Studia Ekonomiczne nr 1 / 2010 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

1/2010

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXIV) 2010

ISSN 0239–6416

Cena 28,00 zł (w tym 0% VAT) Nakład 250 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy Świat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2010

Studia ekonomiczne Economic studies

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Studia Ekonomiczne ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXIV) 2010

Warszawa 2010

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne Rada Programowa Marek Belka, Henryk Dunajewski, Bogusław Fiedor, Dariusz Filar, Stanisław Gomułka, Marian Gorynia, Zbigniew Hockuba, Janina Jóźwiak, Elżbieta Kawecka-Wyrzykowska, Irena Kotowska, Tadeusz Kowalik, Adam Lipowski, Karol Lutkowski, Wojciech Maciejewski, Emil Panek, Urszula Płowiec, Dariusz Rosati, Jan Winiecki, Andrzej Wojtyna Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny), Joanna Kotowicz-Jawor, Paweł Kozłowski, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Opracowanie Graficzne i Projekt okŁadki Beata Gratys © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2010 ISSN 0239-6416 Projekt jest dofinansowany ze środków Narodowego Banku Polskiego

Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01-180 Warszawa, ul. Górczewska 8 tel. 022 632 11 39; 022 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treŚci ARTYKUŁY Lew W. NIKIFOROW , Państwo i gospodarka w Rosji: lekcje XX wieku . . . . Adrian BURDZIAK , Szybkość procesów zbieżności gospodarczej polskich podregionów w latach 1995–2006 w świetle modelu wzrostu gospodarczego Solowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tomasz MROCZKOWSKI , Key Success Factors in Polish Biotech Ventures .

7 25 57

MISCELLANEA Marta GÖTZ , Podstawowy model nowej ekonomii geograficznej a przypadek Niemiec – próba oceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

RECENZJE Ryszard BUGAJ , Tadeusza Kowalika „www.polskatransformacja.pl” . . . . . . . 103 Paweł KOZŁOWSKI , Teoria, empiria i krytyka w książce Kazimierza Łaskiego „Mity i rzeczywistość w polityce gospodarczej i w nauczaniu ekonomii” . . . 107 Maciej MISZEWSKI , Macieja Bałtowskiego „Gospodarka socjalistyczna w Polsce” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

CONTENTS ARTICLES Lew W. NIKIFOROW , State & Economy in Russia. 20th C. Lessons to Be Learnt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adrian BURDZIAK , Rate of Economic Convergence Process in the Polish Subregions in Years 1995–2006 as Assumed by the Solow Growth Model Tomasz MROCZKOWSKI , Key Success Factors in Polish Biotech Ventures .

7 25 57

MISCELLANEA Marta GÖTZ , The Basic Model of New Economic Geography – An Attempt at Assessment of Germany’s Case . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

REVIEWS Ryszard BUGAJ , On Tadeusz Kowalik: “www.polskatransformacja.pl” . . . . . . . . 103 Paweł KOZŁOWSKI , On Kazimierz Łaski: “Myth & Reality in Economic Policy & Teaching of Economics” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Maciej MISZEWSKI , On Maciej Bałtowski: “Socialist Economics in Poland” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXIV) 2010

ArtykuŁy

Lew W. Nikiforow*

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU Jedną ze specyficznych cech Rosji była i jest ogromna rola państwa (przede wszystkim systemu władzy państwowo-politycznej) w gospodarczym i społecznym rozwoju kraju. Istotna rola czynników państwowo-politycznych stanowi historyczny wynik całokształtu uwarunkowań rozwoju Rosji. Szczególnie dużą rolę czynniki te odegrały w XX wieku, kiedy pod ich decydującym wpływem został w kraju skonstruowany jednolity upaństwowiony system społeczny – system oligarchizmu państwowego, obejmujący oraz podporządkowujący sobie gospodarcze, społeczne, polityczne, ideologiczne, społeczno-kulturalne, społeczno-psychologiczne i inne aspekty życia społecznego. Wyjaśnienie przyczyn, które zrodziły ten system, roli państwa w jego powstaniu, jego treści społecznej i następstw jest konieczne do zrozumienia i oceny kierunku, możliwości, sprzeczności, zagrożeń i perspektyw rozwoju kraju w okresie poradzieckim1.

Podstawy i istota systemu państwowo-oligarchicznego Stworzenie upaństwowionego systemu było efektem szybko postępującego procesu upaństwowienia gospodarki opartego na planowych zasadach prowadzenia gospodarki narodowej, redukcji NEP z jego wielosystemowością i stosunkami rynkowymi, rozszerzenia własności państwowej na wszystkie dziedziny gospodarki, umocnienia państwowego dyktatu politycznego i ideologicznego oraz braku sił społecznych, które byłyby zdolne mu się przeciwstawić. * Rosyjska

Akademia Nauk. autor nie analizuje końca okresu przedradzieckiego, gdyż zalicza go do spuścizny XIX wieku. Jego rozważania dotyczą okresu radzieckiego i poradzieckiego. 1 W artykule

Lew W. Nikiforow

Niedozwolonym uproszczeniem byłoby jednak doszukiwanie się w rozszerzeniu, umocnieniu, a następnie przekształceniu upaństwowienia w system społeczny jedynie efektu wprowadzenia i realizacji panowania władzy państwowo-politycznej nad społeczeństwem, w tym również nad klasą robotniczą, której dyktaturę ta władza jakoby urzeczywistniała. Jeśli upaństwowienie byłoby oparte tylko na władzy politycznej i nie miało określonych wieloletnich podstaw w gospodarce i innych dziedzinach życia społecznego, to nie mogłoby przekształcić się w system reprodukujący się, którego funkcjonowanie stosunkowo szybko skończyłoby się niepowodzeniem. Rzeczywistość była znacznie bardziej skomplikowana. Nie wpisywała się ona w ramy upaństwowienia, ale dawała mu pewne podstawy ekonomiczne, społeczne, społeczno-psychologiczne i inne. Rozpoczęte upaństwowienie opierało się na wykorzystaniu wielu obiektywnych potrzeb i tendencji rozwoju industrialnego. Władza państwowa, realizując programy uprzemysłowienia i społeczno-gospodarczej przebudowy społeczeństwa, w znacznej mierze świadomie, a częściowo intuicyjnie, wykorzystała pewne obiektywne czynniki sprzyjające upaństwowieniu. Ekonomiczne upaństwowienie opierało się przede wszystkim na konieczności podwyższenia stopnia nacjonalizacji produkcji jako przesłanki i rezultatu przejścia do stadium industrialnego i dalszego jej rozwoju. Jak wiadomo, poziom realnej nacjonalizacji produkcji, tzn. umocnienia wzajemnych powiązań produkcyjnych, był w Rosji w pierwszym trzydziestoleciu XX wieku niski. W warunkach gospodarki wielostrukturowej, głównie chłopskiej, funkcje uzupełnienia brakujących, samorozwijających się powiązań produkcyjnych i ich regulowania mogło pełnić państwo, co właśnie zaczęło czynić w okresie NEP-u. Państwo mogło do tego wykorzystywać różne instytucje i mechanizmy. Z punktu widzenia władzy państwowej najbardziej uniwersalnym sposobem rozwiązania tego zadania było przekształcenie większej części obiektów działalności gospodarczej i zasobów społecznych we własność państwową i częściowo kontrolowaną przez państwo własność spółdzielczą. Taki wariant stwarzał możliwości bezpośredniego scentralizowanego regulowania zachodzących procesów, koncentracji i alokacji zasobów, w tym w celu industrializacji. Jednocześnie formalnie jakoby tworzono podstawy ekonomiczne socjalizmu w wyniku likwidacji własności prywatnej. Dlatego własność prywatna przekształciła się w główną instytucję upaństwowienia społeczeństwa. Za podstawę społeczną upaństwowienia służyło usunięcie (w rezultacie zatwierdzenia własności państwowej) tych aspektów zróżnicowania społecznego, które były związane z prywatną własnością środków produkcji (przeciwstawienie właścicieli i niewłaścicieli, różnych grup właścicieli itp.). Wobec państwa, będącego właścicielem środków produkcji i zasobów społecznych, formalnie wszyscy byli równi. Do tego własność państwowa podawała się jedynie za formę realizacji własności całego narodu, tj. własności socjalistycznej. Upaństwowienie społeczno-psychologiczne było łatwiejsze do zaakceptowania w warunkach skłonności głównych warstw społeczeństwa do życia we wspólnocie, do egalitaryzmu społecznego, niechęci do kapitalistycznych form zróżnicowania

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

i przy historycznie ukształtowanym uznaniu zwierzchnictwa władzy państwowej nad społeczeństwem. Nadanie ekonomicznym i innym dziedzinom stosunków społecznych form upaństwowionych, przy jednoczesnej likwidacji tych stosunków, które w swojej istocie były przeciwne (lub nie poddawały się) upaństwowieniu, oraz budowa całokształtu upaństwowionych instytucji i mechanizmów zapewniających gospodarcze, społeczne i inne powiązania społeczne – wszystkie te procesy przekształciły narastające upaństwowienie w specyficzny znacjonalizowany system społeczny. Specyfika tego systemu była uwarunkowana przede wszystkim tym, że jego powstanie nie było rezultatem naturalnej historycznej transformacji stosunków społecznych, lecz celowo ukierunkowanych działań władzy państwowo-politycznej w nieokreślonych warunkach społeczno-politycznych. To odpowiednio miało wpływ na istotę systemu, jego stosunki gospodarcze, strukturę społeczną, powiązanie różnych aspektów stosunków społecznych, siły motoryczne rozwoju, treści sprzeczności społecznych oraz na końcowe wyniki rozwoju. Podstawą polityczno-ekonomiczną kształtującego się systemu społecznego było zrośnięcie, nierozerwalność władzy państwowej i własności. Sama władza przekształcała się w obiekt własności, której posiadanie pozwalało na dysponowanie innymi obiektami władzy państwowej, tzn. zasobami społecznymi, i na reprodukowanie zwierzchnictwa stosunków państwowo-politycznych w społeczeństwie. W rezultacie powiązanie „władza państwowa–własność państwowa” stało się podstawowym stosunkiem nowego systemu społecznego. Oddzielenie władzy państwowej od własności państwowej byłoby równoznaczne z likwidacją kształtującego się znacjonalizowanego systemu, w którym państwo jako właściciel stało się najważniejszym podmiotem ekonomicznych i innych stosunków społecznych. Zarówno istota jak i forma własności stawała się państwowa, tzn. naród został z niej wywłaszczony. Od początku stanowienia upaństwowionego systemu nastąpił więc zasadniczy odwrót w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego od proklamowanych celów przekazania środków produkcji i dóbr społecznych we wspólną własność narodu i zbudowania na tej podstawie socjalizmu. Oznacza to, że dla upaństwowionego systemu wewnętrznie właściwa jest sprzeczność między państwem, które skupiło w swoich rękach władzę polityczną i gospodarczą, a narodem, który stał się politycznie, ekonomicznie, społecznie itd. zależny od państwa i realizowanych przez nie strategii. W zasadzie stosunki władza państwowa–własność państwowa oraz państwo (właściciel)–naród (niewłaściciel) określiły, po pierwsze, specyfikę całokształtu stosunków gospodarczych, po drugie, podstawy i zasady kształtowania społecznej struktury społeczeństwa, po trzecie, charakter wzajemnych powiązań między różnymi stronami stosunków społecznych i, po czwarte, główne linie sprzeczności upaństwowionego systemu. Natomiast stosunki gospodarcze przede wszystkim ograniczały się do tego ich zasięgu, który obejmowało upaństwowienie, unifikacja i hierarchicznie zbudo-

Lew W. Nikiforow

wane wzajemne powiązania, zapewniające ekonomiczny dyktat państwa. Te stosunki, które w zasadzie nie mieszczą się w ramach upaństwowienia i którym nie można nadać upaństwowionej formy itp., stawały się dla tego systemu zbędne lub przeszkadzające mu, podważające jego podstawy. Były one albo likwidowane, albo marginalizowane. Taki los spotkał produkcję towarową, rynkowe mechanizmy i instytucje, stosunki powstające pod wpływem czynników naturalnych i przyrodniczych (rolnicze, ekologiczne i in.), prywatne formy własności itd. W efekcie powstała nierozwiązywalna sprzeczność między specyficznymi (upaństwowionymi) i ogólnymi stosunkami a instytucjami gospodarczymi. Sprzeczność ta zmusiła upaństwowiony system do zdławienia tych ostatnich sposobami nieekonomicznymi, w tym za pomocą przymusu administracyjnego. Polityczno-ekonomiczne panowanie państwa dało również podstawy nowej struktury społecznej, kształtującej się w zależności od stopnia powiązania różnych warstw z władzą (lub oddalenia od niej). W takiej strukturze przede wszystkim wydzieliła się hierarchicznie zorganizowana (zależnie od pełnionych funkcji) i ograniczona warstwa nosicieli władzy. Warstwa ta, pełniąc władcze funkcje polityczno-gospodarcze, stawała się podmiotem stosunków własnościowych i zajmowała uprzywilejowane miejsce w społeczeństwie. Wiodące miejsce w społeczeństwie jego składnika państwowo-politycznego i połączenia go z bazą (własnością) ekonomiczną doprowadziło do upaństwowienia i podporządkowania jego ideologicznych, społeczno-kulturowych, światopoglądowych, etyczno-moralnych i innych aspektów stosunków społecznych. To zakłóciło ich normalny, naturalny rozwój, ponieważ większość z nich tylko pośrednio związana jest z czynnikami polityczno-ekonomicznymi i rozwija się stosunkowo samodzielnie, ponieważ są one rezultatem współdziałania bardzo wielu przyczyn i okoliczności. Odpowiednio, dla upaństwowionego systemu charakterystyczna jest sprzeczność między różnymi stronami stosunków społecznych, co stymulowało władzę państwową do nasilenia ich upaństwowienia i podporządkowania. Przedstawiona specyfika istotnych cech upaństwowionego systemu zdeterminowała charakter i główne kierunki zawartych w nim sprzeczności: 11

między władzą państwowo-polityczną i stosunkami ekonomicznymi, ponieważ kierunki i tendencje rozwoju tych ostatnich w wielu aspektach określane są przez logikę zachodzących w nich procesów, a upaństwowienie upraszcza i deformuje te procesy;

między specyficznymi stosunkami i ogólnymi (niepaństwowymi) stosunkami ekonomicznymi w związku z ograniczeniem i likwidacją lub deformacją tych ostatnich;

między wzrostem różnorodności i wzmocnienia powiązań produkcyjnych (zwiększeniem realnego poziomu uspołecznienia) i formalnym uspołecznieniem (upaństwowieniem) gospodarki, który w wielu aspektach zdeformował procesy uspołecznienia;

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

między różnymi warstwami społecznymi, przede wszystkim zaś między mającą uprzywilejowaną pozycję warstwą właścicieli-dysponentów a narodem;

między ekonomicznymi, społecznymi, etyczno-moralnymi interesami i bodźcami rozwoju a administracyjno-przymusowymi (łącznie z siłowymi) sposobami stanowienia i rozwoju upaństwowienia, wyrastającymi z jego niezgodności z wieloma stronami rozwoju społecznego.

Każdy z tych kierunków rozwijał się w dość skomplikowany, wzajemnie powiązany całokształt sprzeczności, często krzyżujących się z innymi sprzecznościami. Ale w efekcie wszystkie one zbiegały się w jednym punkcie – niedostatecznej ekonomicznej i społecznej efektywności upaństwowionego systemu. Przy czym w miarę rozwoju produkcji oraz innych dziedzin życia społecznego, kultury, warunków bytowych itp. każda z wymienionych sprzeczności i wszystkie razem przeszkadzały we wzroście efektywności lub ją obniżały. Inaczej mówiąc, sprzeczności upaństwowionego systemu nie wpływały na jego umocnienie lub przebudowę, lecz na jego upadek, co świadczy o braku historycznej perspektywy dla tego rodzaju systemów społecznych. Jeśli uogólnimy główne cechy upaństwowionego systemu, to przede wszystkim musimy zwrócić uwagę na: 11

priorytet (dyktat) w rozwoju społecznym władzy państwowo-politycznej i jej połączenie z władzą ekonomiczną;

tworzenie stosunkowo wąskiej, hierarchicznie zorganizowanej, posiadającej władzę warstwy dysponentów własności;

zależność różnych stron stosunków społecznych od czynników państwowopolitycznych i polityczno-ekonomicznych;

tendencje sprowadzania stosunków ekonomicznych i innych do upaństwowionych i odcięcia tych stosunków ekonomicznych, politycznych, społecznych, socjo-kulturowych itp., które nie odpowiadają lub przeszkadzają upaństwowieniu;

powstanie tworzonego przez władzę zestawu administracyjno-przymusowych metod wprowadzania upaństwowienia.

Całokształt tych cech jest ucieleśnieniem i wyrazem oligarchicznej istoty systemu społecznego. Oligarchia w tym przypadku – to nie jest po prostu panowanie niewielu, to system społeczny, zbudowany i hierarchicznie zorganizowany pod określonym wpływem państwa, jego sfery politycznej i polityczno-ekonomicznej, charakteryzujący się ograniczeniem stosunków społecznych przez upaństwowione formy, podporządkowanie ich państwu, hierarchizację stosunków społecznych, zwierzchnictwo władzy państwowej i jej koncentrację w rękach uprzywilejowanej warstwy, która jest organizującą i reprodukującą siłą społeczną upaństwowienia i jego pierwiastka oligarchicznego.

Lew W. Nikiforow

Pierwiastki oligarchiczne są organicznie związane z upaństwowieniem, razem z nim się rozwijają i umacniają. Dlatego powstawanie ustroju oligarchicznego jest kształtowaniem oligarchizmu państwowego. A zatem, oligarchizm państwowy zamiast obiecanego socjalizmu – taki jest efekt strategicznego ponepowskiego i antynepowskiego zwrotu w rozwoju Związku Radzieckiego w końcu lat 20. XX wieku.

