Xx uti02 lr

UTILITIES NUMMER 02 - maart 2014 • VIJFTIENDE JAARGANG

LOSSE VERKOOPPRIJS d 18,50

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Gazprom Energy geeft gas in de zakelijke markt De teloorgang van warmtekrachtkoppeling Stookinstallaties onder druk www.utilities.nl

01_A_Cover.indd 1

ts

anufac

05-03-14 14:02

CAN YOUR REPUTATION BECOME OUR RESPONSIBILITY?

Vinçotte Nederland levert als onafhankelijke inspectie- en keuringsinstelling diensten aan op het gebied van veiligheid, kwaliteit en het milieu. Onze expertise omvat onder meer de controle van de integriteit van constructies, installaties, machines, apparaten en gebouwen en diensten rond arbeidsomstandigheden.

Bij Vinçotte Nederland werken meer dan 100 technische deskundigen. Naast de hoofdvestiging te Breda hebben we ook kantoren te Rotterdam, Terneuzen en Akersloot én logistieke steunpunten in het hele land. Vinçotte Nederland maakt deel uit van de internationale groep Vinçotte, die met zijn meer dan 2500 medewerkers een kenniscentrum vormt en wereldwijd in 16 landen vestigingen heeft.

Kunnen wij met onze expertise ook van úw reputatie onze verantwoordelijkheid maken? Neem een kijkje op onze website:

Safety, quality and environment

WWW.VINCOTTE.NL

YOUR REPUTATION IS MINE.

02_AIB.indd 1

04-03-14 11:15

i n h o u d

V E R D E R Nieuw gas vraagt om nieuwe assets

Thema: Gas

20

De aardgasproductie van het Groningenveld is aan banden gelegd. Gelukkig heeft de gebruiker steeds meer alternatieven voorhanden. Maar de productie, het transport en het gebruik van liquid natural gas (LNG), schaliegas en biogas vragen wel om andere assets en bijbehorend asset management.

11

De spark spread voor warmtekrachtkoppeling is momenteel zo laag dat veel eigenaren van wkk-installaties er geen heil meer in zien ze nog langer in bedrijf te houden. En hoewel wkk de CO2-uitstoot behoorlijk kan indammen, krijgt het in het SER Energieakkoord nauwelijks aandacht, laat staan subsidie. Wordt hiermee het einde van het wkktijdperk ingeleid?

Stookinstallaties onder druk 26

De emissies van bestaande stookinstallaties zijn per 1 april 2010 verder aangescherpt. Er is tot 1 januari 2017 een overgangstermijn ingesteld om de markt voldoende gelegenheid te geven om hier aan te voldoen. Verder verandert de samenstelling van het aardgas. Wat moet er allemaal gebeuren om installaties klaar te maken voor de overgang?

Marktplaats voor energie-efficiënte oplossingen geopend 32

Om de energie-intensieve industrie beter bewust te maken van wat er allemaal al mogelijk is om energie te besparen, is de Marktplaats EnergieEfficiency opgezet. Hier kunnen exposanten hun energiebesparende apparatuur en installaties aan potentiële afnemers demonstreren.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar Infostroom Trending news Wervelingen Technologie Product en oplossing Agenda In het volgende nummer

5 6 8 19 24 30 36 38

Interview

12

Gazprom Energy acteert al weer een tijd op de Nederlandse zakelijke energiemarkt.

Hoewel de activiteiten zich beperkten tot gaslevering voor het mkb, levert men inmiddels ook aan grotere klanten. Het bedrijf heeft niet veel te maken met de activiteiten van de Russische moeder, ‘behalve dan dat het wel handig is dat een vermogend bedrijf garant voor je staat’, zegt directeur Sytse van Heijst.

Onderzoek energieleveranciers is discutabel

37

Onlang heeft een coalitie van milieuorganisaties, de Consumentenbond en Verenging Eigen Huis een onderzoek gepresenteerd naar de duurzaamheid van energiebedrijven. Bovenaan eindigden enkele projectontwikkelaars van windenergie, gevolgd door Eneco. Essent eindigde onderaan.

Maar het onderzoek is op meerdere punten discutabel en draagt niet bij aan de transitie naar een schone en veilige energievoorziening.

UTILITIES 3 nr. 2 - maart 2014

03_C_inhoud.indd 3

05-03-14 14:11

3 – 5 June 2014 I Koelnmesse I Cologne I germany

PRELIMINARY EVENT GUIDE NOW AVAILABLE REGISTER BEFORE 16 MAY 2014 AND SAVE 10% WITH OUR EARLY BIRD RATES PoWer-gen europe and renewable energy World europe offers the largest and most comprehensive conference and exhibition for the european electricity and power technology sector.

over the 3 days the PoWer-gen europe and renewable energy World europe Conference includes:

PoWer-gen europe and renewable energy World europe comprise a comprehensive exhibition floor populated by the major players in the thermal power generation and renewable energy industries.

Tuesday 3 June 2014 – 09:30 – 11:00

The accompanying multi-track conference sets the agenda for strategic thinking and technical innovation in the sector, making it an unmissable event for the dedicated power industry professional. make it your business to be in Cologne and be part of navigating the power transition in 2014 with over 12,000 other industry professionals by registering to attend today.

JOINT OPENING KEYNOTE SESSION Speakers currently include: •

Matthias Hartung, Chief executive officer, rWe generation se & rWe Powerag, germany

•

Vesa Riihimaki, President, Power Plants & executive Vice President, Wärtsilä Corporation, Finland

JOINT PLENARY PANEL DISCUSSION Wednesday 4 June 2014 - 14:00 - 15:30 a high-class industry panel will discuss the latest topics surrounding the european energy Industry.

FOR FURTHER INFORMATION OR TO REGSITER FOR THESE EVENTS PLEASE VISIT: WWW.POWERGENEUROPE.COM OR WWW.RENEWABLEENERGYWORLD-EUROPE.COM owned and Produced by:

0314_PGE-REWE_AD.indd 1

04_pennwell.indd 1

Presented by:

supported by:

12/02/2014 09:02

04-03-14 09:38

Russische spierballen Na een bijna vlekkeloze propagandashow tijdens de Olympische Spelen in Sotchi weten de Russen opnieuw de aandacht op zich te vestigen. De situatie in de Krim zet alle verhoudingen weer op scherp en dus wordt van alle kanten spierballentaal gebruikt. Nu ben ik geen politiek analist, dus daar hou ik me ver van, maar een sanctiemiddel dat Rusland zou kunnen inzetten is het blokkeren van de aanvoer van aardgas naar Europa. Om even het geheugen op te frissen: het zou niet de eerste keer zijn dat de gasstroom naar Europa wordt afgesneden vanwege spanningen in de Oekraïne. In de winter van 2009 draaide de Oekraïense TSO Naftogas de gaskraan naar Europa dicht vanwege financiële conflicten met Gazprom.

Nu is de levering naar Europa uitgebreid met de North Stream-pijleiding, dus is het risico op een totale afsluiting van het Russische gas gedaald. De vraag is alleen of Rusland de gaslevering gaat inzetten als politiek pressiemiddel.

Richting Oekraïne lijkt dit namelijk al te gebeuren. De Russen zeggen de goedkope levering van aardgas aan de Oekraïne per direct te stoppen. Ook willen ze dat achterstallige rekeningen betaald worden.

Veel spierballentaal dus. Het is dan ook de vraag of Poetin en zijn Doema ook Europa onder druk gaan zetten. Ongeveer een derde van het Europese aardgas komt immers uit Rusland. Tot nog toe lijkt dat echter geen handige zet.

Er is immers een grote wederzijdse afhankelijkheid. Zo’n zeventig procent van de exportinkomsten van Rusland komt uit de aardgashandel. Een kat in het nauw maakt echter rare sprongen, dus niets is zeker. Gelukkig kon minister Dijsselbloem ons geruststellen: de Nederlandse gasvoorraden zitten dankzij de milde winter bomvol. De situatie zet wel weer de discussie van leveringszekerheid op scherp. Misschien dat we ons toch meer moeten gaan concentreren op andere leveranciers. Krijgen we dan toch schaliegas uit de VS? David.vanbaarle@industrielinqs.nl

COLOFON vijftiende jaargang nummer 2 - maart 2014 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer 020 3122 793 Industrielinqs pers en platform BV Postbus 12936 1100 AX Amsterdam T: 020 3122 088 F: 020 3122 080 redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle 020 3122 082 Wim Raaijen 020 3122 081 Eindredactie Elise Quaden 020 3122 084 Redactie Inge Janse 020 3122 796 Liesbeth Schipper 020 3122 088

Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Gabriele Köbbemann

Digitaal jaarabonnement (tablet) € 55,Digitaal 1 editie (tablet) € 5,99 De abonnementenadministratie wordt acts manuf verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min) F: 0251-31 04 05

daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

ABONNEMENTENLAND Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of Cover 0900-226 52 63 Gazprom € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Drukkerij Site: www.bladenbox.nl voor abonMediaCenter Rotterdam, Rotterdam neren of www.aboland.nl voor adreswijOPZEGGEN zigingen en opzeggingen. AbonnemenDit magazine hanteert de opzegregels Advertentie-acquisitie tenland is ook bereikbaar via Twitter. uit het verbintenissenrecht. Wij gaan Jetvertising BV Stuur uw tweet naar: er van uit dat u het blad ontvangt uit Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt @Aboland_klanten.

T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 uw abonnement steeds stilzwijgend www.jetvertising.nl Prijswijzigingen voorbehouden. met een jaar verlengd. Proef- en Arthur Middendorp: kennismakingsabonnementen worden arthur@jetvertising.nl © Industrielinqs pers en platform 2014 niet automatisch verlengd en stoppen Niets uit deze uitgave mag worden na het aantal aangegeven nummers.

Abonnementen (excl. 6% BTW) Opzeggen kan via www.aboland.nl, per gereproduceerd zonder toestemming Utilities verschijnt 8x per jaar. van de uitgever. post of per telefoon. De opzegtermijn Nederland/België € 130,50 per jaar is 8 weken voor het einde van uw Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar abonnementsperiode. Als opzegdatum ISSN: 1389-6385 Overig buitenland € 155,geldt de datum waarop uw opzegging Losse verkoopprijs € 18,50 door Abonnementenland is ontvangen.

Studenten € 38,50 Indien u hierom verzoekt, ontvangt u Proefabonnement 3 mnd € 27,00 een bevestiging van uw opzegging met Traffic Breg Schoen 020 3122 088

UTILITIES 5 nr. 2 - maart 2014

05_B_commentaar.indd 5

05-03-14 14:55

infostroom Delta in de etalage Het FD meldde onlangs dat multi utilitybedrijf Delta zakenbank Morgan Stanley heeft ingehuurd om de mogelijkheden tot verkoop van het bedrijf of een fusie te onderzoeken. Delta is een van de laatste bedrijven die zijn energieopwekking en transport niet heeft gescheiden. Daarnaast levert het bedrijf ook nog water, kabeldiensten en internet.

Delta is samen met Essent eigenaar van kerncentrale Borssele. Het is de vraag of de centrale in buitenlandse handen valt, aangezien ook RWE een deel van zijn belang in EPZ moest inleveren toen het Essent overnam.

In 2006 sloot de regering nog een overeenkomst met Essent en Delta waardoor de centrale tot 2033 mag openblijven. Voorwaarde daarbij was wel dat een fonds werd opgericht voor duurzame energie. Nu blijken juist de duurzame investeringen zwaar te drukken op de winst van het bedrijf.

Stedin investeert in infrastructuur Stedin investeert dit jaar vijfhonderd miljoen euro aan het verbeteren, aanleggen en vervangen van energienetten. Zo maakt de netbeheerder het terugleveren van energie door consumenten en bedrijven mogelijk. Ook het stoomnet in de Rotterdamse haven valt onder het investeringsbedrag.

De netwerkbeheerder van de provincies Zuid-Holland, Utrecht en delen van de regio’s Noordoost Friesland, Kennemerland en Weert investeert het bedrag in gas- en elektriciteitsnetten. Het aanbieden van digitale, op afstand uitleesbare energiemeters bij huishoudens betekent een nieuwe investering voor Stedin. De komende jaren krijgt het merendeel van de Nederlanders deze slimme meter. In

2014 startte Stedin met het grootschalig aanbieden hiervan bij bijna 40.000 klanten in de gehele Hoeksche Waard.

Steeds meer klanten wekken zelf energie op, willen het overschot terugleveren aan het net of gebruikmaken van andere duurzame toepassingen. Stedin past haar netten hier op aan. Via deze zogenoemde slimme netten besparen consumenten en bedrijven energie.

Voor de grote projecten zet Stedin in 2014 ongeveer 380 miljoen euro in.

Daarnaast wordt 125 miljoen euro gebruikt voor regulier onderhoud. De keuze voor deze projecten is gemaakt in nauwe samenwerking met de meer dan honderd gemeenten in het verzorgingsgebied.

Doelstelling CO2-reductie in gedrang De tijdelijke aanpassingen van het Emissions Trading Scheme (ETS) die de Europese Commissie heeft aangekondigd, zijn volgens ABN AMRO niet voldoende om op lange termijn een beperking van de CO2-uitstoot te realiseren. Met de huidige maatregelen blijft de CO2-prijs te laag om uitstootbeperkende maatregelen financieel aantrekkelijk te maken.

De Europese commissie introduceerde op 30 januari een plan om het enorme overschot van ruim twee miljard emissierechten tussen 2014 en 2016 tijdelijk te verlagen met 900 miljoen. Van de resterende 1,1 miljard ligt naar schatting 1 miljard bij energiebedrijven op de plank. Dit nieuwe plan heeft als doel schaarste te creĂŤren, waardoor de marktprijzen van CO2-emissierechten zullen stijgen. Op 6 februari stemde de Europese Commissie voor een verlaging van het totaal aantal emissierechten in omloop met 400 miljoen rechten in 2014.

6 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

06_7_D_infostroom.indd 6

Kijk voor meer nieuwsberichten op www.utilities.nl

05-03-14 15:07

Een vijfde duurzame energie uit Noorden Duurzame energie in het Noorden zit stevig in de lift. In 2012 is ruim een vijfde van de Nederlandse duurzame energie opgewekt in Drenthe, Friesland, Groningen en NoordHolland Noord. De regionale productie is daarbij met meer dan 10 procent gegroeid. Ruim twee keer zo hard als landelijk. Hiermee kwam 8,4 procent van het noordelijke energiegebruik uit duurzame bronnen in de regio, terwijl het landelijk gemiddelde op 4,5 procent bleef steken. Dat en meer blijkt uit de jaarlijkse Energiemonitor, die de drie noordelijke provincies en Energy Valley onlangs presenteerden.

Het aantal banen in de NoordNederlandse energiesector is in 2012

licht gedaald (-1 procent). De daling zit vooral bij installateurs en onderhoudsbedrijven. Het aantal vestigingen is wel gestegen. In totaal zijn er ruim zestig midden- en kleinbedrijven bijgekomen. Met bijna 32.500 directe, voltijdsbanen blijft de energiesector een belangrijke werkgever in de regio. Ruim een kwart van deze banen zit in de duurzame energie.

Op basis van bestaande en geplande projecten wordt ook komende jaren fors geïnvesteerd in duurzame energie en energiebesparing in NoordNederland. Vooral op het vlak van wind- en bio-energie. Dit zal naar verwachting voor verdere groei in het aantal bedrijven en banen zorgen.

Energiemark laat zich niet door marktwerking regelen Uit onderzoek van KPMG en DNV GL blijkt dat slechts veertien procent van de energieprofessionals van mening is dat de liberalisering van de energiemarkt voor wat betreft de consumentenmarkt de afgelopen tien jaar succesvol is gebleken. Europese landen zullen meer moeten samenwerken om de energiemarkt te herstellen.

‘De Europese energiemarkt laat zich niet door marktwerking regelen. Het gebrek aan uniformiteit tussen de verschillende landen in Europa voorkomt op dit moment een succesvolle liberalisering. Zo verschilt het beleid in de Europese landen aanzienlijk en zijn er grote verschillen in wet- en regelgeving, in de subsidiëring en in de duurzaamheiddoelstellingen die de landen zichzelf opleggen. En het is niet de verwachting dat er de komende jaren uniformering zal ontstaan in het energie- en subsidiebeleid in de Europese landen’, zegt Hans Donkers, partner bij KPMG en gespecialiseerd in de energiemarkt.

Uit onderzoek dat KPMG en DNV GL, het voormalige KEMA, jaarlijks verrichten onder energieprofessionals in Nederland blijkt dat slechts veertien procent van mening is dat de liberalisering van de energiemarkt voor wat betreft de consumentenmarkt de afgelopen tien jaar succesvol is gebleken.

Meer overnames in energiesector De markt voor fusies en overnames in de energiesector zal in 2014 aantrekken, ook in Europa en Nederland. Dat voorspelt PwC in haar rapport ‘Power and Renewables Deals’.

Investeerders zijn wereldwijd vooral geïnteresseerd in duurzame energieopwek en in netwerken voor transport van stroom en gas. De aandacht gaat

daarbij uit naar opkomende markten en utilities met langlopende contracten en voorspelbare kasstromen. Daarnaast zal de druk op Europese en Nederlandse energieleveranciers leiden tot meer transacties. De druk op hun verdienmodellen is met name ontstaan door overvloedig beschikbare gesubsidieerde groene stroom uit Duitsland.

Shell krijgt steun van de Britse overheid voor het Peterhead Carbon Capture and Storage (CCS)-project. Doel van het project is om tien miljoen ton CO2 af te vangen gedurende tien jaar.

Shell is leider van het project en werkt samen met SSE, de eigenaars van de Peterhead gascentrale in Aberdeenshire (Scottish and Southern Energy).

Als het project doorgaat, zal het de eerste toepassing van CCS-technologie op industriële schaal zijn bij een elektriciteitscentrale op aardgas.

Shell werkt het komende en volgende jaar aan de front-end engineering en design. Daarna zal een investeringsbeslissing worden genomen waarna het vergunningentraject nog moet worden doorlopen.

Bij Sif Group in Roermond wordt op dit moment gewerkt aan de productie van de 43 stalen funderingspalen voor windpark Eneco Luchterduinen. De palen zijn zeventig meter lang, met een gewicht van 525 ton en een diameter van vijf meter. Zodra klaar, worden ze 23 kilometer uit de kust van Noordwijk en Zandvoort in de zeebodem geheid, waarna de windmolens er rechtstreeks op worden gemonteerd.

Gashandelaren die gebruikmaken van de seizoensopslag van Taqa in Bergermeer kunnen vanaf nu hun opgeslagen voorraad verpanden voor een lening bij een drietal banken. Gashandelaar Taqa heeft overeenstemming bereikt met de banken BNP Paribas, Citi en Rabobank voor samenwerking.

Klanten van de Bergermeergasopslag kunnen hun opgeslagen gasvoorraad gebruiken als onderpand voor een lening. De klanten krijgen ook de mogelijkheid het gas aan de banken te verkopen en terug te kopen tot het wordt verhandeld.

BAM heeft opdracht gekregen van het Belgische drinkwaterbedrijf CILE voor de bouw van een drinkwaterzuiveringsstation bij Luik. Daarmee is 26 miljoen euro gemoeid. Het project wordt naar verwachting in het najaar van 2015 afgerond.

UTILITIES 7 nr. 2 - maart 2014

06_7_D_infostroom.indd 7

05-03-14 14:02

Trending news op www.utilities.nl

1

Contractors Shell en NAM concurreren niet op veiligheid Dinsdag 18 februari

‘Ik vertel geen moeilijk verhaal, het is vooral een leuk verhaal.’ Daarmee begint Sietse Wijnstra zijn lezing op Profion Maintenance Linqs. De voorzitter van de Contractor Alliance for Safety On Shell operations (CASOS) houdt de dingen graag simpel. Veiligheid is heus niet zo ingewikkeld. Als je maar vanuit de praktijk samen naar oplossingen zoekt. Enig jatwerk is daarbij zeker geoorloofd. Noodzakelijk zelfs!

HITMA Process Contractors Shell en NAM concurreren niet op veiligheid: goed zo! @industrienieuws

2

Plant One opent Marktplaats voor energie-efficiënte oplossingen Donderdag 13 februari Onlangs hebben Karin Husmann, directeur van de proeffabriek Plant One, en Alexandra van Huffelen, Rotterdams wethouder duurzaamheid, de Marktplaats Energie-Efficiency geopend in het Botlek-gebied.

Industriële bedrijven kunnen hier energie-efficiënte oplossingen van toeleveranciers bekijken en bespreken. De bedoeling is dat de energie-intensieve industrie zich zo beter bewust wordt van wat er mogelijk is.

Marco Kirsenstein Marktplaats plant one geopend door wethouder trekt vele bezoekers; mkb bedrijven

3

Zware industrie Zuidwest-Nederland vs de wereld Dinsdag 11 februari

De chemiebedrijven Dow Benelux, ICL-IP Terneuzen, Sabic Bergen op Zoom, Yara Sluiskil en Arkema Vlissingen gaan samen met zeven andere energie- en grondstofintensieve bedrijven uit de Zuidwestelijke deltaregio samenwerken. Hun doel: de internationale concurrentie beter het hoofd bieden. Zij willen dat onder meer doen door rest- en afvalstromen uit te wisselen.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

8 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

08_9_E_topics.indd 8

05-03-14 14:01

4

Dow Chemical hekelt export LNG uit Verenigde Staten Woensdag 12 februari

Dow Chemical ziet met lede ogen aan hoe de Amerikaanse overheid steeds vaker toestaat dat vloeibaar gas, LNG, de VS verlaat richting landen als Japan, India en Engeland.

De Ingenieur Vervolg schaliegas VS: export naar EU (LNG) komt er aan. Felste tegenstander- Dow Chemical, aldus FinTimes

7

Overheid maakt actieplan Groningse chemie Woensdag 5 februari

Minister Kamp (Economische Zaken) heeft zijn plannen gepresenteerd om het chemiecluster in Delfzijl te versterken. Want, zo schrijft hij: ‘De chemische industrie is belangrijk voor Groningen. De sector zorgt daar voor banen en inkomsten.’ En dus is het tijd voor actie.

