Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2012 roku by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

Kierunki działań strategicznych: wdrożenie partycypacyjnej Strategii Innowacji dla Europy uwzględnianie wyzwań europejskich harmonizacja zachęt do innowacji rozwój sektora innowacyjnego tworzenie fundamentów innowacji usuwanie barier procesów innowacyjnych ekspansja firm w Unii Europejskiej i na świecie Wyniki badań wskazują na konieczność współdziałania w ramach realizacji spójnej partycypacyjnej Strategii Innowacji dla Europy uwzględniającej specyfikę krajów, sektorów i regionów zorientowanej na poprawę alokacji funduszy prywatnych i publicznych do przedsiębiorstw a także na znaczenie pogłębionej diagnozy, rozwoju inicjatyw społecznych oraz rozbudowy struktur wiedzy między innymi dzięki Europejskim Centrom Innowacji.

RAPORT o innowacyjności gospodarki Polski w 2012 roku

Ósma edycja Raportu o innowacyjności gospodarki Polski wydanego przez Instytut Nauk Ekonomicznych PAN zawiera: analizy makroekonomiczne i mikroekonomiczne wyniki badań przedsiębiorstw innowacyjnych w latach 2009–2011 analizy inwestorów w badania i rozwój w latach 2004–2011 najnowsze oceny innowacyjności przedsiębiorstw Listę 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w 2011 r. listy rankingowe firm innowacyjnych wg zatrudnienia w 2011 r. wyniki rankingów firm patentujących Listę najbardziej innowacyjnych produktów w Polsce w 2012 r.

RAPORT 2012

o innowacyjności gospodarki Polski w

roku

redakcja naukowa Tadeusz Baczko Ewa Puchała-Krzywina

Warszawa 2013

RAPORT

owacji ”

o innowacyjności gospodarki Polski w

owacji ”

roku redakcja naukowa Tadeusz Baczko Ewa Puchała-Krzywina

Warszawa 2013

Przygotowano w ramach Sieci Naukowej „Ocena wpływu działalności badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacji na rozwój społeczno-gospodarczy” koordynowanej przez Przygotowano w ramach Instytut Nauk Ekonomicznych Sieci Naukowej Polskiej Akademii Nauk „Ocena wpływu działalności badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacji na rozwój społeczno-gospodarczy” pod patronatem honorowym koordynowanej Prof. dr hab.przez inż. Michała Kleibera Prezesa Polskiej Akademii Nauk Janusza Instytut Piechocińskiego Nauk Ekonomicznych Wiceprezesa Rady Nauk Ministrów Polskiej Akademii Ministra Gospodarki

pod patronatem honorowym Prof. dr hab. inż. Michała Kleibera Partner Raportu Prezesa Polskiej Akademii Nauk

Partner medialny Partner Raportu Patronat medialny

Partner wspierający

Partner medialny

RAPORT o innowacyjności gospodarki Polski w

roku redakcja naukowa Tadeusz Baczko Ewa Puchała-Krzywina

Warszawa 2013

Redakcja naukowa Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina Redakcja części Wyzwania Europejskie Małgorzata Pieńkowska Redakcja części Fundamenty Innowacji Ewa Puchała-Krzywina Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Opracowanie graficzne tekstów Joanna Pęczkowska Redakcja wydawnictwa elektronicznego Michał Baranowski Opracowanie graficzne okładki Jacek Tarasiewicz Opracowanie typograficzne Anna Wojda

Raport będzie dostępny także w internecie pod adresem: www.inepan.waw.pl © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk ul. Nowy Świat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl ISBN: 978-83-61597-52-0 Tabela rankingu 500 najbardziej innowacyjnych firm jest zastrzeżona jako wzór wspólnotowy w Urzędzie Harmonizacji Rynku Wewnętrznego – OHIM w Alicante (Hiszpania) na 27 krajów Unii Europejskiej.

Realizacja wydawnicza: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Sokołowska 9/410, 01-142 Warszawa tel. 022 632 11 36, faks wew. 212, kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

SPIS TREŚCI Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Główne wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Tadeusz BACZKO Europejskie Centra Innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

WYZWANIA EUROPEJSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 INSTYTUCJE EUROPEJSKIE I INSTRUMENTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Leszek Jerzy JASIŃSKI Niezbędność innowacji w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Natalia GORYNIA-PFEFFER Istota koncepcji narodowego systemu innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Daria GOŁĘBIOWSKA-TATAJ Kierunki rozwoju Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii w latach 2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Krzysztof PIECH Innowacyjność gospodarki na tle krajów regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Marcin KARDAS Inteligentna specjalizacja – doświadczenia krajowe i europejskie . . . . . . . . . . . . 61 Mariusz MACIEJCZAK Nowe kierunki wsparcia innowacyjności sektora rolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Iwona NOWICKA Narzędzie określenia potencjału endogenicznego regionów w Polsce . . . . . . . . . . 69 Grażyna K. NIEDBALSKA Sposoby prowadzenia i uczenia działalności innowacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Jerzy W. RYLL Innowacje społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 SEKTOR INNOWACYJNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Ewa PIOTROWSKA, Ewa ROSZKOWSKA Analiza poziomu działalności B+R w Polsce w latach 2005–2011 . . . . . . . . . . . . 83 Marek NIECHCIAŁ Sektor innowacyjny w układzie porównawczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Agata OSTROWSKA, Wojciech PANDER Działalność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Andrzej J. GALIK Udział polskich przedsiębiorstw w Programach Ramowych Unii Europejskiej . . . 98 Joanna PĘCZKOWSKA Uczelnie i instytuty w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka . . . . . . 101 Paweł KRZYWINA Ostatni kredyt technologiczny w Polsce w 2012 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Tadeusz BACZKO, Ewa PUCHAŁA-KRZYWINA, Marek SZYL, Eugeniusz LISOWSKI Przedsiębiorstwa patentujące w Polsce w 2011 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