Stosunki ekonomiczne systemu państwowo-oligarchicznego Zrośnięcie się władzy politycznej i własności państwowej w rzeczy samej przekształciło upaństwowione stosunki ekonomiczne, wyrastające z tego wzajemnego związku, w stosunki polityczno-ekonomiczne. Przede wszystkim dotyczy to głównego sposobu połączenia władzy i właścicieli – centralizmu, który rozwinął się w całokształt mechanizmów zawłaszczenia przez państwo zasobów i zarządzania na tej podstawie gospodarką, społecznymi, socjokulturowymi i innymi dziedzinami rozwoju społecznego. Skrajnie wysoki poziom centralizacji, która objęła nie tylko stosunki ekonomiczne, tłumaczono nie wewnętrzną transformacją tych stosunków, lecz połączeniem władzy i własności, przekształceniem władzy w obiekt własności. W tym samym czasie centralizm, który przeniknął gospodarkę i całą władzę, stał się sposobem umocnienia i rozwoju oligarchizmu państwowego. Realizacja centralizmu w gospodarce, tzn. zapewnienie jej rozwoju na zasadach upaństwowienia i zgodnie ze strategiami państwowymi, powodowała konieczność zamiany uprzednio istniejącego towarowo-rynkowego sposobu obrotu gospodarczego nowym systemem. Towarowo-rynkowe podstawy stosunków ekonomicznych nie tylko były sprzeczne z bezpośrednimi centralistycznymi formami organizacji stosunków ekonomicznych i koncentracji zasobów przez państwo, ale po prostu nie byłyby przez nie dozwolone. Centralizmowi państwowemu odpowiadał inny, nie równoważny, a redystrybucyjny sposób obrotu ekonomicznego, który polegał na bezpośrednim nawiązaniu stosunków ekonomicznych i wymianie działalności za pomocą wprowadzonych przez państwo mechanizmów międzybranżowej redystrybucji wytwarzanej produkcji dodanej zgodnie ze strukturalną polityką państwa. Najważniejszym, co zniknęło z istniejącego poprzednio mechanizmu gospodarczego, były jego miarodajne podstawy cenowe i swoboda konkurencyjna powiązań i działań gospodarczych. Jednak obrót centralistyczno-redystrybucyjny w skali gospodarki narodowej nie mógł być realizowany bez włączenia do niego elementów wymiany rynkowej. Jest to związane z realnym izolacjonizmem ekonomicznym podmiotów gospodarczych, zróżnicowaniem warunków ich działalności i interesów ekonomicznych, koniecznością uwzględniania proporcji pieniężnych w procesie reprodukcji. Stosunki towarowe (niezależnie od tego czy były uznawane, czy negowane, nieprzestrzegane, ograniczane itp.) wchodziły w skład

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

tkanki upaństwowionej gospodarki. Dlatego obrót gospodarczy, po pierwsze, dokonywany był w formie towarowej i, po drugie, zawierał mechanizmy powołane do połączenia mechanizmów towarowych i centralistyczno-redystrybucyjnych. Jedną z takich najbardziej znaczących form stał się rozrachunek gospodarczy. W celu kształtowania się i funkcjonowania upaństwowionego systemu oraz realizacji jego strategii ekonomicznych i społecznych trzeba było połączyć zrodzone przez niego różnorodne instytucje i mechanizmy w taki sposób, żeby zapewnić ich współdziałanie i orientację na umocnienie systemu. Powszechną instytucją rozwiązującą to zadanie stało się planowanie, we wszystkich sferach i na wszystkich poziomach działalności społeczno-gospodarczej, poczynając od poziomu gospodarki narodowej, a kończąc na szczeblu podstawowym. Planowanie stało się formą realizacji centralistyczno-redystrybucyjnego sposobu obrotu gospodarczego, w tym regulowania, ograniczania i wykorzystywania zawartych w gospodarce elementów stosunków towarowych2. Planowanie pozwoliło na koncentrację zasobów, ich dystrybucję, ustalanie ilościowych wskaźników rozwoju ekonomicznego i społecznego oraz na poddanie stosunków ekonomicznych i innych kontroli państwa. Skuteczność tej formy niejednokrotnie przejawiała się w najtrudniejszych sytuacjach nie tylko gospodarczych. Planowanie – to główne osiągnięcie upaństwowionego systemu z punktu widzenia stworzenia nowych form rozwoju gospodarczego. Ale równocześnie zawarte w nim były także sprzeczności odzwierciedlające jego centralistyczną naturę. Po pierwsze, planowanie, obejmując i kontrolując różne aspekty rozwoju ekonomicznego i społecznego, tym samym podważało inicjatywę, możliwości poszukiwania bardziej racjonalnych rozwiązań. Po drugie, planowanie nawet przy jego szeroko rozbudowanej strukturze nie mogło uwzględnić rosnących powiązań ekonomicznych i innych, przewidzieć wykorzystania wszystkich możliwości zasobowych itd. Im bardziej skomplikowana w miarę przechodzenia do stadium industrialnego stawała się gospodarka narodowa, im bardziej komplikował się ustrój społeczny, tym mniej efektywne stawały się centralistyczno-upaństwowione planowe formy rozwoju. Jednocześnie słabły możliwości władzy państwowej jako głównego filaru upaństwowionego systemu. Wszystko to odzwierciedlało i nasilało sprzeczność między rozwojem produkcji, warunkami funkcjonowania, bezpieczeństwa społecznego i upaństwowionym sposobem ich organizacji. Im dłużej trwał rozwój społeczny, tym bardziej zaczynał być wstrzymywany przez upaństwowiony system. Takie są główne ogniwa stosunków ekonomicznych systemu państwowo-oligarchicznego, charakteryzujące podstawy, sposoby i formy jego kształtowania oraz funkcjonowania. 2 Zwykle planowanie traktowane jest jako forma planowego charakteru rozwoju systemu radzieckiego. Ale to jeden z ideologicznych mitów. Chodzi o to, że planowy rozwój zakłada zapewnienie proporcjonalności w gospodarce narodowej, efektywności ekonomicznej i społecznej, kompleksowości zmian we wszystkich wzajemnie powiązanych dziedzinach życia i działalności itd. Tego właśnie ani upaństwowienie, ani redystrybucyjny sposób obrotu gospodarczego nigdy nie dawały i dać nie mogły.

Lew W. Nikiforow

Podstawy tego systemu określiły również charakter pracy i treść stosunków pracy w nim. Faktyczne wywłaszczenie narodu z własności oznaczało, że upaństwowiony system funkcjonował i reprodukował się na bazie pracy najemnej. W porównaniu z systemem kapitalistycznym nowe było to, że jedynym pracodawcą było teraz państwo i to miało zasadnicze znaczenie: 11

powstawał powszechny ekonomiczny przymus pracy, ponieważ praca była jedynym (zdecydowanie przeważającym) źródłem utrzymania;

zadowolenie i niezadowolenie narodu z sytuacji ekonomicznej i społecznej, z warunków funkcjonowania przenosiło się na państwo;

państwo jako właściciel stawało się nie tylko politycznie, ale też ekonomicznie odpowiedzialne za zabezpieczenie narodu i na mocy tej jego natury powinno było zapewnić bezpieczeństwo różnych warstw społecznych (łącznie z powszechnym zatrudnieniem), nawet bez względu na ekonomiczną skuteczność takich gwarancji (stąd zbieżność wielu aspektów stosunków społecznych w upaństwowionym systemie z deklarowanymi zasadami socjalistycznymi). Równocześnie redystrybucyjny sposób obrotu gospodarczego i uprzywilejowana sytuacja w społeczeństwie warstw społecznych wykonujących funkcje władcze uwarunkowały możliwości powstania i rozrastania się stosunków wyzysku.

Centralizm, redystrybucyjny sposób obrotu ekonomicznego, planowe prowadzenie gospodarki pozwoliły państwu w pewnym zakresie na pełnienie jego społeczno-ekonomicznych funkcji, ale nie mogły one usunąć sprzeczności między państwem–właścicielem i narodem–niewłaścicielem. Sprzeczność ta nieuchronnie rozwijała się wraz z pogłębianiem wskazanych wyżej sprzeczności upaństwowionego systemu, negatywnie wpływających na jego efektywność. Całokształt tych wszystkich sprzeczności w rezultacie końcowym mógł zostać rozwiązany tylko razem z likwidacją systemu państwowo-oligarchicznego. Istotnym aspektem rozwoju stosunków społeczno-gospodarczych w ramach upaństwowionego systemu były relacje ich państwowych i niepaństwowych form. Jak już wspomniano, tendencja do absolutnego upaństwowienia nie mogła zrealizować się do końca. Państwo nie posiadało zdolności przenikania we wszystkie szczeliny/dziedziny życia gospodarczego i społecznego, tym bardziej w kraju pierwotnie chłopskim. Nie mogło ono również usunąć właściwego naturze człowieka pierwiastka własności prywatnej, nawet zlikwidowawszy ją formalnie. Dlatego obiektywnie razem z państwowymi istniały niepaństwowe formy stosunków społeczno-ekonomicznych, doświadczających ciągłego odpychania ich przez państwo. Zgodnie z dwiema podstawami niepaństwowych form stosunków społecznoekonomicznych wykształciły się dwie linie ich rozwoju: 1) kształtowanie się oficjalnie uznanych, dozwolonych i faktycznie w znacznym stopniu upaństwowionych form; 2) powstawanie nieformalnych stosunków (szara strefa) istniejących obok upaństwowionego systemu lub wewnątrz niego, będących jego przeciwieństwem.

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

Niepaństwowe stosunki pierwszego rodzaju były reprezentowane przez całokształt form spółdzielczych, indywidualne gospodarstwa przyzagrodowe ludności i działalność rzemieślniczo-chałupniczą. Formy spółdzielcze to: Po pierwsze, upaństwowione resztki spółdzielczości okresu NEP, tzn. niezrealizowanych intencji powszechnej kooperacji ludności (spółdzielczość spożywców, spółdzielczość łowiecka (rybacka), spółki/spółdzielnie poszukiwaczy złota). Wszystkie te spółdzielcze formy podlegały sztywnej regulacji państwowej i były niezbędne do mobilizacji różnego rodzaju zasobów, produkcji towarów powszechnego użytku, prowadzenia obrotu między miastem i wsią. Po drugie, nowo utworzona już w okresie kształtowania systemu państwowego spółdzielczość kołchozowa (która zamieniała wcześniej działające różne formy spółdzielczości rolniczej) i, co najważniejsze, wykorzystana jako sposób likwidacji prywatnego rolnictwa chłopskiego. W ten sposób została rozwiązana skomplikowana dla kształtowania upaństwowionego systemu sprawa objęcia przez niego zasadniczej części ludności kraju – chłopstwa – i zamiany drobnego rolnictwa na wielkoobszarowe. W istocie forma spółdzielczo-kołchozowa w wielu aspektach była przeciwstawna spółdzielczości (zarówno w metodach jej kształtowania jak i w treści stosunków społeczno-ekonomicznych itd.). Jednocześnie były w niej zawarte elementy spółdzielczości w organizacji stosunków wewnątrzgospodarczych, w wykorzystaniu produkcji, w zasadach reprodukcji. W spółdzielczości kołchozowej zamiast niemożliwego wariantu nacjonalizacji własności chłopskiej (chociażby dlatego, że państwo nie miało co z nią zrobić) znaleziono wariant półnacjonalizacji, w wyniku której gospodarstwo już nie należało do chłopa, ale był on przywiązany do tego gospodarstwa. Taka półnacjonalizacja spółdzielcza masowo mogła być dokonana jedynie poprzez zmuszanie i przymus bezpośredni. Dlatego z pozycji upaństwowionego systemu forma spółdzielczokołchozowa zawsze była „niedojrzała”, „niekonsekwentna” itp. Zawierała ona w sobie i niepaństwowe, i społeczne, i społeczno-psychologiczne pierwiastki ekonomiczne. Wykorzystując te okoliczności, państwo, z jednej strony, nie podejmowało się zabezpieczenia warunków funkcjonowania i gwarancji społecznych dla chłopstwa kołchozowego. Z drugiej strony, otrzymało ono możliwość poprzez nierównoważne stosunki w ciągu długich okresów konfiskowania nie tylko produkcji dodanej, lecz także znacznej części produkcji podstawowej, poddając chłopstwo okrutnej eksploatacji. To był jeden z ostrzejszych przejawów oligarchicznej istoty upaństwowienia. Ogólnie w ramach oligarchizmu państwowego spółdzielczość w jej różnych przejawach była dodatkowym systemem stosunków społeczno-ekonomicznych, związanym lecz nie zbieżnym z upaństwowionymi stosunkami, zaprzeczającym im. Indywidualne gospodarstwa przyzagrodowe ludności i w znacznym stopniu działalność chałupniczo-rzemieślnicza były wieloma nićmi połączone z gospodarką spółdzielczą i państwową oraz dlatego były tolerowane i wykorzystywane przez upaństwowiony system. Szczególnie dotyczy to indywidualnych gospodarstw

Lew W. Nikiforow

przyzagrodowych, bez których elementarne zabezpieczenie ludności w żywność byłoby nie do pomyślenia. Jednocześnie te formy gospodarowania traktowano jako tymczasowo istniejące pozostałości własności prywatnej, na nie wywierano silny nacisk ekonomiczny i ideologiczny oraz bezpośredni ucisk administracyjny. Oficjalnie uznane niepaństwowe formy ekonomiczne prowadziły swoją działalność jawnie i ograniczenie ich funkcjonowania nie wymagało dużo zachodu. Trudniej było panującemu systemowi walczyć z nieformalnymi stosunkami ekonomicznymi i innymi, które z różnych stron podważały go, ale w zasadzie były ukryte. Można wymienić dwie główne przyczyny rozwoju i rozpowszechniania się szarej strefy. Po pierwsze, istniały nisze gospodarcze, nie zajęte przez państwo, które mogły być wykorzystane do realizacji prywatnej przedsiębiorczości, formalnie zlikwidowane przez upaństwowiony system. Po drugie, cały czas istniał deficyt towarów powszechnego użytku, usług dla ludności i komunalnych. Te czynniki zadecydowały o tym, że funkcjonowanie szarej strefy stało się nie tylko możliwe, ale również konieczne. W taki sposób, niszcząc prywatną własność, przedsiębiorczość i wolny rynek, upaństwowiony system faktycznie je odtwarzał. Jednak nielegalne lub półlegalne warunki ich istnienia wypaczały te społeczne instytucje. Szara strefa rozwijała się razem z upaństwowionym systemem i stopniowo splatała się z gospodarką państwową na gruncie nielegalnego dostępu do surowców, możliwości zbytu produkcji, przekupywania urzędników państwowych itp. Znaczna część tych działań miała charakter kryminalny. Wszystkie segmenty szarej strefy, zarówno rozwijające się równolegle z gospodarką państwową jak i wewnątrz niej, rozluźniały upaństwowiony system. Wzrost szarej strefy świadczył o występowaniu nie zawsze konstruktywnych sił społeczno-ekonomicznych zdolnych w razie osłabienia państwowych pierwiastków władczych dokonać zmiany władzy w rezultacie wykorzystania władzy–własności w interesach osobistych, rosnącej korupcji i innych czynników, dla zainicjowania likwidacji własności państwowej, w tym w celach destrukcyjnych. Z tym niebezpieczeństwem system państwowo-oligarchiczny nie mógł sobie poradzić. Szeroko rozpowszechniane twierdzenie o całkowitej likwidacji własności prywatnej, prywatnych form gospodarowania, prywatnej przedsiębiorczości, społeczno-ekonomicznej czystości istniejącego ustroju również było ideologicznym mitem.

Struktura społeczna i siły motoryczne upaństwowionego systemu Istota i sprzeczności stosunków ekonomicznych określiły strukturę społeczną upaństwowionego systemu i znalazły w niej odbicie, poddając ją swemu różnokierunkowemu oddziaływaniu. Stosunek: władza (własność)–państwo (właściciel)–naród (niewłaściciel) formalnie postawił wszystkich w równej sytuacji wobec państwa. Ale państwo jako instytucja społeczna, do tego właściciel (a to już nowy typ państwa) powinno mieć

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

podmiot swojej działalności – warstwę ludzi posiadających władzę polityczną i ekonomiczną oraz pełniących funkcje należne państwu tego typu. W rezultacie warstwa ta stawała się podmiotem stosunków własności. Właśnie ona była bazą społeczną rozwoju upaństwowionego systemu, utrwalającą jego polityczne i ekonomiczne panowanie w społeczeństwie. Specyfika tego podmiotu stosunków własnościowych polegała na tym, że właścicielem była właśnie warstwa posiadająca władzę państwową. Własność państwowa nie była i nie mogła być spersonifikowana. To była własność państwa jako instytucji społecznej, a nie jednostek. Konkretni ludzie byli tymczasowymi dysponentami własności dopóty, dopóki byli posiadaczami jej specyficznego obiektu – władzy i ich władczych uprawnień. Byli to swego rodzaju półwłaściciele lub tymczasowi właściciele, ponieważ władza jako obiekt własności danego człowieka miała charakter przejściowy. Stąd wiele sprzeczności wewnętrznych w ramach tej warstwy związanych z walką o władzę, o sytuację właściciela-dysponenta, o posiadanie większego zakresu władczych uprawnień polityczno-ekonomicznych. Zróżnicowanie władczych uprawnień polityczno-ekonomicznych stało się podstawą zróżnicowania wewnętrznego i hierarchicznej organizacji warstwy dysponentów własności, po pierwsze, według miejsca w systemie władzy i odpowiednio według zakresu uprawnień władczych, a po drugie, według wzajemnie powiązanych i subordynowanych poziomów władzy od najwyższej do lokalnej. Samo istnienie warstwy posiadającej władzę polityczno-ekonomiczną, jej hierarchiczna organizacja i ograniczoność w najbardziej wyraźny sposób wyrażały oligarchiczną istotę upaństwowionego systemu. Górna część tej warstwy na każdym z władczych poziomów, posiadająca najszersze funkcje władcze, faktycznie była podmiotem oligarchizmu państwowego. Inne jego części były podstawą reprodukcji tego podmiotu. Jak już wskazano, oddzielenie warstwy bezpośrednio wykonującej funkcje władcze stało się początkiem powstawania struktury społecznej według stopnia bliskości od władzy polityczno-ekonomicznej. Społeczna warstwa dysponentów własności potrzebowała warstwy organizatorów odpowiedzialnych za wykonanie jej decyzji. Tak jak warstwa władzy, była ona wewnętrznie hierarchicznie zróżnicowana i obejmowała średni szczebel urzędniczy, przedstawicieli struktur gospodarczych średniego szczebla na wszystkich poziomach. Do tej warstwy przynależała i częściowo się z nią zlewała warstwa wykonawców decyzji władczych – część urzędników, pracowników inżynieryjno-technicznych, gospodarczych i innych, bezpośrednio związanych z warstwami zarządzanych „mas ludzi pracy”. Te ostatnie były grupą reprezentującą najszersze grupy społeczne, w dosłownym znaczeniu zapewniające istnienie i rozwój całego upaństwowionego systemu. Ale to nie była klasa-hegemon (panująca), a warstwa znajdująca się pod butem górującej nad nią hierarchii z jej oligarchiczną „wierchuszką”. Struktura wewnętrzna tych warstw zachowała pewne klasowe pierwiastki. Dotyczy to różnic między robotnikami (pracownikami przedsiębiorstw i organizacji państwowych) a kołchozowym chłopstwem. Klasa robotnicza sama był twórcą upaństwowionego systemu (w okresie rewolucyjnym i porewolucyjnym), ale stała się zależna od państwa–