‘Samen met de regio maken we plannen om de chemische sector te versterken zodat Groningen ook in de toekomst economisch kansrijk blijft.’ _Petrochem_ Ook @VNONCW, @mkbnl en @caskonig (ESD-SIC) zijn blij met het steunpakket van @MinisterKamp voor chemie in Groningen

5

Ineos krijgt in 2015 Amerikaans schaliegas Maandag 17 februari

Ineos krijgt vanaf 2015 schaliegas uit de Verenigde Staten geleverd. Het Britse chemiebedrijf ontvangt hiermee als eerste in Europa Amerikaans schaliegas. Ineos wil dit ethaan gebruiken voor zijn Rafneskraker in het Noorse Stathelle, en doet bovendien onderzoek naar de mogelijkheden om een soortgelijke ethaanterminal te bouwen voor zijn G4- & KG-krakers in het Britse Grangemouth.

8

Air Products levert LNGinstallaties Yamal Woensdag 29 januari

Air Products heeft een overeenkomst getekend voor de levering en bouw van LNG-installaties voor het Yamal LNG-project. De fabriek, die nog in aanbouw is op het Yamal-schiereiland, wordt de grootste LNG productieen exportfaciliteit van Rusland.

Reporter_wimraaijen Links of rechtsom..... @_Petrochem_

6

9 Nieuw samenwerkingsverband maakt industrie ‘fit for the future’ Vrijdag 14 februari

FME, het ministerie van Economische Zaken, TNO, VNONCW en de nieuwe Kamer van Koophandel hebben samen met bedrijven een initiatief genomen om de industrie ‘fit for the future’ te maken. Dat gebeurt met een verkenning naar de internationale en technologische ict-ontwikkelingen.

Bastiaan de Roo ‘Dutch Industry fit for the future’?

Verkenning naar toekomst industrie NL #FME #EZ #TNO #VNO #KVK

Aardbeving nabij Leermens

Donderdag 13 februari

In de vroege ochtend van 13 februari heeft om 03.13 uur een aardbeving plaatsgevonden nabij Leermens.

Het KNMI stelde de kracht van de beving vast op 3,0 op de schaal van Richter. De beving houdt verband met de gaswinning uit Groningen-gasveld.

Mariska Sloot Het houdt niet op, NIET VANZELF …

zetten deur op kier 10 VS voor Europese olie-export Woensdag 5 februari

Voor het eerst in jaren exporteren de Verenigde Staten ruwe olie naar Europa. Volgens de VS gaat het alleen om olie die de VS niet zelf geproduceerd hebben.

UTILITIES 9 nr. 2 - maart 2014

08_9_E_topics.indd 9

05-03-14 14:01

Tijdelijk of semi permanent behoefte aan extra warmte en/of energie?

Uw bron van informatie bij het kopen of huren van ketelinstallaties voor stoom, warm en heet water.

Verhuur

• warmwaterketels tot 8 MW • heetwaterketels tot 12 MW • automatische expansie-inrichtingen • stoomketelunits tot 28 barg van 400 kg/hr tot 16.000 kg/st • ontgassers, voedingswatertanks, ontharders • olietanks 3, 5, 10 en 20m3 • in container, buitenopstelling of romneyloodsen

Services

• 24 uurs storingsdienst • leidingwerkmontage • onderhoud • engineering

Milieuzorg

• Low-NOx installaties • geluidsbesparende omhuizingen • CE normering

www.ecotilburg.com Postbus 899, 5000 AW Tilburg - Hectorstraat 23, 5047 RE Tilburg - Tel: 013 5839440 - Fax: 013 5358315 - E-mail: info@ecotilburg.com

Utilities.nl

geeft nog meer waarde voor uw geld Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

www.utilities.nl

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor 10_abo_eco.indd 1 _adv_A5liggend_www_uilities.indd 43

04-03-14 09:46 09:48 04-03-14

GAS

UTILITIES 11 nr. 2 - maart 2014

11_H_katern_gas_cover.indd 11

05-03-14 14:00

Interview Gazprom Energy acteert al weer twee en een

half jaar op de Nederlandse zakelijke energiemarkt.

Hoewel de activiteiten zich in het begin beperkten tot gaslevering voor het mkb, levert men inmiddels ook aan grootzakelijke klanten. Het energiehandelsbedrijf heeft op zich weinig te maken met de activiteiten van de grote Russische moeder, ‘behalve dan dat het wel handig is dat een vermogend bedrijf garant voor je staat’, zegt directeur Sytse van Heijst.

Tekst: David van Baarle Beeld: Gazprom

Gazprom Energy geeft gas in de zakelijke markt Gazprom wordt vaak beschreven in superlatieven: het is niet alleen het grootste bedrijf van Rusland, maar ook het grootste aardgasbedrijf ter wereld.

Om nog maar even door te gaan: het bedrijf heeft zeventien procent van de wereldaardgasreserve in handen en dan hebben de Russen ook nog eens het langste leidingwerk voor aardgas.

Het contrast met het kantoor van Gazprom Energy in ’s-Hertogenbosch kan dan ook niet groter zijn. Het handelskantoortje aan het stadion van FC Den Bosch biedt maar net genoeg ruimte aan de 23 werknemers die het bedrijf inmiddels heeft. De dozen staan dan ook in de gang. Klaar om te verhuizen naar een groter onderkomen.

Gazprom Energy-directeur Sytse van Heijst: ‘We hebben geen geheimen voor onze klanten en zouden ze het liefste online inzage willen geven in hun verbruik en de prijsopbouw van hun product.’

12 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

12_13_14_L_interview.indd 12

En dan te bedenken dat Sytse van Heijst nog maar tweeënhalf jaar geleden samen met een compagnon aan het avontuur begon. ‘Hiervoor werkte ik bij Essent’, zegt Van Heijst. ‘Maar toen dat werd overgenomen door RWE, voelde ik me er niet meer zo thuis. Bij zo’n groot energiebedrijf liggen de belangen niet meer alleen bij het zo goed mogelijk bedienen van klanten. Gazprom Energy bood de mogelijkheid om een klantenbestand op te bouwen met een vrij eenvoudig product: aardgas voor maximaal drie jaar vast, gekoppeld aan de TTF-prijzen of flexibel tegen gemiddelde maandprijzen van de APX Endex-beurs. We beperkten ons daarbij alleen tot de zakelijke markt en wel tot de G2Cgrens met een jaarverbruik van minder dan 170.000 kubieke meter. Veel van onze klanten waren franchiseketens met meerdere vestigingen die niet al te veel wilden nadenken over hun gascontract en gas wilden tegen een concurrerende prijs. Een jaar later zijn we daar ook elektriciteit bij gaan aanbieden omdat het mkb nu eenmaal gewend is om gas en elektriciteit bij dezelfde leverancier af te nemen. En sinds 1 januari 2014 kunnen we ook de GXX-markt, met een jaarverbruik van meer dan 170.000 tot een miljoen kuub, beleveren.’

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

05-03-14 14:00

Gazprom Energy krijgt wel de financiële ondersteuning van een groot moederbedrijf met een grote eigen gasvoorraad, maar het is tevens klein genoeg om klanten een juiste rekening te kunnen sturen.

Grote moeder De groei zit er dus in en de expansieplannen die Gazprom Energy onlangs naar buiten bracht, liegen er dan ook niet om. De ambitie is om de komende jaren zo’n vijftien procent van de Nederlandse markt te winnen. ‘Dat kan niet anders dan door marktaandeel van andere partijen af te snoepen’, zegt

Gazprom valt daar ook onder. Het voordeel van Gazprom Energy is dat we wel de financiële ondersteuning hebben van een grote moeder met een grote eigen gasvoorraad, maar dat we tevens klein genoeg zijn om onze klanten een juiste rekening te kunnen sturen. Want dat is toch waar de grote leveranciers het tot nog toe

Gazprom wordt vaak beschreven in superlatieven: het is niet alleen het grootste bedrijf van Rusland, maar ook het grootste aardgasbedrijf ter wereld.

Van Heijst. ‘De energiemarkt is een verdringingsmarkt en je ziet inmiddels een consolidatieslag waarbij steeds meer partijen verdwijnen. Dat gebeurde natuurlijk al toen RWE Essent overnam en Vattenfall Nuon onder zijn vleugels nam. Inmiddels is de energiemarkt in handen van de multinationals en eerlijk is eerlijk:

hebben laten liggen: de facturatie van veel partijen laat nog te wensen over.’

Gazprom Energy werd dan ook even genoemd als partij die het klantenbestand van Dong Energy zou kunnen overnemen. ‘We hebben het zeker overwogen, maar we willen zoiets alleen doen als we zeker weten dat we het ook aankunnen. En ik denk

dat onze organisatie daar nu nog niet klaar voor is. Klanten binnenhalen is een ding, maar ze houden vinden we belangrijker. Service is in de mkbmarkt een voorwaarde om klanten te houden. De grootste uitdaging is dan ook niet zozeer de handelskant, maar juist de technische kant, het meten en factureren. Onze klanten zoals bijvoorbeeld zorginstellingen hebben multi site-contracten, wat uiteindelijk allemaal maatwerk is. Die willen geen gezeur met rekeningen die niet kloppen en naheffingen op rekeningen.’

Om diezelfde reden, houdt Gazprom Energy zich vooralsnog ver van groene stroom of groen gas. ‘Eerlijk gezegd vind ik de groene hype ontransparant’, zegt Van Heijst. ‘Het grootste deel van de groene stroom die de Nederlandse huishoudens gebruiken, komt gewoon van kolencentrales of kerncentrales.

Veel leveranciers vergroenen hun producten door certificaten te kopen, maar voegen dus geen extra duurzame UTILITIES 13 nr. 2 - maart 2014

12_13_14_L_interview.indd 13

05-03-14 14:00

opwekcapaciteit toe. Misschien nog wel treuriger is dat aardgas een duurzaam alternatief is voor kolenenergie, maar door de lage kolenprijs zijn bijna alle gascentrales teruggedraaid of zelfs stilgezet. Ook wkk-installaties worden, op die van een paar tuinders na, niet meer gebruikt. Wat dat betreft is het emissiehandelssysteem weinig succesvol gebleken. Wij beperken ons dan ook voorlopig tot gas en elektriciteit en zijn eerlijk over de herkomst ervan.’

Handelsrelatie De bemoeienissen met de Europese gasmarkt laat Van Heijst aan het moederbedrijf over. ‘Toen in 1999 de Balgzand

bank, die zijn klanten eerst krediet verschaft in de vorm van aardgas en ze dan na een bepaalde periode pas een rekening stuurt. Het helpt als daar een grote partij achter zit.’

Van Heijst volgt de activiteiten van Gazprom wel met belangstelling. ‘De aanwezigheid van Gazprom wordt ook in Nederland merkbaar’, zegt hij.

‘Zo levert Gazprom het kussengas van de gasopslag in Bergermeer van Taqa. Daarmee heeft ze zich direct een positie op de Nederlandse markt verworven. Met de North Streamverbinding komt het Russische gas via Duitsland richting ons land en inmiddels is duidelijk dat de South

‘Eerlijk gezegd vind ik de groene hype ontransparant.’

Bacton Pijpleiding in gebruik werd genomen, nam Gazprom hier ook een belang in en verwierf ze zich een plek op de Britse retailmarkt. Hier begonnen in 2006 de activiteiten van Gazprom Energy en wij rapporteren dan ook aan ons hoofdkantoor in Manchester. Sterker nog: ik ben nog nooit in Rusland geweest. Dat neemt niet weg dat we wel profiteren van de draagkracht van het grote moederbedrijf. Uiteindelijk heeft een gashandelaar overeenkomsten met een

Stream-gasverbinding ook zal worden gebouwd. Of we willen of niet, nu al is dertig procent van het gas dat in Nederland wordt verhandeld van Russische afkomst.

Het belang van de aanwezigheid van Russisch gas wordt dus alleen maar groter, nu het Nederlandse gas opraakt. Ik geloof echter nooit dat ze dit als politiek machtsmiddel willen gaan inzetten. Uiteindelijk verdient Rusland gewoon geld met de gashandel.

Natuurlijk exporteert Gazprom ook

gas naar bijvoorbeeld Japan en China en heeft ze dus een keuze. Maar Rusland is zeer gehecht aan zijn handelsrelatie met Europa in het algemeen en met Nederland in het bijzonder. Nederland leidt bijvoorbeeld veel Russen op in de gastechnologie of –handel.’

App Intussen gaat Gazprom Energy in Nederland gestaag door. ‘We willen groeien, maar alleen als we kunnen waarmaken wat we beloven’, besluit Van Heijst. ‘We krijgen straks een groter kantoor en dus letterlijk ruimte om te groeien. Ik denk dat de uitgebreide en heldere informatievoorziening onze grootste troef is om die groei mogelijk te maken. Ik heb niet voor niets zes ict’ers in dienst.

Zo doen we als een van de weinige partijen alles digitaal. We sturen geen enkele brief per post en ontvangen de meterstanden ook digitaal. We hebben geen geheimen voor onze klanten en zouden ze het liefste online inzage willen geven in hun verbruik en de prijsopbouw van hun product. Mijn ideaal is dan ook om een app te leveren die dit soort informatie eenvoudig weergeeft en die klanten de mogelijkheid geeft om zo nodig bij te sturen. Zo kunnen ze besparen op hun energieverbruik en hopen wij dat ze nadat het contract is afgelopen opnieuw voor ons kiezen.’ n

14 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

12_13_14_L_interview.indd 14

05-03-14 14:00

GAS De spark spread voor warmtekrachtkoppeling

is momenteel zo laag dat veel eigenaren van wkkinstallaties er geen heil meer in zien ze nog langer in bedrijf te houden. En hoewel wkk de CO2uitstoot behoorlijk kan indammen, krijgt het in het SER Energieakkoord nauwelijks aandacht, laat staan subsidie.Wordt hiermee het einde van het wkk-tijdperk ingeleid?

Tekst: David van Baarle Beeld: Van Beek en Verwarminginfo

De teloorgang van warmtekrachtkoppeling

Wkk krijgt in het SER Energieakkoord weinig aandacht. Betekent dit het einde voor de wkk?

Even nut- en noodzaak van warmtekrachtkoppeling in een notendop.

Met name de chemische en petrochemische industrie maakt veel gebruik van stoom in zijn processen omdat dit nu eenmaal de veiligste manier is om chemische producten te verwarmen. Door de stoom eerst door een turbine te leiden, wekt de installatie dan ook nog stroom op. Het lijkt dan ook een no brainer om wkk altijd toe te passen. Maar aanschaf, beheer en onderhoud van een wkk kosten uiter-

aard meer dan van een eenvoudige stoomketel. Die extra kosten moeten dan ook worden gecompenseerd door de inkomsten van de verkoop van stroom. Dit verschil wordt ook wel de spark spread genoemd. Omdat de som doorgaans niet ten gunste van wkk uitviel, terwijl de milieuopbrengsten evident waren, werd er subsidie verleend op de aanschaf van wkk-installaties.

Inmiddels zijn die subsidies verdwenen en bovendien is de stroomprijs dermate laag dat het niet meer rendabel

is de installaties in bedrijf te houden, laat staan te vervangen.

De glastuinbouw zit overigens met hetzelfde probleem. De glastuinbouwers hebben warmte en CO2 nodig en door een wkk in te zetten kwam daar ook nog eens een nieuwe inkomstenbron bij: de verkoop van stroom. Dat ging jaren goed en in de hoogtijdagen verdienden tuinders bijna meer geld aan energiehandel dan aan hun planten of bloemen.

Die gouden tijden zijn inmiddels UTILITIES 15 nr. 2 - maart 2014

15_16_17_N_katern_gas_artikel.indd 15

05-03-14 13:59

voorbij. Nadat de Amerikanen flink inzetten op de productie en gebruik van in het eigen land gewonnen schaliegas, daalde de prijs voor steenkool enorm. De gasprijs is in Europa, om welke reden dan ook, juist zeer hoog.

Daardoor is het goedkoper om terug te vallen op een eenvoudige stoomketel voor stoom en stroom in te kopen op de markt.

Daarmee ontstaat de ongewenste situatie dat de meest vervuilende kolencentrales volop draaien terwijl

De gasprijs is momenteel zo hoog en de elektriciteitsprijs zo laag, dat de gasgestookte energiecentrales en wkk-installaties gemiddeld over de dag niet renderen. ‘Verschillende gascentrales staan daarom stil en de wkk-installaties draaien marginaal’, zegt Jaap Oldenziel, algemeen directeur van Eurogen, een joint venture van Air Liquide, Huntsman, LyondellBasell en Eneco. Eurogen heeft aan één van de waterstoffabrieken van Air Liquide een warmtekrachtcentrale gekoppeld, die

CO2-toename Wkk’s zijn eco-

met acht miljoen ton per jaar toenemen. Je kunt dat vergelijken met het opheffen van achttien grote windmolenparken. Maar waarom zouden we het zover laten komen? Het verminderen van de CO2-uitstoot is met behulp van wkk-installaties vier keer zo goedkoop als met windmolens op zee en de helft goedkoper als met windmolens op het land. Met wkk’s kun je de CO2-uitstoot dus op de korte termijn snel en goedkoop omlaag brengen.’

Oldenziel heeft een conservatieve berekening gemaakt van de gevolgen van het stilleggen van de warmtekrachtcentrale van Eurogen. Deze centrale levert nu 102 ton stoom van 77 bar per uur en heeft een elektrisch vermogen van 37 megawatt. Het eerste alternatief is om de stoom met een efficiënte gasgestookte ketel te produceren en de elektriciteit af te nemen van een efficiënte gascentrale. Dat kost vijftien procent meer gas en levert vijftien procent extra uitstoot aan CO2 op.

Het tweede alternatief is om de stoom eveneens met een gasgestookte ketel te maken, maar elektriciteit goedkoop te betrekken van een kolengestookte energiecentrale.

In dat geval neemt de CO2-emissie met zestig procent toe. ‘Je kan dit soort sommen wel op verschillende manieren maken. Ik ben uitgegaan van de meest efficiënte kolencentrale en neem het energie-efficiëntievoordeel van de wkk mee naar de stoomkant.

Zodoende kom ik op een wat lagere stijging van de CO2-uitstoot uit’, verklaart Oldenziel.

nomisch steeds minder rendabel en zullen verdwijnen als er niets gebeurt, stelt Hans van ’t Noordende, coördinator van Deltalinqs Energy Forum. ‘Als bedrijven de wkk’s gewoon onderhouden, gaan ze net als fabrieken nog jaren mee.

Vervangingsinvesteringen zijn niet nodig. Ze hikken vooral aan tegen het kostbare groot onderhoud van de gasturbines van wkk’s, dat eens in de zes jaar terugkeert.’

‘Zonder wijziging van het energiebeleid zal het wkk-park binnen enkele jaren halveren’, meent Kees den Blanken, directeur en voorzitter van Cogen Nederland. ‘De CO2-uitstoot zal dan

Piekscheerder Het voordeel van wkk’s is dat ze flexibel kunnen worden ingezet en zo de onbalans in het net kunnen helpen voorkomen wanneer zon en wind op sommige momenten te weinig energie leveren. Kolenvermogen is veel minder goed in staat om die fluctuaties op te vangen. Groene stroom heeft wkk dus hard nodig. Van ’t Noordende: ‘Momenteel doet een aantal bedrijven in de Rijnmond mee aan het project ‘Slim met stroom’ van Deltalinqs. Het gaat om zowel eigenaren als gebruikers van wkk’s en ook om elektriciteitsproducenten en netbeheerders.

Het lijkt een no brainer om wkk altijd toe te passen.

Maar aanschaf, beheer en onderhoud van een wkk kosten uiteraard meer dan van een eenvoudige stoomketel.

efficiënte en milieuvriendelijkere alternatieven stilstaan. Het instrument dat dit een halt toe zou moeten roepen, emissiehandel, werkt tot nog toe niet naar behoren. Het viel een aantal vertegenwoordigers van de industrie dan ook tegen dat in het SER Energieakkoord geen extra stimuleringsmaatregelen werden genoemd om warmtekrachtkoppeling weer aantrekkelijk te maken. Hoewel de deur nog op een kier staat via een aantal andere stimuleringsmaatregelen, wordt vooral in gezet op windenergie en biomassa.

Gasprijs In Nederland draaien zo’n 4.500 warmtekrachtinstallaties in de industrie en tuinbouw en bij stadsverwarmingsbedrijven. Ze wekten in 2010 ongeveer de helft van de in Nederland gebruikte elektriciteit op en leverden daarnaast warmte voor processtoom en voor ruimteverwarming van kassen en gebouwen. Doordat de restwarmte bij het opwekken van elektriciteit niet door de schoorsteen verdwijnt, besparen deze installaties jaarlijks 150 petajoule aan fossiele energie. Dit komt overeen met wat 36 grote windmolenparken op zee aan fossiele energie besparen. De wkk’s verklaren ook het succes waarmee de procesindustrie zijn energie-efficiency in de afgelopen twintig jaar flink heeft kunnen verhogen.

LyondellBasell en Huntsman voorziet van stoom van tachtig en twintig bar.

Het overschot aan elektriciteit levert Eurogen aan Eneco. De hogere gasprijs komt voor rekening van de klanten van Eurogen, die daar uiteraard niet blij mee zijn. Voor de contracten in 2015 aflopen, zullen de partners beslissen of ze willen doorgaan met wkk. Ze kunnen ook overgaan op gescheiden inname van gas en elektriciteit van de landelijke netten, en de stoom weer met een gasgestookte ketel opwekken.

Zoals het er nu naar uitziet, blijft de gasprijs de komende jaren hoog en de elektriciteitsprijs laag.

16 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

15_16_17_N_katern_gas_artikel.indd 16

05-03-14 13:59

We voeren simulaties uit om te kijken hoe wkk’s nog beter kunnen bijdragen aan het in balans houden van de stroomvoorziening. Ook willen we weten in hoeverre een wkk helpt een stroomstoring te voorkomen of garandeert dat zich geen stroomstoringen voordoen, en wat de economische waarde daarvan is.’