FUNDAMENTY INNOWACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 PROCESY INNOWACYJNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Ewa PUCHAŁA-KRZYWINA Przeszkody działalności innowacyjnej w 2011 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Krzysztof KLINCEWICZ Innowacyjność pracowników przedsiębiorstw w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Lesław PIETREWICZ Wpływ zdolności absorpcyjnych przedsiębiorstw w Polsce na ich innowacyjność . 172 Marek SZYL Przedsiębiorstwa giełdowe inwestujące w badania i rozwój w 2011 roku . . . . . . 177 Kamil KASNER Finansowanie innowacji – determinanty rozwoju inwestycji venture capital w Polsce 185 Nela KASNER (GRĄDZKA) Innowacje tworzone przez użytkowników (User Innovation) w Polsce w latach 2009–2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Monika MIZIELIŃSKA-CHMIELEWSKA Motywy zakupu urządzeń multimedialnych a innowacje popytowe . . . . . . . . . . . 193 Aleksander ŻOŁNIERSKI Znaczenie nieformalnych źródeł informacji w procesach innowacyjnych . . . . . . . 197 Jacek WARCHOLIŃSKI Społeczna odpowiedzialność biznesu a innowacyjność polskiej gospodarki . . . . . 201 Monika HORNUNG-HAŁADAJ Ochrona środowiska firm innowacyjnych w 2011 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Bożena KACZMARSKA, Wacław GIERULSKI Kwantyfikacja poziomu innowacyjności technologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Iwona PALCZEWSKA Wycena wartości wzornictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Tadeusz BACZKO, Ewa PUCHAŁA-KRZYWINA, Monika HORNUNG-HAŁADAJ, Marek NIECHCIAŁ, Marek SZYL, Tomasz PACZKOWSKI Innowacje produktowe w 2012 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Tadeusz BACZKO, Ewa PUCHAŁA-KRZYWINA, Joanna PĘCZKOWSKA, Marek SZYL Lista innowacyjnych produktów w 2012 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 PERSPEKTYWY EKSPANSJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Krystyna BOBIŃSKA, Damian PRAŁAT Przedsiębiorstwa innowacyjne w regionach Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Magdalena K. WYRWICKA Perspektywy firm w Wielkopolsce a innowacyjność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Justyna JANIK Innowacyjne projekty w polskim sektorze lotniczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beata KWIECIŃSKA Innowacyjny sektor ochrony zdrowia w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elżbieta SZYMAŃSKA Innowacje technologiczne w biurach podróży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

259 263 268 273 277

LISTA 500 NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W 2011 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 LISTA NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W 2011 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 LISTA NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH DUŻYCH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W 2011 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 DEFINICJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 SŁOWNIK DO LISTY 500 NAJBARDZIEJ INNOWACYJNYCH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W 2011 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 LISTA ALFABETYCZNA PRZEDSIĘBIORSTW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 SPIS TABEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 SPIS RYSUNKÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 INFOMACJA O INSTYTUCIE NAUK EKONOMICZNYCH PAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

WPROWADZENIE

WPROWADZENIE Innowacje, innowacyjność, postęp techniczny zmieniają się dzięki rozwojowi nowych technologii teleinformatycznych – stają się bliższe użytkownikom. Tworzą się ramy realizacji projektów bliższych potrzebom obywateli Unii Europejskiej oraz krajów z nią związanych i współpracujących. Powstają warunki do otwarcia na kreatywność, zróżnicowane potrzeby oraz na realizację wartości, które występowały w licznych oficjalnych programach, ale ciągle były dalekie od potrzeb zwykłych obywateli. Otwarcie na potrzeby obywateli Unii Europejskiej daje szansę na zwiększenie dostępu do takich dóbr publicznych, jak zdrowie, bezpieczeństwo czy ochrona środowiska. Wymaga jednak znaczących zmian w funkcjonowaniu instytucji UE i poszczególnych krajów członkowskich. Niezwykły rozwój technologii oraz ogromne wydatki na zmniejszenie dystansów rozwojowych ciągle nie dają oczekiwanych efektów. Należy zatem poszukiwać takich sposobów zwiększenia efektywności alokacji funduszy zarówno publicznych, jak i prywatnych, aby pokonać to jedno z największych wyzwań współczesności. Postęp techniczny, rozwój innowacji oraz różnych form przedsiębiorczości przyczyniły się do rozbudzenia nowych oczekiwań. Okazuje się, że są to jednak procesy złożone i długotrwałe, które wymagają podejścia systemowego i nowych form koordynacji. Wiele instytucji publicznych i prywatnych podjęło działania na rzecz aktywizacji tych procesów. Bardzo duże znaczenie dla rozwoju międzynarodowych stosunków gospodarczych oraz planowania strategicznego i zarządzania procesami innowacyjnymi miały działania na rzecz właściwego opisania tych procesów, ich standaryzacji i budowy statystycznych podstaw badań porównawczych. W sferze postępu technicznego i innowacji ważnymi fundamentami były i są kolejne podręczniki: począwszy od obchodzącego 50-lecie Frascati Manual poprzez tak znane opracowania, jak Oslo Manual, Camberra Manual czy Patent Manual. Opracowania te są wykorzystywane zarówno przez kraje zaawansowane gospodarczo, jak i rozwijające się. Są kraje, takie jak Korea czy Chiny, które zbudowały oparte na nich rozwiązania instytucjonalne, pozwalające im na znaczny skok cywilizacyjny i gospodarczy w krótkim czasie. Są kraje europejskie, które na podstawie miar zawartych w tych opracowaniach zbudowały systemy innowacyjne będące wzorcami w skali światowej. Warto w tym miejscu wymienić kraje skandynawskie. Dużą rolę w tym procesie odegrały instytucje międzynarodowe, takie jak: OECD, UNESCO i inne agendy ONZ, Bank Światowy oraz szereg innych. Wiele działań podjęła Komisja Europejska i inne organizacje UE, instytucje krajowe i to zarówno rządowe, jak i samorządowe. Towarzyszyły im aktywności instytucji finansowych krajowych i międzynarodowych, publicznych i prywatnych. Przyczyniły się one do globalizacji procesów gospodarczych, w których podstawową rolę odgrywają firmy aktywne w skali międzynaro-