Lew W. Nikiforow

właściciela. Kołchozowe chłopstwo było stworzone przez upaństwowiony system, a ściślej – jego stworzenie zakończyło kształtowanie podstaw społeczno-ekonomicznych systemu. Stworzenie tej nowej klasy oparte było na wymuszeniu, w znacznej mierze z zastosowaniem przemocy. Jednocześnie chłopstwu kołchozowemu pozostawiono określoną własność. Ale paradoks polegał na tym, że własność kołchozowa podlegała upaństwowieniu w takich formach, że ta klasa–właściciel znalazła się w sytuacji ekonomicznej, społecznej, obywatelskiej znacznie trudniejszej niż państwowi robotnicy. Kołchoźnicy byli pozbawieni wielu elementarnych praw i swobód obywatelskich. Wreszcie w ramach struktury społecznej upaństwowionego systemu stworzono najniższą warstwę społeczną, pozbawioną nie tylko własności, ale także praw obywatelskich i politycznych. Obejmowała ona resztki byłych uprzywilejowanych warstw społeczeństwa kapitalistycznego, rozkułaczone chłopstwo, drobnych przedsiębiorców (nepmanów) itp. W istocie był to konglomerat tej części społeczeństwa, która mogła być upaństwowiona tylko poprzez pozbawienie jej poprzedniego statusu społecznego, a razem z nim również swobód obywatelskich. Znaczna część tej warstwy poddawana była różnego rodzaju represjom. Ich skala była różna na różnych etapach rozwoju upaństwowionego systemu, ale praktycznie zawsze istniała i okresowo była uzupełniana o grupy osób, które oligarchia państwowa uważała za niebezpieczne dla siebie. Upaństwowionemu systemowi potrzebna była jeszcze jedna warstwa społeczna – obsługująca jego potrzeby i interesy naukowo-techniczne, socjokulturowe, ideologiczne i inne. Warstwa ta zależała od oligarchicznej „wierchuszki” i była jej podporządkowana. Znaczna część tej grupy pracowała na rzecz upaństwowionego systemu, przystosowując się do niego i wierząc w jego pseudospołeczny charakter. Ale z powodu specyfiki sfer działalności tej warstwy i funkcji, które pełniła w upaństwowionym systemie, nie była ona jednym ze szczebli społecznej drabiny hierarchicznej, znajdując się na jej uboczu i posiadając pewną społeczną autonomię. Wewnątrz niej zawsze były obecne siły rozumiejące, chociaż w różnym stopniu, istotę rzeczywistych sprzeczności i brak perspektyw upaństwowionego systemu, zasadnicze rozbieżności między jego treścią a formą itd. Tak czy inaczej, znajdowało to odbicie w rezultatach działalności umysłowej i tworzyło intelektualny grunt dla rozchwiania systemu. Stąd brak zaufania oligarchii do tej warstwy oraz ideologiczne i inne naciski na nią. W ramach upaństwowionego systemu rozwijały się elementy struktury społecznej, zrodzone przez szarą strefę i własność prywatną. Krzyżowały się one i łączyły z hierarchicznymi warstwami społecznymi upaństwowionego systemu, wywierając deformujący wpływ zarówno na nie, jak i na cały system. Upaństwowiony system, wykształciwszy hierarchicznie zbudowaną strukturę społeczną i oddzieliwszy od własności wszystkie warstwy oprócz najwyższej, w tym samym czasie stworzył przesłanki dla dosyć szerokiej dynamiki społecznej. Zniknęły takie przeszkody stojące na drodze tej ostatniej, jak: prywatna własność, bogactwo, granice stanowe, niemożność otrzymania wykształcenia przez szerokie warstwy narodu itd. Na odwrót, umowność lub dostateczna otwartość granic mię-

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

dzy warstwami (oprócz najwyższej i najniższej), państwowe gwarancje socjalne, zamiana bodźców do uzyskania bogactwa na bodźce podniesienia statusu społecznego, znaczenie pełnionych funkcji, stały się silnymi czynnikami dynamiki społecznej; była ona też najważniejszą siłą motoryczną rozwoju uspołecznionego systemu. I przede wszystkim dzięki niej Związek Radziecki nabrał szybkiego tempa rozwoju społeczno-ekonomicznego w pierwszych okresach istnienia upaństwowionego systemu. Drugim stymulatorem rozwoju był przymus ekonomiczny i nieekonomiczny. Przymus nieekonomiczny wzmógł się gwałtownie po zakończeniu procesu nacjonalizacji (kolektywizacja i rozkułaczanie), a potem niejednokrotnie okresowo się nasilał. Jednak przymus (a tym bardziej przemoc) mógł dać jedynie tymczasowy i niejednoznaczny efekt. Przykładem tego może być kolektywizacja, która dostarczyła siłę roboczą dla budownictwa i produkcji przemysłowej, ale zrujnowała rolnictwo i zburzyła nadzieje na zapewnienie sprawiedliwości społecznej przez nowy ustrój, chociaż w napiętych okresach przymus (tak zwany porządek) pomagał prędzej rozwiązać najtrudniejsze problemy ekonomiczne (w tym w okresie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej i w okresie powojennym). Dynamizm społeczny i przymus były siłami sprzecznymi ze sobą, ale historycznie tak się ułożyło, że obie zaczęły stopniowo słabnąć i gasnąć. W miarę rozwoju upaństwowionego systemu zaczęło się zwiększać zróżnicowanie i hermetyczność/ kastowość hierarchicznych warstw społecznych oraz ich samoodtwarzanie się, zaczęły się różnicować także poziomy gwarancji społecznych, co świadczyło o nasileniu oligarchicznego charakteru systemu, wzroście wyzysku i w efekcie prowadziło do zmniejszenia możliwości dynamiki społecznej, chociaż dynamika ta zachowała się do końca istnienia upaństwowionego systemu i była jedną z jego silnych stron. Równocześnie zaczęła obniżać się efektywność rozwoju gospodarki funkcjonującej na bazie centralizmu państwowego. Osłabiało to zarówno podstawy upaństwowienia, jak i skuteczność nieekonomicznego przymusu. Zmniejszenie sił motorycznych systemu stopniowo doprowadziło do jego stagnacji gospodarczej i społecznej oraz do wzrostu obiektywnych i subiektywnych przesłanek jego likwidacji.

Państwo i gospodarka w okresie poradzieckim System upaństwowiono-oligarchiczny przeszedł szereg szybko zmieniających się etapów: swojego powstawania, umocnienia, stagnacji i upadku. Ogólna linia zachodzących na tych etapach zmian polegała na tym, że im bardziej złożona stawała się gospodarka i życie społeczne, tym silniej przenikało w nie upaństwowienie i tym mniej zdolne okazywało się ono do rozwiązywania powstających problemów ekonomicznych i społecznych, tym bardziej oligarchiczna i totalitarna natura władzy była sprzeczna z obiektywnymi tendencjami produkcyjno-gospodarczej i społecznej transformacji społeczeństwa. Do rozwiązania powstających

Lew W. Nikiforow

komplikacji i sprzeczności konieczna była zmiana oligarchicznej natury samej władzy politycznej, ale zdolności do samotransformacji ta władza nie miała. Podejmowane niejednokrotnie niekonsekwentne próby demokratyzacji społeczno-politycznej i ekonomicznej nieuchronnie były odrzucane przez upaństwowiony system. W drugiej połowie lat 80. ostatecznie ujawniła się niezdolność upaństwowionego systemu do transformacji zgodnie ze światowymi tendencjami rozwoju i interesami szerokich warstw narodu. Pogłębił się ogólny kryzys tego systemu, zaczęły się rozpadać jego konstrukcje społeczno-polityczne, razem z nimi runął także sam system. W powstających warunkach najbardziej gotowy do przeprowadzenia w kraju radykalnych zmian okazał się prawicowo-radykalny nurt ruchu społecznego, w rękach którego (i znacznej części funkcjonariuszy partyjno-państwowych, którzy do niego dołączyli) właśnie znalazła się władza państwowa. Jeśli mówić ogólnie o prawicowo-liberalnej strategii lat 90., to nie można nie zauważyć w niej mieszaniny procesów: 1) absolutnie niezbędnych do likwidacji ustroju upaństwowiono-oligarchicznego (odtworzenia systemu rynkowego i jego instytucji, prywatyzacji i rozwoju własności prywatnej, decentralizacji obrotu gospodarczego), 2) ich kapitalistycznej treści, 3) administracyjno-centralistycznych elementów regulacyjnych. Stanowiło to konsekwencję faktu, iż kapitalizm w Rosji w końcu XX wieku nie rozwijał się jako proces naturalny, wygrywając w konkurencji z innymi kierunkami, a był zaszczepiony dzięki polityce państwa, która dławiła inne warianty przemian lub nie dopuszczała do nich. W rezultacie zostały osłabione lub zdeformowane pozytywne tendencje i kierunki przekształceń, w tym podkopane bodźce przedsiębiorczości produkcyjnej, działalności inwestycyjnej itd. Co więcej, zdeformowane okazały się również kapitalistyczne pierwiastki przede wszystkim dzięki rozrastaniu się kapitału spekulacyjnego, kryminalizacji stosunków ekonomicznych, sztucznie przyspieszanej koncentracji kapitału w rękach niewielkiej grupy ludzi. Wszystko to przesądziło o skrajnie sprzecznych, głównie negatywnych i niebezpiecznych dla przyszłości kraju skutkach reform prawicowo-liberalnych, które przybrały postać globalnego kryzysu społecznego lat 90. Jednym z najważniejszych rezultatów reform tego okresu stało się powstawanie dużych prywatnych oligarchii, które skupiły w swoich rękach prawie 2/3 zasobów społecznych. System oligarchizmu państwowego zaczął zastępować szybko rozwijający się kapitalizm prywatno-oligarchiczny. W rezultacie, w pierwszej połowie lat 90. osłabiona władza państwowo-polityczna stała się całkowicie zależna od prywatnego kapitału oligarchicznego, który określał zarówno strategię tej władzy, jak i personalny skład jej funkcjonariuszy. Jednak pogłębiający się kryzys i nasilające się protesty społeczne zmusiły władzę do odtworzenia swojej struktury i hierarchii, poszukiwania sposobów zwięk-

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

szenia wpływu na wielki kapitał, poddania go kontroli państwowo-politycznej. W końcu lat 90. i na początku XXI wieku zadanie to było przez władzę w znacznym stopniu wykonane, ale nie wskutek przezwyciężenia oligarchizmu jako zjawiska społecznego, lecz poprzez, po pierwsze, faktyczne zrastanie się państwa (warstw państwowo-politycznych) i prywatnego oligarchicznego kapitału, a po drugie, nasilenie nacisku państwowego na prywatne struktury oligarchiczne. Władza państwowa w praktyce zamanifestowała, że jest ona silniejsza od każdego indywidualnego, nawet najsilniejszego oligarchy. Umocniły się państwowo-polityczne zręby rozwoju wielkiej przedsiębiorczości kapitalistycznej. Globalny kryzys ekonomiczny, który zaczął się w 2008 roku, przyczynił się zarówno do zmiany sytuacji między siłami państwowo-politycznymi i prywatnooligarchicznymi na korzyść tych pierwszych, jak i do zwiększenia roli państwa w regulowaniu procesów ekonomicznych. Ale sama zmiana stosunku państwowo-politycznych, własnościowych i ekonomicznych czynników rozwoju w tę czy inną stronę nie rozwiązuje problemu zapewnienia racjonalnego programu rozwoju kraju, niedopuszczenia do różnych wypaczeń i deformacji politycznych i ekonomicznych, w tym o charakterze totalitarnym i pseudoliberalnym. W celu wyeliminowania podobnych zagrożeń i zjawisk konieczne są zasadnicze zmiany w strukturze sił politycznych oraz w ustroju politycznym kraju. Sens i strategiczne kierunki tych zmian w Rosji oznaczają kształtowanie konsekwentnego systemu demokracji, u podstaw której leży świadomość i realizacja przez szerokie społeczne warstwy narodu roli podmiotu stosunków społecznopolitycznych, określającego ich cele i treść, inaczej rzeczywista konsekwentna demokracja nie będzie możliwa. W związku z tym rozwój systemu politycznego powinien zmierzać w dwóch wzajemnie powiązanych, ale różnych kierunkach: kształtowania i osiągnięcia państwowej demokracji politycznej oraz tworzenia obywatelskiego niepaństwowego sektora jako elementu społeczno-politycznego ustroju kraju, przy równoczesnym znalezieniu form i sposobów zapewnienia równowagi między nimi. Rozwój w tych kierunkach będzie oznaczał w praktyce stopniowe tworzenie społeczeństwa obywatelskiego, stanowiącego jedną z istotnych cech ustrojowych społeczeństwa mieszanego. Na pierwszych, zwłaszcza wyjściowych szczeblach dążenia do nowego ustroju społecznego ważne jest rozpoczęcie tych procesów i stopniowe ich pogłębianie w celu kształtowania warunków i sił społeczno-politycznych, zapewniających zwrot w rozwoju kraju w kierunku społeczeństwa mieszanego. W związku z tym można wyróżnić trzy podstawowe aspekty demokratyzacji stosunków społecznopolitycznych. Pierwszy z nich – to wykluczenie z systemu władzy państwowej jakichkolwiek grup autorytarnych i możliwości autorytaryzmu, stwarzającego zagrożenie reanimacji totalitaryzmu i dezintegracji społeczeństwa. Drugi aspekt – zachowanie i rozwój możliwości funkcjonowania w kraju różnych sił politycznych działających w ramach prawa i odzwierciedlających interesy różnych społecznych warstw narodu; zapewnienie obowiązkowej zmiany struktur

Lew W. Nikiforow

władczych zgodnie z wolą narodu, dla którego należy stworzyć autentycznie demokratyczne przesłanki, wykluczające wszelkie formy i sposoby władczego, administracyjnego nacisku na ludzi. Trzeci aspekt demokratyzacji – tworzenie warunków samorządności. Szczególne znaczenie samorządności w procesie dążenia Rosji do społeczeństwa mieszanego tłumaczy się, po pierwsze, totalitarną przeszłością kraju, a po drugie rolą, którą może ono odegrać w jej dążeniu do zintegrowanego społeczeństwa mieszanego. Tworzenie samorządności jest czynnikiem zarówno podważania tradycji totalitarnych poprzez rozwój bezpośredniego ludowładztwa, jak i zmiany społecznej istoty obecnego politycznego ustroju kraju, nabycia przez niego autentycznej demokratycznej treści. Bazą dla tworzenia rzeczywistej samorządności ludności może stać się stworzenie ekonomicznych i prawnych podstaw samorządności, zaprowadzenie demokratycznego porządku określania jej form, ustanowienie zasad rozdzielenia i wzajemnego powiązania funkcji zarówno organów samorządowych jak i władzy państwowej, znalezienie możliwości i kierunku kształtowania systemu samorządności, zabezpieczenie gwarancji, które będą zapobiegać upaństwowieniu samorządności. Obecnie nie stworzono jeszcze ekonomicznych podstaw samorządności. Słabo rozwinięte są różne formy małej i średniej przedsiębiorczości produkcyjnej, samodzielne stowarzyszenia ludności w celu rozwiązywania lokalnych społecznych i ekonomicznych problemów. Tymczasem właśnie inicjatywa ludności na szczeblu samorządowym może stać się realnym bodźcem rozwoju podstawowych ekonomicznych, społecznych i politycznych stosunków i struktur postkapitalistycznego społeczeństwa.

Streszczenie W artykule została przeprowadzona analiza szczególnej struktury gospodarczopolitycznej państwa rosyjskiego w okresie od początku lat 30. do końca lat 80. XX wieku. Struktura społeczna Rosji była wówczas oparta na hierarchicznej jednolitej władzy państwowej, wspieranej przez krańcowo znacjonalizowaną gospodarkę o scentralizowanym mechanizmie decyzyjnym. System ten nazwany – przez wzgląd na niewielką liczebnie grupę ludzi sprawujących władzę polityczną i gospodarczą – systemem państwowo–oligarchicznym stawał się z biegiem czasu coraz mniej sprawny. Przeprowadzona analiza wykazała, że wraz z upływem czasu system ten stawał się w sferze ekonomicznej coraz bardziej nieefektywny, a w sferze politycznej – coraz bardziej hamował rozwój i zmiany stosunków społecznych. W drugiej połowie lat 80. system pogrążył się w kryzysie i upadł. Zaczęły formować się rynkowe więzi gospodarcze, które – ze względu na brak tradycji w spontanicznym kształtowaniu się stosunków społecznych – nabierały cech kryminalno-mafijnych. Reakcją państwa rosyjskiego na przełomie XX i XXI wieku jest próba odtworzenia systemu państwowo–oligarchicznego z elementami spe-

PAŃSTWO I GOSPODARKA W ROSJI: LEKCJE XX WIEKU

cyficznie sprywatyzowanej gospodarki. Opisane doświadczenie wskazuje jednak, że nie ma on perspektyw rozwoju. Autor dostrzega taką perspektywę w realizacji koncepcji tzw. mieszanego społeczeństwa, charakteryzującego się eliminacją elementów autokratycznych i połączeniem demokratycznego państwa z instytucjami społeczeństwa obywatelskiego. Słowa kluczowe: struktura społeczna i gospodarcza Rosji w XX w., system państwowo-oligarchiczny.

State & Economy in Russia. 20th C lessons to be learnt In the article an analysis of the very special economic & social structure of the Russian state in the period from early 1930-ties till the end of 1980-ties is provided. The social structure in Russia was at that time based on hierarchical homogenetic state government supported by excessively nationalized economy with a decisive mechanism highly centralized. The system because of the small elite segment of society holding political & economic power was named an oligarchic rule, and was becoming less & less efficient. The enquiry performed shows that with the passage of time the system has become, as concerns the field of economy, less & less efficient, and – as concerns the field of politics - it hampered the progress and changes in social relations. In the mid 80-ties the system plunged in crisis and collapsed. Market economic bonds emerged, and because of absence of tradition molding out natural development of social relations, these economic bonds adopted criminal & mafia attributes. The response of the Russian state at the turn of the 20th & 21st century is illustrative of an attempt to reconstruct the oligarchic rule with some elements of economy privatized in an unconventional manner. The experience under our investigation proves, however, that no ground for future development is provided. In the opinion of the Author the option concentrating on the so-called mixed society with elimination of autocratic elements and a combination of a democratic state with the institutions of the civil society is a possible solution. Key words: the social and economic structure in Russia in XX c., oligarchic rule system.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXIV) 2010

Adrian Burdziak*

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW W LATACH 1995–2006 W ŚWIETLE MODELU WZROSTU GOSPODARCZEGO SOLOWA1 Wprowadzenie Celelem artykułu jest próba pomiaru szybkości konwergencji ekonomicznej w gospodarce polskiej w latach 1995–2006. Analizy dokonano dla podregionów – jednostek mniejszych od województw. Na podstawie określonych wskaźników ekonomicznych dla tego poziomu agregacji dokonuje się rozdysponowania subwencji wyrównawczej dla powiatów oraz gmin. Znajomość procesów gospodarczych na szczeblu podregionów, rzadko analizowanych w badaniach empirycznych, może istotnie przyczynić się do lepszego zrozumienia funkcjonowania gospodarki polskiej w ujęciu regionalnym. Zagadnienienie efektu konwergencji przedstawiono w pracach Wójcika [2008] oraz Burdziaka [2009], jednak okres prezentowanych w nich analiz kończy 2005 rok. Wykorzystując odmienną metodologię (analiza pełnego rozkładu – Wójcik [2008] oraz statystyczna analiza tendencji – Burdziak [2009]), w obu opracowaniach wnioskowano o braku podstaw do wskazania procesów konwergencji absolutnej. Badanie empiryczne w prezentowanej pracy dotyczyło zagadnienia zbieżności warunkowej w myśl modelu wzrostu gospodarczego Solowa. Struktura artykułu jest następująca: w pierwszej części zaprezentowano wyprowadzenie równania konwergencji na podstawie modelu wzrostu gospodarczego * Studia doktoranckie ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Katedra Makroekonomii. Poglądy zawarte w tekście odzwierciedlają wyłącznie stanowisko autora. 1 Autor składa serdeczne podziękowania recenzentom, pracownikom Katedry Makroekonomii Uniwersytetu Łódzkiego oraz mgr Ewie Gałeckiej–Burdziak z Katedry Ekonomii I SGH za cenne uwagi zgłoszone do wcześniejszej wersji artykułu.