Als meerdere bedrijven hun wkkinstallatie stilzetten en stroom van het openbare net afnemen, moet er veel meer stroom van centrales via het hoogspannings- en distributienet naar de bedrijven worden getransporteerd, merkt Den Blanken op. ‘Als Tennet en Stedin flink in het verhogen van de capaciteit van hun netten moeten investeren, leidt dat tot hogere netwerkkosten.’

‘Rotterdam heeft al een paar keer een grote elektriciteitsstoring gehad’, vervolgt Oldenziel. Hij maakt zich vooral zorgen over het lokale distributienet van Stedin, dat stamt uit de jaren zestig en zeventig. ‘Dat is niet ingericht om alle elektriciteit van buiten naar binnen te brengen. De afgelopen decennia is de industrie flink gegroeid zonder dat Stedin en Tennet daar veel van merkten, omdat veel bedrijven hun eigen elektriciteit opwekken.

Maar dat verandert drastisch als bedrijven zich één voor één aanmelden voor de afname van elektriciteit van het openbare net.’

Kleur bekennen Wat kan minister Kamp van Economische Zaken doen om de energievoorzie-

de wkk’s in stand te houden, omdat ze voor het beperken van de CO2uitstoot heel effectief zijn en bovendien fluctuaties in zonne- en windenergie flexibel kunnen opvangen.

Hiermee blijft de leverbetrouwbaarheid van elektriciteit bij een groeiend aandeel van zonne- en windenergie gegarandeerd.

Verder moet de regering kleur bekennen voor wat betreft het milieu en klimaat. Het wegvallen van wkk’s als gevolg van goedkope kolenstroom is onder de huidige marktomstandigheden economisch gezien niet zo’n probleem (stroomstoringen buiten

Belangrijk is te helpen de wkk’s in stand te houden, omdat ze voor het beperken van de CO2-uitstoot heel effectief zijn en bovendien fluctuaties in zonne- en windenergie flexibel kunnen opvangen. ning in goede banen te leiden en de doelen voor CO2-emissiereductie te halen? Volgens Van ’t Noordende, Den Blanken en Oldenziel moet de overheid in elk geval meedenken over het opvangen van fluctuaties in de elektriciteitsproductie als gevolg van een hogere inzet van windmolens en zonnepanelen. Belangrijk is te helpen

beschouwing gelaten), maar wel uit oogpunt van klimaatbeleid. Zodra overigens de CO2-prijs weer flink stijgt, zal de wkk-stroom bij een bepaald punt weer goedkoper zijn dan kolenstroom. Reden genoeg om de wkkcentrales niet teloor te laten gaan.

Voor de hand ligt om op de korte termijn de SDE+-regeling zo aan te

passen, dat wkk-eigenaren met installaties op aardgas er weer gebruik van kunnen maken, net als voor 2010. Nu geldt de regeling alleen voor duurzame energieopwekking uit hernieuwbare bronnen, waarbij producenten van groene stroom van de overheid maximaal vijftien eurocent per kilowattuur krijgen en producenten van duurzame warmte 41,7 euro per gigajoule.

Den Blanken: ‘Het besparen van finale energie in de gebouwde omgeving verdient zichzelf terug. Als dit in Nederland doorzet, hoeft straks minder duurzame energie te worden opgewekt om de CO2-doelstellingen te halen en zullen er binnen de SDE+regeling middelen vrijvallen, die weer kunnen worden ingezet voor wkksubsidiëring. Zo kan energiebesparing zichzelf financieren.’

Een andere mogelijkheid is het invoeren van een markt voor verhandelbare certificaten voor CO2-vrije elektriciteit naar Vlaams voorbeeld.

Eigenaren van hoogrenderende wkk’s kunnen claimen dat een deel van hun stroom CO2 vrij is, omdat de wkk’s vijftien procent minder CO2 uitstoten dan gascentrales. Door de verkoop van die certificaten ontvangen ze een beloning voor de productie van de CO2-vrije stroom.’ n UTILITIES 17 nr. 2 - maart 2014

15_16_17_N_katern_gas_artikel.indd 17

05-03-14 13:59

MARKET REVIEW ENERGIE

GAS

Diensten

PRODuCten

Jotem Waterbehandeling b.v.

Dalkia BV Postbus 2010 3430 CB nieuwegein tel: +31 (0) 30 - 60 96 111 Fax: +31 (0) 30 - 60 96 198 email: info@dalkia.nl Website: www.dalkia.nl

WATER

Diensten

DHV B.V. Laan 1914 nr. 35 3818 eX AMeRsFOORt Postbus 1132 3800 BC AMeRsFOORt tel: +31 (0)33 - 468 22 11 Fax: +31 (0)33 - 468 28 01 e-mail: info.industrie@dhv.com Website: www.dhv.nl

WATER

PRODuCten

Parelstraat 24 7554 tM HenGeLO tel: +31 (0)74 - 24 25 255 Fax: +31 (0)74 - 24 34 880 e-mail: info@jotem.nl Website: www.jotem.nl

Postbus 540 4900 AM OOsteRHOut nB tel: +31 (0)162 - 42 69 31 Fax: +31 (0)162 - 45 91 92 e-mail: info@lubron.eu Website: www.lubron.eu

Siemens Nederland N.V. Beatrixlaan 800 Postbus 16068 2500 BB Den HAAG tel: +32 (0)70 - 333 32 52 e-mail: industrysolutions.nl@siemens.com Website: www.siemens.nl/water

Diensten

BERMAD Holland

Esders BV Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC tilburg tel: +31 (0)13-4680856 Fax: +31 (0)13-4686075 e-mail: info@esders.nl Website: www.esders.nl

STAR Groningen

sir Winston Churchilllaan 273 2288 eA RiJsWiJK Postbus 70 2280 AB RiJsWiJK tel: +31 (0)70 414 44 00 Fax: +31 (0)70 414 44 20 e-mail: inspectie@kiwa.nl Website: www.kiwa.nl

Noxon Stainless B.V. Vossenbeemd 51 5705 CL HeLMOnD Postbus 6096 5700 et HeLMOnD tel: +31 (0)492 - 58 21 11 Fax: +31 (0)492 - 53 89 70 e-mail: info@noxon.nl Website: www.noxon.nl

Hét kenniscentrum en dé belangenbehartiger voor zakelijke energie- en watergebruikers Website: www.vemw.nl

OVERIG

Diensten

Versteden Leidingsystemen B.V. Kooiweg 24 4631 sZ HOOGeRHeiDe Postbus 39 4630 AA HOOGeRHeiDe tel: +31 (0)164 - 61 46 50 Fax: +31 (0)164 - 61 21 77 e-mail: info@versteden.com Website: www.versteden.com

STAR Oil Gas Power Middenweg 6 (haven 397) 4782 PM MOeRDiJK tel: +31 (0)168 - 38 50 38 Fax: +31 (0)168 - 38 50 37 e-mail: info@starpowerpeople.com Website: www.starpowerpeople.com

Kiwa Nederland B.V.

Brancheverenigingen

Lubron Waterbehandeling BV

GAS

Postbus 5130 3295 ZG ‘s-GRAVenDeeL tel: +31 (0)78 - 6 73 47 61 Fax: +31 (0)78 - 6 73 70 87 e-mail: info@bermad.nl Website: www.bermad.nl

Esders BV

Inspectie en Keuringen

DDM Demontage B.V. industriële verhuizingen Demontage – sloopwerken transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM De MeeRn tel: +31 (0)30 - 666 97 80 Fax: +31 (0)30 - 245 91 27 e-mail: info@ddm.eu Website: www.ddm.eu

Advertentie-index UTILITIES Abonnees................................................................................... 10 AIB Vinçotte .................................................................................2

Helperpark 282e 9723 ZA GROninGen tel: +31(0)50 - 501 44 01 e-mail: groningen@starpowerpeople.com

Air Products Nederland ............................................................. 39

STAR België

Euroforum ...........................................................................bijlage

Rijnkaai 37 B - 2000 AntWeRPen, BeLGiË tel: +32 (0)32 - 26 25 95 e-mail: antwerpen@starpowerpeople.com

Euroforum ...........................................................................bijlage

easyFairs .............................................................................bijlage easyFairs UK .......................................................................bijlage Eco Ketelservice ........................................................................ 10

GasTerra .................................................................................... 22 iMaintain congres 2014 .............................................................. 34 Market review ............................................................................ 18

Indien u ook vermeld wilt worden in de Market

MODELEC Data-Industrie .......................................................... 40

Review van UTILITIES, neemt u dan contact op met

PennWell Corporation..................................................................4

Jetvertising: Arthur Middendorp, tel. 070 399 0000 18 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

18_index_marketreview.indd 18

05-03-14 14:15

Windmolenpark kan orkanen 'temmen' Nieuw onderzoek suggereert dat windmolenparken in zee orkanen flink af kunnen remmen. De windmolens onttrekken energie aan de orkaan, waardoor deze in kracht afneemt voordat deze aan land komt.

Onderzoekers trekken die conclusie nadat ze drie orkanen simuleerden: Sandy (sloeg toe in onder meer New York) en Isaac (New Orleans) en Katrina (New Orleans). Ze keken wat er gebeurde wanneer deze orkanen voor de kust in aanraking kwamen met een windmolenpark. De resultaten zijn verbazingwekkend.

Windturbines bleken in staat om een orkaan zodanig te verstoren dat de maximale windsnelheden enorm afnamen..

Citaten “Zonder betrouwbare data geen toekomstbestendig waterbeheer” WaterForum Online @novaforum Contractors @Shell en #NAM concurreren niet op #veiligheid iMaintain @_iMaintain_

Schetenlatende koeien doen Duitse stal ontploffen Een boer doet er goed aan zijn koeien geregeld in de wei te laten lopen, niet alleen voor het welzijn van zijn dieren, maar ook voor dat van zijn stal. Die les leerde een boer in het Duitse Rasdorf. Het gas van de scheten van negentig koeien veroorzaakte een explosie. Een deel van het dak vloog van de stal en één van de koeien raakte gewond.

Volgens de lokale politie had zich een grote hoeveelheid methaangas opgebouwd in de schuur door de winden en boeren van de koeien.

Door een vonk van een machine in de schuur ontbrandde het gas. Steekvlammen en een explosie volgden.

Veiligheidsdiensten controleerden ter plekke het gasniveau om te voorkomen dat nieuwe explosies zich zouden voordoen. Eén koe raakte gewond en moest verzorgd worden aan lichte brandwonden.

Koeien kunnen dagelijks tot vijfhonderd liter gas uitstoten door winden en boeren.

Ook scheiden ze grote hoeveelheden ammonia (een oplossing van het gas ammoniak in water) uit.

Biobutanol als vervanger van ethanol verovert Verenigde Staten #duurzaam DuurzaamGeproduceerd @DGeproduceerd Bernard Lietaer pleit voor alternatieve en aanvullende ‘currency systems’ om onze afhankelijkheid van geld fors te verlagen. Rethink money.

Willem Lageweg @willemlageweg Grote bedrijven opgelet! #DCMR lanceert top10 maatregelen #energie besparen bij openen Marktplaats #EnergieEfficiency DCMR @MilieuRijnmond Omroep Gelderland - Nieuws Waterbelasting funest voor

Elektriciteit als bijproduct van kaas

innovatie papierfabriek

In de VS is de staat Wisconsin de grootste kaasproducent. Het is ook de grootste producent van ‘kaasafval’. Dankzij een paar inventieve ondernemers wordt het spoelwater nu omgezet in elektriciteit. Het water dat in de kaasfabriek wordt gebruikt om de wei en de melk uit te wassen zit vol met voedingstoffen. Het afvalwater werd lange tijd uitgesproeid op landbouwgrond. Maar het wegvloeiende water, rijk aan fosfor en stikstof, leidde tot algenvorming in nabijgelegen meren.

Drie ondernemers uit de kaasindustrie kregen het idee om het water toe te voegen aan biogasreactoren. Dan zou het microben kunnen voeden die energie produceren en die energie kan worden ingevoed aan het elektriciteitsnet. GreenWhey Energy in Turtle Lake, Wisconsin heeft inmiddels een tank van vijftien miljoen liter vol microben en kaasspoelwater. De installatie is gestart in augustus en draait nu ongeveer op de helft van de volle capaciteit. Uiteindelijk zou de installatie dagelijks een kleine twee miljoen liter afvalwater moeten omzetten in methaan, dat wordt verbrand om drieduizend woningen van energie te voorzien.

@RoyTummersVEMW

Roy Tummers

Olympus in @PortOfRotterdam It is the most sustainable Ship of 2013 in #Rotterdam according environmental Ship index Port of Rotterdam @PortOfRotterdam Britten maken plant die #visolie produceert DuurzaamNieuws.nl @DuurzaamNieuws

UTILITIES 19 nr. 2 - maart 2014

19_H_wervelingen.indd 19

05-03-14 13:59

GAS De aardgasproductie van het Groningenveld is aan

banden gelegd. Gelukkig heeft de gebruiker steeds meer alternatieven voorhanden. Maar de productie, het transport en het gebruik van liquid natural gas (LNG), schaliegas en biogas vragen wel om andere assets en bijbehorend asset management.

Tekst: David van Baarle Beeld: Groen Gas Nederland en Peter Barker

Nieuw gas vraagt om nieuwe assets Aardgas is onlosmakelijk verbonden met Nederland. Niet dat wij nu de grootste gasvoorraad van de wereld hebben, maar we waren wel de eersten die aardgas commercieel exploiteerden. Het Groningengas is tot op heden de maatstaf voor laagcalorisch gas en Nederland heeft nog steeds ambities om gasrotonde van Europa te worden. Toch is de verworven positie niet zo heel stabiel meer. Het Groningenveld is op zijn retour en de winning van het gas leidde tot dermate hevige aardbevingen dat er inmiddels een productieplafond is gesteld. Tijd voor nieuw gas dus. Nu is nieuw gas misschien niet zo’n heel goed woord, in de meeste gevallen gaat het toch om methaan. Maar het nieuwe gas komt uit andere bronnen, wordt anders gewonnen of wordt in een andere vorm getransporteerd.

Met dat nieuwe gas zijn ook nieuwe assets nodig. En om die goed te beheren is kennis nodig over de eigenschappen van LNG, LBM, schaliegas of groen gas. Gelukkig is die kennis ook overvloedig aanwezig in Nederland.

LNG Om maar gelijk met de grootste bron te beginnen: liquid natural gas (LNG) heeft de gaswereld een stukje kleiner gemaakt. Tot voor kort werd aardgas voornamelijk via pijpleidingen getransporteerd. Daardoor

was het gasaanbod in Nederland beperkt tot landen die aan Europa grensden. Door gas diep te koelen (-161,5 graden Celsius) en onder hoge druk te brengen wordt het echter vloeibaar en neemt het volume met een factor zeshonderd af. Met dat kleinere volume is het aantrekkelijk om LNG per schip te vervoeren en daarmee kan het gas in principe overal ter wereld terechtkomen. Ook in Nederland is de infrastructuur inmiddels aanwezig om de enorme LNG-schepen te kunnen lossen en het gas de pijpleiding in te krijgen. De Gate Terminal in Rotterdam is speciaal gebouwd door Gasunie en Vopak om het koude gas op te slaan.

Transport en opslag van LNG vraagt wel om specialistische kennis, al was het maar omdat de lage temperatuur en hoge druk hun weerslag hebben op pijpleidingen, koppelstukken, maar ook de opslagtanks zelf. De Gate Terminal ziet er van buiten uit als een betonnen vat, maar is van binnen bekleed met laaggelegeerd nikkelstaal. De eigenaren van de terminal verwachtten overigens bij de ingebruikname dat de tanks de komende 25 jaar ongeopend in bedrijf kunnen blijven.

Veel van het hoogcalorische gas wordt eerst weer op temperatuur gebracht om vervolgens in het aardgasnet te worden ingevoed. Maar

inmiddels is ook de transportsector geïnteresseerd in LNG als een schoon alternatief voor diesel. Om de distributie naar kleinere gebruikers te vereenvoudigen, bouwden Gasunie en Vopak de Break Bulk Terminal.

Inmiddels zijn ook partijen als GDF Suez bezig met LNG-stations waar binnenvaartschepen of vrachtwagens kunnen tanken. Ook hier geldt weer dat de cryogene omstandigheden om hoogwaardige materialen vragen, maar ook om nieuwe kennis. De weten regelgeving loopt nog achter wat betreft veiligheidsvoorschriften bij extreme koude, waar bevriezing een groot gevaar oplevert. Tegelijkertijd zorgt diezelfde wetgever voor een vliegende start voor LNG. De emissienormen voor fijnstof en roet worden steeds strenger waardoor schepen bepaalde routes niet meer zouden mogen varen en vrachtwagens de binnensteden niet meer inkomen.

LNG is een zeer schone brandstof die de normen op zijn sloffen haalt.

Schaliegas De tweede grote nieuwe gasbron, al is de potentie misschien nog veel groter dan die van LNG, is schaliegas. Waar ‘normaal’ gas is ingesloten in poreus gesteente, zit schaliegas in een veel minder doorlatende schalie(klei)laag. In de Verenigde Staten is de afgelopen jaren zoveel

20 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

20_21_23_R_katern_gas_artikel.indd 20

05-03-14 13:58

Groen gas is minder omstreden dan schaliegas. Hoewel ook bij de inzet van biomassa als brandstof kritische geluiden opgaan over de inzet van gewassen voor de productie van energie die wij ook als voedingsmiddel kunnen gebruiken.

schaliegas gevonden dat men daar nagenoeg zelfvoorzienend is geworden en de energieprijs is gekelderd. Men schat zelfs in dat de VS straks exporteur wordt van aardgas. Tegelijkertijd heeft de manier van winnen in de VS wel voor de nodige ophef gezorgd.

Om het gas te winnen, moet de grond worden opengebroken, ook wel fraccen genoemd. Dat fraccen gebeurt overigens al zestig jaar, maar in de VS deed men dit soms niet erg zorgvuldig.

Om het gas te laten stromen wordt namelijk een mengsel van water, zand of glaskorreltjes en chemicaliën in de grond gespoten. De chemicaliën moeten voorkomen dat de scheuren dichtslibben door bacteriegroei. De Amerikanen vingen het proceswater in grote, open bassins op, waardoor chemicaliën en methaan die in het water zaten de grond en de lucht in gingen. Mede door deze verhalen stond de lokale bevolking dan ook niet te juichen toen in Boxtel schaliegas werd gevonden. Toch wilde EZ graag weten wat de potentie was van het veld en dus liet minister Kamp van Economische Zaken de experts onderzoek doen naar de risico’s van schaliegaswinning. Een van die partijen was Witteveen en Bos. Siefko Slob legt kort de bevindingen uit. ‘Laat ik beginnen te zeggen dat met alle industriële activiteit risico’s gepaard gaan,

dus geheel zonder risico is schaliegaswinning niet. Maar schaliegas is zeker niet risicovoller dan de traditionele gaswinning. De kans op een blowout, waarbij er ineens heel veel gas in een put stroomt, is nihil. Ook de kans op aardbevingen is veel kleiner bij schaliegas omdat er tijdens de winning geen bodemdaling kan optreden.

Het fraccen zelf levert geen merkbare bodembeweging op.

Het veld in Boxtel zit overigens wel in de buurt van een aantal actieve breuklijnen, maar als je daar ver genoeg van af boort, is daar ook niets aan de hand. Er bestaat dan ook een kleine kans dat het fraccen een aardbeving induceert, maar die zal niet groter zijn dan kracht 3 op de schaal van Richter.

De emissies zijn bovendien goed te voorkomen als het proceswater dat voor het fraccen wordt gebruikt in tanks wordt opgeslagen. Er zijn wel operationele risico’s zoals het weglekken van boorvloeistof of methaan naar waterdragende lagen. Maar die zijn door goed boormanagement te minimaliseren. Dat betekent dat mensen goed moeten worden opgeleid en de booractiviteiten moeten worden gemonitord. Daarbij spelen de toezichthouders een belangrijke rol in de correcte naleving van de wetgeving.’

Een ander verschil met de conventionele gaswinning is dat de putten

niet zomaar volstromen, zoals in het Groningenveld wel het geval is.

Daarom moeten bij schaliegaswinning meer putten worden geboord dan bij conventionele gaswinning en wordt ook soms horizontaal geboord om zoveel mogelijk gas te laten stromen. ‘De operationele risico’s worden daarmee groter’, vervolgt Slob.

‘Simpel gezegd omdat bij industriële activiteit, wat boren is, altijd risico’s bestaan. Dus hoe meer putten je moet boren, hoe groter het risico wordt.’

Boxtel is overigens niet de enige locatie waar in Nederland schaliegas te vinden zou zijn. Ook in de Noordoostpolder kan het ingesloten gas mogelijk gevonden worden. Om de daadwerkelijke capaciteit en kwaliteit van het gas te kunnen inschatten, zijn proefboringen nodig. Maar ook die stuiten op publiek verzet. Het is dan ook de vraag of in Nederland ooit schaliegas zal worden gewonnen.

Het rapport dat Witteveen en Bos, Arcadis en Fugro schreven over schaliegaswinning laat zien dat de winning van schaliegas, mits het zorgvuldig gebeurt, over het algemeen beheersbare risico’s oplevert. De interpretatie van die risico’s is aan de politiek.

Groen gas Groen gas is wat dat aangaat wat minder omstreden.

UTILITIES 21 nr. 2 - maart 2014

20_21_23_R_katern_gas_artikel.indd 21

05-03-14 13:58

Samenwerken aan de oplossing. Dat is waar de overgang naar een duurzame energievoorziening om vraagt. Daarom hebben HVC en ROVA een vergister gebouwd die groen gas produceert uit groente-, fruit- en tuinafval.