Tadeusz Baczko

dowej. Skala wielkości tych przedsiębiorstw jest różna, od światowych korporacji do coraz liczniejszej grupy małych i średnich firm zorientowanych na międzynarodowe rynki. Działają one w sektorach o różnym poziomie innowacyjności. Zmniejszanie dystansu innowacyjnego to bardzo duże wyzwanie dla statystyki i nauk ekonomicznych. Zostało one podjęte przez zespoły badawcze pracujące nad tematem pt.„Ocena wpływu działalności badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacji na rozwój społeczno-gospodarczy”. Chodziło o wykorzystanie potężnych zasobów danych jednostkowych dla potrzeb polityki gospodarczej i rozwoju sektora innowacyjnego. Rozbudowane badania empiryczne, statystyczne, analizy bilansów i danych z giełdy papierów wartościowych pozwoliły na przygotowanie instrumentów opartych na wiedzy ułatwiających rozwój procesów innowacyjnych. Mogą one być wykorzystane na poziomie lokalnym, regionalnym, sektorowym, krajowym i międzynarodowym. Tworzą podstawy informacyjne i organizacyjne dla współpracy biznesu, nauki i administracji oraz ramy dla aktywizacji konsumentów, odbiorców biznesowych i instytucji usługowych. Cenną podstawą były też prace w ramach zespołów międzynarodowych Komisji Europejskiej i OECD, analizy licznych dokumentów strategicznych oraz raportów z badań statystycznych i empirycznych. Celem tych działań jest zmniejszenie barier informacyjnych związanych z finansowaniem przedsiębiorstw i projektów innowacyjnych. Podstawą jest indywidualizacja podejścia i zorientowanie na upowszechnienie standardów innowacyjności, najlepszych praktyk oraz zapewnienie efektywności wykorzystania wiedzy i wartości niematerialnych. Publikowane raporty, rankingi oraz opracowywane indywidualne oceny przedsiębiorstw pozwalają jednocześnie na kreowanie wzorców zachowań w organizacji i budowanie innowacyjnie zorientowanych systemów motywacyjnych. Zastosowane rozwiązania są dostosowane do rozbudowy łańcuchów wartości, identyfikacji firm mogących wytwarzać produkty innowacyjne oraz do rozwoju więzi biznesu i nauki. Ważną cechą stosowanych instrumentów jest wykorzystanie rozproszonych zasobów danych tego „surowca” XXI wieku. Prowadzone badania, analizy i rozwijane instrumenty są zorientowane na wykorzystanie światowego dorobku w zakresie pomiaru procesów innowacyjnych. Wykorzystanie międzynarodowych standardów statystycznych zawartych w Oslo Manual umożliwia posługiwanie się podejściem normatywnym, które pozwala na ocenę jakości i kompletności rozwiązań w przedsiębiorstwach innowacyjnych i ich efektywności. Podstawą systemu wprowadzonego w skali regionalnej, sektorowej i krajowej są indywidualne integrowane indykatory innowacyjności 4i – wskaźniki oparte na danych empirycznych i wiedzy. Pozwalają one oceniać poziom innowacyjności firm z uwzględnieniem innowacyjności rynkowej, procesowej, inwestycji w innowacje, patentów i projektów europejskich.