Adrian Burdziak

Solowa [1956], następnie przedstawiono grupę statystyk opisowych dotyczących polskich podregionów w latach 1995–2006, omówiono wyniki estymacji równania warunkowej konwergencji gospodarczej przy wykorzystaniu wybranych metod ekonometrycznych, całość kończy podsumowanie.

Proces konwergencji w modelu wzrostu gospodarczego Solowa Efekt konwergencji gospodarczej jest charakterystyczny dla długiego horyzontu czasu oraz wiąże się ze zjawiskiem wzrostu gospodarczego. Hipoteza zbieżności2 odnajduje uzasadnienie na podstawie neoklasycznych modeli wzrostu gospodarczego. W artykule wykorzystano model Solowa z 1956 roku [Solow, 1956], który pozwala na analizę konwergencji warunkowej typu beta (b) [Tokarski, 2001, s. 56]. Procesy b–konwergencji odnoszą się do zależności między przeciętną stopą wzrostu a poziomem indykatora na początku badanego okresu [Wójcik, 2005, s. 186]. Zakłada się, iż gospodarka o początkowo niższych wskaźnikach charakteryzować się będzie wyższą stopą wzrostu. W analizie przyjęto funkcję produkcji3 typu Cobba–Douglasa z postępem technicznym potęgującym efektywność nakładów pracy [Allen, 1975, s. 236]. Strumień produkcji i–tego regionu opisuje neoklasyczna funkcja produkcji postaci:

gdzie: Yi(t) Ki(t) Li(t) Ai(t) ai(1–ai)

Yi ] t g = K ia ] t g $ 7 Ai ] t g $ Li ] t gA1 - a , Yi ] t g = Ci ] t g + Ii ] t g i

(1)

– strumień homogenicznego produktu w regionie i w momencie t, Ii ] t g = Si ] t g – zasób kapitału * rzeczowego w regionie i w momencie t, ] g ] g – zasób pracy Sw regionie i w momencie t, i t = si $ Y i t 4 w regionie i w momencie t, – zasób wiedzy naukowo–technicznej mi = 7 dLi ] t g / dt A $ 71 / Li ] t gA – elastyczność strumienia produktu względem nakładów kapitału rze] g $ 71 / Ai ] t gA gi = 7 dA czowego (pracy) w regionie i t / dt A i.

] t gkażdym ] g $ Ldanym / 7 Ai ] t g w / Ki ] t gokresie i t A Wolumen produktuki w regionie rozkłada się na ai co wydatki konsumpcyjne7 oraz inwestycyjne, wyrażono a ] t gi $]7tA t gA==Ksii $ K t gi $]L t giA]1 -t gaAi 1 - ai - ti $ Ki ] t g g $i7]A $L dKi ] tYgi/]dt t gi ]równaniem: i ] t gg, + t + m $ k ] t g t gA = (2) g /i ]dt ] t gIi7 dki ] t Y si i$]kt iagi + =C ^ i i ih i gdzie: ]tg I ] tAg/ = ^ai - 1h ] t g Ci(t) – wydatki konsumpcyjne 7 dki ] t*g / idt w regionie ki ]Stig = si w momencie - ^t,gi + ti + mih i $ ki ] t g = si $ Yii w momencie ]tg Ii(t) – wydatki inwestycyjneSiw regionie t. b / - d #7 dki ] t g / dt A / ki ] t g- / dki ] t g / L ] t gA ] t gh mi = 7 dLi ] t g / dt A $ 71 2 Sformułowania „konwergencja” ( ai - 1)i $ log ^ ki zamiennie stosowano [por. ] g A / k„zbieżność” 7 dki ] t g / dtoraz ti +Próchniak, mi h - ^ gi + i t = si $ e 2004, s. 1]. ] g ] g A 7 A 7 / / $ 1 g dA t dt A t = i i i 3 Funkcja produkcji stanowi matematyczny zapis pomiędzy nakładami czynników ]tg b = _1 - aii $ si $ k i^ai - 1hzależności ] t g / Kzałożenie, ] g ] g $ Li ] tprodukcji gA kiPrzyjęto produkcji a osiągniętym produktem. opisana równaniem i t / 7 Aiiż tfunkcja 1 / 1 - aRoszkowska, *] g i (1) charakteryzuje się neoklasycznymi właściwościami [Rogut, 2006, s.-36–40]. g / t m k t s + + = A 7 ^ h 4 Określenie zaczerpniętei z opracowania ] g A i= si $i K iai ] t g $[2005, 7 dKii ] t g i/ E. 7 Ai ] ts.g 288] $ Li ]obejmowało dtKwiatkowskiego t gA1 ai - tdefii $ Ki t nicyjnie nieustanny wzrost efektywności siły roboczej [Robinson, 1938, s. 140]. b = _1 - aii $ ^ gi + ti + miha 7 dki ] t g / dt A = si $ k i i ] t g - ^ gi + ti + mih $ ki ] t g ] #7 dki t g / dt A / ki ] t g- , - b $ 8 log ^_ak-i ]1ht g / k i* ] t giB 7 dki ] t g / dt A / ki ] t g = si $ k i i ] t g - ^ gi + ti + mih log _ yi ] t g / y i* ] t gi = a $ 8 log _ ki ] t g / k i* ] t giB b / - d #7 dki ] t g / dt A / ki ] t g- / dki ] t g

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 27 1-a i] g Yi ] t g = K iasą tfinansowane $ 7 Ai ] t g $ Li ] t gA i Zakłada się, iż nakłady inwestycyjne z oszczędności, które Yi ] t g produktu, Ii ]zapisano tg w każdej chwili stanowią stałą część układem równań: = Ci ] t g +co

(3a) Ii ] t g = Si ] t g * (3b) Si ] t g = si $ Yi ] t g, 1-a a gdzie: ] t gi $]7tA ] t Ag $ 7L Yi ] t g = K 7i dL g /i dt 1 i/]Lt gi A] t gA mi = Si(t) – oszczędności w regionie i w momencie t, g A $ 71 / A ] t gA Y ]tg = Ci7]dA t gi+izawiera ] tIig]/tdt gi = i si – stopa oszczędnościi w regionie się w przedziale (0,1). 1-a a ] g ] g ] g A 7 YIi ]i ]t tgg= K t A t L t $ $ ] g S t = ] g ] g ] g ] g i i i k5i ) twzrasta i / Ki t / 7 Ai t $ Li t A Liczba pracujących (ludności zgodnie ze stałą, egzogeniczną stopą * 6 ] g ]$ tYgi + Y t C ] g ] t gIi ] t g 1-a = S t s = mi, daną wzorem : i i i] i g 7 dK t / dt A s $ K a ] t g $ 7 A ] t g $ L ] t gA t $ K ]tg i

i = i ii - i i i i i ] g ] g I t S t ] g ] g = . (4) A 7 A 7 / / $ 1 dL t dt L t m = i i a * i 7 dkii ] t g / dt A = si $ ki i i ] t g - ^ gi + ti + mih $ ki ] t g ] g = s]i t$ gY/i dt ]rośnie t gA $ 71 / według gSi = A ] t gA stałej, dodatniej, egzogei t7 dA Zasób wiedzy naukowo–technicznej 7 dkii ] t g / dt A / ki ] t gi = si $ k iâi - 1h ] t g - ^ gi + ti + mih nicznej stopy gi, co implikuje ] t]gAg A $ i7]1t/gL m ]=równanie: g7 dLKi ]ai ]it tg g/ /dt ] t g $77A Yki i]i ttg =b/ K A ] t g$ $LiLi ]tt gAA1 - ai i- d #7 dkii ] t g / dtiA / ki ] t g- / dki ] t g / ] tAg / dts A$$ K ] gA . ] t g $ L ] t gA1 - ai t $ K (5) gi = 7]dA / idt =+ Ii ]7t1gia/i ]At ig $t7 A - i i]tg ] t gi =t gC ] g i i Y7 idK t 7 dkii ] t g / dt Ai / ki ] t g = si $ e ( ai - 1) $ log^ ki ] t gh - ^ gi + ti + mih ] g ] g ] g ] g W kolejnych częściachkartykułu wykorzystano intensywną postać funkcji prot / 7 A$ ki ati ] t$ L i t ] t/ i t gA g /K g7Idk + ti + mih $ ki ] t g ] ti g = Sdtii ]At=g si podzielenia i âi -^1h i]formuły iobustronnego dukcji, powstałą w wyniku przez iloczyn g _ i 1 $ $ b a s k t = *7 dK ] t g / dt A = s i $ K ai i ] t ig $ ^7aA- 1]h t g $ L ] t(1) i gA1 - a[k ti $ zdefiKi ] t g -(t)] i]gt= i g i s $ kuzbrojenie i ] t g i pracy i ] ] g liczby pracujących oraz czynnika A (t). Techniczne g ] $ t s Y t A 7S g / / t m dk dt k t + + = ^ i i i i ii i i i ih i i 1 / 1 - ai *] g g / t m k t s +jednostkę = 7s i$ k^ ana niowano jako kapitał rzeczowy (iloi + ihA tefektywnej ii gi/ dt ] t pracy g tprzypadający 7]dL t Ag /= dt m7bidk = ] gAi $ 7-1ai /iA]/Ltkigi]]ttg^gA-g/i + /id dki ]i + t g mih $ ki co #i 7]dk i t /1 dt ai oraz czyn liczby pracujących zasobu wiedzy naukowo-technicznej), zapisano ] g ] g ] g ] g Yi t = K i t $ 7 Aib t= $_L 1 i-t]aAiig $ ^ gi + tîa+ mh ] gg tt gg// idt ssi $i$ ]ket(igaAii--11)h$i]log t ^gk] tAAg///k /A g77 dk dtii ]Att$g71= =ii 7]]dA wzorem: i t ^h i + g i +t ih m idk dt k = - ^ ti + mi + ih i ] g ] g ] g Y t C t I t + = i i i #7 dk ] t g / dt A / k ] t g- , - b $ 8 log _ k ] t g / k * ] t giB i i g /idt ]i t gi /]7t A ]âti A-g/i1$ k (6) #7iadk kb ]/t g-/dK hL ]i ]ti ]gttgg-A/. dki ] t g i i $ si $ k i* Ii ] t g = Si ] t gbi = _1log * ] g ] g _ yi ] t g / y i ]at gi =( aai -$ 18)log $ log ^ k_i ]kt igh t 1/-kaii t iB * kapitału rzeczowego A /=kis]i t$ gK=i i ]sSolowa 7dK dk t / dtw modelu g $ Li ] tgA ^ giod + Dynamikę $ Kmi ]iht g tim$ge$ 71 /A1 -i ]auzależniono - tpoziomu ii + * ]gii ]g g it ] Si ] t g = si $ Y7 k t g / t t s + + = A 7 ^ h i i i i i] g i ] g ] g ] 7 dyi t /deprecjacji. / dt A / k przyroa $ #7 dk tskutkują dt A^/aiy-i 11ht- a-i =Inwestycje t g#procesu nakładów inwestycyjnych oraz ai ]_1g ]g^ gi + ti + mi ih $ ki ] t g i ] g i $ $ b a s k t A 7 = $ / dk t dt s k t ] g ] g ] g ] g = A 7 Y t K t $ A t $ L t = i i i i i i ] g ] g i i i A 7 A t /bdti=$ _71 /-L[Kliber, a it $ ^ gi + t +s.m h75]. Deprecjacja stanowi stem zasobumkapitału 2007, proi = dLi rzeczowego A / yii ] t g-i^1a, b $ 8 log _ yi ] t g / y i* ] t giB #7 dyii ]i t g / dt -1hai /i 1-*]]t]ggzużywania ces fizycznego oraz moralnego się omawianego zasobu [Kuchta, 2007, ] g ] g Y t C I t g ] g ] g + = A]/ ^kggi + dk t] t= * ]i + -]^tggi /+k t 7/i sdt ] g7k i Ai t$ i7t]1= gi = 7 dA A ihAi $ 8 logt _ k gi +si m$ k 7iidk t/gdt t gimB ih i t /#dt ii tA /iAk i t - ,-b s. 55]. Dynamikę kapitału rzeczowego przedstawiono _i y i* ] t gii + e - b równa_ yi ] t gmodelu i = ^1 -Solowa log e- b h $ log $ log _ yi ]0gi ]t_ig]1dt]] g b/S7/i= a dt=tA i/a+ k$i 8]mlog tihg- /_ dk ki ] t g*/Ii ]Kt ig]= t gblog A L/iiyi]i $i*]t^]tggtgAgi/+ i t gt/ k * ] t giB ] niem: _ yi #gt7$ gdk i k i _ y i* ] t gi + e - b $ log _ yi ] t gi _ yi ^ t + 1hi = ^1 - e-ib h $ ]log ]log $Y Sgi ] t g =7#dk s7idk t/iggdt ( ai 1-8-1)a$ilog ^ ki t]gh g i ]gta ] g ] ] g _ A $ / / log b , dt k t k t A $ / t k t s e = ] ] g ] g ] g 7 dKi t / dt A =#7sdy Li tg$ #A7 dki-] ttgi/i $dt KAi /]/k^tkggi*i , i]]+ i ] ti g / tdt$A7/A iy ii] t g-$ = tt gg-tiBi + mih(7) ii $ iK i ] t g $ A i]a ] g u / y t y t i i i ] g ] g A $g71 /*L m = 7 dLi t _/ dt gdzie: aAi - 1h _i ]kti ]g_tyg /]kt gi* ]/ yt g*i]Bt giB iti^g= ]$m8tlog gh $ k i] /ia _1y]iaitiyA$ i/^s]yigti$i ]gk b#log ]gtt/a gdt 7 dki ] ti g / dt A = t-i , + +8 log 7s= dy ib i$k ib i log i t1 ^ h u î1 - ehw przedziale ti – stopa deprecjacji kapitału rzeczowego w regionie zawiera się t 1 / $ 8 log _ y i* ] t giB + e - b $ 7 log _ y t A 7 ^ + + 71 i/ aA-i 1] t gA i 1 / 1 - haAi = gi = 7 dA#i 7]*dy t g /]dtt gA/$ dt ]htt g A e/ k i ] $ #+7 dk - ib] t g-= (0, 1).7 dki ] t g / dt A / klog ]] ggi = ]gte-g+ i i * t /hidt /= ]s sg$i k = -bmhâh$gAlog yi ]0_giy * ] t giB + ^1 - e Âi^/giîy1+ + i _y ii tt_ y b h $_8 log i 7ti i ut_iiy]+ti ]gmit ig= ^1 - e$-log +i ]1tihgiA- ilog i 7 Ai_] yut ig^$tL ki ] t g / Ki ] t g /log *] g ] g ] g ] g B 8 __yyi * ]t t /giy+ A$ /^hg-iygpracy, 7t= , dy dt t^1t-i ]it -ib $ log b $h $log Dynamikę po (7)_ ydo i1 m-ibhprzekształceniu guzbrojenia gi wzoru + i1 i/ ] g A^/t/ka+ /__dt b /technicznego t dk t log e y+ite - d #7 dkib]#log = i] i+ b b i i i ^1$ K e t $-K1]h t$ glog _ yui ] t gti .i Agi$]Lt g]+t ggA1i +ai^-aei ] t gh$ 7$ log ] g ] A 7 dKokreślono / t dt s A t = postaci intensywnej, zależnością: * b b i i g i i i i ]kt g+ ^-A log log 1i1])i] _g]y/ ]$ log geg^-kii ] thgh$ b]i + giB _ yi ]0gi i _t A(g/a$ik 7yuidk $ ^8-log ti ]glog 7 dki ] t g / dt A / #klog g_iby+ $]iet= syt/iidt mg /iheak i* ]$$tlog i] ttgi = ii/1t] t tgit-=,û h ^1 - e- b hâi /1 e 1 a D ^ sih -(8) ai_ y ^ h i i i ] g ] g ] g 7 dki t / dt A = sî $ k i ht - ^ gi + t-ib+ mih $ ki *tb] . g - b* * * _ i ^ h _ i _ log log log e 1 1 $ $ y t y t e y a 1 ^ h + + = ^ h giB i ]et-gbi$ 7 log _ yu ] t g gi ^t + ] teg / ikh ]$ 8tlog giB _ y i ] t log A = _^1k am $18hlog ttg+ ]/ tyg1gi ]/tA b = _1 - aii $log si $ k_7iyyu$iiii]log e b h+$ log Ai ] t g + igi + + tiî= + ^1 -i e- b h $ gi i $ t + ^1 ^ h a+ i i - 1hi] g ] g ] g 7 dki t / dt $ k]i t g t - ^ gi + ti +-mbih t i ]=t g1s/$1i A ]A /t gk y7udy 5 Założenie dotyczące i dla hyii-g^/tymdt ]aiti glog ]^t1gg- _ y i* ] konanalizy charakterystykę procesów gdk *] g / dte A / khi$]8tlog ti liczby #log -pozwala _i ]yu/ ig = 1/yuyui $]#]t7tna t giB + ^1 - e- b h $ g =__a + -hbAAludności i+ k t s = 7 ^ i .i e 1hzgodne $ log i i i i / ^ gi + t+ i wergencji realnej nabmieszkańca, choć nie jest to z założeniami modelu wzrostu gospo] g ] g ] g -b * b 7 dk7i yut ^ t/+ /hk/ iAti ^t-+ / dk / - d #log dt t ^1 --eb- h $ 8 log 1+ b hA1 hibA g= ^1+i^ e_ yi ]-t g1/hy$ i*log ]tti eg+ ] tA g-i ]h,t g] t _gi_yByui i]]ttggiiB.+ e $ 7 log _ yui ] t g darczego Solowa [Barro, Sala-i-Martin, 2004, s.y-ib54]. Ah$ /log 7gdy + / log $ i8+ dt # _ i 1 $ b a m ^ = ^ i i ic = i e 6 Zapis dL (t)/dt oznacza ] g - stopy ( ai1 1) $ log ^ kwzrostu kolejnych i t h g+=czasie 7 dki ] t g /pochodną gtib+ moraz dt A /_kyu*i ]ûttpo shii$e-dla *] g b -*^^1pracujących i i +e$ ih _^y gi = bi ]ht a u -y iB + log log e-ab hh$$ g 1 b_h -e ] g ^ h^â1i /i]y _ i 1 1log log D t ]0tegig = ^ _ i log log log e 1 $ y t e -hb$^8$slog yii ^ = zmiennych wykorzystanych w części pierwszej artykułu. i i h -_ 1 g]itBagiih+ 8 log _ k1i ]h t g / k ii*_/]1yti$ ln b c #7 dki ] t g / dt A / ki ] t gi-b,i =^ + âi - 1h ] t g -b - b *- 1h $ log$^ k b = _1 -+aî1i $s ] g ] g u b b h ^ _ i . e e $ log A t g y t i + + b b i i i $ log mk $]log ti + ]ct2^g$1iln -_egi +$hilog i] t= _ yA] ] gt g + g + 1iyh+ 1= * ]eh_ ^yigDiat+ + + giih^]+ ln t$ log $ ln g^c1egsiBh] $tgg_ii $y$ 8t_log log _ yi ] t g / y i*log t gi_ = i _ i + mii i t i + i i1 / 1t- a/1k i t i *] g i- b ] g u ^ h ^ i$log e . âi]/1 - agih $ log]^ sgih - 1 - e- b hâi /1 - aih $ yyii t]1ttih+ / ^-gbi_+ mih]A_1tyuk i t = u7Dis]îlog = _ y ]t c3a$ t$g$#+ ci4 ]gi c]gt $giln g 1 i + pi t , 7A yi ]tetgg/ dk #7 dyi ] t g / dt A /y+ -+= i t 5/ dt A / kii t b h $ g $ t b ^1 ^ $7 yu^^^ggêiit+ b = _1 -log acii= t m e 1 t m $ log gi + h + + + + - e_-]yb*h]g $tlog b iih h ii gi]B +A _ yu ] t]g 1 1/]Ag ^t + 1hA = ^1 - ie- +h $ 8 log 7 log + g ei ]-tbg$ + -