GasTerra vindt dit een gezonde ontwikkeling. Daarom kopen we het biogas dat deze installatie oplevert tegen een marktconforme prijs. En vervolgens verkopen we deze groene variant van ons product weer aan onze klanten.

Zo zijn we samen deel van de oplossing. www.iampartofthesolution.nl

22_gasterra.indd 1

04-03-14 09:37

Hoewel ook bij de inzet van biomassa als brandstof kritische geluiden opgaan over de inzet van gewassen voor de productie van energie die wij ook als voedingsmiddel kunnen gebruiken.

Eenvoudig gezegd zijn er twee manieren om groen gas te verkrijgen: vergassen of vergisten. Bij vergassen wordt biomassa onder hoge temperaturen omgezet in gas, terwijl bij vergisten bacteriën de omzet van vaste stof naar gas voor hun rekening nemen. Cofely houdt zich voornamelijk bezig met vergisten, wat een bewezen technologie is, alhoewel moederbedrijf GDF Suez wel degelijk ook naar vergassen kijkt. Zo is de Franse energiereus betrokken bij het Gaya-project waar biomethaan wordt gemaakt uit tweedegeneratie biobrandstoffen, die niet concurreren met de voedselketen.

Evert Mollema is business development manager bij Cofely en betrokken bij een aantal vergistingsprojecten.

‘Veel afvalproducten zijn een ideale bron voor biogas’, zegt Mollema.

‘Boeren vangen al langer met behulp van vergisting het methaan op dat in de mest van koeien en varkens zit en opwaardering van het biogas is slechts een stapje verder. Maar ook de afvalstortplaatsen en de afvalwaterzuiveringsinstallaties (AWZI’s, red.) hebben inmiddels ontdekt dat ze meer waarde kunnen halen uit afval. Een relatief nieuwe groep zijn industrieën die hun

Liquid natural gas heeft de gaswereld een stukje kleiner gemaakt. reststromen willen vergisten, zoals de voedings- en genotmiddelenindustrie.

Er is een trend van schaalvergroting van vergistingsinstallaties en professionalisering van de aanpak voor dit soort projecten. Met deze aanpak is een goede werking van de installaties bereikbaar, waarmee een wezenlijke bijdrage kan worden geleverd aan de doelstellingen van de overheid op het gebied van hernieuwbare energie.’

Aan het voortraject, het vergistingsproces, is het vooral zaak om de bacteriën die het afval eten en biome-

In Nederland is de infrastructuur inmiddels aanwezig om de enorme LNG-schepen te kunnen lossen en het gas de pijpleiding in te krijgen. De Gate Terminal in Rotterdam is hiervoor speciaal gebouwd.

thaan als afvalproduct produceren zo goed mogelijk te laten gedijen. Onder gunstige, zuurstofloze omstandigheden produceren de bacteriën meer methaan en dus regelt men het proces via bijvoorbeeld de temperatuur.

Het gas dat de bacteriën produceren, is echter nog niet van voldoende kwaliteit om zomaar te worden gebruikt.

Voordat het gas kan worden verbrand in een warmtekrachtcentrale moeten eerst de onzuiverheden en het water eruit worden gehaald. Inmiddels bestaat ook de mogelijkheid om groen gas in het reguliere gasnetwerk te brengen, maar dan moet het wel dezelfde kwaliteit krijgen als fossiel aardgas. Er zijn verschillende technieken op de markt om het groene gas te filteren, ontvochtigen, te zuiveren en het overtollige CO2 eruit te wassen. Veel waterschappen hebben dan inmiddels ook een installatie om het ruwe groene gas op te werken tot biomethaan.

Professioneel onderhoud en beheer is een nieuwe uitdaging voor de exploitanten van biogasinstallaties. Mollema: ‘De configuratie van de assets is altijd afhankelijk van de schaalgrootte, maar ook van de eigen energiebehoefte. Een AWZI verbruikt vaak veel energie waardoor het interessant is het gas in een warmtekrachtinstallatie te verbranden. Als de warmte ook nog nuttig kan worden gebruikt,

neemt het rendement aanzienlijk toe.

Waterschappen kunnen die warmte goed gebruiken aangezien de bacteriën beter werken naarmate het afvalslib warmer is. Voor de agrarische sector is de rekensom lastiger te maken, met name omdat de warmtebehoefte niet zo hoog is. Een keuze kan dan zijn om de biomassa naar een centraal punt te distribueren en te vergisten of het gas van meerdere boerderijen centraal op te werken tot biomethaan. Ook daar zitten overigens beperkingen aan. Als de leidingen te lang worden, moeten extra compressoren worden toegevoegd, wat het rendement weer nadelig beïnvloedt.

Voor industriële vergistingsinstallaties is de configuratie van de assets afhankelijk van onder meer het soort biomassa en de opwerkingstechnologie. Ook hier zijn onderhoud en beheer cruciaal voor het rendabel bedrijven van deze installaties.’

Het gevolg van deze ontwikkeling voor serviceproviders is dat er een aantal grotere en ook kleinere gasbehandelinstallaties ontstaat, maar wel talrijk in aantal en zeer verspreid. ‘Gelukkig kunnen we veel op afstand monitoren’, zegt Mollema. ‘En in veel gevallen kunnen we zelfs op afstand ingrijpen. Omdat de gaskwaliteit per soort biomassavergisting verschilt, zijn de installaties vrijwel uniek. Onderhoud aan die installaties vraagt dus wel degelijk om specifieke kennis.’ n UTILITIES 23 nr. 2 - maart 2014

20_21_23_R_katern_gas_artikel.indd 23

05-03-14 13:58

technologie Brandstofcelauto zonder alternatief platina geen succes Elektrische auto’s aangedreven door brandstofcellen zijn voorlopig geen aantrekkelijk alternatief voor elektrische auto’s met batterijen. Volgens adviesbureau Roland Berger Strategy Consultants is het noodzakelijke platina gewoonweg te duur.

Volgens de studie ‘Fuel cells – A realistic alternative for zero emission?’ kan de prijs van brandstofcellen nog flink dalen. Maar om echt een kans te maken, is een alternatief voor het kostbare platina nodig.

Een brandstofcelsysteem dat de auto aandrijft zet waterstof om in elektriciteit voor de elektromotor. Centraal

daarbij staat de zogenoemde membrane electrode assembly, waarin platina is verwerkt. Het zijn vooral de hoge prijs van meer dan 30.000 euro per kilo en de

beschikbaarheid van het metaal die de brandstofcellen erg duur maken.

Brandstofcelsystemen zonder platina bevinden zich nog in de onderzoeksfase. Naar verwachting zijn bruikbare prototypes pas over tien jaar klaar.

Tot het zover is, blijven brandstofcelauto’s een niche, zo menen de consultants van Berger. Bij de pogingen auto’s te ontwikkelen die minder of geen CO2 uitstoten, verwacht de industrie al meer dan een decennium veel van brandstofcellen. De kosten van een brandstofcelsysteem liggen momenteel echter nog rond de 45.000 euro.

Vitens wint gas uit water Vitens is het als eerste waterbedrijf wereldwijd gelukt om methaangas te onttrekken aan het opgepompte grondwater en dit in te zetten als energiebron. Deze innovatie levert ‘s lands grootste waterbedrijf de komende jaren miljoenen euro’s aan gratis energie op.

Het methaan dat wordt afgevangen uit het grondwater in Friesland komt overeen met 1,8 miljoen kubieke meter aardgas per jaar, voldoende om 1.250 huishoudens een jaar van aardgas te voorzien. Het bedrijf heeft ervoor gekozen het gas vooralsnog niet te verkopen, maar voor eigen gewin in te zetten door elektriciteit op te wekken met generatoren.

Dit levert het productiebedrijf Spannenburg een energiebesparing op van omgerekend een half miljoen euro op jaarbasis. Op dit moment wordt gekeken of de techniek ook toepasbaar is in andere productiebedrijven.

Lieve Declercq, directievoorzitter van Vitens: ‘Het onderzoek naar het op deze grote schaal onttrekken van methaangas en voor eigen gewin

inzetten is met de bouw van de installatie ook daadwerkelijk vertaald naar de praktijk. Dit is een belangrijke stap voor de watersector en we zijn dan ook trots dat dit ons als eerste bedrijf is gelukt.’

Het grondwater bij Spannenburg bevat relatief veel methaan, gemiddeld veertig milligram per liter. Dit wordt nu door beluchting verwijderd.

Zo komt er duizend ton methaan per jaar in de atmosfeer. Door het toepassen van vacuümontgassing is meer dan negentig procent van het methaan aan het water te onttrekken en winbaar te produceren. Het afgevangen methaangas is prima te gebruiken voor het opwekken van elektrische energie. De opgewekte elektriciteit is goed voor veertig procent van het stroomverbruik van het productiebedrijf.

Bij de vacuümontgassing komen ook kooldioxide, stikstof en waterdamp uit het water. Zodra het gasmengsel uit de vacuümketel is gezogen moet het getransporteerd worden naar de gasmotor met generator. Daarvoor

moet eerst de waterdamp worden verwijderd omdat er anders ongewenst condens ontstaat in leidingen.

Het gas dat overblijft na verwijdering van de waterdamp is uitermate geschikt voor verbranding in een gasmotor.

iLinqs App Wanneer u dit icoon bij een afbeelding ziet staan, dan kunt u het bijbehorende filmpje bekijken door met uw smartphone de foto te scannen.

Hoe werkt het?

• Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’.

• Start de app op uw smartphone of tablet.

• Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst.

• Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet.

24 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

24_25_J_technologie.indd 24

05-03-14 13:58

Windturbines blijven tenminste 25 jaar productief

Engels onderzoek toont aan dat windturbines langer productief blijven dan eerder gedacht. Met gegevens van de NASA konden de onderzoekers van het Imperial College uit Londen de exacte windsnelheid per windmolenpark op een bepaalde datum

achterhalen. Door deze informatie te combineren met de werkelijke energie-uitvoer per park, konden de onderzoekers een formule ontwikkelen waarmee de invloed van slijtage op de daadwerkelijke uitvoer van de molens in megawatt duidelijk werd.

Die invloed bleek minder sterk dan voorheen gedacht. De oudste windturbines uit het Verenigd Koninkrijk uit de jaren 90 van de vorige eeuw, produceerden nog steeds driekwart van de originele energie-uitvoer.

Recenter gebouwde turbines presteren nog beter en hebben mogelijk een nog langere levensduur in het verschiet. Dat maakt investeren in windmolenparken duurzaam op de lange termijn, aldus de onderzoekers.

Toekomstige zonnecel van hout

Als het aan Amerikaanse en Chinese onderzoekers ligt, worden zonnecellen in de toekomst onder meer van hout gemaakt. Ze hebben van houtvezels een bijzonder transparant papier gemaakt dat zonnepanelen goedkoper, milieuvriendelijker en efficiënter maakt.

Een zonnepaneel moet aan de ene kant heel transparant zijn (zodat er veel licht wordt doorgelaten), maar aan de andere kant het licht ook kunnen vastgrijpen en verspreiden (dit laatste wordt ook wel aangeduid als optical haze). Op dit moment is het zo dat een goede transparantie ten koste gaat van het laatste en vice versa. In andere woorden: het is lastig gebleken om

een zonnepaneel te ontwikkelen dat heel transparant is en tegelijkertijd heel efficiënt licht kan grijpen en vasthouden.

Maar Amerikaanse en Chinese onderzoekers brengen daar verandering in.

Zij hebben van houtvezels een papier gemaakt dat voor 96 procent transparant is een optical haze heeft van zo’n zestig procent. Dat is te lezen in het blad Nanoletters.

Experimenten tonen aan dat het papier de efficiëntie van een zonnepaneel met wel tien procent kan vergroten. In principe kunnen bestaande zonnepanelen heel gemakkelijk met dit papier verbeterd worden: het papier kan er gewoon op worden aangebracht.

Lithium uit zeewater Onderzoekers van het Japan Atomic Energy Agency ( JAEA) hebben een keramische film ontwikkeld, waarmee via elektrolyse lithium uit zeewater gewonnen kan worden.

Lithium wordt grotendeels gewonnen uit zoutmeren in Zuid-Amerika. De voorraden daar zijn niet onuitputtelijk. Lithium-ion batterijen voorzien steeds meer mobiele apparaten, zoals telefoons, tablets en laptops maar ook elektrische auto’s, van stroom. De groeiende vraag naar lithium kan winning uit zeewater belangrijk maken.

De lithiumconcentratie in zeewater is bijzonder laag, maar de hoeveelheid is bijzonder groot. Wanneer tegen lage kosten en op een eenvoudige manier lithium uit zeewater geëxtraheerd kan worden ontstaat een goed alternatief voor de zoutmeren.

Tsuyoshi Hoshino en zijn onderzoeksteam van het Japan Atomic Energy Agency ( JAEA) hebben een keramisch film ontwikkeld die in staat is om lithium uit zeewater te scheiden.

JAEA werkt al langer aan keramische materialen als elektrolytisch materiaal voor een nieuwe generatie lithiumion batterijen. De onderzoekers gebruikten de keramische film tussen zeewater en verdund zoutzuur en verbonden de elektroden aan weerszijde van de film. Lithium passeert het keramische membraan en wordt geconcentreerd in het verdunde zoutzuur. Chloorgas ontstaat aan de negatieve elektrode in het zeewater. De elektronen bewegen zich via de draad naar de positieve elektrode waar waterstofgas ontstaat.

Gedurende dertig dagen gebruikten de onderzoekers zes stukjes keramisch film van vijf vierkante centimeter en 0,5 nanometer dik en verkregen een opbrengst van twintig milligram lithiumcarbonaat uit de oplossing. Als de onderzoekers de keramische film nog dunner kunnen maken kan de lithiumopbrengst verder verhoogd worden. Als dat lukt, kan deze technologie industriële toepassing vinden.

UTILITIES 25 nr. 2 - maart 2014

24_25_J_technologie.indd 25

05-03-14 13:58

GAS De emissies van bestaande stookinstallaties zijn

per 1 april 2010 verder aangescherpt. Er is tot 1 januari 2017 een overgangstermijn ingesteld om de markt voldoende gelegenheid te geven om hier aan te voldoen. Het betreft de uitstoot van stikstofoxyden (NOx) die verantwoordelijk zijn voor een verzuring van het milieu met een aangroei van de ozonlaag. Verder verandert de samenstelling van het aardgas. Voor afnemers van hoog calorisch gas vindt dit gefaseerd plaats vanaf medio 2014. Voor de overige gebruikers, waaronder de consumenten, per 1 januari 2021.

Tekst: Jan Koopmans, Bureau Veritas Beeld: Weishaupt en Standard Fasel

Stookinstallaties onder druk In Nederland was een NOx-emissiehandelssysteem opgezet. Maar omdat dit onvoldoende draagvlak in andere Europese landen had, is inmiddels besloten om dit per 1 januari 2014 te stoppen. Werd tot voor kort de kwaliteit van het aardgas in Nederland hoofdzakelijk bepaald door het Slochterengasveld, in de nabije toekomst zal dit veranderen. Door een toenemende import van aardgas uit andere landen en menging met groen gas, zal de kwaliteit van het aardgas in de toekomst aangepast worden. Nederland wil hierbij als exportland een belangrijke rol vervullen als gasrotonde. Dus is het zaak voor eigenaren van stookinstallaties, waaronder branderinstallaties voor ketels voor de opwekking van warm water, heet water, stoom en thermische olie, om zich te oriënteren en voor te bereiden op de nabije toekomst. Naast ketelinstallaties geldt dit ook voor gasmotoren en turbines.

Wijziging Wobbe-index Wijziging van de Wobbe-index is in eerste instantie van toepassing op installaties die hoogcalorisch gas, het zogenoemde H-gas, verstoken. Dit zal medio 2014 ingevoerd worden.

Voor de overige gebruikers (waaronder de consumentenmarkt) van het

laagcalorische gas, het G-gas, zullen deze wijzigingen per 1 januari 2021 ingevoerd worden. Indien installaties aanpassing behoeven, is het belangrijk om te weten hoe NOx ontstaat en wat de invloed van de Wobbe-index van aardgas is.

Aardgas bestaat grotendeels uit koolwaterstoffen (CH4) en een aandeel (± 14 procent) stikstof (N2). Voor de verbranding van aardgas is zuurstof (O2) nodig. Deze komt samen met stikstof (± 77 procent) in de omgevingslucht voor. De reactie van aardgas met zuurstof tijdens het verbrandingsproces verloopt als: CH4 + 2 O2 -> CO2 + 2 H2O. Echter, er zal ook een hoeveelheid stikstof met zuurstof oxideren en hierbij stikstofoxiden (NOx) vormen.

Hoe hoger de vlamtemperatuur, des te meer stikstofoxiden zich zullen vormen. De x bij de aanduiding NOx geeft aan dat er een complex aan stikstofoxiden gevormd worden. De belangrijkste hierbij zijn NO (stikstof monoxide) en NO2 (stikstof dioxiden). Het aandeel NO2 wordt grotendeels gevormd na de verbranding in de dan gevormde rookgassen. De NO die in de vlam wordt gevormd bestaat uit de volgende componenten: brandstof -NO wordt gevormd uit de organisch

gebonden stikstof die aanwezig kan zijn in de brandstof, prompt-NO ontstaat ‘spontaan’ tijdens de eerste verbrandingsfase in de vlam door een reactie van stikstofatomen met koolwaterstofradicalen (half verbrande brandstofdeeltjes), thermische-NO wordt gevormd aan de buitenzijde van de vlam in de hete zone door reactie van stikstof met radicalen van O2 en OH. In aardgas is geen gebonden stikstof aanwezig terwijl de prompt-NO slechts een gering aandeel stikstofoxiden bevat. Blijft er over de thermische-NO die ontstaat in de vuurgang of vuurhaard van bijvoorbeeld een ketelinstallatie. De vorming van NOx is in sterke mate afhankelijk van de vlamtemperatuur. Met name bij temperaturen hoger dan 1.600 graden Celsius zal volgens het Zeldovichmechanisme de NOx exponentieel stijgen; de verblijftijd van de rookgassen in de hete zone. Hierbij zal bij een lange verblijftijd de kans op oxidatie van N2 met O2 alleen maar toenemen; de concentratie van O2 (partiële druk) in de vlamzone stijgt. Bij een grote overmaat aan lucht (zuurstof) zal het oxidatieproces en dus de vorming van NOx toenemen.

De belangrijkste factor om met succes

26 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

26_27_28_29_O_katern_gas_artikel.indd 26

05-03-14 13:58

De vlam van een Low NOx-brander is volumineuzer en groter in diameter bij recirculatie en langer bij branders met gasinspuiting.

de NOx te verlagen is het vermijden van een (te) hoge vlamtemperatuur.

Ook het vormen van een faseverbranding en daardoor het vormen van een zuurstofarme omgeving voorkomt (te) hoge NOx-emissies. Tot slot kan de ontstane stikstofoxide chemisch gebonden worden door inspuiting met ureum of ammoniak in een bepaalde temperatuurzone van de vlam/rookgassen. Dit proces is een katalytische reductietechniek.

Het verlagen van de vlamtemperatuur wordt bereikt door gevormde rookgassen terug te voeren naar de vlamvoet. Door massaverhoging van rookgassen wordt de vlamtemperatuur verlaagd. Dit kan zowel intern in de vuurhaard als extern bij de stookinstallatie plaatsvinden.

Het is een beproefde stooktechnologie om circa 5 procent van de gevormde rookgassen terug te voeren door het creëren van een onderdruk bij de vlamvoet. Bestaande stookinstallaties kunnen voorzien worden van een externe rookgasrecirculatie. Hiermee wordt door een separate rookgasventilator circa 10 tot 15 procent van de rookgassen uit de schoorsteen teruggevoerd naar de brander.

Een andere beproefde methode is om het gas in getrapte vorm (in fases) te

verbranden. In eerste instantie wordt een arm mengsel met de hoofdvlam gecreëerd waarin de vorming van NOx minimaal is, terwijl in de dan gevormde rookgassen vervolgens gas wordt ingespoten. In de eerste ontstane vlam wordt door het ontbreken van voldoende zuurstof koolmonoxide (CO) gevormd die in de tweede fase wordt verbrand tot kooldioxide (CO2).

Bij de katalytische reductietechniek wordt de gevormde NOx voordat deze de schoorsteen verlaat chemisch gebonden met ammoniak (NH3) of ureum (NH2 )2 CO. Bij deze endof-pipe-techniek onderscheiden we twee uitvoeringen: SNCR (Selectieve Niet Katalytische Reductie) en SCR (Selectieve Katalytische Reductie). Bij beide technieken vindt er een reactie plaats waarbij de NOx chemisch wordt gebonden tot N2 en H2O. Vindt de SNCR plaats door inspuiting in de gevormde rookgassen daar waar de temperatuur tussen circa 950 tot 1050 graden Celsius is, bij SCR maakt men gebruik van een katalysator waarbij de temperatuur aanmerkelijk lager is: circa 400 graden Celsius.

Aanpassen Om aan de NOxwetgeving te voldoen, is een aantal praktische aanpassingen bij stookin-

stallaties mogelijk. Bij ketelinstallaties, hieronder vallen warm- en heetwaterketels, stoomketels en thermische olieketels, is een hoge mediumtemperatuur niet bevorderlijk voor het voorkomen van een (te) hoge uitstoot. De vlamtemperatuur moet hierbij namelijk hoger zijn om warmte aan het medium over te dragen.

Bij cilindrische ketels speelt daarbij de geometrie van de vuurgang waarin de vlam wordt gevormd een belangrijke rol. Met name de diameter en de lengte van de vuurgang zijn van belang.

De vlam van een Low NOx-brander is volumineuzer en groter in diameter bij recirculatie en langer bij branders met gasinspuiting. Vaak maakt een Low NOx-brander gebruik van zowel interne recirculatie als getrapte verbranding. Hierbij wordt gas/lucht zodanig gemengd dat een uitgebreide vlamstructuur ontstaat waarin er minder zuurstof beschikbaar is in het heetste deel van de vlam.