WPROWADZENIE

Oceny innowacyjności są przygotowane w systemie 5A, który tworzy ramy do wykorzystania w praktyce gospodarczej dostępnych indywidualnych danych, krzyżowania informacji z różnych źródeł oraz zastosowania metod eksperckich i sztucznej inteligencji do analizy danych. Diagnoza na poziomie przedsiębiorstw daje duże możliwości poprawy decyzji alokacyjnych funduszy publicznych i prywatnych. Szczególnie należałoby podkreślić możliwości ich wykorzystania do lepszej alokacji funduszy z programów Unii Europejskiej – zarówno sektorowych, jak i regionalnych, w tym także w skali międzynarodowej. Dotychczasowe badania wykazały, że jest możliwe nie tylko tworzenie ocen na poziomie przedsiębiorstw różnej wielkości, wielu form własności i struktur korporacyjnych, ale także wykorzystanie tych ocen w działaniach operacyjnych i strategicznych. Najważniejsze zastosowania metodologii w Unii Europejskiej objęły do tej chwili wyznaczenie kilku tysięcy ocen innowacyjności przedsiębiorstw, opracowanie dostępnej w Internecie mapy firm innowacyjnych w Polsce przydatnej w ich wyszukiwaniu, kojarzeniu, a także tworzeniu powiązań nauki i biznesu. Trudno przecenić ich znaczenie w programach związanych ze zmniejszaniem regionalnych dysproporcji rozwojowych czy projektach zorientowanych na tworzenie struktur wiedzy. Oceny innowacyjności w systemie 5A stanowić mogą podstawę decyzji. Opracowane rankingi i raporty regionalne można wykorzystać w rozwoju Unii Innowacji opartej na zasadach 3S (Smart Specialization Strategy), której podstawą są dostępne źródła danych oraz kompetencje wykonawców. Zdobyte w Polsce doświadczenia w zakresie tworzenia wskaźników typu 4i, List 500, rankingów przedsiębiorstw innowacyjnych w grupach firm od mikro do dużych są do wykorzystania. Pomocna może być również metodologia krajowych rankingów i raportów w sferze innowacji produktowych, firm patentujących, inwestorów w B+R z uwzględnieniem międzynarodowych standardów rachunkowości (MSR 38). Dotychczasowe doświadczenia wskazują na duże możliwości zastosowania osiągniętych wyników badań w procesie rozwoju sektora B+R na rynkach akcji na giełdzie. Przydatne mogą być doświadczenia z przygotowania rankingów innowacyjnych firm z szeroko rozumianych sektorów transportowego, medycznego i ICT. Opracowania te stały się podstawą debaty publicznej i przygotowania raportów dla wybranych sektorów uwzględniających wymiar międzynarodowy. Na koniec chciałbym podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania ósmej edycji Raportu. Jego wydanie poprzedziły trzy seminaria, poświęcone kolejno: innowacyjnym produktom, firmom patentującym i inwestorom w B+R. Wszystkim towarzyszyły materiały konferencyjne w postaci raportów cząstkowych dostępnych na stronie internetowej INE PAN, panele dyskusyjne i ogłoszenie wyników rankingów. W dyskusjach brali udział wybitni eksperci ze świata nauki, biznesu i administracji rządowej. Chciałbym serdecznie podziękować ich uczestnikom za wiele cennych myśli, które staramy się upowszechniać.

Tadeusz Baczko

Szczególne podziękowanie należą się ekspertom z firm, wypełniającym i wysyłającym do Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN swoje ankiety, które pozwalają nam na badanie i eksponowanie znaczenia innowacyjnych przedsiębiorstw oraz ich propozycji zmian w rozwiązaniach instytucjonalnych decydujących o „dziś i jutro” sektora innowacyjnego w Polsce i Europie. Bezcenne są ich wypowiedzi w ankietach i w trakcie seminariów oraz konferencji. Cenimy sobie ich zaufanie i zaangażowanie na rzecz wzrostu innowacyjności. Raport tworzy grono świetnie współpracujących ze sobą ekspertów, analityków, przedstawicieli firm, instytucji naukowych i uczelni oraz administracji państwowej. O ostatecznej postaci Raportu decyduje bardzo duży wkład pracy redaktorów części oraz tak zasłużonych dla tego wydawnictwa osób, jak red. S. Matuszewska oraz J. Pęczkowska, którym chciałbym w tym miejscu przekazać wyrazy wdzięczności i szacunku. Chciałbym podziękować kierownictwu NESTI OECD za cenne inspiracje, Prezesowi Polskiej Akademii Nauk M. Kleiberowi, Prezes Urzędu Patentowego Rzeczpospolitej Polskiej A. Adamczyk, Minister I. Wendel z Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego E. Mączyńskiej za zainteresowanie naszymi inicjatywami, a Dyrekcji Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN za aktywne wsparcie realizacji badań i ich upowszechnienia. Pragnę też serdecznie podziękować E. Puchale-Krzywinie za bardzo duży wkład w prowadzone badania i prace wydawnicze. Wyrazem tego uznania jest to, że wszystkie tegoroczne raporty cząstkowe, a teraz Raport roczny jest pod naszą wspólną redakcją naukową. Liczymy, że nasz partycypacyjny program Strategia Innowacji dla Europy przyciągnie kolejne kraje, firmy i instytucje oraz zainteresuje ekspertów jak i coraz liczniejsze społeczności.

Tadeusz Baczko

GŁÓWNE WNIOSKI

GŁÓWNE WNIOSKI Cel strategiczny i taktyczny Wdrożenie partycypacyjnej Strategii Innowacji dla Europy jest niezbęd-

ne, aby Polska mogła być obecna wśród najbardziej innowacyjnych krajów świata do 2020 roku. Cel taktyczny: wskaźnik nakładów przedsiębiorstw na B+R w Polsce powinien przekroczyć średnią dla Unii Europejskiej (wskaźnik ten wyniósł 0,23% PKB w 2011 r. przy średniej dla UE27 na poziomie 1,23%).

Kierunki działań Wyzwania Europejskie Współczesna gospodarka potrzebuje dużo więcej innowacji oraz więcej

kapitału społecznego. Brak nowości prowadzi do stagnacji. W Unii Europejskiej powinna następować harmonizacja zachęt do innowacji w systemie podatkowym oraz w instrumentach stymulujących uczelnie i ośrodki B+R do intensyfikacji współpracy z biznesem. Elementem strategii powinna być pomoc w zagranicznej ekspansji firm w Unii Europejskiej i na świecie. Niezbędne jest monitorowanie barier i propozycji zmian rozwiązań instytucjonalnych zgłaszanych przez uczestników sektora innowacyjnego oraz odpowiednia adaptacja przyjętych rozwiązań. Celowe jest prowadzenie badań nad typologią firm innowacyjnych dla potrzeb zarządzania, alokacji funduszy UE oraz inwestycji w ramach łańcuchów wartości. Istotne jest wsparcie współpracy nauki i biznesu, docenianie kreatywności, aktywizacji struktur wiedzy oraz działań na rzecz zwiększania zapotrzebowania na innowacje. Istnieje konieczność zmiany orientacji publicznych programów wspierania innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw na potrzebę ich wyjścia poza łagodzenie bariery finansowej w kierunku uczynienia głównym priorytetem zwiększania kapitału wiedzy w przedsiębiorstwach. Należy uwzględnić polityki horyzontalne w połączeniu z sektorowymi i regionalnymi dla wzmocnienia procesu tworzenia inteligentnych specjalizacji w celu zwiększenia współpracy oraz konkurencyjności przedsiębiorstw.