Yi ti =i K i t $ 7 Ai t $ Li t A mi = 7 dL Yi ]i ]t gt g=/ dt CAi ]$ 7t1g /+LIi i]]ttggA / dtSAi $]7t1g/ Ai ] t gA gi = 7 dA Ii i]]ttgg= i

] tggg= a] i t i] Yi ]kti ]g t=g /KSK t $ /77AsAii $]i ]Y ttgi ]g$ t$LgLi ]i ]ttggA1A- a i gg/ adt] At $g7$17 /ALi ]i ]ttgg$ALi ] t gA1 - a - ti $ Ki ] t g mgi/= = s]]t$ K ]dtg7AdL Yi 7]dK t g =i ] tC i t + Iii i t i 1-a Dzieląc obustronnieYprzez pracy, pogrupo] g zasób g $ 7 Ai]] tgg $ Li ]uzbrojenia K] ia Ag]$ttechnicznego i t ]= 7gdA /gA t i A+ mih t$ gkAi ] t g = ] t gi ]= ] tArównoważnego dk t ggS/i idt sii $ tkgia/ dt t -71^zapisu: = i t wano równanieI7i (8) celem i+ * Y]i ]K t g = gC/ 7i ]At g]+ I ]h t ]g t gA ] t gi ]= $tYgAi// S7idk ]i t g - ^ gi + ti + mih. (9) t kgs/i i]dt kt ig] ti ]gt= si $ ki i^tag-$ i1L Ii ] t g = Si ] t g a 1-a ]#t7 gdk ]i t$ ]gKAt gi -]/spadek ] t ]gA/t$gdt g $ 7]At gi ]stopy 7/1dt A/= dL L mi b=/7b–konwergencji 7idK ti $ Ki ] t g tdk t g $ Li ]wzrostu t gA -technicznego i/*dt A /isk Współczynnik określał -d i ] g $ iYi ]a t g i S t s = i i uzbrojenia pracy przy7idk wzroście gh t1 + /=aA]ssiti]$$gtke$g7(Aikapitału gi 7= tYgi ]/A]t/dt a ]-t1g log ^^kg]przypadającego ] g na jednostkę Azasobu = ] t g /]dt ]$ t71gK i tmih dk7 idA g $ Liit]+ gAi ^-gaim+ih t$ ki + tgkg/Adt AAi $])7t1$tgi Sala-i-Martin, ] efektywnej pracy [Barro, 2004, Parametr b zdefiniowano A /s.L56]. t mi =i=7 dLi i ] ti g / dt ] t ]g]/t7ggA ]At^/agk$]-L gA ]s $gk â -i 1h ] t g -1 -ga + t + m ki b] t g /_1K t= 1]a hgti]]]+ g i Y i C / dk dt jako: ^ t t I t g ] g g ] g ] g = $ $ ai iiiY s k t i i ih i i A 7 t K t A t L t $ $ = 7i = i i i ]i t g / dt A $ 71i / Ai ] ti g1A- a gii =i 7 dA i a gA ] t g7 dK*i ] t g /bdt/AK=iSi ]]C A1 A/ 1/]-ktag]$ tLg-]/tdk . ti $ Ki ] t g (10) ]ds#g$7= ]t ggmg/$t7dt i+ti]] k ] t g = 7*sIi=/iY ggdk hggA+i Ii ]i] t gg i ] ig kîitg]]iitt+ /tiK i ti / 7 Ai t $ Li t A a a -m1)h$ log k ]tg ] t gzałożenie t (+ /7dt kto S]iit]$sIg^tii/]g$gdt Y ]= giAujemnym ]]g^tghggi + /s]tkit$Sig+ dkAai= sznaku Przyjęto a 7 dk priori pochodnej i $ kî ] t gh - w + 1t-i otrzymania = ^ gicelu a+ mih i $ ei i ti t = b i= _1 i7*dK i ]+ idt Am= i s $ K a ] t g $ 7 A ] t g $ L ] t gA g $ Ki ] t g / t - ti 2004, i i i i i dodatniego współczynnika zbieżności gospodarczej [Barro, Sala-i-Martin, --1h1h a 1 -]at gA ^Y a S7 dL ]$stsi ]gs$ $k âiL A ]ga g7iiA ] g 7 / / $ 1 dt L mK ] g = $ t t A 7 dkYi ]i ]t tgg]/ bdt g / t m k t = ] g ] g + + = ] g A ^ h t t t $ $ i i * = _ 1 k t i i i i i i = i i b $i8 log i, i Adk / ki]]titgg/-dt #7 dki t g / dt7iparametru k+] tt gi+B mformułę s. 57]. W celu wyznaczenia (9) jako Ab–konwergencji t gi ]-t g^/gzapisano = si $ k ia ]_ k i i ih $ ki ] t g i 1 /-] aAt gA 1aa g ] g g a A ] g ] 7 7 / / $ 1 g dA t dt A t = a 1 1 A 7 7 / / $ 1 dL t dt L m ] g ] g ] g ] ] g ] g = ]_d g ] g ] g ] g t C t I t A 7 / / / b /Y dk t dt k t dk t # ] g ] g ] g ] g *= funkcję logarytmiczną uzależnioną od technicznego ii ig i$iA iA i *uzbrojenia pracy: + = A 7 Y t K t L t $ $ 7 Y t K t A t $ L t i i = * i i i ] i i i i$ 8 t =]i 7gs /= ]A g k iâ] t-g1ihB] t g ^/gdt log i yik] t g /t y7idk ai + i t ]iti g ih ts /$ k ] t_mgki i= A /log kii + - ^ g i + t i + mi h i i i ]C g= ] g g (gg a/A tig]h t]gtAgA 1i)]A$ log 7 $kL / k t K t t / ] ^ 7 7 /] A $ 1 g dA t dt ] g (11) ] g ] g ] g I t S ] g ] g ] i i ] g ] g = Y t C t I t Y t t I A 7 dk $ / / t dt k t s e + = i i i - ^ gi + ti + mih . + = = i i ] bg = _1 i i i i i i i i i $ a t m g ^ h + + ] g ] g ] g $ #t7igdk ti7dA #7*dy]i gt / dtbaA /]/yi-#7=]dk - a/ dt A / ki t ia ] i iA1t ] g ] g / / / dt k t dk t g g ] g A YSi ]t t]g== K t $ t $ L t a 1 i i i i a]]t gg$ L ] t]gA g ] ggtag// ] gt gs/i 7$ K g-dt 1K ] g hiA]i = $](10), s$Ssiki]iS ti $ Ki ] t g dK t $7 A t gi7i= iiY i i t*równania Korzystając z zależności otrzymano _I1ii Iiipochodną $it]gk]itgt]ti^dt b #= t] g A ]$ttL gîk/iB]ktt *gh]A t(11) giB- względem A-/ , b_ y$ 8i ]log k k ]i #g7adk g g 7Y log dy t t y (ga/_1)i]$ log i A]i/t ygi/] ig-tb -$]8, * * it gt=/ dt ] g g ] ] t]gI$ /i7g1dt C]7itdk t/ dt t/ AL/ k]i t gtAa =asi $ e + - ^1 -g a+ t + m h zasobu technicznego gt= ]dL g7 dk m i =iS]7ituzbrojenia s7idK gt*/-Adt g* $ L $tiiY s$ig]iY g]]tApracy: /i 1 $-k a ] t g] A1s= t g^ $g7]i + Ag-i t]b it + mgihi ]$ tkgiA] t gi - ti i $ Kii ] t g i= i /i tdt i si i$ K *i] b= ] tiS g_=y log g / t m k *log s ] g ] g ] + + B 8 _ i _ i A 7 $ / log / a y t y t k t k t ^ h ] g ] g g = _ i ^ h _ i log log e 1 $ $ t y t e y i i i i + = i] t g i ] ig i 0 i (12) _/1dt $L s]i t$ ]gktAi^gaAa-]1h ]g^ta gi-. 1h i i t = S ii ]bti ]g= Adt 77dA /tgidt $/7A1 g*miIi m= A dL L 7 dL / $a/7/1 t =i = ] g ] tmgih A idk i g $ $ ki + t m t dt s k t ] g ] g ] g i 7idk i + + = i A 7 g $ / t k t t ^ h + ^ i i i i = si i k *i i b b i i i _ i 1 $ b= a t m g ] g ] g ] g ] g ^ h + + a $ #_ 7ydk yi ei t -h=$ log ] ti1 /g1ti-+a/ dt _i ]yti#^g7tdy i+is1t i /= logb–konwergencji e A / $klog ]dtt^giA1/nie i t _-yi ] t gi $hiY = WspółczynnikkgiS stały Witkowski, ]= ]iitt]*gg]t//igtdt ]1$ts7gi/1]/$jest gA mighAâ - 1h[Próchniak, = ]7k ]]+ AgiA+w czasie 7]g/tA ti g=7/dA K ]tgggAt ^t/L A7gdk A 7 dA dt i$/A77dt ig ii/ i /ii ] itt t ] g g ] A $ / dk k s k t * A / / b d dt k t dk # + mi h = i]b g]- , _wzrostem ]A ]/]gk g 1#7 dk t g /ik_ y]itechnicznego ]ti tgigB/ y * ]^ tggi i+B tiuzbrojenia yuim]ii t]=gt g/ ydy 7dt /itdt bk$ii ]8ilog , t$gig]A dt t g$i-8]ilog 2006, s. 2]. Zmierza monotonicznie ze g7#/dL A / / t L t i i it i AtA$/7y iwraz a 1 a _ i b] = g$L ] iti]]gttstanie gt/g7s1/iA ]a]gi]t$tg$L ]i + gg/ ]= ]gW h ]1)t$ stacjonarnym Kdt tA / 7$K A tAits]gAiAt$/+ gek$(m*L glogA ^k ] ]tg m gh ti $ Ki ] ttechniczne 7kdK K a iikw ibAit] ig7g i/ pracy do poziomu stacjonarnym. g/ d ]^]g$t_t#i Â7$ 1/i8tidk 7/ydk dt kb g^ gi + t iAi e ]uti7log gi /estanie ^gdA _ iy7= gdt log tlog k-_iib]]yhtit$*gg8]-ilog B + _ey-iib]+ _- iye*t-]gilog ^b= i+ i ih _ yu ] t g / Ai ] t giA = _i*i ]1 ii ^= log /ti/tAt/ + t 0$ 7glog $$ yhtii]g/ tB/gdk ]k gi1hA]dt hA = Ata$+ 711log / g t iy i * ] g Sala-i i 1 1a- a(9) a rozwiązanie uzbrojenie pracy77dk określono poprzez równania [Barro, a a ] g ] g ] g B 8 _ i A 7 $ / / log / b , # dk t dt k t k t k t gt$]ig^7^ta$gA gdt ] g ]]titg]g/t/dt ] t]i/gtk]] gi] tgth t$ iK A== $kKi$iK dK A ]s= 7 dK 7-= $ (L $K /7Adk dt A $igsa ma]-th]1g$)tAk$glog is 1i+ h] it]tgti i+tt + m h b i$ As i$ g+ iA ^tkeL $71tk bK i/+ i]_tityugigi/log g7Ae/-ik_biii hy] $t*8]glog A_/= a_t= dy dt dk -t gi _+ye*i#7 s. -itlog ] tegi^/ gyu$ $i#i^]L g]i eg]gi]-tb^g$gilog ‑Martin, 2004, i h $ gi $ t + Bi + _^1yi i1=/hii]iidt $i g$log y]ihit^_]igt1tAt^gb1]/hstdt k33]: A log t+ ii ] i1 i iti= * * a/ ay ] t^gai-= 1 h ] g ] g ] g B 8 _ i _ $ log log / a y t k t k t ] g ] g ] g ] g ] g ] g A 7dk g $ $ t m / dk t dt s k t k t A 7 dk g $ $ t m / t dt s k t k t ] g ] g ] g + + a 1 = + + i i i i = ^ h A 7 g $ / / t m t dt k t s k t ^ h / a 1 1 ^ h + + = i i i i i i ^ h i i i i i i i ii i_]1 ]gt/1gyh]*$]i. log 1 - ai $7kiA agâbii+ -g ]b/tAhdt gi (13) g]]ii$$tt+ t= $i] ti g]/eyutdt ]gyt= 8gsgglog i it _i eiy]-mit]ibhgtA] tigi i$ .Ki ] t g /g*b$]y/log dy7^dK #7 + -sti7, ^+ t/A i k igA $s]K $ Li t gtAgiB_ yui1 iA = i $+ i t i i atâ-11h a $ #7 dk ] t g / dt A / k ] t g] g ] g ^ h A 7 / / dy t dt y # = ] ]g /g7dt ] i/t]dt g gA] ti]]gtgg1A /i]A]k/tiik t t+i + mi m 7 dk /dk dt kg-i*t/]+ /^s/kbgi hsi$tg]ik+_$ti + b7 dk / dk = ^-/ 1egb-^h ih*i -b i ga+ i itdt# bii h+ ge1g _t1do ahbti/7= ui ] t g / Ai mi^+ t+ h1hih$gyuig]b=t7(13) gmiaotrzymano: g= 1yukî1^*= = hieasA _log ^Podstawiając równania _log Aelog log $ ]ilog $ ^log yi ]t+ ^giîai yt1/(12) 1hi Ai= D7formułę s h$]8i]_tlog gy^1]0_-gyi*e]-tbghi^Ba+i /1e - $a7 log dk ih $ _ y i t i / dt iA = si $ k i it - i^ gi + tii + mih $ kii t i ] g ] g ] ] g ] g B 8 -gg1_ i ( a ) $ log k t A 7 ^ h / / log / $ b , dy t dt y t y t y t # ] g ] g ] g ] g ] ] g ] g ] g it t- /-dk As/ibAik$$/iek 7#dk d/##ddt dt /idt /+ b/ /tdk t. - _^-kgb--i ]+ 7bdk /^=ki]îtii_t11gtt//+* ]m]ti_hgg]iB* ]g giB(14) i mitg *dk bithhgt i log h^= A-/tiîb_ga+ 1] uib7A+ hei^$]-glog h-yu-$i_,t log e1ayiî^t=$i8ih^^log e+eeti$ blog yi-Ati yit t+ gi++^1 - e- b h $ gi $ t + log 1gdt 1gg]tlog 1+ $ log $$/log ghyiti+ isk itm+ g 1t7_hdk ]$gt]ibg+ i= i+ iy ih] + 7_dk m8_k ^ h *] i + i i i t / dt A / ki t] = i $ k i - - bt ] g ] g g g _ yi ]0gi ) $h log kt ht _h y ^ k$ ^log tg+i*i+t+it+ei +mb*imh$ log 1= ^tta= h ]s$ ^te1g$ (ea-( ae1-) $1log ggdt g-i*= /$-yAk]s_/ibti]krównocześnie sA 7/ /$log dk tt1/log dt _]y1it]]gî7A_edk $y]hg]tkiiyut$tg]glog a ^gg1^/_ihk = bib i /g] ik ithggii.B aprok] bt7^gdk iA ] g ] g ] ig yui+ 8 ] ] ] g g ] A B 8 u $ / log / b , # dt t t k _ i ] g i Współczynnik konwergencji można zdefiniować poprzez ^ _ $ / log a y t k t t e $ log t g y t h _ i . log e 1 $ t = + + + i i i i i i ]tg i i b / - d #7 dki ]i t g /îdt Ai / khii ] t g- / dk _ y * ] t gi +-eb- b $ log _za _$ ys$ ikrównania log ei - b h $ log t^ka+^-a 11-h*]1iht]= yi ] t gi -1a -wokół 1g/ 1g^ symację logarytmiczno-liniową (9) stanu *b _gD i 1 $ a s _ i 1 $ a t * ] gstacjonarnego b b -b * ] ]g g ]^t= g / t m s b i i + + = h i i A 7 i ] g i ^ h ] g ] g ] g u B 8 _ i u ^ h ] g ] g ] g ^ h ^ h _ ^ h t e 1 1 logck7b7dk / log log $ $ 1 yu== t A y t e y Aia] ithg$iA B i 8 A _ i / e e 1 1 1 a a a] it/g1/ $ log log _ i t s A A 7 7 7 / / / $ a dy t dt t dk t dt k t # # ^ h + + log / log / = y t y k t k t i i i i _1y ^ h ] g = = a ( ) $ log k t 1 ^ h ^ ^ h i ]e+ i i i i i i i i i i i i t g / dtyuA /]Taylora kgi ] t g =]w sgi $szereg e ] g pierwszego + ti + mco - ^ gistopnia, pomocą rozwinięcia ih przedsta* * *i funkcji / 1a- a i t / yi t $ A1i / 11t]^t_t]1 g-#1 $^]^/g1^tgihtgg]+ /s#Sala-i-Martin, sidy hA= ++ = + = h^cdy ln g_t^/t ]+ wiono zależnością s. 57]: g]h-At^77a uk[Barro, uitmdt 8tlog $gtlog $]ilog g#hi7$dk Aie]-tbgh+$ gg-i ib$+ ^g, i7igii7+ Bt^g1-/gm]iymhi^2004, /gb*dt _+iy]i^]t1_gtylogbbk_ = 1-ey=tAhm+ t+ i1 Ai-+ /]yet-A*g/]biktBhgi+ bbeah-$ $8$blog = + ay 1y i i /iit dt i /iih ii+log i]ittig *] g $ k =i _1 - alog ^ h ii $ s i 7 yui ti + 1 / Ai ^t + 1hA = ^1 -* e h $ 8 log _ y t iB + e $ 7 log _ yui ] t i_A]1ib]_t^h1 gtelog g_-t ]gity]+ gmigB]e. gt.-/gbiy$+ *] g $i/yA a#b= mgyic^k1 $]g^]h$]]iln b=_e= t g$+ _log idt $yi_+ si, cbb2h, 7-dk $e/iegth18/*kt]_ti yu_+ k1_ihb]g$ t_$ilog ]ibhm1t]ut/+ gi glog i7a _g^]Ai1i$/glog tgtglog ig+ 8g+ i+ + ^D1#bln + log $ln ylog dy dt t i_B yi ]0*(15) = -.-a iy i i t]i ti i ii ^ i1iii tt i/+ b g / t m k * ] t g = 7 slog + + ^ h A ] g ] ^ h u u 8 _ ^ h _ i _ i log log e 1 1 $ y t y t y t giB + ^1 - e- b h $ i i i i + = i i * * ba ]-i= ]1ggtitiggB+ _]t-ghtgy1 ,iti*]^g]t_s/tgik t iyi+ cAi*^-y1]/5_biAkt$^t$ a Bee--ebb-h$b^log pb_hib$g]klog 8a ]$g#c7#3dk -określonych t= 8$k /log b , ti4g/gkB]]*t]t^(16)–(17): _8i-log _yudk log /dt log t= ]ic]it]cglog ^/ye_dt Przy warunkach Solowa _7$modelu log D+ ]ei1 = _gyh/iy*ii+ îik _yiy]a igihh, $]glog $alog tiki]i + log e+ 1/b^1110]ightig$ i $h_/tlog ygln ^ ieihtformułami = i /1_ b = _*1 - a+ii^1$ ^mih Ai ] t g + gi + ^ e- b - 1h $ log _ yu i ] t gi .i gi e+-tb ih+ $ log * * * * ] g ] g ] g ] ig]tlog ln y]i_tbity]gti=c/ ct= t gi + D#log , -*i] (16) b _ m+ ]+ ]]+tite]gg^-t/1/gbdt gmyA/gi/ln 7^dy g= dt y]_+ k]/gyitib]igBh_ti$yBtglog #tlog $h8_iiblog /= -itki1$ a$hln $]inwestycje log /hik$At]log ]$ Dg-ln a h8= yut]+ ygcîtii^1]g+ 1iit^y 2+ g_i _+ e1A e/it$ log $7ggdk $ _t^_i1k log t gAic+ i y iik ihy i/ i t i3 te +$ g i i _ yi ] t gi *] g b ] g ] g ] g B 8 _ i A / ki_ yut i ]-t, loge khi ât i //1k- at ih $ log ^ sih - ^1 - e- b hâi /1 - aih $ #7 dki t / dt giD log =b^1$ ]*_]gg= bdy ia$ b+ (17) c77dy tii]D tit]ggyg-t1ggihi_],A$ /yuln ln ln ydt ]1tith]ln g_dt ]gi t]/cg^tdt ]higBt-$ 8gt, log = gcglog Ay/Ak $i ^_#$tisp8$7]+ 7$ /g$dt a dy t-i1icg], #idk -i + m_ iy]*t]gtig+ -11t/$]]t+ /t$/5log /dt 4# A t]7gtdk iB + ilog 21 .h= e/igk]tibigt+ A e - b $ 7 log _ yui ] t g / 7AiiA]/]*yu/__tyAtiyyugy^/igi]itiiy]/ + ^+e##= ity *b] g b ] g ] g B 8 _ i _ yi ] t g$/log i $ log log / a y t k t k t h $ log Ai ] t g]+ggi + tbi + mih + î1* - e i h -$]*gb i*g$ t + ^1 i ^ gi + ]]na _produktu _i8]^log /g-etin-bgBi_hb_Bh$yy8$ilog ln yiy+ ctg= inwestycje tt eggi_i $h-$ln g_gAprzypadającego g$,etlog + *c _bnA iigiy]i= ln c y t t p/e1gîyi]1/1 + + ]ibi]it]g ] ] ]ctglog ] g ] ] 2+ można zapisaćcDwzór (15) jako jednostkę _ 8 ^ h _ h 7#^dy $ t y t #ln 7e__dy log log e 0 $ tt3g/g1gi$idt y t ]* 3]t $gtiD /th= log $ b , dt y]t t y 5, ] gBi+ ^ + = u B +e_^m-1ib 8 t 1 log / $ t7 log 1 y _ 7yi11^/i4yufunkcję _A y/ucÂc i _ log log ei-+b_hyu$ ig]it 1 t y t y h + = + = i i i i i b]i t g-1= ] g ] g ] g A ] g A 7 7 * / / / / $ a dy t dt y dk t dt k t # # u ^ h _ i . log e $ y t +ln efektywnej pracy: i i i iginwestycje ]1giu*, * * ]g g --bb-] c4log b2$hlog pln $ _t_ln b$+ -e11bt$1bglog b^t1 * ]ln b_]hty h]h_= ]gi_8yi]glog ]c+ g_^$tilog ilog b+=ctit5]+ 1iiiy _ylog i]ig]tictg_ig3iy$ .D ie=+e^1+ it^_ey1= log log e+ y_ii^^yln log eghhiyD tgîie+ ei$ b-log tit + ^= hh$e/log 1yg1= $c$log t]_gty__+ yu0iichA _y_]yugyti]i ]g+ 1+ yiiîtt gi_Bm+i ] ^t1gi-+e- b h $ -i$]$log i _$0 * b ] g ] g ] g ] g ^ h B 8 _ i . (18) A 7 / / log / $ b , dy t dt y t y t y t # 1 c e = i+ ]îtyt4g= ]pgyt_ii ]g*+ ]_t gy_i]+t]gci4gi$ t--b _hcwb i*gln ln $meD Dyulog bbt-gbi b1 ln tg$-[ b-]ln i]log _i ]log ln yt_i_g]yi+yt/ cst1gig2^b_]iD ln i_gc 1hy t^cî$]tlog ]t,gg+ ie iii$]]_e= 1g^11h$c$1_icA $ 1_log u5= log e11$htyD tii^c+ yîyu1i t]-t gei . hâi /1 - aih $ 2$hlog ^*tt= egi$ ]$iln log + h$m+ e3ia-+ $i slog A t+b*tg_ih_+ ^log = + âi gyi]t/i 1t+ i yD i_ i i+ ihi $e ih b b ln b c 1 ] g ] g ] g ^ h + =_ i ^ h _ i _ i log log log e 1 0 $ $ y t y t e y + = i i ]]cty1 ]ht1 ]/tgA ] $t7glog i]= b b yylog pt1g$t7]ln 1g$+ ig_A _ien _-inwestycje ct+ tggie/B-n^+sb_hey$--ilog + -e]_c-t3yugb$+ clog yu+ guD glog u$cit5y]u+ + ii_y ig1 ]D ggln ]i ] tggihiA $ 2i^$1 +tci/g^_4ln ^ln /A t/ tlog Agcg,+ + 3y ^11-p^1iA im= titii]]]gi+ $t _+a-yi^bh*1i]$]1i $1_ mDit5]ii y -]-etegb-,hb^hha$$i8g/log i h^ta i tai ^h$t$gln i _ii ^y ih= i ii /+ i ] g ] ] g *g]i b _ _ i _ i ln ln ln t m $ $ y t c s t c g t D + + + = ^ h g ] g _ i ^ h _ i i i i i i 1 2 log e]ln 1 c= $ log $ log ]_tyy tg=+ y-]]cb-ttg-tbg$b/,btyt-1mbg-ii]b+ +tcegi$ ln i _ ]1gi^tgî e+ ]_ tybu_gh,y]u t]gt/gA _Agmi= i$tt= ln c$h1t3ln _pe+ $t_yD Dlog * *_ *yiD ln t ht= p_i1yuinwestycje _log y_i_7]y+ c1D ln i= i] ]g g 5h4 $h8hlog ]gBti+ geBln log /1h^1-1hhbc1i+ A iieee Beb+ 8ilog 7tlog /cg$ A $h$i8]$glog $-g7ilog eh ^$i $1log A i-+ + yuyuti7i]iig^yûcit+ tti4^+ + + ] g$ gi $ gt/i + ^$elog 1^+ $+ yuihi 1]^+ t g^1i+ 1.1tlog $_5ty_A +hi 1]A_m+y_]g^cyt1]3gt$i+ i2log i it tiA i^ i i i it i + ] g ] _ i $ ti + ] t cg 4 - c5 $ ln yi t - 1 + pi t , yui ] t gD/lnybi_]+yt gc]3$t]A * *ln _ m ] t gi + c b$ tbc t c -ln _ y gti = cgi+ c ]$ D t g,ln-_bwb [t b] tbgi - c $ D 28