Belangrijk is om te onderzoeken of er een modificatie aan het brandersysteem kan worden ondernomen; een ‘retrofit’. Ook kan het zijn dat de branderinstallatie in zijn geheel vervangen moeten worden. Aanpassing kan hieruit bestaan dat men externe recirculatie overweegt of dat alleen de verbranUTILITIES 27 nr. 2 - maart 2014

26_27_28_29_O_katern_gas_artikel.indd 27

05-03-14 13:58

dingskop moet worden aangepast. De leeftijd van de branderinstallatie, de conditie ervan en de vuurgangafmetingen kunnen aanleiding zijn om over te gaan tot aanschaf van een nieuwe Low NOx-branderinstallatie. In het uiterste geval kan het door een te hoge mediumtemperatuur of te krap bemeten vuurgang noodzakelijk zijn om tevens de ketelunit te vervangen. Echter door voortschrijdende brandertechnologie kan dit in vele gevallen voorkomen worden.

Indien het grote ketelinstallaties betreft met hoge mediumtemperaturen zoals waterpijpketels voor stoomturbinebedrijf of anderszins, kan men om reden van technische of economische haalbaarheid besluiten om SNRCof SCR-technieken in te zetten. Hierbij is kostbare brandervervanging dan niet noodzakelijk en kan men afhankelijk van de emissie aan NOx besluiten om met een katalysator te werken of louter met inspuiting. Bij de katalytische methode kan men reducties bereiken van 80 tot 90 procent en bij de

SNCR-techniek van 50 tot 80 procent.

Het verbruik aan ammoniak is circa 550 tot 600 kilogram en circa 350 tot 400 kilogram NH3 om 1 ton NOx te binden bij SNCR- en SCR-technieken.

In beide gevallen zullen aanpassing aan de ketelinstallatie vereist zijn. Verder moet we rekening houden met een levensduur van de vanadiumpentoxideof titaniumoxidekatalysator tussen de 15.000 en 30.000 bedrijfsuren.

Bij beide technieken zal de door de chemische reactie ontstane stikstof en waterdamp via de schoorsteen afgevoerd worden. Daarbij is een lekkage van ammoniak via de rookgassen mogelijk. Hierdoor kan een extra gaswasserinstallatie noodzakelijk zijn.

Voor gasturbines wordt een aantal technieken toegepast. Wederom is hier het einddoel om de vlam te koelen. Bestaande gasturbines zijn vaak voorzien van water- of stoominjectiesystemen bij de branders die de turbine schoepen van de ‘hot-part’ aandrijven. Water kan in tegenstelling tot stoominjectie een rendements-

WELkE InSTALLATIES bETrEfT hET? Voor bestaande installatie zullen maatregelen noodzakelijk zijn indien de: • NOx-uitstoot > 70 mg/m03 voor ketelinstallaties* met vermogens van 1 t/m 50 MWth • NOx-uitstoot > 100 mg/m03 voor zuigergasmotoren** met vermogens van 0 t/m 50 MWth • NOx-uitstoot > 140 mg/m03 voor gasturbines voor stationaire toepassingen en vermogens van 0 t/m 50 MWth; *Voor nieuwe installaties geldt een ondergrens van 0,4 MWth. **Voor zuigermotoren op biogas of met een vermogen ≤ 2,5 MWth geldt een eis van max. 340 mg/m03.

Hierbij zijn de volgende uitzonderingen en bepalingen van toepassing: • NOx-uitstoot is herleid op 3% O2 in droge rookgassen onder normale condities (273K en 101,3 kPa) • Uitgezonderd zijn installaties die voor noodtoepassingen op jaarbasis niet meer dan 500 uur in bedrijf zijn en mobiele aggregaten • Stookinstallaties uitgevoerd met een Luvo-installatie (voorverwarmen van de verbrandingslucht) hoeven tijdens de emissiemeting niet effectief in bedrijf te zijn • Installaties met een vermogen > 50 MWth vallen onder de BEES-A. Bovenstaande eisen vloeien voort uit de BEMS (Besluit Emissie-eisen Middelgrote Stookinstallaties) van voor 1 april 2010. Tot 1 januari 2017 is er een overgangsregeling van kracht conform het Activiteitenbesluit. Raadpleeg voor meer informatie de website van Kenniscentrum InfoMil van de overheid: www.infomil.nl

verlies opleveren. Het verbruik aan (demi)water is ongeveer gelijk aan het gasverbruik terwijl het stoomverbruik kan variëren van 12,5 tot 7 maal het gasverbruik. Bij waterinjectie is het fijnmazig verstuiven van eminent belang om erosie op de schoepen te voorkomen.

In toenemende mate zijn gasturbines uitgerust met een zogenaamd Dry Low NOx (DLN) verbrandingssysteem. Hierbij worden lucht en gas vooraf gemengd en is het aantal branders aanzienlijk uitgebreid om het ontstaan van zogenaamde ’hotspots’ in de rookgassen te vermijden. Ook wordt hier gebruikgemaakt van getrapte verbranding (fuel- of airstaging) en verbeterde stromingspatronen door het toepassen van vortexbranders. Ook worden bij de grotere installaties wel SCR-reductietechnieken toegepast, omdat de uittrede temperaturen van de rookgassen variëren van 450 tot 550 graden Celsius.

Indien gasturbines worden ingezet bij WKK-installaties voor de opwekking van elektriciteit en stoom, wat veelal het geval is, dan kan met behulp van bijstookbranders de stoomproductie op een efficiënte manier aanzienlijk worden uitgebreid. Hierbij wordt de NOx-emissie per GJ toegevoerde energie aanzienlijk verlaagd.

Gasmotoren worden sinds geruime tijd uitgevoerd met een ‘arme’ verbranding, een ‘lean burn’-techniek.

Hierbij wordt een luchtovermaat toegepast om door middel van het koeleffect hoge concentraties aan NOx te vermijden. Bij verdere verarming van het luchtmengsel zal de NOx-uitstoot dalen. Echter, dit kan slechts verlaagd worden totdat de ontstekingsgrens van het mengsel is bereikt. Dit is de ‘misfire’-grens. Er zijn ook motoren in de handel die volgens het ‘Enhanced lean burn’-principe werken. Maar de verdere vermindering aan stikstofoxide gaat hierbij ten koste aan een stijging van het brandstofverbruik. Dit laatste is er weer voor verantwoordelijk dat de vracht aan NOx op jaarbasis gezien zal stijgen.

Ook bij motoren wordt een SCRtechniek toegepast. Hierbij wordt de driewegkatalysator het meest

28 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

26_27_28_29_O_katern_gas_artikel.indd 28

05-03-14 13:58

gebruikt. Drieweg houdt in dat naast NOx tevens schadelijke CO- en CxHy-componenten worden afgevangen. Voorwaarde hierbij is dat er een stoichiometrische verbranding plaatsvindt. Dat wil zeggen dat er geen zuurstofovermaat aanwezig is. De lambda-waarde is hierbij 1. Bij deze toepassing wordt een gedeelte van de uitlaatgassen gemengd met het brandstof/luchtmengsel. De juiste hoeveelheid zuurstof wordt geregeld met een lambda-sonde.

Stookgedrag De volgende wijzigingen in het stookgedrag kunnen optreden bij een verandering van de Wobbe-index: overbelasting van het toestel, een dalend rendement, vlaminstabliteit, verandering van de vlamgeometrie, verhoging van de NOx, meer CO en roetvorming.

Om met zulke wijzigingen rekening te houden, zullen op de eerste plaats de gas- en luchtdrukbeveiligingen gecontroleerd en eventueel opnieuw afgesteld moeten worden om een veilige werking van de installatie te waarborgen. Dit op basis van het actueel geleverde gas waarbij rekening wordt gehouden met de bandbreedte (maximale en minimale afwijking). Aanvullend kan men een CO-meting in de schoorsteen installeren. Hiermee wordt de vorming van koolmonoxide en roet tijdig gesignaleerd om de veilige werking van de installatie te waarborgen. Vervolgens zal de toegevoerde gashoeveelheid anders ingesteld moeten worden. Voor hetzelfde vermogen zal minder gas aan de brander toegevoerd moeten worden.

De brander(capaciteits)regelaar zal dus opnieuw ingesteld moeten worden.

Daarbij zal de gas/lucht-verhouding eveneens wijzigen omdat de luchtbehoefte verandert. Als men niet beschikt over een elektronische brandstof/luchtverhoudingsregeling is het verstandig om deze te implementeren. Via een PLC worden hier nauwkeurig de elektronisch curven ingesteld voor zowel gas als lucht over het regelbereik van de brander.

Tot slot kan het raadzaam zijn om een O2-regeling te implementeren (in combinatie met een CO-beveiliging). Hierbij wordt de luchtovermaat met name in de deellastbereiken van de branderinstal-

Getrapte verbranding is een van de mogelijkheden om NOx-emissie in stookinstallaties te verlagen.

latie tot een minimum beperkt en kan deze op een variatie van de Wobbeindex ingrijpen. Maar alleen als dit achteraf gebeurt en hierbij de snelheid van variatie in de Wobbe-index bepalend is. Tevens verbetert het rendement van de installatie door toepassing van een O2-regeling. Een toekomstige ontwikkeling is dat via gaschromatografie ‘in line’ gasmonsters gemeten worden om de Wobbe-index te bepalen en hieraan de branderregeling en beveiliging te koppelen.

Impact Nadat we in bovenstaand betoog de branderinstallaties op ketels besproken hebben rest ons te vermelden dat de impact van een andere Wobbe-index op gasturbines minder effect zal hebben vanwege het feit dat de zeer grote luchtovermaat die hierbij optreedt een verdunningsfactor teweeg brengt.

Bij gasmotoren is het een ander verhaal.

Naast aanpassingen van het motormanagement van de ontstekingstijdstippen zal men hierbij beducht moeten zijn op

klopverschijnselen tijdens het verbrandingsproces die in ernstige motorschade kunnen resulteren. Vaak zijn motoren al uitgerust met een klopregeling, echter die bestrijkt meestal een beperkt gebied.

Hierbij is aanpassing van de installatie door de leverancier van de motor een eerste vereiste.

De bindende afspraken in wetgeving lijken nog ver weg. De NOx-aanscherping gaat pas in 2017 in en verandering van de aardgassamenstelling begint in 2021 (bij H-gas medio 2014). Maar houd er rekening mee dat het aanpassen van de utility-installatie een behoorlijke ingreep kan zijn. Afhankelijk van de omvang van de installaties kan een aanpassing aan de stookinrichting al een behoorlijke ingreep betekenen. Al helemaal als equipment vervangen moet worden zoals bijvoorbeeld de branderinstallatie of ketel. Dit kan namelijk ook een keuze zijn als de opwekinstallatie gedateerd is.

Het compleet vervangen kan dan een energiezuinige installatie opleveren die tevens qua bediening en onderhoud gunstiger scoort. n UTILITIES 29 nr. 2 - maart 2014

26_27_28_29_O_katern_gas_artikel.indd 29

05-03-14 13:58

product & oplossing Mouvex A-serie pompen

➧

De Mouvex A-serie oscillerende zuigerpomp is nu nog breder inzetbaar voor de chemische en petrochemische industrie. De robuuste en betrouwbare Mouvexpomp wordt nu standaard uitgevoerd in nodulair gietijzer en is voorzien van ISO PN16- en ANSI 150-flenzen. Hierdoor kan dezelfde pomp gemakkelijk ingezet worden voor zowel de Europese als Amerikaanse markt. De ATEXcertificering maakt toepassingen in een explosiegevaarlijke omgeving mogelijk.

De pomp heeft een constante pulsatievrije flow, ook als de viscositeit van het medium verandert. Producten tot tachtig graden vormen geen enkele belemmering voor deze pomp. Voor hogere temperaturen verzoeken wij u contact met ons op te nemen. Daarnaast is de pomp droog zelfaanzuigend en tevens in staat lucht te comprimeren om zowel de zuig- als de persleiding te strippen om zo min mogelijk product te verliezen. De Mouvex A-serie heeft een maximum debiet van 55 kubieke meter per uur en een maximum drukverschil van tien bar. Tevens is het mogelijk de pomp te voorzien van gestandaardiseerde mechanical seals. www.verder.nl

Efficiëntere en grotere flowsensors ➧

Als reactie op de toenemende vraag uit de markt naar efficiëntere en grotere flowsensors (voor perslucht) heeft leverancier van pneumatische systemen SMC een reeks digitale flowsensors met tweekleurige display gelanceerd. De nieuwe modellen uit de PFMB-serie (verkrijgbaar in drie verschillende maten) hebben niet alleen een breder en hoger meetbereik door één enkele unit, maar zijn ook compacter dan de vorige digitale flowsensors van SMC. Ze halen hogere

reactiesnelheden (tot 0,05 seconden) en beschikken over een breder meetbereik (100:1).

De PFMB-serie is ontwikkeld door het deskundige technische team van SMC en heeft enkele belangrijke troeven.

Denk aan het compacte en ruimtebesparende ontwerp, maar ook aan de bypass-structuur, waardoor vochtige lucht en vreemde materialen minder kans hebben de sensor te kunnen bereiken. www.smcpneumatics.nl

Kleding met reflectie

➧

30 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

30_31_G_product oplossing.indd 30

Het is in de industrie en logistieke sector vaak niet verplicht, maar wél veilig: kleding met extra zichtbaarheid. In magazijnen en werkplaatsen zijn veel mensen continu in beweging, te voet maar ook met heftrucks. Een eenvoudige reflectie kan onnodige ongevallen voorkomen. Er is dan ook veel vraag naar kleding zonder de ‘zware Hi-Viz normen’, maar wel met net dat beetje extra reflectie. Björnkläder laat graag de drager bepalen en heeft daarom een sweatshirt en jas ontworpen, met extra zichtbaarheid op de schouders en bovenarmen. Subtiel en heel functioneel. De kleding is voorzien van handige zakken, duurzaam én degelijk. Draagcomfort is één van de eigenschappen waarin Björnkläder uitblinkt. Dit is ook bij het sweatshirt en de jas het geval. Gemaakt van honderd procent katoen en voorzien van praktische opbergmogelijkheden, wordt de drager van vele gemakken voorzien. Om de set compleet te maken, kunt u ook kiezen voor de praktische werkbroek met reflecterende details op de broekspijp. www.wiltec.nl

Kijk voor meer productinnovaties op www.utilities.nl

05-03-14 13:58

Online simulatietool Met Mirror Plant biedt Yokogawa vanaf april 2014 een nieuwe oplossing voor het optimaliseren van plant operations in de olie-, gas- en petrochemische industrie en andere industriële sectoren. De oplossing, die deel uitmaakt van Yokogawa’s VigilantPlant Services, maakt gebruik van de Mirror Plant online simulator.

Als eerste in de industrie draait de simulator synchroon met het plantbesturingssysteem. Op basis van realtime informatie uit het productieproces simuleert Mirror Plant zeer nauwkeurig de status van de produc-

tieomgeving. Met behulp van speciale modellen visualiseert Mirror Plant de huidige status van de productieomgeving en doet een voorspelling over de status in de nabije toekomst. Ook wordt de status getoond van locaties waar geen temperatuur- of drukmetingen kunnen worden uitgevoerd.

De resultaten worden vervolgens gepresenteerd op het scherm van een standaard PC of op de terminal van een operator van het CENTUM VP geïntegreerde productiebesturingssysteem. www.yokogawa.com/nl

Compact fan Compact fans zijn op vele gebieden erg gewild. Net zoals bij de grotere modellen, zijn ook hier groot vermogen, laag energieverbruik en eenvoudige bediening erg belangrijk. Met de ontwikkeling van de 420J (40x40x28) zet ebm-papst St. Georgen nieuwe standaarden in deze klasse. Met ongeveer zeventig procent minder energieverbruik dan het vorige model (afhankelijk van het werkpunt) beschikt de ventilator over een geluidsniveau dat 2 tot 5 dB(A) lager is (42 tot 54 dB(A) afhankelijk van het model). De 420J is zeer geschikt voor veeleisende toepassingen zoals IT-servers, netwerken en routers, maar ook voor compacte frequentieregelaars en 1U fan trays.

Met een maximaal vermogen van 38 kubieke meter per uur en een druk tot aan 175 Pa wordt een groot volume bereikt met compacte afmetingen. www.ebmpapst.nl

Serviceanalyser Euro-Index introduceert met de Multilyzer STe een veelzijdig instrument voor het in bedrijf stellen, inspecteren en onderhouden van stook- en verwarmingsinstallaties. Er zijn diverse sensorconfiguraties beschikbaar voor inspectie van zowel huishoudelijke als industriële verbrandingsinstallaties.

Afhankelijk van de gekozen configuratie is de Multilyzer STe geschikt voor PO/ PI en EBI in SCIOS scope 1 tot en met 6. Het instrument biedt rookgasanalyse

met maximaal zes sensoren, rendementsmeting, meting van koolmonoxide in de omgevingslucht, druk(verschil) meting, een automatische drukdalingsproef, temperatuurmeting, een meetfunctie voor legionellapreventie, geheugen en datalogging (optioneel). Het instrument maakt gebruik van ECOsensortechnologie voor zuurstofmeting en een waterstof-gecompenseerde CO-sensor. www.euro-index.nl

Aardingstesters Fluke lanceert de aardingstesters 1623-2 en 1625-2 met geavanceerde functies en accessoires waarbij verificatie van een betrouwbare verbinding met de aarde voor geaarde elektrische systemen versneld kan worden. Hierdoor kunnen problemen met voedingskwaliteit worden opgelost en wordt het risico op schokken voor de gebruikers verlaagd. Nieuwe accessoirehaspels kunnen 50 procent installatie- en demontagetijd besparen vergeleken met bestaande kabelhaspels. www.have-digitap.nl

Slimme drukregelaar Bij het gebruik van luchtgereedschap leidt een overmatige werkdruk tot een grotere kans op slijtage, storing of zelfs (onherstelbare) schade. Dit resulteert in extra energieverlies of dure productieonderbrekingen. Ter Horst, onderdeel van Wiltec, biedt u hiervoor een oplossing met de Toolreg. Een slimme drukregelaar waarmee u snel en gemakkelijk onnodig energieverlies én beschadiging van uw luchtgereedschap voorkomt. De ToolReg is een vooraf ingestelde inline drukregelaar die op elk luchtgereedschap of in elk persluchtsysteem gemonteerd kan worden. www.terhorst.com

Flexibeler meten met geleide radar Met de productserie Sitrans LG introduceert Siemens een veelzijdig portfolio van radarniveautransmitters, die flexibel kunnen worden toegepast in de procesindustrie. De modulaire structuur van de vier basisvarianten Sitrans LG240, LG250, LG260 en Sitrans LG270 en de vele configuratieopties maken flexibele niveaumeting mogelijk in de olie- en gassector, de chemische en farmaceutische industrie en de voedings- en genotmiddelenindustrie. Bovendien is de radar geschikt voor allerlei toepassingen voor de meting van vloeistoffen en scheidingslagen, agressieve media en hygiënische toepassingen. www.siemens.com/sitranslg

Labelprinter De BMP™41 printer print duurzame gestanste (die-cut) of continue identificatielabels tot 25 millimeter breed, voor een maximale hoeveelheid aan gegevens. De BMP™41 is compatibel met tien verschillende industriespecifieke, duurzame materialen, wat u toelaat labels voor diverse toepassingen te printen. www.brady.be

UTILITIES 31 nr. 2 - maart 2014

30_31_G_product oplossing.indd 31

05-03-14 13:58

ENERGIE Om de energie-intensieve industrie beter

bewust te maken van wat er allemaal al mogelijk is om energie te besparen, is de Marktplaats EnergieEfficiency opgezet. Hier kunnen sinds februari vaste en wisselende exposanten hun energiebesparende apparatuur en installaties aan potentiële afnemers demonstreren.

Tekst: Inge Janse Beeld: RoyBorghoutsFotografie

Marktplaats voor energieefficiënte oplossingen geopend Op de Marktplaats Energie-Efficiency in het Botlek-gebied kunnen industriele bedrijven energie-efficiënte oplossingen van toeleveranciers bekijken en bespreken. Volgens de initiatiefnemers (Plant One, Rotterdam Climate Initiative, Deltalinqs, Havenbedrijf Rotterdam en het Institute for Sustainable Process Technology) sluit de marktplaats aan op de wens van industriële bedrijven om samen met toeleveranciers te bespreken hoe innovatieve apparatuur en technologie hen kan helpen energie-efficiënter te werken. Dat moet ook wel, want de Rotterdamse industrie heeft zich tot doel gesteld om elk jaar twee procent efficiënter om te gaan met energie.

Bij de opening in februari mochten

alle marktkoopmannen hun waar onder de aandacht brengen, waarbij energiezuinigheid en winst hand in hand gaan. Zo vertelde Colt over de financiële voordelen van een schone, frisse fabriek die via zijn apparatuur realiseerbaar is. HeatMatrix liet zien hoe je de hitte van uitgestoten rookgas kan omzetten in herbruikbare warmte, en EnergyGQ toonde apparatuur om operators er beter bewust van te maken hoe zij hun processen zo energiezuinig kunnen uitvoeren.

Milieuvergunning Bij de opening van de fabriek meldde Alexandra van Huffelen, Rotterdams wethouder duurzaamheid, dat Rotterdam ‘snoeigoed’ bezig is met duurzaam-

heid. Zij pareerde daarmee de kritiek dat bijvoorbeeld het Rotterdam Climate Initiative een wassen neus is.

‘Rotterdam heeft als eerste plek in Nederland een marktplaats die laat zien wat er mogelijk is in de markt.

Dit is dé plek waar je moet zijn voor nieuwe kennis over energie-efficiency.

Aan de andere kant benadrukte Van Huffelen dat de marktplaats ook noodzakelijk is. ‘U als industrie heeft beloofd energie-efficiënter te gaan werken, en dat lukt alleen als we het met z’n allen doen.’

Ook Maarten de Hoog, hoofd Haven en Industrie van DCMR, zag de noodzaak van meer energie-efficiëntie. Want hoewel de milieudienst zich niet specifiek met energie bezighoudt, ziet hij wel de link tussen milieu en energie.