RAPORT O INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI POLSKI W 2012 ROKU

Instytucje europejskie i instrumenty Działania na rzecz wzmacniania innowacyjności powinny dotyczyć nie tylko przedsiębiorstw, ale również sektora nauki oraz państwa. Najważniejsze priorytety to zmiana fundamentów systemu, rozwój sektora innowacyjnego, zmiana rozwiązań instytucjonalnych oraz rozwój kultury innowacyjnej. Konieczny jest dalszy rozwój oraz przeniesienie na poziom lokalny i sektorowy nowych inicjatyw – Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii (EIT) jako ważnych elementów średnioterminowej polityki pro wzrostowej i przeciwwagi dla krótkoterminowej polityki oszczędnościowej. Nowym narzędziem inicjatywy „Unia innowacji” są Strategie Inteligentnych Specjalizacji (3S). Koncepcja ich ma na celu identyfikację przewag konkurencyjnych regionów w wymiarze krajowym lub europejskim. Inteligentne specjalizacje powinny prowadzić do identyfikowania i wskazywania obszarów priorytetowych badań i technologii, opartych na potencjale naukowym i ekonomicznym regionu oraz na dostępnych zasobach. Należy zwiększyć działania na rzecz innowacyjnych krótkich łańcuchów dostaw żywności, które obejmują ograniczoną liczbę podmiotów zaangażowanych we współpracę i przyczyniają się do lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego oraz charakteryzują się ściślejszymi związkami między producentami i konsumentami. Podjęcie działań na rzecz poprawy alokacji funduszy europejskich, aby przez zbyt niski poziom innowacyjności nie blokowały konkurencyjności. Wyeliminowanie patologicznych zjawisk polegających na tym, że fundusze europejskie nie są dostępne dla najbardziej innowacyjnych i posiadających największy potencjał wzrostu firm z Unii Europejskiej. Uruchomienie działań na rzecz oparcia decyzji alokacyjnych na diagnozie poziomu innowacyjności przedsiębiorstw. Zwiększenie wsparcia dla działań firm w sferze standaryzacji i normalizacji oraz wypracowania warunków instytucjonalnych dla wsparcia ich ekspansji międzynarodowej. Przestawienie struktur instytucjonalnych w kierunku obsługi procesów demokratyzacji innowacji. Stworzenie systemu bodźców dla przedsiębiorstw zachęcających je do łączenia w praktyce działalności innowacyjnej zarówno modelu STI-learning (Science and Technology to Innovation – system nauki i techniki dla innowacji) oraz DUI-learning (Doing, Using and Interacting), czyli aktywność innowacyjna i uczenie się przez działanie STI, jak i modelu DUI.

GŁÓWNE WNIOSKI

Sektor innowacyjny Należy uruchomić działania w celu zmniejszenia zróżnicowania terytorialnych wskaźników dotyczących prac badawczych i rozwojowych. Potrzeba wypracowania jednolitej i spójnej metody kompleksowego pomiaru potencjału regionów oraz efektywności prowadzonej polityki rozwojowej ukierunkowanej na poprawę ich konkurencyjności. Wdrożenie wyników projektów Foresight w tworzeniu struktur gospodarczych opartych na wiedzy na poziomie regionalnym przy kształtowania inteligentnej specjalizacji (smart specialisation) w oparciu o istniejący potencjał. Rozwój dwóch sposobów aktywności innowacyjnej, a zarazem dwóch sposobów uczenia się (STI- i DUI-learning), stosowania ich w praktyce i interakcji – firmy łączące oba te sposoby są bardziej innowacyjne od firm polegających tylko na jednym z nich. Wzrost innowacji społecznych z uwzględnieniem rozwiązań, gdzie zyski z biznesu są bezpośrednio inwestowane w zaspokajanie potrzeb społecznych, zamiast stanowić dywidendę właścicielską. Wielkość wydatków na B+R w Polsce w latach 2005–2011 mimo wzrostu kształtowała się na niskim poziomie;dominuje finansowanie badań z budżetu, przy niewielkim udziale przedsiębiorstw. Problem z niskimi nakładami na B+R ma w Polsce charakter systemowy i nie zależy od stanu gospodarki czy fazy cyklu koniunkturalnego. Świadomość przedsiębiorców co do znaczenia prac B+R w rozwoju innowacyjności i podnoszeniu konkurencyjności rośnie, jednak prowadzenie i wykorzystywanie ich wyników w polskich przedsiębiorstwach pozostaje nadal na niskim poziomie. Bariery w prowadzeniu prac B+R przez polskie przedsiębiorstwa nie różnią się od problemów innych przedsiębiorstw, m.in. europejskich. Polscy beneficjenci programów ramowych to w przeważającej większości szkoły wyższe i organizacje badawcze, a dopiero w następnej kolejności innowacyjne przedsiębiorstwa. Skala udziału polskiego biznesu, a szczególnie MŚP, w projektach współfinansowanych przez KE w ramach Programów Ramowych nie odzwierciedla ani potencjału, ani możliwości współpracy i działania na rynkach UE i odbiega od średniej w Unii. Celem wielu zrealizowanych projektów badawczych było uzyskanie ochrony praw własności intelektualnej i przemysłowej oraz utworzenie specjalistycznych laboratoriów i centrów badawczych. Dotacje z UE były przeznaczone także na realizację projektów typu foresight oraz licznych projektów mających na celu opracowanie systemów informatycznych, bibliotek cyfrowych oraz platform naukowych wspierających badania naukowe i umożliwiających wymianę wiedzy. Trwający od 2007 r. stały wzrost wydatków na nowe technologie podatników CIT uległ znacznemu zmniejszeniu.

