwen door zonne-

parken en zonneparken in Nederland

bestaande windturbines kan gebruik

parken te realiseren in de Eemshaven,

geen SDE + subsidie ontvangen op

worden gemaakt van de bestaande

Hamweg, Velsen, Wieringermeer,

het moment dat er een negatieve

infrastructuur. Op de momenten dat de

Oudendijk en Haringvliet welke stan-

marktprijs voor elektriciteit is wegens

wind zodanig afneemt dat de windtur-

daard van opslagbatterijen zullen wor-

overaanbod. Tijdens overaanbod leve-

bines geen of nagenoeg geen energie

den voorzien.

ren de windparken en zonneparken

opwekken door een te lage windsnel-

uiteraard nog wel energie aan het net.

heid, kan gebruik worden gemaakt van

Vier scenario’s

de opbrengst van zonnepanelen. Bij

zocht samen met Greenchoice,

geproduceerde elektriciteit bij overaan-

een piek in de opbrengst van zowel de

Windunie en EnergieStorageNL de

bod, zal het interessant zijn voor wind-

windturbines als de zonnepanelen kan

haalbaarheid van wind, zon en opslag.

en zonneparken om de levering van

het overaanbod aan elektriciteit wor-

Hier viertal onderzocht een viertal

de opgewekte elektriciteit uit te stellen

den opgeslagen in bijvoorbeeld bat-

scenario’s: (i) combinatie wind en

door middel van opslag in batterijen

terijen, die de opgewekte energie aan

opslag, (ii) alleen opslag, (iii) wind, zon

of andere opslagsystemen om zo de

het net kunnen leveren bij een tekort.

en opslag en (iv) wind en zon zonder

energie aan het net te kunnen leveren

Vanaf 24 maart 2018 is het met de

opslag. Uit de haalbaarheidsstudie

ten tijde van tekorten.

invoering van de benodigde wijzigin-

blijkt dat bij een optimale configuratie

gen in de huidige wet- en regelgeving

van wind, zon en opslag, de aanwe-

Belemmeringen

via het door de Autoriteit Consument

zige netaansluiting geen uitbreiding

gieopslag een onmisbare tussenstap

en Markt aangenomen ‘codebesluit

behoeft, door de natuurlijke afwisse-

is om vraag en aanbod van duurzaam

meerdere leveranciers op een aanslui-

ling in de opbrengst van zon en wind.

opgewekte energie af te kunnen

ting’ mogelijk om wind- en zonnepar-

Waar energieopslag zich in Nederland

stemmen, is er nog steeds een aantal

ken op één aansluiting aan te sluiten.

nog veelal in de onderzoeksfase of

belemmeringen die de verdere ontwik-

De wijzigingen zijn gebaseerd op twee

startende ontwikkelingsfase bevindt,

keling van energieopslagsystemen

Europese Richtlijnen die voorschrijven

nemen de activiteiten van Tesla in de

tegengaat. Allereerst is de positie van

dat er meerdere leveranciers op één

Verenigde Staten al geheel andere

energieopslag onduidelijk in de gel-

aansluiting moeten kunnen worden

vormen aan. Tesla onderscheidt zich

dende wet- en regelgeving, waaronder

gecontracteerd. Het aansluiten van een

van andere energieopslagprojecten

de Elektriciteitswet, Systeemcode

zonnepark en windpark op één aan-

door de omvang van de energieopslag-

Elektriciteit en Warmtewet. Deze

sluiting vindt in de praktijk nu al plaats,

faciliteiten te vergroten. Op Kauai, een

onduidelijkheid leidt onder meer tot

maar daarbij dienen de zonepanelen

eiland in de Stille Oceaan, realiseerde

een dubbele heffing van energiebe-

en windturbines binnen het huidige

Tesla een opslagfaciliteit van 52 mega-

lasting in het geval dat energieopslag

DNV-GL onder-

Om toch te kunnen verdienen aan de

Hoewel ener-

UTILITIES 33 nr. 6 - oktober 2017

FME | ZOETERMEER | 12 DECEMBER

[Sa ve th

ed

ate ]

VERSNELLEN www.utilities.nl/jaarcongres2017 Halve pagina advertentie Industrie en Energie.indd 1

30-08-17 11:38

Advertentie-index 54events b.v. .................................................................................39

WINGAS Energie voor winnaars.

Zonder voldoende energie is het onmogelijk om op topniveau te presteren.