Volgens hem is het voor veel industriële bedrijven lastig een milieuvergunning te krijgen, onder meer omdat er in de Rijnmond te veel stikstof wordt uitgestoten. Een groot deel hiervan komt voor rekening van de tuinbouw in het Westland die gasmotoren gebruiken voor de verwarming van kassen. Hij raadde bedrijven daarom aan restwarmte te leveren aan de kassen, zodat zij minder stikstof uitstoten, en bedrijven op hun beurt meer ruimte hebben voor industriële activiteiten.

32 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

32_33_M_katern_gas_artikel.indd 32

05-03-14 15:13

Alexandra van Huffelen, Rotterdams wethouder duurzaamheid, en Karin Husmann, directeur van Plant One, openen de marktplaats voor energie-efficiënte oplossingen.

Vijftigduizend auto’s Maar er zit ook gewoon veel geld in energieefficiëntie, illustreerde Bart Voet, directeur van Shell Pernis en bestuurslid van Deltalinqs. Zo heeft zijn raffinaderij door besparingen een hoeveelheid energie bespaard die gelijkstaat aan het van de weg halen van vijftigduizend auto’s. ‘Alhoewel dat een beetje gek is

van de industrie zal versterken.’ Dat neemt niet weg dat het een lastige tijd is om te innoveren. ‘Het gaat bij energie doorgaans om grote investeringen en dat in een tijd waarin deze mondiale industrie in zwaar weer verkeert. Daarmee moeten we dus bewust omgaan. Deze marktplaats kan daar bij helpen.’

Bij de opening in februari mochten alle marktkoopmannen hun waar onder de aandacht brengen, waarbij energiezuinigheid en winst hand in hand gaan.

om te vertellen als directeur van een raffinaderij, maar goed.’ Voet trok ook de parallel met de voormalige afdeling windenergie van Shell, waarvan hij directeur was. Een park, dat in zijn tijd 250 miljoen euro had gekost, leverde evenveel energie op als zijn energiemaatregelen bij Shell Pernis besparen.

De industrie als geheel kan profiteren van grootschalige samenwerking, ging Voet verder. ‘De energievoorziening is een van de grootste uitdagingen van deze tijd. Het delen van kennis hierover is essentieel. Ik ben ervan overtuigd dat een open houding van de bedrijven naar elkaar toe de positie

Katalysatoren Plant One opende in 2011 zijn deuren als testfaciliteit voor duurzame procestechnologie in de regio Rijnmond. Bedrijven kunnen hier eenvoudig nieuwe MEER wETEN? Meer informatie over de Marktplaats Energie-Efficiency is te vinden op de site van Plant One: www.plant-one.nl. Daar is ook te zien welke bedrijven deelnemen op de marktplaats. Op dit moment zijn dat er al twaalf.

technieken uitproberen, onder meer vanwege de gemeenschappelijke milieuvergunning en aanwezigheid van benodigde infrastructuur. Volgens Karin Husmann, directeur van de proeffabriek, blijft dit ook de kern van Plant One. ‘De marktplaats is iets wat we erbij doen. Wij bieden nog steeds faciliteiten aan voor testen en opschalen, en daar hebben we inmiddels meerdere projecten voor gedaan.’

Een bekend voorbeeld van zo’n project komt van Huntsman, dat in 2012 een installatie voor het testen van milieuvriendelijkere katalysatoren van Amerika naar Rotterdam verplaatste.

In de Verenigde Staten was de testfabriek te duur om te laten draaien, maar met steun van onder meer Havenbedrijf Rotterdam kwam de energie-efficiënte fabriek in Rotterdam wél uit. Plant One bleek daarbij de uitgewezen locatie voor zo’n samenwerking.

Het is de bedoeling dat Huntsmans testfabriek twee jaar draait, zodat het bedrijf zeker weet dat de technologie kan worden opgeschaald naar productieformaat. Mocht dat werken, dan mogen andere bedrijven de testfabriek gebruiken om zelf nieuwe processen voor energie-efficiency uit te proberen. n UTILITIES 33 nr. 2 - maart 2014

32_33_M_katern_gas_artikel.indd 33

05-03-14 15:13

HÉT JAARCONGRES VAN DE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR DOELMATIG ONDERHOUD EN HET IMAINTAIN PLATFORM

Winst door multidisciplinaire

samenwerking , logistiek, kennis, winst, asset management, on netwerkeconomie 20 MAART 2014 • DE KUIP • ROTTERDAM

waardeketen, winst, samenwerken , pain&gain sharing, social return, vertr Steeds meer bedrijven gaan terug naar hun ‘core competenties’.

Programma iMaintain 2014 Soms ontstaan er samenwerkingsverbanden waarbij de disciplines wen, consortium , kennisdeling, prestatiemanagement, winst, ervaring, delen van verschillende partijen elkaar aanvullen.

Ieder doet waar hij goed in is, gezamenlijk wordt het best haalbare gerealiseerd. Deze manier van samenwerking vereist openheid en vertrouwen en biedt kans voor innovatie. netwerkeconomie, logistiek, kennis, winst, asset mana frisse inzichten, kennisdeling en winst! Wat is haalbaar en wat moet voor gebeuren? Tijdens iMaintain 2014, het jaarcongres van de ment,daar ontwikkeling , waardeketen, winst NVDO en iMaintain, gaan specialisten en het publiek dieper in op,desamenwerken, pain&gain sharing, soc kansen die multidisciplinaire samenwerking biedt. turn, vertrouwen, consortium, kennisdeling, prestatiemanagement, winst, ervari Voor wie is er winst te halen op iMaintain 2014? delen, open innovatie. netwerkeconomie, logistiek, kennis, wins asset management, ontwikkeling, waardeketen, winst, samenwerken, pain&ga sharing, social return, vertrouwen, consortium, kennisdeling, management, winst, ervaring, delen, open innovatie. netwerkec nomie, logistiek, kennis, winst, asset management, ontwikkel u nu in hrij,fsamenwerken waardeketen,Scwinst , pain&gain sharing, social return, vertrouw consortium, kennisdeling, kennis, winst, asset management, ontwikke waardeketen, winst, samenwerken, pain&gain sharing, social return, vertrouw ling,

iMaintain is bedoeld voor beslissers en beleidsmakers van onderhoudsintensieve asset owners en aanbieders van onderhoudsdiensten en -producten.

Ook overheden en kennisinstituten die zich bezighouden met onderhoud kunnen winst behalen op het congres.

De avond is gereserveerd voor de verkiezing van de Maintenance Manager of the Year 2014.

Ton Merkx van Walibi Holland, Henk van Zuijlen van Heinz Nederland en Johan Wolt van AkzoNobel

Kijk op www.imaintain.info/winst voor meer informatie over bezoekers en deelnemende bedrijven Initiatiefnemers:

Partners iMaintain Platform:

04_A4_iMaintain_2014.indd 2

9.00 Business case door Platform Partners Onder andere door Accenture, Mainnovation en SKF 10.30 Ontvangst en registratie 11.15 Opening door de dagvoorzitters Ton Huibers, Maintenance Manager bij Vlisco, Maintenance Manager of the Year 2013 Mark Oosterveer, hoofdredacteur iMaintain 11.20 Winst door multidisciplinaire samenwerking Prof. dr. Dirk Pieter van Donk, Rijksuniversiteit Groningen 12.15 Pauze: lunch en rondleiding 13.30 Jouw discipline/Mijn discipline Een videoverslag, gevolgd door een multidisciplinaire discussie Rogier de Mulder van BP en Robert Fletcher van BAM 14.00 Winst van toegespitste ketens John Blankendaal van Brainport Industries 14.30 Winst van een gezamenlijke ambitie Pier-Jan Hettema en Dick van Ekelenburg namens NAP SIG 2x2 OPEX 15.00 Pauze 15.30 Columns en discussie Ton Merkx van Walibi Holland, Henk van Zuijlen van Heinz Nederland en Johan Wolt van AkzoNobel, genomineerden MMY 16.00 Winst in de servicelogistieke keten Roel Okhuijsen, Manager TOD Delta Terminal van ECT 16.30 De winst van een schaduwkabinet Hans Biesheuvel van ONL voor ondernemers 17.30 Afsluiting dagprogramma en netwerkborrel 18.15 Diner met verkiezing van de Maintenance Manager of the Year 2014

www.imaintain.info/winst Eventpartner:

Leden iMaintain Platform:

05-03-14 14:05

Het Utilities Platform brengt experts, gebruikers en

Het Utilities Platform bereikt zijn doelgroep via het

leveranciers van producten en diensten bijeen om bij te

vakblad Utilities (acht keer per jaar), de website Utilities.nl

dragen aan transparante informatievoorziening voor de

(dagelijks updates), rondetafelbijeenkomsten (3 per jaar),

energiegrootverbruikers. Het belicht op een journalistieke

een tweewekelijkse nieuwsbrief en via diverse congressen

en onafhankelijke manier innovaties, behandelt actuele

(Deltavisie en Duurzaam Geproduceerd). De redactie wordt

onderwerpen en inspireert de doelgroep tot het duurzaam

ondersteund door een expertpanel en wint ook advies in bij

inzetten van de utilities Energie, water en gas.

de partners en leden van het platform.

Vakblad Utilities

Congres en evenement

Partners (en Leden)

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Website

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

Wil Kling Professor Electrical energy systems TU Eindhoven

Nieuwsbrief

AndrĂŠ Jurjus Directeur Energie-Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Paul van Son CEO DII

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met Anouk Bouwmeester: Anouk@industrielinqs.nl - 020 3122 797

UTI_platformpagina 3.indd 16

05-03-14 14:18

agenda Het Energiesysteem van de Toekomst 17 maart Hilton, Den Haag www.euroforum.nl

De energiemarkt maakt roerige tijden door. Door het onrustige politieke klimaat vinden partijen het moeilijk om te investeren in de energietransitie. Het Energieakkoord geeft veel handvatten, maar de vraag naar nieuwe, onafhankelijke verdienmodellen in de duurzame energiemarkt is nog nooit zo groot geweest. Er is meer en meer roep om een nieuw energiesysteem. Dit is geen congres met bekende verhalen, maar juist een co-creatiecongres, met visies op de toekomst en concrete plannen voor de praktijk.

Aqua Nederland Vakbeurs en Rioleringsvakdagen 18 t/m 20 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl/ gorinchem

Evenementenhal Gorinchem staat tijdens deze editie compleet in het teken van de water- en rioleringssector. Bent u als organisatie actief op het gebied van riolering, afvalwaterbehandeling, leidingsystemen, pompen, desinfectie, legionellapreventie, meet- en regeltechniek, filters, membrane bioreactoren of waterbouw?

Dan is dit de kans om uw doelgroep te ontmoeten.

iMaintain 2014 20 maart De Kuip, Rotterdam www.imaintain.info/winst

Steeds meer bedrijven gaan terug naar hun ‘core competenties’. In de meest primitieve vorm is het afstoten van niet-primaire bedrijfsprocessen daar een verschijnsel van. In een meer geëvolueerde vorm ontstaan er samenwerkingsverbanden waarbij de disciplines van verschillende partijen elkaar aanvullen. Deze relatief nieuwe manier van samenwerking vereist openheid en vertrouwen en biedt kans voor frisse inzichten, kennisdeling en winst! Welke winst is haalbaar? En belangrijker nog; wat moet daar nog voor gebeuren? Tijdens iMaintain 2014, het jaarcongres van de NVDO en iMaintain Platform, gaan specialisten en het publiek dieper in op de kansen die multidisciplinaire samenwerking biedt.

Offshore NL 25 t/m 27 maart Evenementenhal, Gorinchem www.evenementenhal.nl

De vakbeurs Offshore NL is voor professionals in de olie- en gas-, duurzame, petrochemische en baggerindustrie. Zij treffen er toeleveranciers van producten, materialen en kennis die hen op de hoogte kunnen houden van noviteiten en ontwikkelingen.

Maritime & Offshore Career Event 2 april Beurs-WTC, Rotterdam www.maritimeoffshorecareerevent.nl

Het Navingo Maritime & Offshore Career Event is de grootste en meest complete carrièrebeurs in de maritieme en offshore sector. Het evenement vindt ieder jaar in april plaats in het Beurs-WTC-gebouw in Rotterdam en is gratis te bezoeken. Nergens in Nederland vind je ruim 115 topbedrijven uit de gehele maritieme, offshore en havensector bij elkaar onder één dak, die allemaal op zoek zijn naar jou.

Deltavisie 2014 5 juni Rotterdam www.deltavisie2014.nl

Ketenefficiëntie is de sterke troef van de Europese industrie. Hoe kan zij deze kaart optimaal uitspelen als antwoord op de schaliegasrevolutie in Amerika en de investeringen die daar naartoe gaan? Petrochem Platform brengt tijdens Deltavisie 2014 in kaart wat de winnende productieketens zijn in de Rijnmond en andere havengebieden. Hoe blijven zij overeind in het internationale geweld, en wat kunnen anderen daarvan leren? En hoe kunnen industriële ketens duurzame alternatieven aanbieden en zo nieuwe markten creëren? Kijkt de industrie voldoende naar de duurzaamheid van haar toeleveranciers?

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, postbus 12936, 1100 AX Amsterdam of redactie@utilities.nl

36 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

36_K_agenda.indd 36

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

05-03-14 14:03

Opinie Onlang heeft een coalitie van milieuorgani-

saties, de Consumentenbond en Verenging Eigen Huis een onderzoek gepresenteerd naar de duurzaamheid van energiebedrijven. Bovenaan eindigden enkele projectontwikkelaars van windenergie, gevolgd door Eneco. Essent eindigde onderaan. Maar het onderzoek is op meerdere punten discutabel en draagt niet bij aan de transitie naar een schone en veilige energievoorziening.

Tekst: Sible Schöne, Programmadirecteur HIER Klimaatbureau.

Eerder verschenen op Energiepodium.nl

Onderzoek energieleveranciers is discutabel Het onderzoek maakt twee onbegrijpelijke keuzes met betrekking tot duurzame energie. De eerste betreft grootschalige waterkracht. Een aantal energiebedrijven zoals Eneco, NUON en de Nederlandse Energie Maatschappij kopen op zeer grote schaal Noorse certificaten in om de inkoop van grijze stroom te vergroenen. Het is onbegrijpelijk dat de milieuorganisaties de inkoop van Nederlandse grijze stroom in combinatie met deze certificaten in het onderzoek beschouwen als waterkracht. Er vindt namelijk vrijwel geen import plaats van Noorse waterkracht.

De ingekochte stroom is voor het overgrote deel kolenstroom, die door bedrijven als EON, Electrabel en RWE wordt geproduceerd.

Het tweede punt is dat de negatieve houding tegenover biomassa. Terwijl deze energiebron in de toekomstscenario’s van de milieuorganisaties een sleutelrol speelt, wordt de bijstook van biomassa op dezelfde wijze beoordeeld als kolen en kernenergie. Deze keuze is onverklaarbaar, te meer daar aparte biomassacentrales wel positief worden gewaardeerd. De milieukundige realiteit is dat bijstook van biomassa aanzienlijk effectiever is dan een keuze voor aparte biomassacentrales.

Windproducten Op grond van deze ranking komen vier milieuorgani-

saties tot de concrete aanbeveling om windstroom te kopen bij een van de bedrijven uit de top vijf. Met die producten is natuurlijk niks mis. Maar het is weinig zinvol om de windproducten van de andere energiebedrijven af te wijzen.

De belangrijkste reden voor het HIER Klimaatbureau om niet mee te doen aan het onderzoek is het feit dat geen onderscheid wordt gemaakt tussen de bedrijven die ervoor zorgen dat we elk moment van de dag stroom hebben, leveranciers van stroom en projectontwikkelaars van windenergie. Wij hadden mee willen doen als het onderzoek zich had gericht op de grote Europese stroombedrijven.

Het logische gevolg van een vergelijking tussen drie totaal verschillende soorten bedrijven is dat de projectontwikkelaars van wind de ranglijst aanvoeren, gevolgd door Eneco, een verkooporganisatie met een projectontwikkelaarstak. De grote producenten staan onderaan.

Goed en fout De studie creëert een tweedeling tussen goede en foute bedrijven. Er is serieuze discussie mogelijk over de zin van deze benadering. De grote stroomproducenten zijn onmisbaar bij de verduurzaming van de stroomvoorziening. De grootschalige inpassing van met name wind en zon is alleen mogelijk als er ook voor de

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

37_Q_artikel.indd 37

huidige grootschalige stroomproducenten een toekomstperspectief is. In mijn ogen is er juist behoefte aan samenwerking en een gezamenlijke visie in plaats van aan tweedeling.

Tot slot een laatste punt dat eigenlijk niet aan de orde zou moeten komen. Iedere keer als het HIER Klimaatbureau kritiek levert op dit onderzoek, krijgen wij het verwijt dat wij niet onafhankelijk zijn omdat Essent een deel van onze activiteiten sponsort, met name het Klimaatstraatfeest. Het is misschien goed om hier één keer aan te geven dat er meer relaties zijn. Zo sponsort Eneco het Wereld Natuur Fonds en Natuur en Milieu met een totaalbedrag dat een veelvoud is van de bijdrage van Essent aan het HIER Klimaatbureau.

Wij gaan ervan uit dat ook onze collega’s hun onafhankelijkheid daarbij overeind houden. Wij willen de inhoudelijke discussie niet op deze manier voeren, maar om misverstanden te voorkomen moet het toch maar een keer worden gezegd. ■ UTILITIES 37 nr. 2 - maart 2014

05-03-14 15:10

I N

H E T VO LG E N DE

U T I L I T I E S

N UMMER

N UM M ER

3 V ER S C HI JNT WEEK

1 6

Thema: Energie: Enlightenmentz en smart grids

Krachtenspel Europese energievoorziening De liberalisering heeft veel goeds gebracht: meer service, meer investeringen in netwerken en concurrerende energieprijzen. Toch vraagt de huidige situatie in de energiewereld om meer regie van Europa. KPMG en DNV GL interviewden een keur aan energiedeskundigen en komen tot de conclusie dat het tijd is voor harmonisatie in de Europese energiewetgeving. Het is alleen de vraag wie de eerste stap durft te nemen.

Innovatie in de Topsector Energie De CEO van Ecofys Manon Janssen heeft vorig jaar het voorzitterschap van de Topsector Energie overgenomen van Michiel Boersma. Inmiddels zijn we een SER Energieakkoord rijker en lijken de EU-doelstellingen voor 2020 aangescherpt. Wat betekent dat voor de koers van de Topsector? En hoe innovatief is de Nederlandse energiesector nu werkelijk? We vragen het aan het boegbeeld van de Topsector Energie.

Energiecentrale gaat in de mottenballen

THEMa'S 2014

De energie-efficiĂŤnte Claus C-centrale van Essent gaat vanaf juli in de mottenballen. De overcapaciteit die wordt veroorzaakt door de Duitse Energiewende maakt het niet rendabel de centrale nog te laten draaien. Hoe pakt Essent deze stillegging aan?

Utilities 5 Gas: IndustriĂŤle gassen, kennis en innovatie

Utilities 4 Water: afvalwater Utilities 6 Energie: Enlightenmentz en efficiency Utilities 7 Water: Ketensamenwerking Utilities 8 Gas: Nieuw gas

38 UTILITIES nr. 2 - maart 2014

38_I_volgende_nummer.indd 38

05-03-14 14:56

39_airproducts.indd 022_airproducts.indd 11

05-03-14 09:17 14-03-2011 10:06:00

... vooruitstrevend met layer 3 managed Ethernet switch Alleen al de uitstraling van de Lynx+, layer 3 Ethernet switch met ingebouwde firewall en routingprotocols, is een reden deze te integreren in zware industriële netwerktoepassingen. Unieke switch functionaliteiten als FRNT-redundantie (< 20ms hersteltijd), IPsec, VLAN, IGMP snooping en QoS. De IP-40 behuizing en het werkingstemperatuurgebied, -40°C tot +70°C, staan garant voor toepassingen in extreme omstandigheden.

Robuust en betrouwbaar in zware industriële omgevingen Er is zoveel meer over te vertellen ...