RAPORT O INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI POLSKI W 2012 ROKU

Rośnie liczba firm patentujących w Polsce w latach 2007–2011. Wyzwa-

niem jest dalszy ich wzrost, jak i wykorzystanie możliwości związanych z kopatentami i obecnością koncernów zagranicznych oraz zastrzeżonych wzorów przemysłowych.

Fundamenty Innowacji Procesy innowacji Największe bariery innowacyjności w latach 2007–2011 to zbyt wysokie

koszty innowacji oraz niepewny popyt na innowacyjne produkty. Potencjał innowacyjny małych firm jest większy od firm dużych – nie udaje się go jeszcze odpowiednio ukierunkować. Lepsze wsparcie dla innowacyjności pracowniczej występuje w regionach o relatywnie mniejszych nakładach na B+R. Wielu przedsiębiorców nadal nie docenia znaczenia rozwoju kapitału ludzkiego dla przyszłości ich firm; zasięg praktyki naruszania autorskich praw osobistych pracowników jest szeroki. Istnieje dodatni wpływ zdolności absorpcyjnych na wzrost innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. Największą korzyść z projektów innowacyjnych współfinansowanych ze środków UE odniosły przedsiębiorstwa cechujące się wysokim poziomem zdolności absorpcyjnych. Wyższy poziom zdolności absorpcyjnych pozwala na realizację bardziej pro-innowacyjnych projektów. Zdolności absorpcyjne są znaczącym źródłem przewagi konkurencyjnej w obszarze innowacyjności. Najmniejszy zakres współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R cechował firmy o najniższym poziomie zdolności absorpcyjnych. Firmy o najwyższym poziomie owych zdolności najniżej oceniały przydatność wiedzy dostępnej w jednostkach B+R. Przedsiębiorstwa o niskich zdolnościach absorpcyjnych nie potrafią wykorzystać wiedzy dostępnej w jednostkach B+R, zaś dla firm o wysokich zdolnościach absorpcyjnych wiedza ta nie jest atrakcyjna. Udział inwestorów w B+R w ogólnej liczbie przedsiębiorstw giełdowych zmniejszał się w ostatnich latach w związku z dynamicznym przyrostem liczby spółek na rynku akcji NewConnect, które w większości nie prowadzą działalności badawczo-rozwojowej. Intensywność nakładów na B+R przedsiębiorstw giełdowych inwestujących w badania i rozwój pozostaje dalej na bardzo niskim poziomie przy rosnącej z roku na rok rentowności netto. Najliczniejszą branżą w grupie przedsiębiorstw giełdowych wykazujących nakłady na B+R w 2011 r. okazała się branża informatyczna. Najwięcej spółek giełdowych inwestujących w B+R w 2011 r. znajdowało się w województwie mazowieckim.

GŁÓWNE WNIOSKI

Występuje opóźniona integracja dwóch rynków: warszawskiego indeksu

giełdowego i venture capital. Opóźniony charakter inwestycji na niepublicznym rynku kapitałowym wskazuje, że przedsiębiorcy zainteresowani rozwojem nowatorskich rozwiązań biznesowych kierowali się wskaźnikami warszawskiego indeksu giełdowego i od zachowania WIG były uzależnione decyzje inwestycyjne dokonywane przez fundusze wysokiego ryzyka. Przedsiębiorstwa wprowadzają innowacje głównie w ramach najbliższego otoczenia. Są świadome wartości płynących ze współpracy z jednostkami naukowymi. Współtworzenie innowacji przez użytkowników stało się podstawowym trendem podnoszącym skuteczność rozprzestrzeniania nowych rozwiązań. Wprowadzanie wszelkich innowacji elektronicznych powinno się opierać na włączeniu potencjalnych użytkowników od samego początku procesu kreowania innowacji. Źródła nieformalne często są podstawą podejmowania decyzji w zakresie strategii firmy oraz sposobów konkurowania na rynku, pozwalają na zdobycie użytecznych informacji i na właściwą interpretację tych informacji. Coraz więcej firm innowacyjnych na rynku polskim jest zainteresowanych prowadzeniem działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR). Przybyło firm innowacyjnych osiągających korzyści dla środowiska. Pełna ocena przedsiębiorstwa powinna zawierać ocenę środowiska innowacyjnego, gdyż stymuluje ono wprowadzanie nowych technologii, równocześnie pozyskując z innowacyjności technologicznej wiedzę dla swojego rozwoju. Realizacja procesów innowacyjnych wymaga uzupełnienia wiedzy przedsiębiorców i audytorów w zakresie wyceny wzornictwa i stosowania jej w zarządzaniu ryzykiem oraz ocenie realnych aktywów firmy. Innowacje produktowe w Polsce istnieją, a ich identyfikacja, monitoring i analiza procesu powstawania pozwalają na ekspansję rynkową i mogą być podstawą projektów inwestycyjnych oraz kooperacyjnych.