WINGAS levert aardgas aan industriĂŤle bedrijven: snel, flexibel en voordelig.

easyFairs Nederland b.v..............................................................26 Eco Ketelservice Verhuur b.v. ....................................................24 Endress + Hauser b.v..................................................................... 2 Eta-com B n.v. / s.a. ....................................................................14 GMC Instruments Nederland b.v. ......................................14, 24 Kenter b.v. ......................................................................................30 Kiwa Training b.v............................................................................. 4 Van der Linden & Veldhuis Isolatie b.v. ....................................22 MODELEC Data-Industrie b.v. ...................................................40 PennWell Corporation ................................................................10 Pietersen Electriciteit b.v. ...........................................................26 Santon Circuit Breaker Services b.v. ........................................10 WINGAS Benelux b.v.b.a. ...........................................................34

Ook adverteren in Utilities Magazine?

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

www.wingas.nl

plaatsvindt bij een andere partij dan de

prijs aangezien elke kilowattuur aan

flexibele middelen kunnen volgens de

opwekker van de elektriciteit. Belasting

niet verbruikte elektriciteit (tegen

onderzoekers ook worden gebruikt

wordt in dat geval zowel geheven bij

een positieve elektriciteitsprijs) door

om de variabelen in de opbrengst van

de levering aan de partij die de elek-

de kleinverbruiker kan terug worden

windenergie te ondervangen.

triciteit opslaat en als bij de levering

geleverd aan het net tegen hetzelfde

van de elektriciteit aan de uiteindelijke

bedrag waarvoor de kleinverbruiker de

Conclusie Energieopslag is van

verbruiker van de elektriciteit.

elektriciteit ook afneemt. Op termijn, zo

groot belang om de energietransitie

Bovendien heeft de salderingsregeling

stelt Minister Kamp, zal de salderings-

naar duurzame energie in Nederland

(welke recentelijk verlengd is tot 2023)

regeling dan ook de nodige wijzigingen

te laten slagen. Om energieopslag

tot gevolg dat er voor kleinverbrui-

ondergaan om de ontwikkelingen van

van toegevoegde waarde te laten zijn

kers met zonnepanelen geen enkele

energieopslag ook bij kleinverbruikers

is innovatie van de huidige mogelijk-

financiële prikkel is om energie op te

te stimuleren.

heden tot energieopslag noodzakelijk

slaan voor eigen gebruik. Saldering

om de kostprijs van energieopslag

vindt plaats op het moment dat een

Flexibiliteit

gedeelte van de opgewekte energie

lingen gaande op het gebied van ener-

onderzoek, ontwikkeling en grootscha-

niet direct zelf wordt gebruikt maar

gieopslag. Zo wordt energie niet langer

lige pilots van onmisbare waarde. Een

terug wordt geleverd aan het elektri-

enkel opgeslagen in nieuw te bouwen

goed begin is gemaakt om de driehoek

citeitsnet. De hoeveelheid elektriciteit

faciliteiten. In de Verenigde Staten

van wind, zon en opslag daadwerkelijk

die aan het net terug wordt geleverd,

zijn onderzoekers naar aanleiding van

als gouden driehoek te kunnen kwali-

wordt in mindering gebracht op de

diverse peer-review studies tot de

ficeren, maar een concreet beleid op

hoeveelheid elektriciteit die van het

conclusie gekomen dat de opbrengst

nationaal niveau en het minimaliseren

net wordt afgenomen. Indien de

van de huidige windparken met twintig

van belemmeringen voor de ontwik-

levering aan het net groter is dan het

procent kan toenemen zonder dat er

keling van energieopslag is van groot

verbruik van het huishouden of de

investeringen in energieopslag aan

belang.

onderneming, zal de kleinverbruiker

te pas komen. Dit is mogelijk doordat

een terugleververgoeding uitgekeerd

gebruik wordt gemaakt van de flexibele

krijgen. Door dit systeem hoeft de

bronnen die reeds op het net aanwezig

kleinverbruiker geen leveringskosten

zijn ten gevolge van veranderingen

en heffingen te betalen over het ver-

in vraag en aanbod van elektriciteit.

rekende gedeelte van de afgenomen

Consumenten zetten huishoudelijke

elektriciteit.