Meer weten ? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

adv_WmoA4_lynx.indd 1 40_modelec.indd 1

11-01-13 13:57 04-03-14 09:38

â&#x2013;˛

digitale bijlagen

3B Controls A Hak Industrial Services BV ABB Benelux Action Sealtite Ajax Chubb Varel Aker Solutions Alma Amerplastics BV Applus RTD Arflu Industrial Valves Ateco Tank Technology Engineering Co Atreus Auma Riester GmbH & Co KG Avalon Automation AxFlow BV Baillie Tank Equipment (BTE) BCA - Benelux Coating Applications Belven Bernard Controls Bohlen & Boyen Borsig Membrane Technology GmbH Brainum BV Brodie International Bruno Falkenstein BTB Tanks Buracco SAS Busch BV Butterworth Inc Cameron Carbovac Cashco, Inc - Valve Concepts Cavotec Germany GmbH CB&I Cegelec Fire Solutions SA Concrete Canvas Confind SRL Cooley Group Corrocoat Benelux Corrocont NDTLtd. CTS Netherlands BV Dantec DCM EMBA Dr Sthamer - Hamburg Ebro-Armaturen Ecociprea Engineering SRL Econosto

Egemin Automation Elaflex Gummi Ehlers GmbH Elmac Technologies Emco Wheaton Emerson Process Management Enardo ENDEGS GmbH Endress+Hauser (Geldof) Engicon NV Ergil Group Eurad European Pump Sales BV Exalon Delft Fabricom BV FireDos Flexotech FNC Foamglas Industry GEA Wiegand GmbH Hempel (The Netherlands) BV HMT Inc. Holmatro Honeywell Enraf IDE Implico GmbH Inalco NV Industrial Info Resources Innospection InnoVfoam Inventure Technologies BV Isoil Impianti S.p.A Ivens NV J de Jonge Flowsystems BV Jongia Jordan Technologies Kametal Kanon Loading Equipment KAPPA GI SRL Kenbri Fire Fighting BV KH Engineering KITo Armaturen GmbH KPS (Kimman Process Solutions BV) KTW Umweltschultztechnik GmbH L&J Technologies LEMIS Process Lightning Eliminators & Consultants

Lightning Master Loadtec Lotus Mixers Inc MADESTA Mann Tek Marechal Electric Mascoat Meci SAS Mees Van Den Brink BV Mercon Steel Structures BV Mesa Rubber Company METALogic MFE MHT Technology Ltd Mistras MoPP BV Motherwell Bridge Ltd Motherwell Tank Gauging MPT Mess-und Prozesstechnik GmbH MTS Sensor Technologies Murphy Surveys MWH Global N.R. Koeling BV NDT Global Services Ltd Newson Gale Novaflex Ltd oCV Control Valves omniValve oPW FTG Europe bv oreco Peeters Painting Pentar Philadelphia Mixing Solutions Pieralisi PPG Protective and Marine Coatings Praxair Services Ltd Project Design Engineers Ltd Prompribor Protectoseal Protego Ragworm Revac Richards Industries Rockwell Automation Rosen Europe BV Rotork RS Roman Seliger

Plan your visit to StocExpo before the event

S.A. Fire Protection SABA Dinxperlo SafeRack LLC Safewaves SATAM SAS Saval Fire - Protection Schuf Benelux Schneider Electric Scully Signal Company SGB Siemens AG Silea Silverwing SNRI Stats Group Sterling SIHI Systems Navigator SZE Hagenuk Tank Farm Technip France The Sniffers Toptech Systems NV for Liquid Controls Group IDEX Total Control Systems (TCS) TReK STS BV Trimble Trisoplast TTK SAS Ultimo Software Solutions BV Unique Lights Nederland BV Vacono Valvospain Van Bouwel Verkoop and Service Van der Ende Straal - en Schilderwerken Vegase Controle Veolia Environmental Services Verwater Group VICoMA Engineering Wavin WINoA WLT liquid & gas loading technology BV Wolf Saftey Lamp Company WSB Finishing Equipment BV Yokogawa Europe Solutions BV Zipfluid SRL Zyme Flow Delcon Technology

Visit the website to register for free, see a full list of exhibitors, plus see what products will be showcased at the show! www.stocexpo.com

SE14 6PP Ticket.indd 3

INVITATION

Take a look at who is exhibiting: 18 - 20 March 2014 - ahOY, rOtterdaM the stOrage terMinal OperatOrs’ cOnference and exhibitiOn Official Media Partner

TH

10 Your unique registration number

*All information correct at time of going to print

“

18 - 20 March 2014 - ahOY, rOtterdaM the stOrage terMinal OperatOrs’ cOnference and exhibitiOn

Enjoyable show with a very good product range.

Exhibition opening times:

Venue:

Tuesday 18 March 2014: 10:00 - 18:00 Wednesday 19 March 2014: 10:00 - 17:00 Thursday 20 March 2014: 10:00 - 17:00

Ahoy Rotterdam Ahoyweg 10, 3084 BA ROTTERDAM, The Netherlands

Sharon Harris, Procurement Specialist, BP

”

For travel and accommodation information please visit us at www.stocexpo.com Sponsors

Follow us @StocExpo #StocExpo14

Join our StocExpo & Tank Storage Events group

Event Supporters Kringen

Register FREE at

INDUSTRIAL

Maintenance

FIRE JOURNAL

Maintenance

www.stocexpo.com

ST RAGE TERMINALS MAGAZINE

Organisers: easyFairs UK & Global 2nd Floor, Regal House, 70 London Road, Twickenham, TW1 3QS T: +44 (0)20 8843 8800 F: +44 (0)20 8892 1929

Register FREE TODAY

World ils

Organised by

www.stocexpo.com

05/02/2014 10:37

Connecting your tank storage business to the global industry The 10th edition of StocExpo will welcome visitors not just from within Europe, but also from all over the world, including Africa, Brazil, Egypt, Thailand, United Arab Emirates and the United States of America.

Register online in advance to take advantage of the following: • Fast-track entry to the exhibition on the day • Regular updates to maximise your planning in advance of the show • Access to the latest innovations & developments in your industry • Interact with potential clients and suppliers to discuss your individual company requirements • Entry to the evening drinks receptions to network with your peers

“

Positive exhibition and good range of products.

”

Gustavo Lopes, Mechanical Engineer, Stolt-Niellsen

“

Lots of different industry sector aspects which is something that is really good about StocExpo.

”

Miranda den Heijer, Inspectorate Oil and Petrochemicals for the ARA (Amsterdam-Rotterdam-Antwerp) region

Top reasons to attend StocExpo 2014 MEET suppliers face-to-face. See and compare products and discover more cost effective solutions to existing processes LEARN from over 25 expert speakers at the conference which boasts a programme packed full of strategic commercial regulatory and technical sessions NETWORK with your peers from the oil and petrochemical industries at one of the many networking opportunities INTERACT with potential clients and suppliers to discuss your individual company requirements SEE the latest innovations in your industry and test-drive the latest products on the market

%rated 85 e itors

c of vis experient their the even of od or o g s a llent e c x e

“

How can you register?

Register online now for your Simply visit www.stocexpo.com, click on the VISIT FREE button at the FREE exhibition entry: top of the page and enter your unique registration number on the back of www.stocexpo.com this invitation in to the online registration form.

SE14 6PP Ticket.indd 2

StocExpo is a premier event for the terminals industry and provides a very good forum for keeping up with the trends, learning about the latest technologies and most importantly networking with my peers.

”

Christopher Amstutz, Director, Oil & Gas Industry Solutions, Terminal Solutions

If you are involved in any of the following areas you should be at StocExpo:

• Automation and systems integration • Biofuels • Chemical storage • Corrosion protection and coatings • Engineering and turnkey solutions • Fire fighters and fire protection • Hoses and couplers • Inspection and certification • Leak detection • Lightning prevention • Loading equipment and gantries • Liquefied natural gas • Liquefied petroleum gas • Metering and measuring • Mixing equipment • Multimodal • Overfill prevention and equipment • Piping • Protective coatings • Pumps, valves and actuators • Roofs, domes and seals • Spill care and environmental services • Steel, aluminium and heavy duty metal • Tank cleaning • Tank design and construction • Tank maintenance • Tank safety • Unconventional gas • Underground storage • Vapour recovery

“

First of all, I would like to express my sincere thanks to you for your great organisation of this important event, and I will for sure visit the exhibition every year from now on. I am very glad to inform you that the exhibition has attracted special attention from tank terminal leaders from all over the world.

”

Osama Gharib, Terminal Manager, LPTT, Adabiya Port

Three days one conference The StocExpo 2014 conference programme is stepping up a level, by enabling terminal operators to gain a multi-faceted insight into the terminal market, operational health & safety and innovative new technologies.

DAY ONE is designed to assist terminal sales and business development directors to gain a deeper understanding as to where the storage market is growing, opportunities for finance and growth, and discovering ways of securing new customers.

DAY TWO centres around terminal safety.

In this business, all publicity is definitely not good publicity and it is crucial to stay on top of changes to regulations, find new ways of identifying risks and use the latest techniques to minimise incidents.

DAY THREE is reserved for the latest innovations enabling terminal operators to improve efficiencies, reduce costs and downtime, and increase profit margins.

INDUSTRY LEADING SPEAKERS

Key speakers include:

Over 25 respected industry experts will present on the latest industry trends and provide opportunities for discussion so that delegates can learn about numerous Dr. Frits Eulderink Edward Ruijs aspects of the industry and discover Executive Board Member Director, & Chief operating officer, First Reserve valuable solutions that they will be able to Royal Vopak take away and apply in their own business.

Sandra de Bont Director, VoToB

To book your place at the StocExpo conference and find out more about the discounts available visit www.stocexpo.com or phone: +44 (0)20 8843 8803 / +44 (0)20 8843 8807

05/02/2014 10:37

UITNODIGING

26 & 27 maart 2014 â&#x20AC;˘ Antwerp expo

PUMPS & VALVES De vakbeurs voor pompinstallaties en uitrusting voor industriĂŤle processing

Vakbeurs voor industrieel onderhoud, shutdown technologie, asset management en productiebetrouwbaarheid

Knowledge Partners

Media Partners Main Media Partners www.ecotips.eu

No PUMPS & VALVES without MAINTENANCE Hoe kun nen pom psystem afsluiters en, klepp optimaa en l blijven doeltreff werken z en end ond onder erhoud?

Voor een do een juiste eltreffend & veil ig onderh keuze va oud is n onderd en partn ers cruc elen, me iaal. thodes

Oplossin gen uit d e proces onderho s udssect or, opnie ing- en uw same op één lo n catie!

n

0 ex

30 r dan

Mee

Wanneer Woensdag 26 Maart 2014 10:00 - 20:00 Donderdag 27 Maart 2014 10:00 - 18:00

easyFairs NV/SA • Jan Van Rijswijcklaan 191 • BE-2020 Antwerpen

pum om/

s.c

yfair

hops

rks n wo

e sies

s

fose

e in isch

n Tech

n AG e ! ISV

2

ver

Inda

ken

ezoe

ijfsb bedr

s

ratie

nst emo

ed

et liv

te m Rou

n

rrosio

co cy – cien ts s y effi o g s r c a e n .e cycle s–e www ique hip – life echn rs mp t f owne u p ost o ing – nitor – total c n g mo y ionin ic desig it nerg d n n ie co ble e - hyg ewa n x e e t R a om

s.c yfair

o

Antwerp expo Jan van Rijswijcklaan 191 BE-2020 Antwerpen

s-be

alve

ps-v

s w.ea • ww e-be

anc

ten /main

nt

eme

anag

tm asse

)inus S) Lum EMA (EDF he (B n y rg v e Bo nb e in w u a - Erw Vanc MS) Wim (EFN ay) aets (Solv an B s p rm o e Lyc )-H Alain roup m) lis G orea brico rts (B ofely Fa e A an e (C Herm e Denev p Philip

Dem

Waar

nte posa

oud

derh

Safe

en

ng

dagi

: Uit

at Deb

on en in

ce enan

t

Main

UITNODIGING

rd Awa

GRATIS BEZOEK

tie op Info en Registras-m aintenance mp pu m/ www.easyfairs.co code: xxxx Registreer u met

Official hOst:

last yeaR OveR 28 cOuntRies & 350 PaRticiPants!

13th & 14th Of may 2014 amsteRdam aRena

the smart city Revolution: be inspired and get connected!

KeynOte sPeaKeRs:

Rob van gijzel

yOuR chaiRmen:

anthony townsend

Mayor, City of Eindhoven Author of the book (elected as the Smart“SMART CITIES: Big Data, est Region of the World), Civic Hackers and the Chairman, Intelligent Quest for a New Utopia” Community Forum

carlo Ratti Director, MIT Senseable City Lab, and Partner, Carlo Ratti Associati

dan hill, Urbanist Innovator, CEO, Fabrica

ger baron

maarten bouwhuis

Program & Cluster Manager, Amsterdam Economic Board

Journalist BNR Radio

Represented cities on stage: Santander q Singapore q Malaga q Manchester q Amsterdam q Eindhoven q Gent q Antwerpen q Groningen q Sant Cugat del Valles q Jubail q Helsinki q London q Barcelona q Peterborough q Aarhus q and many more

HET BEGINT BIJ GLASVEZEL

WWW.smaRtcityevent.cOm WWW smaRtcityevent.cOm

13th of may 2014 09.00

Registration

09.15

Opening of the Smart City Event 2014 by the chairmen Ger Baron, Program & Cluster Manager, Amsterdam Economic Board Maarten Bouwhuis, Journalist BNR Radio

Welcome KEYNOTE SPEECH 09.20

all stakeholders together at the smart city event 2014 The Smart City Event takes place for the 4th time, with Amsterdam Smart City as the official host. Last year more then 350 participants were present from 28 different countries.

The Smart City Event has the mission to bring together the diversity of stakeholders. You hear the concrete ideas and implementation experiences from cities and areas all over the world. You have the possibility to discuss your own specific topics with experienced colleagues. Besides inspiration and knowledge you are also directly connected with a many industries, governmental organizations and knowledge institutions. Which can lead to new business opportunities and collaborations.

central themes “the roadblocks towards setting up a smart city” q Smart Cooperation q Smart Society q Smart Goverance q Smart Business cases q Smart Investing smaRt data

smaRt lighting

KEYNOTE SPEECH 09.50

smart cities: big data, civic hackers, and the Quest for a new utopia Anthoney Townsend, Research Director in the Technology Horizons Program for the Silicon Valleybased Institute for the Future and author

10.20

Working together towards atlantis; ‘the smartest city of 2020’

10.45

Smart break

11.15

the program of these 2 days exists of a variety of elements: q 4 Keynote Speeches q 60 Round Table Sessions q 12 Inspiring Labs q 10 Co-Creation sessions q 5 Excursions q 1 Breakfast meeting

smaRt mObility & infRastRuctuRe

the road towards the smart city

the roadblocks which have to be taken – address the challenges

smart program elements

smaRt eneRgy

Welcome to all international guests at the smart city e event 2014 in the netherlands at the arena tribune Rob van Gijzel, Mayor, City of Eindhoven (elected as the Smartest Region of the World). Chairman Intelligent Community Forum With subsequently a discussion with the Mayor and: Carlo Ratti, Director, MIT Senseable City Lab Representative on behalf of the citizens Representative on behalf of the entrepreneurs

smaRt health

WWW.smaRtcityevent.cOm

the smart city Road map of london – working together with a diversity of stakeholders Kit Malthouse, Deputy Mayor, City of London

INTERVIEW 11.35

‘the best of smart spain’ Iñigo de la Serna Hernáiz, Mayor, City of Santander, President, SNSC (Spanish Network of Smart Cities) Francisco de la Torre Prados, Mayor, City of Malaga

11.55

challenges in developing a smart city & suggestions on how to overcome Lim Teck Leong, Director (Physical Planning, West Department), Redevelopment Authority, City of Singapore

12.15

the value of early engagement between business and cities to manage inter-connected challenges Matthew Lynch, Director Urban Infrastructure Initiative, World Business Council for Sustainable Development

12.35

vision of dalkia on smart cities

13.05

how to tRansfORm towards a smart energy city?

Ronald van Warmerdam, Senior Project Manager, Amserdam Joost Brinkman, Lead, Accenture Sustainable Services

13.15

14.15 15.00 15.45 16.15

city of Peterborough - achieving greater benefits through integration Steve Bowyer, Head of Economic Development, Opportunity Peterborough

9

city of aarhus - smart aarhus - a scandinavian third way Jonas Kroustrup, Regional Development Officer, Head of Smart City strategy, Smart Aarhus

10

sdK Project – city service development Kit Katalin Gallyas, Open Innovation Officer, City of Amsterdam

11

tRansfORm Project - Transform is a cooperation of six European cities, Hamburg, Genoa, Grand Lyon, Vienna, Copenhagen and Amsterdam.

Ronald van Warmerdam, Senior Project manager, Project Management Bureau, City of Amsterdam, Coordinator TRANSFORM, Lecturer, Technical University of Delft Joost Brinkman, Lead, Accenture Sustainable Services

12

Open data in gent, eindhoven and amsterdam is a smart city smart without open data?

Bart Rosseau, Coordinator Expert eStrategy, City of Gent Gaby Stawoski, Strategic Project Leader, City of Eindhoven Katalin Gallyas, Open Innovation Policy Officer, City of Amsterdam

13

smart santander, including sounds for smart environment Philippe Cousin, Deputy Project Manager, EAR-IT Luis Muñoz, Professor, University of Cantabria, Technical Coordinator, Smart Santander

14

the sameen project - energy transition projects with students Toine Bartelet, Member of the Board, SAMEEN

Smart Food at the Innovation Plaza

Roundtable sessions 14.15

8

Roundtable sessions 25 roundtable sessions with 10 people each.

The theme of each table will first be introduced by 1 concrete case experience, a presentation of 15 minutes.

Then the participants can exchange experiences.

RounD 1 RounD 2 Smart break RounD 3 Choose the table which fits your interests

1

city of helsinki - forum virium helsinki Jarmo Eskelinen, CEO, Forum Virium Helsinki

2

spanish network of smart cities - how collaboration and sollidarity can make smart cities happen Iñigo de la Serna Hernáiz, Mayor, City of Santander, President, SNSC (Spanish Network of Smart Cities)

3

city of singapore - moving the smart city agenda forward in a meaningful way Lim Teck Leong, Director (Physical Planning, West Department), Redevelopment Authority, City of Singapore

4

city of manchester - Open data city of manchester Julian Tait, Head of Innovation Projects, Future Everything

5

city of Jubail - smart infrastructure for buildings management within a smart city Sultan Al Khuraissi, Director, Buildings Department, Royal Commission for Jubail

6

city of sant cugat del vallès - experiences in creating a smart city Mercè Conesa Pagès, Mayor, City of Sant Cugat del Vallès

7

For the complete list of round tables look at www.smartcityevent.com

masterclass Parallel with the roundtable sessions masterclass alliance management Geert Duysters, Professor of Entrepreneurship and Innovation, Tilburg University. In 2010 awarded a distinguished Chutian Professorship at Wuhan University of Technology (China).

Worked as alliance expert of the European Commission and the OECD

KEYNOTE SPEECH 17.00

inspiring interview Rudolf Das, Futurist, Designer, Author of the book ‘The Future of Energy’

17.25

Smart Cocktail

18.15

Smart Dinner with live music in the City Centre of Amsterdam

city of malaga - a sustainable management model for cities of the future Representative on behalf of the City of Malaga

14th of may 2014 08.15

09.15

Optional breakfast meeting: Participants from different taskforces co-create their case for Atlantis City.

Opening by the chairmen Ger Baron, Program & Cluster Manager, Amsterdam Economic Board Maarten Bouwhuis, Journalist BNR Radio

KEYNOTE SPEECH 09.20

inspiring Opening speech: smart citizenship Dan Hill, Urbanist, Innovator, CEO, Fabrica At 10.00 various programs start. Choose the elements which fit your interest best. You can also switch between the different programs.

insPiRing labs

10.00 - 12.00

inspiring labs Practical cases of projects focused on smart energy, smart data, smart lighting or smart safety. choose your session.

10.00 Round 1 1A. Smart Energy 1B. Smart Data 1C. Smart Lighting 10.30 Round 2 1A. Smart Energy 1B. Smart Data 1C. Smart Lighting

Round 3 1A. Smart Energy 1B. Smart Data 1C. Smart Safety

smaRt health

10.15 - 17.00

a program concerning all latest developments and front running international projects within smart health.

The program is development together with the City of Eindhoven, Brainport Eindhoven and the Smarter Living Region.

Besides cities also health organizations are highly presented.

Look at www.smartcityevent.com for the program. official hosts:

10.15 â&#x20AC;&#x201C; 17.00

a program concerning all latest developments in the field of smart mobility The number of electronic transport users keeps increasing: cyclists, scooters, cars, etc.. The prognoses for the growth of electric transport differs, but just one thing is similar: they all show growth! The loading networks are starting to become mature. The biggest growth in the direction of the consumer market is expected to take place around the year 2015.

- How are we going to organize this in a professional way?

- Who is going to pay these costs?

- How are we going to achieve the best results?

- What are the front running successful cases within Europe?

Look for the complete program at www.smarticityevent.com Join the EV experience powered by

HET NIEUWE RIJDEN

Elektrisch Vervoer Centrum Het Nieuwe Rijden

Elektrisch Vervoer Centrum

cO-cReatiOn sessiOns

12.00 - 13.15

co-creation sessions Choose the topic that fits best with your questions regarding your Smart Projects. In small groups, together with other specialists, you will share knowledge and experiences, generate solutions and discover new insights. Each session will begin with a kickoff on the topic given by a relevant speaker.

Next, you will jointly exchange experiences and discover new, concrete solutions! co-creations sessions from: 1. Amsterdam Smart City 2 . Dalkia - Developing, constructing and operating greener and more economical energy solutions 3. Alliander - What is the influence of our society on the Energy system for the future? â&#x20AC;&#x201C; Alliander, Watt is Watt project, City of Haarlem.

Look for the complete list of sessions at our website.

11.00 Smart Break 11.30

smaRt mObility

13.15

Smart Lunch

excuRsiOns tO smaRt PROJects Within amsteRdam 14.15 - 17.00 smart excursions At 14.15 different busses leave the Amsterdam Arena to a diversity of Smart Projects within Amsterdam. If you register for the conference, you get a list of excursions in which you can take part in. 2 weeks prior to the event you will be asked to choose which excursion site you would like to visit.

The bus will bring you back to the Amsterdam Arena at 17.00.

In the upcoming weeks, you will find a complete list of excursions at our website.

WWW.smaRtcityevent.cOm

Official hOst:

Would you also like to be a partner of the smart city event?

Please contact: Joris van Boxtel Senior Sales Manager Tel: 040 - 2 974 935 Email: j.van.boxtel@euroforum.nl

Official hOst

function r r r r r r r

eventPaRtneR

CEO/Vice President/Director/General Manager Secretary General/Strategic Director/Senior Manager Mayor/Alderman Commercial Manager/Sales Manager/Accountmanager Business Development Manager/Senior Marketeer/ Communication Manager Project Manager/program Manager Others

PaRtneRs

HET BEGINT BIJ GLASVEZEL

line of section r r r r r r r r r

Government Utilities Mobility Datacom/Telecom University Engineering agency Healthcare Management consultancy Others

mediaPaRtneRs

Definitief Logo (Liggend)

Project: 070 DUURZAAMBEDRIJFSLEVEN.NL BRANDING

Reactions of participants last year I have been to many European city focused conferences, and this stood out as a very good event, with high level speakers and participants Dr. Jenni Viitanen, University of Manchester

Sharing ideas with people from 28 nationalities gives great insights

KLEURENSCHEMA — PANTONE, CMYK, RGB & HEX Pantone 287C

C 99 M 75 Y 8 K 1 R 0 G 83 B 155 HEX #00539B

Pantone 284C

C 55 M 20 Y 0 K 0 R 108 G 173 B 223 HEX #6CADDF

LETTERTYPE SELECTIE Logo Font — (Terminal) Doses (Light) Lettertype Onderschrift — Open Sans (Extra Bold) Corporate Lettertype — Open Sans (10 Styles + 2 Styles Condensed)

Wouter Mellaart, Eurofiber

I enjoyed hearing the feedback and experiences of the cities so directly Mihaela Thuring, VITO – Belgium

Duurzaambedrijfsleven.nl logo identity designed and developed by gonzodesign 2012

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

Gegevens onjuist? Retourneren is niet nodig.