Perspektywy ekspansji Istnieją powiązania między innowacyjnością w regionach a poziomem rozwoju regionu. Mapy drogowe opracowane na podstawie scenariuszy rozwoju mogą zainicjować zjawisko „ssania innowacji” od lokalnych ośrodków naukowo-badawczych. Koordynacja i integracja inicjatyw o charakterze obserwatoriów gospodarki i rynku oraz badań analitycznych realizowanych w jednostkach naukowych tworzy warunki zmian rozwojowych oraz identyfikacji barier transferu i dyfuzji innowacji. Promowanie idei zrównoważonego rozwoju i społecznej odpowiedzialności biznesu oraz konsekwencja w działaniach władz przyczynią się do

RAPORT O INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI POLSKI W 2012 ROKU

stopniowej odbudowy zaufania wśród podmiotów gospodarczych i zwiększania kapitału społecznego. Pojawiają się przykłady innowacyjnych specjalizacji na poziomie kraju, regionu i takich sektorów, jak przemysł lotniczy. Zwraca uwagę rozwój innowacyjnych firm studenckich w obszarach specjalizacji sektorowej. Na rynku polskim jest coraz więcej podmiotów sektora medycznego wykazujących się rosnącym stopniem innowacyjności. Podstawą innowacji w usługach jest uwzględnienie potrzeb klientów oraz wykorzystanie istniejących technologii do komunikacji z nimi i prowadzenia badań nad innowacyjnością przedsiębiorstw usługowych.

Europejskie Centra Innowacji W związku z niskim poziomem rozwoju struktur wiedzy i niedostosowa-

niem instrumentów pomocowych do istniejącej struktury i dynamiki sektora innowacyjnego w Unii Europejskiej proponuje się uruchomienie Europejskich Centrów Innowacji (ECI). Podstawowym zadaniem tych Centrów będzie budowa i rozwój sieciowych struktur wiedzy, wspieranie usług o wysokiej intensywności wiedzy, zasilanie i aktualizacja rejestrów (firm innowacyjnych, inwestorów w B+R, firm patentujących czy innowacyjnych produktów, upowszechnianie standardów i norm statystycznych związanych z innowacyjnością oraz takich, które służą podniesieniu wartości użytkowych technologii i produktów). Ważnym zadaniem ECI jest tworzenie kultury innowacyjnej, rozpoznawanie potrzeb i barier przedstawicieli sektora innowacyjnego, promocja przejawów i tradycji innowacyjnej, wspieranie współpracy międzynarodowej i międzyregionalnej, identyfikowanie możliwości efektów synergicznych przy realizacji projektów inwestycyjnych czy prowadzenie analiz prospektywnych i efektywnościowych. Znaczącym kierunkiem byłoby także powstawanie samodzielnych ECI tworzonych w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Możliwe jest też powstanie wyspecjalizowanych firm usługowych, informatycznych i medialnych, działających według różnych form organizacyjno-prawnych w tym zorientowanych na zysk. Celowe jest powstanie struktur fraktalnych, które byłyby następnie upowszechniane. ECI mogłyby powstawać także poza Unią Europejską, reprezentując określone wartości i realizując funkcje związane z rozwojem struktur innowacyjnych. Możliwe zlokalizowanie ECI zawiera rysunek 1. Aktywna postawa władz krajowych czy przedstawicieli instytucji UE i międzynarodowych z pewnością powiększyłaby efekt synergiczny powstania ECI – zob. rys. 2. ECI będą działać w sferze rozwoju i aktualizacji rejestrów, pomiaru i oceny poziomu innowacyjności, w sferze pośredniczenia między nauką i biznesem, administracją a biznesem oraz tworzyć rozbudowane formy

GŁÓWNE WNIOSKI

Rysunek 1 Europejskie Centra Innowacji (ECI) – lokalizacja

ECI

Świat Europa Kraj

ECI

Sektor Region

ECI

Firma Uczelnia Instytut Administracja

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 2 Synergia struktur ECI i rozwiązań instytucjonalnych

ECI ECI i ich eksperci tworzą sieci i społeczności Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 3 Funkcje ECI

Edukuje

Pośredniczy Mierzy Rejestruje

Źródło: opracowanie własne.

Efekt synergii

Harmonizacja w UE podatków i innych instrumentów polityki innowacyjnej

RAPORT O INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI POLSKI W 2012 ROKU

upowszechnienia i edukacji w obszarze standardów innowacyjnych oraz najlepszych praktyk – zob. rys. 3. Podstawę funkcjonowania stanowią aktywa niematerialne w postaci wiedzy, wyspecjalizowanych rejestrów identyfikujących podmioty sektora innowacyjnego oraz związane z nimi bazy danych (zob. rys. 4). Ważną przesłanką dla tworzenia ECI jest poprawa alokacji funduszy publicznych i prywatnych przeznaczonych na innowacje. Bazy danych powinny zostać uzupełnione o systemy informatyczne przygotowujące informacje dla decyzji alokacyjnych w sferze ulokowania produkcji, identyfikacji beneficjentów funduszy czy wyboru projektów. Bardzo ważnym ich elementem jest analiza efektów decyzji alokacyjnych. Badania podmiotów innowacyjnych stają się podstawą do uzupełnienia i aktualizacji zasobów danych (zob. rys. 5). ECI powinny być ważnym elementem łączącym biznes, naukę, uczelnie i administrację. Mogą to być centra różnego typu od bardzo prostych, tworzonych przez osobę o odpowiednich kwalifikacjach, certyfikowaną w celu upowszechnienia wiedzy i standardów do bardziej złożonych struktur (zob. rys. 6). Poważnym wyzwaniem w Unii Europejskiej jest wykorzystanie potencjału koncernów międzynarodowych będących często liczącymi się w skali światowej inwestorami w B+R. Wiąże się to z koniecznością odpowiednich regulacji obowiązków informacyjnych czy porozumień w sprawie harmonizacji instrumentów polityki innowacyjnej w skali Unii Europejskiej, ale także z krajami w innych regionach (zob. rys. 7). Wiele z funkcji ECI można dziś uprościć dzięki wykorzystaniu nowych technologii teleinformatycznych. Możliwe staje się zarówno opracowanie rozwiązań służącym wielu ECI, ale również w powiązaniu firm z ECI, jak i między odbiorcami a dostawcami (zob. rys. 8). Bardzo ważne jest też obsługiwanie ECI i ich funkcji wspomagania tworzenia łańcuchów wartości od użytkownika czy odbiorcy do producenta i laboratorium badawczego (zob. rys. 9). Znacznym wyzwaniem w części krajów UE jest to, że chociaż często firmy uzyskują ponadprzeciętną dynamikę, to tylko nieliczne osiągają znaczącą pozycję w skali globalnej. Wynika to częściowo z regulacji, w których jest nacisk na wzrost MŚP, ale nie ma odpowiednich instrumentów dostępnych dla wszystkich krajów, które monitorowałyby wzrostowe firmy i osłabiały bariery, na które natrafiają (zob. rys. 10). Rozwój struktur ECI tworzy możliwości pomocy dla instytucji UE, władz rządowych i regionalnych, ale także dla kierownictw przedsiębiorstw. Uzyskanie wsparcia medialnego ze strony władz i instytucji UE powinno zwiększyć skuteczność realizowanych przez ECI programów (zob. rys. 11). Trudno przecenić rolę ECI w poszukiwaniu innowacyjnych sprzężeń potrzeb odbiorców i sfery B+R (zob. rys. 12).