apparaten aan en uit waar de huidige

Minister Kamp erkent in zijn brieven

netwerkaanbieders op dienen in te

van januari 2017 en juli 2017 dat ‘sal-

spelen, en waardoor het waarborgen

deren de prikkel voor kleinverbruikers

van een bepaalde mate van flexibiliteit

wegneemt om het eigen verbruik

reeds genoodzaakt is. Deze flexibiliteit

achter de meter te optimaliseren en

wordt geboden door onder andere

daarmee het elektriciteitsnet te ont-

hydro-elektrische dammen of aardgas-

lasten en om op de juiste momenten

installaties die hun energieopbrengst

in te spelen op veranderingen in de

binnen zeer korte tijd kunnen wijzigen,

elektriciteitsprijs’. De salderingsrege-

door bijvoorbeeld water tijdelijk achter

ling is niet afhankelijk van de (continue)

een dam ‘op te slaan’, of aardgas in

schommelingen in de elektriciteits-

een pijpleiding te houden. Soortgelijke

Er zijn meer ontwikke-

te verminderen. Daarvoor zijn meer

•

UTILITIES 35 nr. 6 - oktober 2017

BRABANTHALLEN | ‘S-HERTOGENBOSCH | 11 OKTOBER 2017 [ Sch

rijf

u nu

in]

ULTRADIEPE AARDWARMTE VOOR DE INDUSTRIE Potentieel zou dertig procent van de industriële warmtebehoefte kunnen worden afgedekt met warmte uit bronnen op vijf kilometer diepte of dieper. Hoewel in Nederland nog weinig ervaring is met ultradiepe geothermie, zijn er inmiddels succesvolle projecten uitgevoerd met diepe (tot vier kilometer) aardwarmte in de glastuinbouw en de gebouwde omgeving.

Het Utilities platform houdt tijdens de vakbeurs Energie 2017 een bijeenkomst over de kansen van ultradiepe aardwarmte voor de industrie. Hier spreken een wetenschapper en een ervaringsdeskundige over de vele facetten van deze veelbelovende duurzame technologie.

De ervaringsdeskundige en aardwarmte-expert is Frank Schoof, voorzitter van stichting Platform Geothermie en onderzoekscoördinator van de Kennisagenda Aardwarmte van het ministerie van Economische Zaken.

De academische bijdrage komt van Jan-Diederik van Wees, aardwetenschapper bij TNO en de Universiteit Utrecht.

Initiatiefnemers:

Programma 13.30 uur

Ontvangst

14.00 uur

- Welkomstwoord door David van Baarle (Utilities) - Presentatie van Frank Schoof (Stichting Platform Geothermie) - Discussie met spreker en publiek

14.50 uur

Korte pauze

15.05 uur

- Presentatie van Jan-Diederik van Wees (TNO, Universiteit Utrecht) - Discussie met spreker en publiek

16.00 uur

Einde bijeenkomst

AANMELDEN Op www.mastersofindustry.nl kunt u zich registreren voor deze bijeenkomst. Deelname kost € 195 excl. BTW. De bijeenkomst is KOSTELOOS voor partners en experts van al onze platforms en genodigden. Partners kunnen met hun VIP-code voor twee personen inschrijven voor dit event.

Bedrijfsleden van onze platforms kunnen de bijeenkomst met € 100 korting bijwonen. Uw VIP-code geldt hier als kortingscode.

www.mastersofindustry.nl

Agenda Pumps & Valves 4-5 oktober Rotterdam Ahoy easyfairs.com

Na drie edities wordt de community van Pumps & Valves alsmaar groter en groter. Het event bewijst zich dan ook steeds meer als het ‘must attend’ niche event. Zo is er niet alleen een groei in de bezoekersaantallen, maar naast bezoekers uit de procesindustrie maken ook bezoekers uit het watersegment en de maritiem & offshore een opmars naar de beurs.

Ultradiepe aardwarmte voor de industrie 11 oktober Brabanthallen Den Bosch www.mastersofindustry.nl

Het Utilities Platform organiseert tijdens Energie 2017 een Masters of industry-bijeenkomst over de kansen van Ultradiepe aardwarmte voor de industrie. De ervaringsdeskundige en aardwarmte-expert is deze keer Frank Schoof, voorzitter van stichting Platform Geothermie en onderzoekscoördinator van de Kennisagenda Aardwarmte van het ministerie van EZ. Schoof was onder andere betrokken bij een van de eerste aardwarmteboringen in Nederland. Platform Geothermie focust zich op onafhankelijke voorlichting over alle aspecten van de geothermie. De academische bijdrage wordt nog nader benoemd.