Adrian Burdziak i

i i

i i i i

i i

i i i i ]tg i i i ] g i ] t g = s $ e ( ai - 1) $ log ^ ki t h - ^ g + t + m h 7 dki ] ti g / dt A / k a i i 1 i i i ^ h ] g 1 /-1 -aA /aiki ] t g =] sgi $ k i i ] t g - ^ gi + ti + mih g i*/s]S ]gti gi+ gi = tk= dt t g]A t$=ia7g1]7t/sgA ] 7gdA ]Aat7t gdk+i i ]mttihg/AA1dt 7 dK / idt - ti $ Ki t ] itA]g= i A i /$ 7^ i t I i $i K ^ i -$i1L h] t g _ i 1 $ $ b a s k = - i i i * 7 dk ki ] t g- / dki ] t g a ]tg$ i - dh #$hk ]]t gg/dtK gs= gAb /+ /i s$7ik_A kiSZYBKOŚĆ L^$ i^g]git+ ]i ]ttgag] t ig] t g / dt A / POLSKICH ]A ]gbtPROCESÓW 7 dk i$1iY i ZBIEŻNOŚCI i +tt i i i +mim i t /S i ti == PODREGIONÓW… 29 / 1 - iai 1GOSPODARCZEJ *] g m]ihtAg / dt A1/-kai ] t g = s $ e* ( ai - 1) $ log^ ki ] t gh - g + t + m k i t = 7 sia/i ^ gîa+- 1th i7 + dk ^ i ] g ] g ] g ] g ] g ] g ] g i i i i ih A 7 ] g ] g ] g ] g A 7 $ $ $ $ / t dK t dt s K t A t L t K t ]dk ]it tg--A,Âk$ 7iA1/ /kL #k7i= 7 dki ] ti gm/i dt = A7/dL gii b s/i $dt +$ t8 log h i i t / ik i t iB it gtii=/t dt i it i + m_ik b = _1 - aa ii $ ^ gi + ti + mih â - 1h ] t g i ]A]$g71 //tÂ t$gikmożna t]=gtAg_1$ 8 log gi /]s_dt A]= $_iikk$i i]s]ti t$ggk/ iki i* ]czasowym mihaprzedziale /dk dk dt7 dA gi/t yt gi*--]rozwiązać ggiiib]+ A/]/dt b7/ t(18) dk -i ]dgt#ig7= t giB = iy itk ilog i tai + Równanie na (t, t+1), przy zało*] g ] g ] g ] g 8 _ A 7 $ / / log / , b # dk t dt k t k t k t 1i/ B1 - as. i 2007, i początkowej i-^ga i ] g 1 ( a ) $ log k t 1 * ^ h h żeniu wielkości y (t) jako danej [Kliber, i ] g ] g ] ] g A 7 $ / k t K t A t L t / ] g / dt ]dy A / A#k/7i k 7 dk $sei i$Ak/ yi i ]i tk ti i]gi t]=gt = gs/i dt g /mtmdt igi -i]]t= tgg-a= + -^$ #g^7 7isg+ 7 dk A /mkiih]A t g- 77]. Zapisując fordk ^tigt]ii+ i it] t/igdt it+ ii /+ ihiih+ * * mułę (18) log jako_ yfunkcję logarytmiczną w zależności ] t-g1/h y i ] t gaii = a $ 8 log _ ki ] t g / 1k-i a]i t giBod poziomu początkowego, ]rozwiązanie ggdk ] t gAi Sala-i-Martin, 7, $-= dK A gK ]$ dt ]_i1 b $t#sg7i/dy b b=/_1-7kt giii^]A/a dt + /i tk$ dane da#7iidk t]gt] tg-+t*m]$ hKgi ]B t g 2004, s. 58]: 8L Ai ]/ itygi]]-tt/wzorem log $$a bg[Barro, t=g /As]dt i ii $ ^_gy otrzymano i i t i/ y i i i t i ] g a $]#t g7hdki ] t*g / dt]A / gki ]-tb g#]7 dy a] t g-1)= i t / dt A / y log g#7tdk tAlog dt gt/g7/sdt ]Atyi= gi+ +_Âgmy/iiihk ] t gi ]= 7e$ dk $ 8 log -t , ^-g^bkiihi]+ $1e/ii1i^(]-a1tia-mei]=tsmgisii$hik ]$it]ktgtiiig+ gg/i/k+ k7*dk + _ y_i ]k0i ]git. g / k i* ] t giB(19) i dt ii / ^ $tlog h b$ log A= + i _t *] g ] g ] g ] g A / yi t - ,âb $ 8 log _* yi t * / y i t iB- b #7 dy i t /âdt i - 1hi t$ilog b b=Przyjmując ai i]a dk dt s=i $ log k gyi itokreślonego ] t g_/yki ]i* t] gtt,igiprzedstaB 8ihlog _ yei ] bt hg ]i t+a gim$+ i^g $/gsoznaczenie yî g]it_+ thigstanu ^1i _$ Ak = $/ log yt/iikî + tii -]+tm1hgi]h1= e _$klog =_1_71i i+ początkowego i w czasie -b b h $ log _ y * ] t gi ] g ] g ^ _ i _ i log log e 1 0 $ y t e y + = wiono zapis równoważny *(18) i / 1kgt/gk/i ]dt g* ]i ] g bg$dla #7kdk -it],yt+ tigg/ kgi-]i/t]dk ]/tdt ]równania /log t]gtAi g/iyBjako: ] g ] g ] g $A81A #]at_7itgdy /yu^ki#]gi7]itdk t tbg=//dt + i t - = a $ #7 dki t / dt A / ki t 7-sAi /d i i i mihA i i * b b ^ h ] g ] g _ i ^ h _ i _ i log log e 1 1 $ $ y t y t e y t log _ y ] t g /log . (20) + + = kB *] g i gig7i= ga+ i t h g1m= /i -ki11])i*ht$]Aloggt= yti*ilog ki i$i]#ê7tt(dy ât h h/_sA Ayu/i k tlog ] t eg /-yb i*$ 7]log ^]1Ag/-y-iei]^-tggbi-h+$,8tlog ti ]i$+8+ t _iyBi+ /gîdt b_m$ 8yihlog t giB_ yui ] t g / Ai ] t giA ig] $/t^dt b = _i71dk i+ -i ]a i i+ i ] są g $Â ] g uAi/]yyt g](t) y= i ta i 1ht ] t g / dt A / k ]ze Wielkości zasób wiedzy -naukowo– ] ]g /= g]iyu-nie 7i b b hna $1#ahobserwowalne dt/_ydt t/ dk #7#dy ^ i tb i/i k 1 $ $ a s k t g __kyui i]]ttgg/iikt=i*g]-^względu B +e ^1b $-log _ i g g log $ 8log log log__yyi* i*]]ttggii+ e-_byhi$]g0i g$it + t + A 7 dk $ 8]ilog t t t1gi-B e-otrzymania , i i i i i i technicznej. Równanie (20) przekształcono w celu produktu -b b h $ 8 log _ y * ] t giB poziomu ^ h u ^ _ t e 1 1 log / log $ 1 y t A e yu ] t g / A ] t giA A 7 7 ht ga= +--b b $ 8 log + *] i g- , i^ + / 1]dyi ]_tk #7log - b hi_$ y itt_gg ] g . i* ] t gi + e - b $i log _ yii ] t gi ulog h $ elog ^11przypadającego 1gîihBeBi-=b y+ g epracującego + gi + /ii/k^ygti* i]+ ygi /i*]]dt ttggA//+ yyi*î]7]1sttna kh_Aiiy1]](osobę). ttgZdefiniowano: ah$t$8log = i t _iy i + m_A ilog i /i^= b h $ 8 log _ y * ] t giB ^1 ] bt egi- = * ] _ gy b ^1 - e _i -_log yu ^ t-+b 1$ hlog +b - e- b h $ gi $ t + gi s i _ay]it]g0 _ y ] t ggi log $t/log ydk t]] uteigig-+ = ] g u log , ]i t+gait$= / $ y y A ^ h ^ hâi /1 -(21) e 1 1 1 a ai h $ $ log ] g ^ h 1DA^-1/log m A 7 / _dt / / h yai i]iiet_$g^yu-gi h= dt k t + # #7 dyii b] t= ^ h i i i i i i i i ii - b h $-log -bb - 1h $ log _ y * ] gg + ^ eb ] g ] g u ^ i . e 1 A t t + + ^ h ] g _ i ^ h log _ yi ] t g+ 1]$ ilog 1 e $ log $ log y 187 yut]î etg_+ thAie= i *] g b h]$ 8tlog -ib^1 g(20), ^yg1ii1Bhzależności e-A t iB + e - b $ 7 log _ yu g=i przedstawienie ]tti g+ ]t_t+ m $kBt*^+ $log co#7pozwoliło na do danej ]^ tgAg]t$hgg/g/A + +b ^_formuły + _giy+ $ ylog k, kbeh]*1równoważnej -b , hlog $ 8ilog dyi #7tdk/ dt i i/-+ i i tA / /ydt i i i t / yi i t i i i i b b ] g u aih $ log ^ sih - ^1 - e h-âb i /1 - aih $ * $ Ai ]_-tybg*i t bi = ^1 - e* hâi /1-yui ] t g / yi ] tDg log postacią: $$log yuyi i]]t__tgkyugiii.i^]+tt + ] ^ eg y i ]et-1gihh= ge/ k B_ yi ]_0yugi i] t gi = ^1 - e h $ 8 log _ y i ] t giB + ^1 - e1bhi*$i]log log t gilog a $_8_log log _ log log yi ] t_giy+ i=t^1/ b *] g b he$ h / Aîgît+ g+ ] ti ]g t/ A ] ggi i+ 8 ^ h ^B1+-ee--b $b7hlog _ i ^ _ yu iA 1 t m $ $ $ log g t e 1 1 log 7 yui ^ t +$1log log y t A A . (22) +- bih+= - - * - b i -+ i t ih + b ] ]g g b ^ h ^ h ] g ] g ] g ^ h ] g e 1 $ log A _ i A ^ h A 7 7 _ i / / / / $ dy t dt y t dk t dt k a # # + log yi t + e 1= $ log y i i t + e $i log yi ]gti g+i ^ e- b - 1h $ log _ yui ] t gi . = e1 i t t-_+ i 1c = i bh $ g $ t - blog gi .e- b hna _ y * ] t giB +btrendu ^1 - e-oraz _ yu ^ t ++ logDalsze 1h^*ie$ 8 log t gi_=yui^]1t1_hyu$ ]log + wiedzy wyłączeniu izasobu *1] g e - h a /1 ]]ttggb$/A ]A /t ygln]i^tcg-+,polegające 1 ] g yui ] t gi#/7 dy yiprzekształcenia, h =u ^ _ i aih $ log ^ sih - ^1 - e- b hâi /1 - a log D ] g y t B 8 _ i = log / $ dt y t y t b ^ i i i i i i i naukowo-technicznej z drugiego elementu (22), doprowadziły do -b 1h $ log _ sumy A yui ] t*gi .równania + ^1 - e- b h $ clog ^ ei ]-tb]g-+ 1igh= i + ê = bb m ] t gi + ] g gg]jako: - b]_t g b1h^1 _es^_-i g]ybt*h+ it8t _= tyei $$ ln $yln y t c c + htln g ui ^ t _+ i A yui ^t1 1 log 7 ylog / log / Aei-] tbghi$Alog Ai ] t g + gi + $ $ 1 A przedstawienia analizowanego wzoru ] g ^ h ] g g ^ h + it^+ i B+ 2_m = 1 log gi $ _t + i _ i7i$log i log e 1 0 $ e + + h *yD i i i i i i i ^1 -lne^-cb+ hâ1ih/1 - aih $ log ^ sih - ^1 - e- b hâi i /1 - aih $ D log _ yu i ] t gib==]b c_4 yû-1i ]ct 5gie$ ln g.iB +_ y^1i ]h+ 8t+ gip+ yui ^ t _+y+ log _ log log 1^hci3-$ 1tlog i-t e_ 1yb1hh*g$]i$ log _i _]yuetyi ]-gi*,tb]g$tilog i= =b^_^he1y$-log t gie- b h $ gi $ t + i t+ b h $ g+$ t ] ^g1- ei - b h $ log ] g ^ e 1 m $ log ^ gi + tD ] g ] g A t g ln _ihy+i t] i-g= c1 $ lni_ si+b t i t i+ - c2 $ ln _ gi +i ti ++mi i + i+ gi + ] _ gy ] ttig]i+ ggic+ yln t= ^cec-= hb $-log $ log 1+ 2 $ ln ^ e 1_-inwestycje h_ yu i ] t gi i] .t g / yi ] t gi - c3 $ D ln _ mi ] t (23) + ^-1b-yu ie]-t bg h/D 1 i tA$ii A $ log + ^ e - 1h+ c3 $ _t yu+i ]ct 4gi-.-cb5 $ ln*_] yi ]t -g 1gi b+]pig] t g, * - b -b ce5i ^$ tln t-,$^t1h+ gîtc= h+^_a1yih/iA1b= giBh^+apodstawiając g / Ai ] t giA _ yu 7] yut + aih $ _ yu i ] tfunkcję sdelta loglog log DOznaczając â11ih-i$ln y-i ]etoraz e-^pci^h+ /A log $ti8h1 $ 7 log 4przyrost logarytmów jako h ^1_(D) =+ ie/1 ^ e - b i-D1iln h _ y ] t gi = c ] g ] g ] gi + = _ i _ ln / ln c c inwestycje t y t c t m $ $ D + i i i i 1 2 3 produktu przypadającego ] _ggistacjonarnym ln ln /gw stanie t1gic1byu+ inwestycje n y^ln * $ log ^log D ln]_tmgii ]+t gi + - bch3$$+ =ena gefektywnej ]yi t]ii*]gt]itgtg_ spracy i_e= ln y+i^]_1^tn D hijednostkę ^+ hii]^g gi +_ tyuD e--bcbh1 h$ 8ln 1m_ih1y+ $ log i1 t]$ tgc gi2i$ $_t= + Bc_ _ i _ t log e + + iA i+t i gi $mti + 2 i$ + i i b =- ln c+ ^+ modelu wzrostu zależność (23) do postaci ] t g, c41$ htgospodarczego 1gi g+ piprzekształcono - c5 $ ln _ yi ]t ]-Solowa, ]1cht g$ ,log - b ^- 1h+ b4 h$ _t$ log bc p_g y+i+gtci-+ ln c c $ 1 ] g ] g ] g _ u ln t y t $ $ ^ ] ] g i y t . log e $ + u i 5 ^ + _ i A t t e e 1 [Kliber, 2007, s. 76]: + + i 3 4 5 i i _g ti + mi ] t gi + i] g .1 i +]pig t , D ln _ yi ] t gi = c1 $ ln] _ gsi ] t gii - c2 $ ln i - c3 $ D ln _ mi ] t gi + / _ t n y t D ln _ yi t i = c1 + c2 $ ln _i n+_ inwestycje i ] g = ec-1 b+ ] st gchi2--b ln [ct1i + D De-lnb h_i ^mai ]/t1gii] _gwb ]+ ^ elog h]$ ln y, tagci/h4y$$i ]t t-gi - c3 $ D ln _ mi ] t gi $ ln ^1c3_-$inwestycje 2]i $t_ / 1 a $ t_giy_ i= log D ^ i taiih = g i i c4 --_Dcyu15iln yi t]^t1i-1gi]+Dh^pcln +*cc3 $=t + + c4 $ t - c5 $ ln _ yi t - i 1gi + pi ] t g, ]_tinwestycje gie+ yihi + b _=ci + i+ c-4b$phtii$]]y-i ]ect-3-b$ hD1$ gln pi ]ii ]t gtig,+ $ ln ^-1 1 51 gtti gg$c,/t5y+ gt$hi ln log ] tln gi^^= ]^t1g_i+g + -+ _ mA y$i log cc+ c+ $_mln D ln ] g i _ wbi [ti ] t gi c D ln _1 yi ] t2 gi = c1 + c2 $ D ln 3 $ D ln _ mi t i + c4 $ t ] _t gsg_iiiyu]+ ]i t+ ] t yg,i ] t gi - c3 $ D ln biD= t]gticg1ln _ yi ]t - 1ig]it+g /pn(24) + t -_ nc5_$ ln $_Dy_iln ]gti _+ gimit = ln cgi1m+i ]ct 2g4i$ ln inwestycje = 2 3$ ln ]i +D i 1 i _ .Dgcc c4ln y1cih]1_t$$ylog $ t _+yîc]e5t-$gln -_ln i p i t , _ yi ]t - 1gi + pi ] t g, c5 $ ln g+ i+ c_3 y$ it]c+t = yi ]_tn-_równanie t gb–konwergencji ,c]5 t$ gln 1inwestycje gi c+ gic4= c4p$ it]t g_, mi ] t gi + pi ]ln ^lnFormuła / n_ _yiy]it]c-c1b 5+ cstanowi t gi1D+ e(24) 12h_$ ln -$ ln warunkowej, opartej na 3$D i ] g ]7t gi + c4 $ t - c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g, * _ _ i ln ln y t c c m $ D D = i i 1 3 ] g ] g ] g ] g modelu wzrostu gospodarczego Solowa . Wskazuje ona, iż w modelu _ i _ i _ i y t c c inwestycje t y t c t ln ln / ln m $ $ D D + + = ] g ] g ] g _ yi^1ct + 3 ln _ wbi[ti t i - c3 $Solowa D ln _ mi ] t gi + c4 $ t + c4 $ t -bic=- 112h i + pi ] tDg,ln _ yi i t i = ic1 + c2 $ D 5 $ ln ln szybkość procesów konwergencji gospodarczej będzie uzależniona od wyjściogi__+ ti ]-ln ,t gic1ln ]ct1_g+iyi= ] t gmpiii ]+t gci,4+ si p]g$ ln lnc_4 poziomu y$ D t gci_5=y$ iln c]2t$cwb cyna pracującego [it]gttiic]g$_tD $ t - Do zmian tempa D+ D gmiii+ +1_t 3i ] iln 1 $ln 2_ 5 $ ln wego produktu w przeliczeniu (osobę). gi _+y_ic]yitw yi ] t(i) c3]$ Dgoszczędności, ln _ mi ] t gi + (ii) ] =1 ]gti+ g,__modelu produkcji omawianym stopa tln ccg41i-+ yni ]_tDinwestycje +ccp52i $]$ln -ln1g_iprzyczyniają g -Dc5ln$ ln ] pg] ti ]g,t g / n _się: ] y+ 3$ i t i i = c1 - c3 $ D ln _ mi t i + c4 $ t - c5 $ ln _ yi t - 1 i + pi suma stóp: wzrostu zasobu wiedzy naukowo–technicznej, wzrostu liczby pracują] g ] g ti ]-ln 1lni_+ ]ct1_g-iyi= lnc_ y$ D t gci_5=y$ iln c3t$c1gic+ m ]pt git+, c4 $ t - c5i $]ln p ] t g, ] g D+ D t g _/ y ] t g-i 1 + c2 $i lni _ inwestycje 3 $ Di ln _ mi t i + cych,4 deprecjacji kapitału, (iii) trend, (iv) poziomii czynnika Ai(t) oraz stopy jego D ln _+yic]4t$ gti=cc51$ + ]t ln gi +[tpi ]i ]ttggi,- c3 $ D ln _ mi ] t gi + c4 $ t lnc_2y$i D - _1wb

aiii]]$tstgiAg$Ak i = g /7YdL g1$ /L kim]i t= K] it]ig]t= A_]iA]1t$tg7tgbg/ /7C dt I ]i t g +L i

7 Kliber w ]artykule z ] roku lnln_ y_ iy]itwyprowadzenie ]g g 2007 [Kliber, ] g2007, - cPodobne t gi1g=i +c1p+i ]ct 2g,$przedstawił ln _ n _ inwestycje 5 $D i t / n _ yi t i - c3 $ D ln _ mi t i + s. 75–78].

t gip+ D ln _+yic]4t$ gti]tln ] cg $ t - c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g, =cc51$ lnc_3y$ iD - _1mgii]+ i t 4,

D ln _ yi ] t gi = c1 + c2 $ D ln _ wb [ti ] t gi - c3 $ D ln _ mi ] t gi + c4 $ t -

- c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g,

log _ yi ] t g / y i* ] t gi = a $ 8 log _ ki ] t g / k i* ] t giB

#7 dyi ] t g / dt A / yi ] t g- = a $ #7 dki ] t g / dt A / ki ] t gAdrian ] g Burdziak] g ] g * ] t giB 8 #7 dy i t / dt A / yi t - , - b $ log _ yi t / y i

log _ yi ] t gi = ^1 - e- b h $ log _ y * ] t gi + e - b $ log _ yi ]0gi i

wzrostu. Przyrost ich wartości prowadzi do hprzyśpieszenia *] g log _ yi ^ t + log _ ywolumenu 1 i = ^1 - e- b h $ zmian $ log _ y ] t gi t i + e - b proi dukcji na pracującego. Wyjątek stanowi determinanta opisana punktem (ii), któ- i g $ Ai ] t g yui ] t g / yi ] tzmiennej. rej wzrost skutkuje spadkiem omawianej Współczynnik b–konwergencji w modelu _ y i* ] t giB + e - b $ 7 log _ e- b h $ 8 logpoziom 1hA = ^1 -identyczny log 7 yui ^ t + 1hSolowa / Ai ^t +przyjmuje dla technicznego uzbrojenia pracy oraz wolumenu produktu przypadającego na ^ t + 1hi - logindykatora _ y i* ] t giB + ^1 - e_ yu i ] t gi = ^determinuje log _ yuiomawianego 1 - e- b h $ 8 log jednostkę efektywnej pracy. Poziom suma stóp: (i) wzrostu liczby pracujących (ludności) oraz (ii) zasobu wiedzy naukowo– + ^1 - e- b h $ log Ai ] t g + gi + ^ e- b - 1h $ log _ yu i ] t gi . technicznej, (iii) deprecjacji kapitału, ważona udziałem nakładów pracy w proD log _ yu i ] t gi = ^1 - e- b h^ai /1 - aih $ log ^ sih - ^1 - e- b h^ai /1 dukcie. Dla zdefiniowanego parametru oraz na podstawie równania (24) wyznaczono $ log ^ gi + ti + mih + ^1 - e- b h $ gi $ t + ^1 - e- b h $ log Ai ] t g + gi + poziom współczynnika b–konwergencji gospodarczej, co przedstawiono układem równań [Burdziak, 2008, s. 52]:+ ^ e- b - 1h $ log _ yui ] t gi .

c = ^ e - b - 1h , (25a) b =- ln ^ c + 1h. (25b) ] g _ si ] t gi -poziom _ yi ]*(t) t gi wzrasta c2 $ ln _ gomawianego D ln = c1 $ lnw czasie, W sytuacji, w której stosunek yi(t)/y i + t i + mi t i + i *

indykatora maleje [Barro, Sala-i-Martin, ]t - 1gi +to,pi ]iżt gwspółczynnik _ yi Oznacza , - c5 $s.ln78]. + c3 $ t + c42004, b–konwergencji determinuje szybkość procesów konwergencji ekonomicznej ] g c1 + c2 $ ln _ inwestycje t g / yi ] t bgi= D ln _ ystanem - c3 $ D ln _ mi ] t g i t i = gospodarki. pomiędzy aktualnym a stacjonarnym Zakładająci ]poziom = 0,02 oraz analizę danych rocznych, do stanu stac5 $ ln _stwierdzić, yi ]t - 1gi +iż dystans pi ] t g, + c4 $ t -można cjonarnego zmniejsza się o 2% rocznie [Barro, Sala-i-Martin, 2004, s. 58]. D ln _ yi ] t gi = c1 + c2 $ ln _ n _ inwestycjei ] t g / n _ yi ] t gi - c3 $ D l

_ yi ]t - 1gi +w świetle c5 $ ln1995–2006 pi ] t g, + c4 $ t -lat Polskie podregiony _ yi ] t gi = c1 +opisowych c2 $ D ln _ wb [ti ] t gi - c3 $ D ln _ mi ] t gi + c4 $ t D ln wybranych statystyk - 1gi + pi ] t g, w polskiej statystyce - c5 $ ln _ yi ]twyodrębniono W wyniku akcesji do Unii Europejskiej

publicznej 45 podregionów. Wskazane ] g t gi = c1 -obejmowały c3 $ D ln _ mi ]powierzchnią t gi + c4 $ t - ctereny D ln _ yi ]jednostki 5 $ ln _ yi t - 1 i + pi 8 mniejsze względem województw oraz większe od powiatów . Podregiony odpowiadały trzeciej kategorii w europejskiej klasyfikacji jednostek do celów statystycznych (NUTS III). Analiza obejmowała lata 1995–2006. Wśród zmiennych znalazły się: (i) liczba ludności (ludność), (ii) liczba pracujących w głównym miejscu pracy (pracujący), (iii) produkt krajowy brutto (PKB), (iv) wartość dodana brutto (WDB), (v) wartość brutto środków trwałych (wbśt) oraz (vi) nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach (inwestycje). Mniejsza ilość obserwacji dla piątego oraz szóstego wskaźnika wynikała z dostępności danych od roku 2000, natomiast w przypadku liczby ludności oraz pracujących – z kolejnej delimitacji regionalnej przeprowadzonej w 2002 roku. Zmienne wyrażone wartościowo zdeflowano, wykorzystując indeks jednopodstawowy z wyłączeniem cen i przyjmując rok 2000 jako podstawę. Zostały wyliczone wartości przeciętne dla lat 1995–2006. Wyniki dokonanych obliczeń przedstawiono w tabeli 1. 8 W roku 2008 wprowadzono w Polsce podział na 66 podregionów, jednak w trakcie opracowywania artykułu nie był dostępny komplet niezbędnych danych statystycznych dla nowego podziału terytorialnego.

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 31

Tabela 1. Statystyki opisowe podregionów w latach 1995–2006 Ludność

Pracujący

PKB

WDB

Wbśt

Inwestycje

(i)

(ii)

(iii)

(iv)

(v)

(vi)

533

540

313

2 900 951

789 983

283 868

36 533

3 261

2 357

2 085

119,95

(d) Średnia

863 416

189 289

16 737

14 526

20 248

1 699

(e) Mediana

771 992

160 945

13 371

11 647

14 248

1 202

(f) Kurtoza

4,17

8,16

17,71

18,32

20,04

42,6

(g) Skośność

1,49

2,65

3,91

3,96

4,31

5,85

(h) Współczynnik zmienności

0,332

0,38

0,364

0,384

0,444

0,452

(j) Współczynnik asymetrii

0,254

0,1

0,184

0,163

0,147

0,096

Miernik (a) Liczba obserwacji (b) Wartość maksymalna

123 667 109 176 172 419

24 854

Źródło: Opracowanie własne (wykorzystano program gretl 1.8 oraz eViews 6) na podstawie danych Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego (www. stat.gov.pl), stan na dzień 29 listopada 2008; Rocznik Statystyczny Województw, wydania z lat 1999–2008; Produkt Krajowy Brutto – Rachunki Regionalne, wydania z lat 2001– –2008.

Na podstawie miar zróżnicowania wnioskowano, iż w badanym okresie gospodarka Polski odznaczała się znaczącymi dysproporcjami międzyregionalnymi [Tokarski, 2008, s. 132]. Relatywnie wysokie wartości kurtozy oraz skośności charakteryzowały analizowane zmienne (poza liczbą ludności)9, co wskazało na brak rozkładu normalnego. Na tej podstawie zdecydowano o analizie opartej na miarach pozycyjnych [Domański, 2001, s. 49]. Wartość współczynników zmienności opartych na odchyleniu ćwiartkowym była relatywnie niezmienna w czasie, z wahaniami +/–2 pkt. proc. rok do roku. Największym poziomem zróżnicowania międzyregionalnego odznaczała się liczba ludności podregionów. Odmiennie sytuacja kształtowała się w przypadku liczby pracujących bądź nakładów inwestycyjnych. Zbliżone wartości współczynnika otrzymano dla mierników aproksymujących wolumen produkcji. W dalszych analizach wykorzystano WDB, ze względu na metodologię obliczania PKB, która opiera się na różnicy podatków oraz dopłat publicznych do produktów [Produkt Krajowy Brutto – Rachunki Regionalne 2006, s. 13]. W przypadku analiz regional9 Domański podaje, iż dla rozkładu normalnego kurtoza przyjmuje wartość 3 [Domański, 2001, s. 51].

Adrian Burdziak

nych prowadziło to do ewentualności niepoprawnego opisu podregionów, w których sektor publiczny stanowił podstawową bądź znaczącą strukturę własności [Gajewski, Tokarski, 2004, s. 48]. Wójcik przeanalizował rozkład względnego PKB w polskich podregionach dla lat 1995–2005 wraz z dynamiką omawianej zmiennej [Wójcik, 2008]: „W roku 2005 względny PKB na mieszkańca wahał się od 58,1% przeciętnego dla regionu bialskopodlaskiego do 298,8% dla Warszawy.” [Wójcik, 2008, s. 54]. Zbliżone rezultaty otrzymano przy wykorzystaniu WDB oraz okresu dłuższego o 2006 rok. Współczynniki zmienności dla WDB w przeliczeniu na osobę zaprezentowano na rysunku 1. Rysunek 1. Ścieżka czasowa współczynników zmienności dla WDB w przeliczeniu na osobę w polskich podregionach w latach 1995–2006 (w %) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10%

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 współczynnik zmienności oparty na odchyleniu standardowym

współczynnik zmienności oparty na odchyleniu ćwiartkowym

Źródło: Opracowanie własne.