GŁÓWNE WNIOSKI

Rysunek 4

Rysunek 5

Zasoby ECI

Proces poprawy efektywności alokacji

wiedza

fakty

normy

rejestry

bazy danych

informacje

wzorce

certyﬁkaty

eksperci

dane

decyzje

motywacje efekty

Źródło: opracowanie własne.

alokacje

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 6

Rysunek 7

Wzorce dla podmiotów sektora innowacyjnego

Powiązania z korporacjami zagranicznymi

uczelnie

ECI nauka

ECI

władze

biznes

ECI

Źródło: opracowanie własne.

Znaczne wsparcie w funkcjonowaniu ECI odgrywa zespół dostępnych

instrumentów opartych na wiedzy, a więc zestaw raportów krajowych, regionalnych i sektorowych, system certyfikacji firm innowacyjnych, zestaw list rankingowych, mapy i indywidualne oceny innowacyjności (zob. rys. 13). Cennym polem działań ECI jest udział w kontaktach firm innowacyjnych, uczelni i instytutów w obszarach przygranicznych, jak również pomiędzy innymi regionami w poszczególnych krajach. Uruchomienie ECI to odpowiedź na wyzwania, na które teoria ekonomii nie znalazła jeszcze jednoznacznych odpowiedzi. Mamy tu do czy-

RAPORT O INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI POLSKI W 2012 ROKU

Rysunek 8 Rola ICT w pełnieniu funkcji pośredniczącej ECI

ECI ECI

ECI

odbiorcy Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 9

R cen

tra

B+

i enc duc pro

orz but try dys

uży

tko w

nic

ECI

Europejskie Centra Innowacji w łańcuchu wartości

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 10

Rysunek 11

Ekspansja firm

Struktury wiedzy tworzone przez ECI

ECI

ECI ECI

ECI

ECI Źródło: opracowanie własne.

Źródło: opracowanie własne.

GŁÓWNE WNIOSKI

Rysunek 12 ECI w procesie tworzenia łańcucha wartości B+R

produkcja

zbyt

ECI

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 13

Rysunek 14

Instrumenty ECI

Powiązania przygraniczne i transgraniczne raporty

certyﬁkaty

kraje sektory

oceny innowacyjności rankingi

regiony

ECI

kraje

regiony mapy

Źródło: opracowanie własne.

regiony

Źródło: opracowanie własne.

nienia z asymetrią informacji między różnymi aktorami procesów innowacyjnych. Podmioty gospodarcze podejmują decyzje alokacyjne, począwszy od tego czy inwestować w aktywa materialne, czy niematerialne, czy nawiązać współpracę, czy też podjąć działania w kierunku konkurencji. Wyzwaniem w tego typu decyzjach jest nie tylko asymetria informacji, ale również niepewność. Często jest to alokacja przy braku informacji w warunkach niepewności. Szanse pokonania tych wyzwań istnieją dzięki rozwojowi ekonomii fraktalnej, badaniom nad przechodzeniem od wielowymiarowości danych do informacji, nad rynkami danych i informacji oraz rozwojem ekonomii wiedzy. Praktyczne wdrożenie tych osiągnięć jest często ułomne bez badań podstawowych i stosowanych. Dotyczy to nie tylko informatyki, nauk przyrodniczych, medycznych i technicznych, ale w pierwszej kolejności takich dziedzin, jak antropologia kulturowa, socjologia, psychologia czy

RAPORT O INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI POLSKI W 2012 ROKU

historia kultury materialnej i wielu innych, bez których tworzenie innowacji rynkowych oraz społecznych jest oczywiście możliwe. Wiąże się jednak z bardzo dużymi wyzwaniami, a otrzymane rezultaty są często dalekie od oczekiwań. Opracowali: Tadeusz Baczko, Małgorzata Pieńkowska, Ewa Puchała-Krzywina

RAPORT o innowacyjności gospodarki Polski w 2012 roku

RAPORT 2012

o innowacyjności gospodarki Polski w

roku

redakcja naukowa Tadeusz Baczko Ewa Puchała-Krzywina

Warszawa 2013