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl

68318

3 easy ways to register yourself!

dates and location: 13th & 14th of may 2014 Amsterdam Arena For your road description look at www.smartcityevent.com

1. Internet:

www.smartcityevent.com

2. E-mail:

inschrijving@euroforum.nl

3. Telephone:

+31 - 40 - 2 974 977

Your confirmation will be sent to you as soon as possible.

When your e-mail address is known by us, you will receive the confirmation of your participation within one working day by e-mail.

Personal conference advice For information or an attractive discount scheme, please contact: Mark Claessens m.claessens@euroforum.nl +31 40 297 2742

smaRt eneRgy

smaRt mObility & infRastRuctuRe

smaRt data

costs The costs for this conference are € 499,- (excl. VAT) per person per day. The costs for both days are€ 699,- (excl. VAT) per person. This amount includes coffee, tea, lunch and drinks.

You will also have access to a valuable digital reference document. The additional costs for the canal cruise with dinner are € 99,- (excl. VAT) per person. unable to attend?

If you are unable to attend, a colleague in the possession of your ticket will be able to replace you without additional costs. If you wish to cancel, you can only do this in writing up to one month before the event. In case of cancellation after that time, we will charge the full amount.

smaRt lighting

smaRt health

mailing and contact We would like to keep you informed of any special offers for our products and services that you may find interesting. As a result, we have added you to our address database or a database we acquire from a third party. Additionally, we may make your address details available to third parties. For this we take your personal preferences into account as much as possible. If your details are incorrect or if you do not want your details to be used for these purposes, please contact our customer services, tel. +31 (0)40 2 974 977 or send an e-mail to inschrijving@euroforum.nl. about euroforum Euroforum is the market leader in the field of conferences, courses and training for professionals and managers of companies, government agencies and non-profit organisations. Euroforum is part of Informa, a global conference and publication group listed on the London stock exchange. More Information on: www.euroforum.nl.

WWW smaRtcityevent.cOm WWW.smaRtcityevent.cOm

15, 16 & 22 mei 2014 > Congrescentrum NBC Nieuwegein

Nationaal

Windenergie Congres

HĂŠt nationale platform voor alle stakeholders in de windenergie sector DĂŠ stakeholders, beleidsmakers en praktijkexperts staan op het podium met o.a.:

15 mei 2014

Wind op Land

Wind op Zee

16 mei 2014

Ed Nijpels

Huub den Rooijen

Voorzitter Borgingscommissie Energieakkoord, voormalig minister van VROM

Head of Offshore Wind, The Crown Estate

Ernst van Zuijlen William Moorlag

Directeur TKI Wind op Zee

Gedeputeerde Provincie Groningen

Chris Westra Govert Veldhuijzen

General Manager Stichting We@sea

Gedeputeerde Provincie Zuid-Holland

Niels Jongste Frans Tollenaar

Managing director, Green Giraffe Energy Bankers

Wethouder Gemeente Goerree-Overflakkee

Teun Bokhoven Stientje van Veldhoven

Voorzitter de Duurzame Energie Koepel

TweedeKamer Lid/D66

Rob van der Hage Harm Reitsma

Programma manager Wind op Zee Nederland, TenneT

Oprichter Windcentrale

Alwin Hietbrink Jaap Warners

Wethouder Bergen

Voorzitter NWEA

22 mei 2014 i.s.m.

www.euroforum.nl/windenergie

workshopdag Succesvol aan de slag met participatie

> 15 MEI 2014

BEZOEKERSPROFIEL: Rijk, provincies, gemeentes, projectontwikkelaars, energieleveranciers, netbeheerders, exploitanten, fabrikanten, investeerders, kennisinstellingen, advocatenkantoren & adviesbureaus.

CONGRES > WIND OP LAND

INTERACTIEVE DAG Hoe gaan we de doelstelling van 6000MW met elkaar realiseren?

Dat is de vraag die centraal staat en waar u met de sprekers en uw samenwerkingspartners over in gesprek gaat.

09.30 Opening door de dagvoorzitter Maarten Bouwhuis, Presentator BNR Nieuwsradio Side-kick: Ton Hirdes, Directeur NWEA

ENERGIEAKKOORD 09.40 De kansen uit het Energieakkoord voor Windenergie > De zekerheid van het Energieakkoord voor de lange termijn > Hoe gaan we met de sector de doelstellingen realiseren?

Ed Nijpels, Voorzitter Borgingscommissie Energieakkoord, voormalig minister van VROM

REALISATIE WINDENERGIE DOELSTELLINGEN 10.10 Uitvoering & haalbaarheid windenergieafspraken > Hoe vertalen we de windenergieafspraken naar de realisatie? > Hoe verloopt de uitvoering van de afspraken bij de provincies? > Wat is nodig om zoveel mogelijk MWh in de schaars beschikbare ruimte te produceren? > Welke rol spelen provincies, rijk, gemeenten en bedrijven om dit mogelijk te maken?

Marten van der Gaag, Interprovinciaal Overleg (IPO) Programmamanager Interprovinciale Samenwerking Energietransitie en Economie 10.40 Coffee break

12.30 Lunchpauze Onder genot van een heerlijke lunch heeft u de mogelijkheid om met uw vakgenoten en samenwerkingspartners uit de sector verder in gesprek te gaan.

BREAK OUT SESSIES 13.45 Sessieronde 1: Maak uw keuze uit sessie 1, 2, 3 of 4

1 Lokaal (politiek) draagvlak creëren Welk bestuurlijk proces kiest u? Hoe betrekt u omwonende en stakeholders?

Hoor oplossingen en ervaringen uit de praktijk Johan van de Heijning, Antea Group 2

Herstructurering: de case Wieringermeer > Inzicht van de overheid in het reëel economisch perspectief van een herstructureringsplan is van groot belang > Herstructurering is maatwerk en laat zich lastig vangen in generieke beleidsregels vooraf John Dekker, Gemeente Hollands Kroon Jaap van der Beek, Voorzitter van Windcollectief Wieringermeer

3

Slimme aansluitingen voor Windparken – optimaliseer de locatiekeuze Goede, planologisch inpasbare locaties voor een windmolenpark vinden is een kunst Herman Meeuwissen, Alliander

4

Juridische procedures voor het realiseren van Wind op Land De gevolgen van de Rijksstructuurvisie, het Energieakkoord en de Omgevingswet Jan Frans de Groot en Marjolein Dieperink, advocaten bij Houthoff Buruma

SAMENWERKING OVERHEID & MARKT

14.30 Coffee break

11.10 Debat: Samenwerking tussen rijk, provincies, gemeenten en de markt > Hoe kan de verbinding versterkt worden tussen de plannen van het rijk en de betrokkenheid van de lokale overheid en burgers? > Waar gaat het (soms) mis, en hoe kan het anders? > Hoe om te gaan met de verschillen in aanpak van de provincies?

Govert Veldhuijzen, Gedeputeerde Provincie Zuid-Holland Annemieke Traag, Gedeputeerde Provincie Gelderland Frans Tollenaar, Wethouder Gemeente Goeree-Overflakee Herman Meeuwissen, Alliander Guido Custers, Directeur DELTA Energy

15.00 Ronde 2: Maak uw keuze uit sessie 1, 2, 3 of 4

11.40 Succesvolle samenwerking in de praktijk: best-practice Windpark Kreekraksluis, het grootste windpark van Zeeland > Leer van de succesvolle aanpak in de samenwerking met partners, overheden, lokale omgeving om dit nieuwe windpark te realiseren Rolf Korsuize & Mickael van Schaik, Business Development, DELTA Energy

DRAAGVLAK EN PARTICIPATIE 12.00 Debat: draagvlak en participatie, dé uitdaging voor de realisatie van windenergie > Hoe om te gaan met de weerstand en bezwaren van lokale bewoners, zoals waardedaling onroerend goed, geluidsoverlast, landschapsvervuiling > Windenergiepolitiek: hoe creëren we lokale coalitie en betrokkenheid > Hoe kan participatie succesvol ingezet worden? Wat zijn de succesvolle voorbeelden uit de praktijk?

Rob Rietveld, Directeur NLVOW Stientje van Veldhoven, TweedeKamer Lid/D66 Saskia Kluit, Voorzitter Energie-U Jaap Warners, Voorzitter NWEA Harm Reitsma, Oprichter Windcentrale William Moorlag, Gedeputeerde Provincie Groningen

1

Succesvolle participatiemodellen voor windenergieprojecten Dick van Elk, Voorzitter Windcorporatie Windvogel

2

De kansen van SDE+ en andere subsidiemogelijkheden voor windenergie De beoogde wijzigingen uit het energieakkoord Marinus Winters, Advocaat Allen & Overy

3

Effectief communiceren met de betrokken burgers: de succesvolle aanpak van gemeente Wageningen Lex Hoefsloot, Wethouder Gemeente Wageningen

4

Financiering, hoe krijgt u uw windpark financierbaar?

Zie de website voor meer informatie

15.45 Inspiratiesessie: draagvlak creëren voor windenergie Veel mensen zijn voor windenergie. En tegelijkertijd zijn veel mensen tegen windmolens…vooral als ze in hun eigen ‘achtertuin’ geplaatst worden.

Hoe zorgt u ervoor dat u dit kritische publiek toch meekrijgt in uw plannen?

Bas Mouton, directeur van Speech Republic, neemt u in een interactieve sessie mee hoe u kritische bewoners en bestuurders mee kunt krijgen in niet populaire besluiten.

Speech Republic traint en adviseert bestuurders en politici hoe met weerstand om te gaan om zo draagvlak te creëren 16.30 Afsluiting & netwerkborrel

Meer info bel Congresadviseur Nancy Kager 040 - 2 972 774 of mail n.kager@euroforum.nl

> 16 MEI 2014

BEZOEKERSPROFIEL: Ministerie, Rijkswaterstaat, kustgemeenten, projectontwikkelaars, energiebedrijven, fabrikanten, exploitanten, financiers, onderhoudsbedrijven, kennisinstellingen, advocatenkantoren & adviesbureaus

CONGRES > WIND OP ZEE

INTERACTIEVE DAG Voor de ontwikkeling van windenergie op zee is samenwerking met stakeholders van groot belang om deze grootschalige projecten vorm te geven. Tijdens deze congresdag bieden we u volop de mogelijkheid om met elkaar in gesprek te gaan over de verschillende uitdagingen en kansen die we gezamenlijk aan moeten gaan om de ambitieuze doelstellingen voor windenergie op zee te realiseren.

08.30 VIP-ontbijt - op uitnodiging Powered by Seaway Heavy Lifting 09.30 Opening door uw dagvoorzitter Maarten Bouwhuis, Presentator BNR Nieuwsradio Side-kick: Ton Hirdes, Directeur NWEA

INTERNATIONAAL PERSPECTIEF 09.45 De off shore wind strategie in het Verenigd Koninkrijk > Wat kunnen we leren van het succesvolle businessmodel in de UK? Huub den Rooijen, Head of Off shore Wind, The Crown Estate

NATIONALE ONTWIKKELINGEN 10.10 De cruciale rol van Wind op Zee in de energietransitie > Energieakkoord biedt doorbraak voor wind op zee > Economische potentie en kansen van wind op zee voor de Nederlandse markt Teun Bokhoven, Voorzitter de Duurzame Energie Koepel

REALISATIE 4500MW 10.30 De kansen binnen de nieuwe structuurvisie Wind op Zee > Hoe gaan we de 4500MW realiseren? > Welke kansen biedt de ontwikkeling van windenergie op de Noordzee?

Chris Westra, Windenergie expert, al ruim 40 jaar actief in windenergie, General Manager Stichting We@sea

13.50 Hoe krijgt u SDE voor off shore wind? > SDE en vergunningen in de tweede ronde: lessons learned > Veranderingen in de SDE > Kansen voor nieuwkomers > Meedoen aan de SDE-subsidietender; het belang van een haalbare businesscase > Impact van de nieuwe SDE op de projectfinanciering Jessica Terptra en Marjolein Dieperink, advocaten bij Houthoff Buruma 14.20 Financieringsmogelijkheden: Hoe krijgt u EUR 1 miljard of meer bij elkaar om uw off shore wind project te financieren? > Wat zijn en waren de belangrijkste uitdagingen bij de recente financieringen van off shore windprojecten? > In hoeverre speelt de financiering een rol in de ontwikkeling van NL van ronde 3?

Niels Jongste, Managing director bij Green Giraffe Energy Bankers 14.40 Coffee break 15.00 Break out sessies: Maak uw keuze uit sessie 1 of 2

1 KOSTPRIJSREDUCTIE: hoe gaan we de kostprijs voor offshore wind laten dalen?

Lagere kosten voor off shore wind zijn een noodzakelijke voorwaarde voor grootschalige roll-out. Hoe komen die kostenbesparingen tot stand kunnen en wat is daar voor nodig Ernst van Zuijlen, Directeur TKI Wind op Zee 2 STOPCONTACT OP ZEE: de kansen en uitdagingen Wat kunnen we leren van Duitsland in de realisatie van aansluitcapaciteit voor de grootschalige roll-out van off shore windparken? In Duitsland stellen TSOâ&#x20AC;&#x2122;s jaarlijks een off shore netontwikkelingsplan op met wind op zee scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s. Deze netplannen leiden tot planningszekerheid bij betrokken partijen en versterken een strategische aanpak.

Rob van der Hage, Programma manager Wind op Zee Nederland bij TenneT TSO B.V.

SUCCESVOLLE REALISATIE

10.55 Coffee break 11.25 Uitkomsten haalbaarheidsstudie nearshore windenergie > De voor- & nadelen van nearshore windenergie Eric Arenda, Consultant Pondera 11.45 De gevolgen van nearshore windenergie voor kustgemeenten > Met reacties van de kustgemeenten, interactief gesprek met: Alwin Hietbrink, Wethouder Bergen Wim Westerman, Wethouder Velsen 12.05 Discussie: Hoe gaan we de 4500MW realiseren in de praktijk? > Waar liggen de hobbels, uitdagingen en kansen?

Interactief gesprek met de sprekers en bezoekers 12.30 Lunchpauze Onder genot van een heerlijke lunch heeft u de mogelijkheid om met uw vakgenoten en samenwerkingspartners uit de sector verder in gesprek te gaan.

REGULERING EN FINANCIERING 13.30 Uitgiftebeleid 2015 > Hoe gaat het beleid er uit zien? > Hoe gaat het vergunningsproces verlopen? > Wat zijn de gevolgen voor het bedrijfsleven?

Ton Sledsens, NWEA Off shore

15.40 Succesvolle bouw en realisatie van een off shore windpark > De cruciale stappen & fases > Lessons learned van internationale projecten in Engeland en Duitsland Richard den Hollander, Seaway Heavy Lifting 16.00 Integrale benadering voor een optimale opbrengst van het windpark > Essentiele stappen vanaf de allereerste ontwikkeling > Verdere optimalisatie tijdens de operationele fase Haico van der Heijden, Business Development Manager ECN Wind 16.20 Slotgesprek: de uitdagingen bij de grootschalige roll-out van wind op zee in Nederland Interactief gesprek met de sprekers en bezoekers.

16.40 Afsluiting en aanvang netwerkborrel

Bekijk diverse (video-)interviews met windenergie-experts op www.euroforum.nl/windenergie

www.euroforum.nl/windenergie

22 MEI 2014

WORKSHOP

SUCCESVOL AAN DE SLAG MET PARTICIPATIE Participatie is hét instrument om windenergieprojecten vanuit lokaal draagvlak te realiseren. Weten welke vormen van participatie mogelijk zijn en hoe u deze succesvol implementeert binnen uw windenergieproject is dan ook cruciaal.

Daarom bieden we u aansluitend op congres deze verdiepingsworkshop aan waarin u leert hoe u succesvol aan de slag kunt gaan met de mogelijkheden van participatie bij uw windproject.

Tijdens deze workshop bespreken we allereerst de nut en noodzaak van participatie. Aan de hand van een aantal inleiders en cases gaan we in op verschillende vormen van participatie: plan-participatie, financiële deelname en compensatie. Tenslotte stellen we een “gereedschapskist” voor participatie samen: wat is er wanneer nodig om het succesvol in de praktijk te implementeren.

Om het rendement van de workshop zo hoog mogelijk te maken willen we specifiek ingaan op uw vraagstukken rondom participatie. U krijgt dan ook de mogelijkheid uw vragen vooraf in te sturen en dan zullen de sprekers uw vragen tijdens de dag beantwoorden.

Inclusief excursie naar het in aanbouw zijnde windpark Noordoostpolder

PROGRAMMA Het programma start om 10.00 uur en eindigt om 17.00 uur.

Het inhoudelijke programma wordt verzorgd door adviesbureau Pondera.

Daarnaast zullen diverse gastsprekers een bijdrage leveren, van o.a. een gemeente, ontwikkelaar en windcoöperatie.

BLOK 1 Nut & noodzaak van participatie

BLOK 2 Plan-participatie: wanneer en in welke mate

BLOK 3 Financiële deelname en compensatie

BLOK 4 Implementatie: stel uw eigen gereedschapskist samen

BLOK 5 Excursie naar Windpark Noordoostpolder & borrel

Inclusief excursie naar er Windpark Noordoostpold

Nationaal

Windenergie Congres

15, 16 & 22 mei 2014 > Congrescentrum NBC Nieuwegein

Het Nationaal Windenergie Congres wordt dit jaar voor de tweede keer georganiseerd.

Reacties van bezoekers van afgelopen editie:

‘‘

Dienst Landelijk Gebied (DLG) Dhr. W. Landstra Goed overzicht vanuit verschillende invalshoeken.

Provincie Flevoland Diny Weener Erg onderhoudend en interessant Noordenwind Duurzame Energie Nynke van Ens De veelheid van onderwerpen en de organisatie vallen op!

68331

3 makkelijke manieren om u aan te melden!

Meer informatie Klantenservice: 040 - 2 974 974

1. Via internet: 2. Via e-mail: 3. Telefonisch:

Data en locatie  



‘‘

Agentschap NL Gerhard Rinsma Goed opgezet congres met interessante toer naar Zuid-lob

Wind op LAND 15 mei 2014 Wind op ZEE 16 mei 2014 Congrescentrum NBC Nieuwegein Voor routebeschrijving zie: www.euroforum.nl/windenergie Workshopdag 22 mei 2014 Deze workshop vindt plaats nabij het Windpark Noordoostpolder.

Zie de website voor meer informatie.

www.euroforum.nl/windenergie inschrijving@euroforum.nl 040 - 2 974 974

Bij aanmelding via telefoon of internet verzoeken wij u vriendelijk uw persoonlijke code (geprint bij uw adressering) te vermelden.

Uw inschrijvingsbewijs sturen we u zo snel mogelijk toe.

Als uw e-mailadres bij ons bekend is, ontvangt u de bevestiging van uw deelname binnen een werkdag via e-mail.

Persoonlijk congresadvies Nancy Kager 040 - 2 972 774 n.kager@euroforum.nl

Deelname vanaf € 250,-

Uw investering

Ook Zonne-energie in uw portfolio?

Dan hoeft u niets te missen!

U heeft op 15 mei de unieke mogelijkheid om ook

Overheden en lokale windcorporaties

NWEA-leden

Overig

1 dag

€ 499,- voor 2 personen

€ 699,-

€ 899,-

2 dagen

€ 799,- voor 2 personen

€ 999,-

€ 1.199,-

te ontmoeten op het duurzaam energie plaza

3 dagen

€ 999,- voor 2 personen

€ 1.199,-

€ 1.399,-

gedurende de ontvangst, pauzes, lunch en borrel.

Uw gegevens Wij houden u graag op de hoogte van de ontwikkelingen in uw vakgebied. U bent daartoe opgenomen in ons adressenbestand of in een bestand dat wij van derden betrekken. Uw gegevens kunnen verstrekt worden aan derden voor marketingdoeleinden. Kloppen uw gegevens niet of wilt u niet dat anderen deze gebruiken?

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl Euroforum Euroforum is marktleider op het gebied van congressen, opleidingen en trainingen voor professionals en managers bij bedrijven, overheden en non-profit organisaties. Samen met het Institute for International Research (IIR), Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid (SBO) en Nederlands Instituut voor de Bouw maakt Euroforum deel uit van Informa. Een wereldwijd congres- en uitgeefconcern genoteerd aan de beurs in Londen. Meer informatie op: www.euroforum.nl

uw collega’s en partners in de zonne-energie

Voor slechts een toeslag van € 100,- kunt u zelfs een deel van het programma van het actualiteitenseminar Zonne-energie 2104 volgen.

Zo stelt u zelf u uw ideale programma samen.

Meer informatie over het programma vindt u op de site www.iir.nl/zonne-energie.Om een combi ticket te boeken kunt u contact opnemen met Nancy Kager, 040 – 2972 774 of mail n.kager@ euroforum.nl.

www.euroforum.nl/windenergie

Postbus 845 | 5600 AV Eindhoven

Gegevens onjuist?

Retourneren is niet nodig.

Geef uw wijzigingen door aan de klantenservice via www.euroforum.nl

Nationaal

Windenergie Congres

HĂŠt nationale platform voor alle stakeholders in de windenergie sector i.s.m.

EVENTPARTNERS:

PARTNERS:

EXPOSANTEN:

NETWERKPARTNER:

MEDIAPARTNERS:

www.euroforum.nl/windenergie