Energie 2017 10 – 12 oktober

Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform gericht op duurzame energieopwekking en

Brabanthallen, Den Bosch

energiebesparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen, live demonstraties en

energievakbeurs.nl

waardevolle contacten. Binnen Vakbeurs Energie is een specifiek platform ingericht: Energie & Industrie. Dit platform krijgt een eigen inhoudelijk programma en aparte presentaties op de beursvloer.

Aquatech Amsterdam 31 oktober – 3 november

Dit jaar is het weer tijd voor de internationale beurs voor proces-, drink- en afvalwater

Amsterdam RAI

Aquatech. De beurs is tevens de aftrap van de Amsterdam International Water Week

aquatechtrade.com

(AIWW). De afgelopen editie kende een uitgebreid kennisprogramma, een innovatielab, diverse landenpaviljoens, de industrial user experience en diverse Aquastages.

The Connected Customer: Utilities 16 - 17 november

The Connected Customer: Utilities conference is your opportunity to discover how

Steigenberger Airport Hotel

technology is changing multichannel customer engagement and how you can stay

uk.tacook.com

engaged with - and meet the needs of - your customer-base. With specially selected leading-edge utility industry case studies, insight from prominent experts, and plentiful networking opportunities, this event will ensure that you receive the very latest best practice and learnings you can implement in your organisation.

Industrie & Energie 2017: Versnellen.

12 december 2017 FME Zoetermeer utilities.nl

De industrie wil zijn CO2-uitstoot terugdringen en claimt zijn rol in de energietransitie.

De energiegrootverbruikers committeerden zich onlangs nog aan een extra energiebesparing van negen petajoule. Het huidige tempo van energie- en CO2-besparing is echter te laag om de CO2-uitstoot naar het niveau terug te dringen dat in het klimaatakkoord in Parijs is afgesproken. Versnellen is dan ook de enige optie. Versnellen door doorbraakinnovaties die de wereld van moleculen en elektronen met elkaar verbinden.

Versnellen door harmonisatie van wet- en regelgeving en financieringsmodellen.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 37 nr. 6 - oktober 2017

In het volgende nummer UTILITIES 7 VERSCHIJNT IN NOVEMBER

Thema: Energie- en waterscenario’s voor 2020

Waterscenario’s voor 2020

Industriewaterleiding Delfzijl bespaart water

Klimaatverandering heeft ongekende

Gezamenlijke afvalwaterzuivering Tilburg

invloed op de wereldwijde waterhuis-

Fuji, Agristo en Coca Cola investeerden

striewaterleiding aan tussen de

houding. Veel industriële bedrijven pro-

in een gezamenlijke waterzuivering en

bedrijven AkzoNobel en Zeolyst op

beren dan ook hun watervoetafdruk te

plukken daar nu de vruchten van. Door

het industrieterrein Oosterhorn in

verlagen. Vaak gaan energie- en water-

de diverse afvalstromen samen te

Delfzijl. AkzoNobel haalt pekelwater uit

besparing hand in hand waardoor de

brengen, ontstaat een rijke voedings-

Zuidwending en verdampt dat om er

businesscase voor de waterscenario’s

bodem voor de biologische zuivering.

zout uit te halen. Het water dat vervol-

positief uitvalt.

Groningen Seaports legt een indu-

gens overblijft, is van industriekwaliteit en wordt nu nog geloosd in de Eems.

Via de nieuwe leiding kan AkzoNobel het water gaan leveren aan Zeolyst, wat voor beide bedrijven voordelig is.

Thema's 2017 8 Offshore gas en wind

Thema's 2018 1 Waterketens 2 Energie-inkoop 3 Schoon gas en biomassa 4 Watertechnologie en innovatie 5 Stoom, warmte en CO2-neutraal produceren 6 Energietechnologie en -inkoop – Beurs Energie 2018 7 Stoom en ketelwaterbehandeling 8 Energie en waterinfra

38 UTILITIES nr. 6 - oktober 2017

SH.DSL Ethernet Extenders van Westermo; niet uniek, wel het beste uitgevoerd.

WESTERMO heeft een jarenlange geschiedenis in het ontwikkelen en fabriceren van betrouwbare SH.DSL Ethernet Extender oplossingen. Van unmanaged punt-punt verbindingen tot managed redundante ring oplossingen. Ontworpen voor gebruik in 24/7 productieomgevingen, waarbij uitval niet acceptabel is. Hoe weten we dit? Door de vele bedrijfskritische applicaties waar deze al worden toegepast. Niet uniek, wel het beste uitgevoerd.

Robust Industrial Data Communications - Made Easy

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl