Wpływ funduszy strukturalnych UE na transfer wiedzy do przedsiębiorstw

wfs p2 v2.pdf 2012-06-05 16:45:27

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk

WPŁYW FUNDUSZY STRUKTURALNYCH UE

NA TRANSFER

WIEDZY

DO PRZEDSIĘBIORSTW

redakcja naukowa Joanna Kotowicz-Jawor

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk

WPŁYW FUNDUSZY STRUKTURALNYCH UE

NA TRANSFER

WIEDZY

DO PRZEDSIĘBIORSTW

redakcja naukowa Joanna Kotowicz-Jawor

Projekt okładki

Jacek Tarasiewicz Redaktor

Władysława Czech-Matuszewska Opracowanie typograficzne

Anna Wojda

Projekt badawczy Nr 0018/B/H03/2010/38 finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki

Copyright © by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Warszawa 2012

ISBN 978-83-61597-28-5

Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o.

01-134 Warszawa, ul. Wolska 64A tel. 22 632-11-36, 22 632-11-39 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treści Spis treści

Wstęp (Joanna Kotowicz-Jawor)......................................................

5

7

1. Teorie innowacji (Joanna Pęczkowska)....................................... 11 1.1. Teoria innowacji J. Schumpetera........................................ 12 1.2. Teoria innowacji S. Gomułki............................................... 13 1.3. Teoria innowacji P.F. Druckera............................................ 15 1.4. Teorie zasobowe................................................................. 19 2. Miejsce i rola pośredników alokacji pomocy publicznej z UE (Urszula Grzelońska) ................................................................ 29 2.1. Co to są jednostki pośredniczące (we wdrażaniu funduszy unijnych)............................................................................ 29 2.2. Jaką rolę pełni jednostka pośrednicząca?........................... 30 2.3. Jak widzi swoją rolę jednostka pośrednicząca..................... 38 2.4. Uogólniony obraz jednostki pośredniczącej........................ 46 2.5. Jakie jednostki pośredniczące są potrzebne?...................... 47 3. Funkcje jednostek naukowo-badawczych w transferze nowej wiedzy do przedsiębiorstw (Tadeusz Baczko, Grażyna Gierszewska, Ewa Puchała-Krzywina).................................................................... 55 3.1. Charakterystyka próby....................................................... 58 3.2. Analiza przychodów jednostek B+R w latach 2007−2009. 58 3.3. Motywacja jednostek badawczo-rozwojowych przy występowaniu o dotacje unijne i sposoby wykorzystania tych środków............................................................................. 65 3.4. Formy współpracy jednostek badawczo-rozwojowych przy realizacji projektów unijnych....................................... 67 3.5. Potencjał strategiczny jednostek badawczo-rozwojowych i rodzaje formułowanych strategii organizacji.................... 74 3.6. Bariery absorpcji funduszy strukturalnych oraz transferu wiedzy z jednostek badawczych do przedsiębiorstw............ 78

6

Spis treści

3.7. Nakłady na innowacyjność................................................. 90 3.8. Wnioski i podsumowanie badań......................................... 103 3.9. Tabele z pełnym zestawem barier powiązań sektora nauki i przedsiębiorstw oraz działaniami je eliminującymi........... 106 4. Zdolność innowacyjna polskich przedsiębiorstw w warunkach absorpcji funduszy strukturalnych z UE.....................................

4.1. Zdolności absorpcyjne a transfer wiedzy z sektora nauki do przedsiębiorstw (Lesław Pietrewicz)...................................

4.2. Bariery transferu nowej wiedzy (Joanna Kotowicz-Jawor, Joanna Pęczkowska)..........................................................

4.3. Fundusze strukturalne a innowacyjność przedsiębiorstw (Michał Zajfert)..................................................................

4.4. Zmiany kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw (Elżbieta Mączyńska)........................................................................

109 109 138 152 163

5. Wikinomia – niewykorzystane szanse innowacji (Elżbieta Mączyńska)........................................................................................... 179 5.1. Innowacyjny potencjał makrowikinomii i wikinomii............. 179 5.2. Warunki wdrażania............................................................. 186 5.3. Bariery wdrażania.............................................................. 187 Podsumowanie (Joanna Kotowicz-Jawor)......................................... 189 Aneksy............................................................................................ 199 Aneks 1. Wyniki debaty Delphi (Joanna Pęczkowska).................. 199 Aneks 2. Studium przypadku – Internetowa Mazowiecka Szkoła Szachowa Sapere Aude (Jan Macieja)................................. 233 Aneks 3. Tabele z danymi analitycznymi dotyczącymi badanych instytutów w latach 2007–2009.......................................... 252

Wstęp Wstęp

7

Joanna Kotowicz-Jawor

W dobie przełomu cywilizacyjnego towarzyszącego rewolucji technologicznej, przesunięć globalnych centrów gospodarczych, wstrząsów na rynku światowym i poszukiwań nowego modelu gospodarki kapitalistycznej − bezwzględnym warunkiem uczestnictwa przedsiębiorstw w rywalizacji konkurencyjnej na otwartym rynku jest ich wysoka innowacyjność.

Pomoc publiczna z UE jest jednym z ważnych instrumentów wspierania innowacyjności polskich firm, w tym sektora MŚP. Stąd interesującym i użytecznym zadaniem badawczym wydało się podjęcie próby oceny oddziaływania tej pomocy na transfer wiedzy z sektora nauki do przedsiębiorstw i zmiany ich zdolności innowacyjnej.

Warto przypomnieć, iż w perspektywie 2004−2006 w Programie Operacyjnym Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (POWKP)1 odnotowano najniższy stopień realizacji działania 1.4 −„Wzmocnienie współpracy między sferą B+R a gospodarką”. W największym stopniu zrealizowano działanie pt. „Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji”. Zakupy inwestycyjne maszyn i urządzeń nadal dominują w strukturze innowacyjnych wydatków polskich firm, co świadczy o kontynuacji dyfuzji znanych technologii i produktów, a nie o inicjowaniu kreatywnej ścieżki ich rozwoju.

W perspektywie 2007−2013 w zwiększonej do 68 mld euro alokacji pomocy z UE aż 60% przeznaczono na tzw. kategorie lizbońskie, tj. innowacyjność, nowe technologie, informatyzację, tworzenie trwałych i wysokiej jakości miejsc pracy2. Sam Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) ma budżet w wysokości 9,7 mld euro, w Regionalnych Programach Operacyjnych na innowacje przeznaczono 3,25 mld euro, w PO Polska Wschodnia – 320 mln euro i w Programie 1 Por. Wpływ realizacji POWKP lata 2004-2006 na poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw, MRR, Warszawa 2008.

2 Por. materiały MRR.

8

Joanna Kotowicz-Jawor

Operacyjnym Kapitał Ludzki (PO KL) na „Rozwój kwalifikacji kadr systemu B+R” − 60 mln euro3.

Powstaje zatem pytanie, czy ten szeroki strumień bezzwrotnego zewnętrznego zasilania procesów rozwojowych polskich przedsiębiorstw przynosi spodziewane efekty innowacyjne.

Trudno udzielić pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, ponieważstopień wykorzystania alokacji w PO IG jest niewielki. Do końca 2011 r. na działanie 4.1 pt. „Wsparcie wdrożeń wyników B+R” wydatkowano jedynie 5,4% dostępnych środków, na proinnowacyjny kredyt technologiczny – 2,06%, a na „paszport do eksportu” (działanie 6.1) – 3,1% alokacji.

Inną niepokojącą obserwacją jest zmiana udziału przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej populacji firm w okresie transferu funduszy strukturalnych z UE w latach 2006−2010. Podczas gdy w okresie 2004−2006 wskaźnik ten dla przemysłu wynosił 22% i dla usług 16,6%, to w latach 2008−2010 udział przemysłowych firm innowacyjnych obniżył się do 17,1% (!), a usługowych do 12,8% (!)4.

Równocześnie pogarsza się pozycja kraju w europejskich rankingach poziomu innowacyjności. W 2010 r. Polska ze wskaźnikiem SII (Summary Innovation Index) na poziomie 0,278%5 zajmowała przedostatnią pozycję w EIS (European Innovation Scorboard) w grupie tzw. umiarkowanych innowatorów tuż przed grupą tzw. innowatorów niepozornych (Rumunia, Litwa, Bułgaria, Łotwa). Z kolei najnowsze badanie Innovation Union Scorboard 2011 wskazuje, iż nasz kraj obniżył swą pozycję z 6. na 5. miejsce od końca w rankingu innowacyjnych państw europejskich6. Ten wielki dystans znajduje odbicie w strukturze gospodarowania, w tym głównie w przemyśle, gdzie udział podmiotów high-tech wynosił w 2011 r. 5,2%, a w eksporcie nieco ponad 4% (Irlandia 24,3%, Finlandia 16,2%, a nawet Czechy 13,4%). Obraz ten uzupełnia słabe wykorzystanie przez firmy krajowe powiązań poziomych (sieci, klastry) sprzyjających przenikaniu wiedzy i poprawie ich innowacyjności. W 2010 r. zaledwie 4,6% podmiotów aktywnych inno3 Por. Raport Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, J. Hausner z zespołem, Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków 2012.

4 Por. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–2010, GUS, Warszawa 2012.

5 Por. Polska – raport o konkurencyjności 2011, red. naukowy M. Weresa, SGH, Warszawa 2011.

6 Polska spada w rankingach innowacji, „Rzeczpospolita” z 8. lutego 2012.

Wstęp

9

wacyjnie uczestniczyło w inicjatywach klastrowych7. Zasadniczą przyczyną jest tu niski stopień wzajemnego zaufania partnerów gospodarczych (niski poziom kapitału społecznego). Badania z 2009 r. wykazały8, iż w Polsce z opinią, że większości ludzi można ufać, zgadza się zaledwie 13,5% badanych, choć jest to już o 3 pkt. proc. więcej niż w 2005 roku.

Zadaniem badawczym podjętym przez Zakład Mikroekonomii INE PAN stała się próba oceny rzeczywistych efektów proinnowacyjnych alokacji funduszy strukturalnych w wybranej grupie jednostek gospodarczych sektora nauki, przemysłu i usług. Dokonano weryfikacji tezy o nieznacznej roli tych funduszy jako stymulatora przepływu nowej wiedzy z sektora B+R do przedsiębiorstw i ograniczonym ich wpływie na innowacyjność tych podmiotów. Zasadność tej tezy udokumentowano w trakcie badań jakościowych trzech głównych grup uczestników procesu alokacji pomocy publicznej z UE na cele innowacyjne, tj. ogniw pośredniczących (samorządy lokalne), placówek naukowobadawczych oraz przedsiębiorstw – beneficjentów pomocy z UE. Zbadano role tych podmiotów w procesie alokacyjnym, determinanty ich zdolności absorpcyjnej funduszy unijnych oraz główne przeszkody ich wykorzystania dla przyspieszenia komercjalizacji wyników badań sektora B+R. Badania przeprowadzono za pomocą trzech odrębnych rozbudowanych arkuszy pytań ankietowych, adresowanych do wymienionych grup podmiotów.

Obserwowana próba obejmuje 103 przedsiębiorstwa9 produkcyjne i usługowe będące w latach 2007−2009 beneficjentami pomocy z UE na innowacje i transfer wiedzy w ramach RPO i PO IG, a także 17 placówek naukowo-badawczych korzystających z funduszy strukturalnych na cele innowacyjne i siedem organów samorządowych pośredniczących w alokacji tych funduszy. Wśród 103 badanych firm 29 uzyskało dofinansowanie ze środków PO IG, zaś pozostałe z Regionalnych Programów Operacyjnych. Żadna z nich nie korzystała z pomocy w ramach PO KL. Wszystkie badane podmioty zakończyły realizację i rozliczenie podjętych projektów.

7 Por. recenzja J. Kotowicz-Jawor pracy: E. Skawińska, R.I. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, „Ekonomista” 2012, nr 2.

8 Polska – raport o konkurencyjności 2011, ed. cit.

9 Ankietę wysłano do 1250 firm produkcyjnych i usługowych; otrzymano z powrotem 103 wypełnione arkusze.

10

Joanna Kotowicz-Jawor

Badanie przedsiębiorstw ukierunkowano na analizę ich zdolności absorbowania pomocy z UE, poziom i kierunki jej wykorzystania, powiązania z sektorem nauki w celu intensyfikacji transferu wiedzy oraz na obserwację zmian zdolności innowacyjnej i efektywność funkcjonowania firm w warunkach alokacji funduszy z UE. W badaniu jednostek naukowych obserwowano kierunki i bariery wykorzystania pomocy unijnej, zmiany kreatywności sektora wiedzy pod wpływem tych funduszy oraz zakres aplikacyjności wyników badań i powiązań sektora B+R z praktyką gospodarczą.

Obserwacje jednostek pośredniczących w lokowaniu proinnowacyjnych funduszy strukturalnych skoncentrowano na analizie procedur i kryteriów alokacji tych środków, kontroli ich wykorzystania oraz na inicjowaniu powiązań biznesowych sektora badawczego i przedsiębiorstw.

Tłem dla prezentacji wyników badań jest dokonana w pracy systematyzacja współczesnych teorii innowacji. Pożytecznym uzupełnieniem analizy są także załączone wyniki przeprowadzonej debaty Delphi oraz studium przypadku ilustrujące niedomagania procesu absorpcji pomocy z UE zorientowanej na pobudzanie innowacyjności. Należy dodać, iż Autorzy poszczególnych części niniejszej publikacji przedstawiają własne oceny badanych zjawisk.

Prezentowane wyniki badania wydają się użyteczne dla wzbogacenia stanu rozpoznania funkcjonowania mechanizmu alokacji pomocy publicznej z UE na cele innowacyjne oraz formułowania rekomendacji sanacyjnych usprawniających jego działanie.

wfs p2 v2.pdf 2012-06-05 16:45:27

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K