Wartość mediany WDB w przeliczeniu na osobę wykazywała tendencję rosnącą w latach 1995–2006. Poziom przeciętny wyniósł 10 tys. zł w roku 1995 oraz 17 tys. zł w 2006 roku. Rosnący trend zanotowano dla odchylenia ćwiartkowego, którego poziom oscylował wokół 2 tys. zł średniorocznie. W latach 1995– 2006 stosunek wartości maksymalnej do minimalnej omawianej zmiennej kształtował się w przedziale od pięciu (rok 1995) do siedmiu (rok 2001). Najwyższa wartość WDB w przeliczeniu na osobę była charakterystyczna dla miasta Warszawa (podregion 22). W roku 2006, przy względnym rozkładzie omawianego wskaźnika (Polska = 100%), stolica odznaczała się poziomem 302 pkt. proc. Względnie wysoki poziom WDB w przeliczeniu na osobę (powyżej 150 pkt. proc.) był charakterystyczny dla podregionów, które stanowią okolice aglomeracji miejskich oraz terytoria miast (Poznań, Kraków, podregion legnicki, Gdańsk–

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 33

–Gdynia–Sopot, Wrocław). Łącznie dziesięć subregionów10 w roku 2006 odznaczało się wartościami większymi niż średnia dla gospodarki polskiej. Najniższą WDB w przeliczeniu na osobę charakteryzował się podregion bialskopodlaski. Bardzo niski poziom omawianego wskaźnika (poniżej 60 pkt. proc.) był charakterystyczny dla subregionów: chełmsko–zamojskiego, nowosądeckiego, krośnieńsko–przemyskiego. W okresie 1995–2006 najwyższą, dodatnią dynamiką zmian WDB w przeliczeniu na osobę odznaczał się podregion częstochowski, a najniższą – centralny śląski. Na podstawie przebiegu współczynnika zmienności opartego na odchyleniu ćwiartkowym dla WDB w przeliczeniu na osobę w latach 1995–2006 niemożliwe okazało się jednoznaczne wnioskowanie o procesach zbieżności gospodarczej. Wartość wskaźnika zmalała o 1,6‰, co utożsamiano z konwergencją typu sigma. Natomiast roczna amplituda wahań zawierała się w paśmie +/–2 pkt. proc., wskutek czego wnioskowanie stało się niejednoznaczne. Kolejnym analizowanym indykatorem była wartość dodana brutto w przeliczeniu na pracującego w głównym miejscu pracy w okresie 1995–2006. Współczynniki zmienności wskaźnika zaprezentowano na rysunku 2. Rysunek 2. Ścieżka czasowa współczynników zmienności dla wartości dodanej brutto w przeliczeniu na pracującego w głównym miejscu pracy w polskich podregionach w latach 1995–2006 (w %) 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4%

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 współczynnik zmienności oparty na odchyleniu standardowym

współczynnik zmienności oparty na odchyleniu ćwiartkowym

Źródło: Opracowanie własne.

W analizowanym okresie charakterystyczna była wysoka dynamika WDB w przeliczeniu na pracującego w głównym miejscu pracy. W ciągu dwunastu lat 10 Pojęcia subregion oraz podregion stosowano zamiennie [Produkt Krajowy Brutto – Rachunki Regionalne 2005, s. 34].

Adrian Burdziak

odnotowano blisko dwukrotny wzrost poziomu mediany: z 49 tys. zł (1995 rok) do 97 tys. zł (2006 rok). Identyczną tendencją odznaczało się odchylenie ćwiartkowe, które na początku badanego okresu wynosiło 3 tys. zł. Charakterystyczny był spadek stosunku wartości maksymalnej do minimalnej z około trzech (1997 rok) do niecałych dwóch (2006 rok). Podobną tendencję wykazała kurtoza, która spadła z blisko sześciu (1995 rok) do około trzech (2006 rok). Skośność nie przekroczyła poziomu dwóch w analizowanym okresie. W roku 2006 najwyższą wartość WDB w przeliczeniu na pracującego osiągnął podregion numer 22 – miasto Warszawa. Stolica, przy względnym rozkładzie omawianego wskaźnika (Polska = 100%), odznaczała się poziomem 143 pkt. proc. Relatywnie wysoki poziom WDB w przeliczeniu na pracującego (powyżej 110 pkt. proc.) był charakterystyczny dla podregionów zlokalizowanych w okolicach polskich aglomeracji (legnicki, ciechanowsko–płocki, warszawski, łomżyński, ostrołęcko–siedlecki). W końcu omawianego okresu powyżej średniej krajowej uplasowało się jedenaście subregionów. W roku 2006 najniższym poziomem omawianego wskaźnika odznaczał się podregion krośnieńsko–przemyski. Względnie niska wartość WDB w przeliczeniu na pracującego (poniżej 85 pkt. proc.) charakteryzowała subregiony: rzeszowsko–tarnobrzeski, elbląski, pilski, częstochowski oraz słupski. W roku 2006 czternaście podregionów nie osiągnęło poziomu 90 pkt. proc średniej krajowej. Najwyższą dynamiką omawianej zmiennej odznaczał się podregion legnicki, w przeciwieństwie do bialskopodlaskiego. Na podstawie przebiegu współczynnika zmienności opartego na odchyleniu ćwiartkowym dla WDB w przeliczeniu na pracującego dla lat 1995–2006 wnioskowanie o konwergencji gospodarczej okazało się niejednoznaczne. Wartość wskaźnika wzrosła o 1,4‰, co identyfikowano jako dywergencję typu sigma [Wójcik, 2008, s. 50]. Wnioskowanie określono niejednoznacznie ze względu na roczną amplitudę wahań, która zawierała się w paśmie –1,6/+2 pkt. proc. W latach 1995–2006 zróżnicowanie międzyregionalne podregionów było mniejsze w przypadku wartości dodanej brutto w przeliczeniu na pracującego. Różnice wskaźników osiągały wartości zawierające się w przedziale od 3,5 pkt. proc. (1997 rok) do 10 pkt. proc. (2005 rok). Tylko w przypadku WDB w przeliczeniu na osobę analizowany okres charakteryzował się zmniejszeniem dysproporcji międzyregionalnych, co świadczyło o występowaniu procesów konwergencji, jednak skala zmian nie była znacząca wobec rocznych wahań wskaźnika. Przeciwną tendencją odznaczał się poziom WDB w przeliczeniu na pracującego w głównym miejscu pracy, co oznaczało dywergencję. Łączna skala zmian nie stanowiła istotnej zmiany wobec rocznych wahań wskaźnika. Jednocześnie stwierdzono, iż w analizowanym okresie wzrastało odchylenie ćwiartkowe dla obu analizowanych wskaźników. Badanie empiryczne z wykorzystaniem miar statystycznych nie doprowadziło do jednoznacznych wniosków co do kierunku procesów konwergencji gospodarczej. Analiza zmian wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę i pracującego w głównym miejscu pracy wskazała na wzrost wartości obu wskaźników w latach

b = _1 - aii $ ^ gi + ti + mih

#7 dki ] t g / dt A / ki ] t g- , - b $ 8 log _ ki ] t g / k * ] t giB i

8 log _ ki ] t g / k i ] POLSKICH log _ yi ] t g /ZBIEŻNOŚCI y i ] t gi = a $GOSPODARCZEJ t giB SZYBKOŚĆ PROCESÓW PODREGIONÓW… 35 *

#7 dyi ] t g / dt A / yi ] t g- = a $ #7 dki ] t g / dt A / ki ] t g-

] t g- , - b $ 8polskiej log _ yi ] w przekroju dt A / yigospodarki t g / y * ] t giB regionalnym odzna#7 dyi ] t g /pracy 1995–2006. Wydajność czała się wyższą porównaniu - b wolumenu _ y * ] t gi + edo _ yi ] t gi = ^1zmian logdynamiką $ log $ log _ yi ]0gi produkcji na - e- b hw mieszkańca. Przyczyną było mniejsze zróżnicowanie międzyregionalne osób pra- b h $ log _ y * ] t gi + e - b $ log _ y ] t gi _ yi ^ mieszkańców. t + 1hi = ^1 - eBardzo i cujących wobeclog liczby duży wpływ na rezultaty badań miały aglomeracje miejskie. z próby powodowało brak możliwości ] t g $ wykluczenie yui ] t g / yiIch Ai ] t g wnioskowania o kierunku bądź sile zależności [Burdziak, 2009, s. 166]. WDB log 7 yui ^ t + na 1h / pracującego, Ai ^t + 1hA = ^1jak - e- b h $ 8 log _ y * ] t giB + e - b $ 7 log _ yu i ] t g / Ai ] t giA w przeliczeniu zarówno i na mieszkańca wykorzystano do empirycznej weryfikacji _ yu i ] t gi = ^1 b–konwergencji. log _ yui ^ t +hipotezy 1hi - logwarunkowej - e- b h $ 8 log _ y * ] t giB + ^1 - e- b h $ gi $ t + i

+ ^1 - e- b h $ log Ai ] t g + gi + ^ e- b - 1h $ log _ yu i ] t gi .

Empiryczna konwergencji - b h a /1 - a $ D log _weryfikacja yui ] t gi = ^1 - e- b h^aszybkośCI ^ i i /1 - aih $ log ^ sih - ^1 - e ih polskich podregionów w latach 1995–2006 $ log ^ gi + ti + mih + ^1 - e- b h $ gi $ t + ^1 - e- b h $ log Ai ] t g + gi + Formuła (24) stanowiła empirycznych. W celu wyeliminowania gi . $ log _ yu i ] tanaliz + ^ e- b - 1hpodstawę

zmiennej nieobserwowalnej, tj. zasobu wiedzy naukowo–technicznej, oraz 1h c = ^ e - b -wyrazów w wyniku pogrupowania zapisano równanie b–konwergencji warunko* wej w postaci11:b =- ln ^ c + 1h

gdzie: Dln(yi(t))

D ln _ yi ] t gi = c1 $ ln _ si ] t gi - c2 $ ln _ gi + ti + mi ] t gi +

(26) + c3 $ t + c4 - c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g, $ ln1,_ inwestycje D ln _ yi ] t gi = c1 + ci2 = …, 45, i ] t g / yi ] t gi - c3 $ D ln _ mi ] t gi +

g, t -1995, pi ] t2006, 1gi +…, + c4 $ t - c5 $ ln _ yti ]=

D ln _ yi ] t gi = c1 + c2 $ ln _ n _ inwestycjei ] t g / n _ yi ] t gi - c3 $ D ln _ mi ] t gi +

+ c4 $ t - c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g,

– aproksymacja stopy wzrostu wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę (na pracującego) w cenach stałych z 2000 _ wb [ti ] t gi -t, c3 $ D ln _ mi ] t gi + c4 $ t yi ] t giw podregionie D ln _roku = c1 + c2 $ D ln i w okresie ln(si(t)) ln _ yi ]t - 1gi + stopy pi ] t g, oszczędności w podregionie i w okre- c– 5 $ aproksymacja sie t, gi + pi ] t g, i + c4 $ t yi ] t gi = c1 - c3sumy c5 $ ln _ yiA]t(t), mi ] t gwzrostu $ D ln _stóp - 1deprecjacji ln(gi+ti+mi(t)) D ln – _aproksymacja czynnika i kapitału rzeczowego oraz wzrostu liczby ludności w podregionie i w okresie t, ln(yi(t – 1)) – aproksymacja poziomu wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę (na pracującego) w cenach stałych z 2000 roku w podregionie i w okresie t – 1, t – trend (zmienna czasowa), pi(t) – składnik losowy w podregionie i w okresie t, c1, c2, c3, c4, c5 – parametry strukturalne modelu.

Zebrane dane statystyczne nie pozwoliły na oszacowanie stopy wzrostu zasobu wiedzy naukowo-technicznej oraz stopy deprecjacji kapitału rzeczowego. Trzecią składową sumy stóp występujących przy parametrze drugim wykorzy11 Rozróżnienie parametrów strukturalnych c oraz c stanowiło podstawę do estymacji 1 2 b–konwergencji warunkowej pomimo tożsamych wartości wynikających z modelu wzrostu gospodarczego Solowa [1956].

log _ yii ]^t g / y i h] t gii = a $ 8 log _ ki ] t g / ki i-] bt giB _ y * ] t giB + ^1 - e- b h $ gi $ t + 1]itg / _yyui ]i ttg]+ g^ log _-yubih] t gi =_ ^1* ]- gei h $-8 log $t A yui ] tlog b giAi/= e a $ $#log 1t g$ -log _ yi ]0gi y t e + ] ] g ] g A 7 / / dyi ]_tygi-/ dt y dk t dt k t #7log = i i b ] t g + gi + ^-ei u ] t gi .- b $ log _ yu ] t g / A ] t gi ^1^ - e hb h $ log 1h $ log * _y bh $8ylog 1i ^h1A log+ A1i ^hti+A -iibB + e 7 yulog A * ] _g y ] t g bh e 7 +y1^ t/+ = e^1-i t_ i _ i * log $ t = #7 dyi ] t gui/]dtgA / yi ] t g- ,--bb $ 8 log _ yi ] t g / y ]+t geiB $ log _-ybi ] t gi i ^ h ^ h _ i / / e e 1 1 1 1 a a a a $ $ log log D y t s ^ h = ^ Adrian ^ ei - b h $ g ih$ t + 36 log _ y Burdziak i ibh uyuii^]tt+ _i y * ] t giB + ^1 g /1i hyi ] t glog $ A_]yut g] t gi = ^_1y-* ]et-gi h $ 8elog i -b _ yi ]0gi _ yi ] t gii = ^1 -i e-i b h $ log log log $+ b b $ log-^ bgi + ti + m]ih g+ ^1 - e -hb$ gi $ t +b^1 - e ] gh $* log Ai ] t g-+ g + i ^ e ^1--1eh*-$ log _ yu i -_tb yi . ] t giB + e b $ 7 log _ yu ] t g / A ] t giA e 7 yuh $^log t i+ gi -+ + ^1 -log t+ /A 1ihi= t +1hA i i ^1^]_-ybi ^ it + e 1hbAh= log $ log _ y ] t ghi$ 8+log e $ log _ yi ] t gi g u ^ h _ i . e log 1 $ y t + b b i stanoDw badaniu dzięki dostępnym materiałom statystycznym. Kilka wariantów ] g u _ y t i ^11he h a /1] t-gia= 1 - _ey * ]htâ $ 1log log ih ^ giiB/1+h $ 8^log ^1a-ih e$ - b h $ gi $ t + - ês-ihb] t gi _/yuyi î t]=+ yuilog t g $ Aii ]-t glog^_ yui stopy i - baproksymacji zastosowano oszczędności. Do modelu ekonometrycz^do h 1 c e = b b ^1stosunek ^1bbh $ log tie+- bmhih$ + $ t^+ A ]it.g +- bbrutto g+ - 1ehinwestycyjnych e-1yu$ log A-i ]et g +h $ggi inakładów *^+gi^7+ + nego$ log wprowadzono: (i) ^ + 1h /log g / Ai ] t giA _ y _* ]yuti ]gitiBg+ h $ 8 log log A e $i7 log _ do yui ] twartości i tln i ^ t + 1hA = ^1 - e b c 1 ^ h + =b dodanej brutto bądź (ii) roczną zmianę wartości brutto środków trwałych. ] g b b u . e- hâ /1 - a h-$ blog ^ s h - ^*1 - e- hâ /1--b a h $ 1h_$ yulog +^ e D] t hg_iiy= i t^1ilog i _ y ] t giB + ^1 i ^1 - ei i e h $ 8 log h $i gi $ t + i-= log ] t gi +określone __syui ]i ]t tgigwarianty lncztery yi î t] t+igi1= c1 $log c2 $ ln _ grównania D ln_ _yuestymowano Ostatecznie formułami i + ti + mi (26) b ^ h b b 1 c e = h -$ gb $ t + ^1 - e h $ log A ] t g + gi + $ log ^ g- b+ $tlog i+m ih]+ g^1]t-g-ie+ (27)–(30): * + i _ty + c5 $Aln $ t e+i ch4 1gîe+ pi i-] t1gh, $ log _ yui ] t gi . i +^c13ln i b =c 1 ^ h + b _ yu ]-t bgi . /1 - a $ log ^ s h - ^1 - e- b h a /1 - a $ $ log +^ e]t tgi1gih== D ^ _i mi ] t gii+ h i ih ] t g / yi ] t gi - c $ D ln ln _ _yyu]ic^1+-cie $ lnh_âinwestycje Dlog D ln _ yi ] t gîi =- bc1 $ lnh1_ si ] 2t gi - c2 $ ln _ gi + iti + mii] t gi + 3 b b 1 c e = ] g $+ log ]t ^1 lnm_iyh + c4 ^$ tgi-+ct5 i$ + 1gie ph $]gti g$,t + ^1 - e h $ log Ai t + gi + (27) c4 -ln c5^$cln+_1yi hi ]t-- 1gi++ pi i ] t g, + c3 $ *t b+ =b . _ ni = e _ y+ ] t1ghi$ log _ inwestycje c _ yu ]ct2 g$ iln D^ln 1, …, 45, ] gt g / n _ yi ] t gi - ]c3 g$ D ln _ mi ] t gi + ] t _giiy=] tcg1i=+ c1c2+$$iln ] t g_/gyi ]i t t __inwestycje i - c3]$ Dg ln _ mi t i + D ln _Dyiln i ln ] g i ln $ s t c = i + i + mi t i + 2 …, 2006, 2000, ^t e--ibc-$ ln h _ y 1]t - 1tgi i= ] g 1 t , p $ +cc= + i 4 ln5c_ y-i ]tc-i$ ln t$+ 1gi_ + + c4*$ + c3c$5tln y ]pti ] t g1, gi p ] t g, 4 11h5+ c2 $ Di ln-_ wb [+ti ] ti gi - c3 $ D ln _ mi ] t gi + c4 $ t +c =_ yi ] t ^gic = Dbln ] t _giy=] tcg1i + cc2 $ lnc_ n$ ln ] g / y_ ]yti ]git gi c3 $ D ln _]mi ]gt gi + D ln _Dyiln i t] t/gn _ inwestycje +_ s2 ] t_giinwestycje i i ] g- c3 $ D ln _ mi t i + ] i g t =c11$ g1ln _$ yln ln D i _t yi]= i ] t g, - c2 $ ln _ gi + ti + mi t i + i c p + (28) ]t _-y1]gti +i 1pgii]+ lni_ y$ iln t -c5 c$ 5t$t g,p ] t g, + c4 $ + i _ yi p ] t g, 4 + c c5 ] g i cln t 1 + + i i 3 $_t y 4gi =c5c$ ln ] g ] ] g ] g _ i _ i ln ln t c t c t c y t t , 1 m p $ $ $ D D + i - 5_ ] gii i 1,g…, 4 ] t _giiy=] tcg1i + c1c2-$ D3cln$_ln wb_i = t i+- c45, D ln _Dyiln 3 $ D ln ] gmi t_ yi+ ] tcg4i $-t _ m ] t gi + n[t_i ]inwestycje c3]$ tDgiln it gi == i ]tt g/in 1+ 2ln _ inwestycje ] ] g _ _ ln / ln y c c t y c m $ $ D D + + i i i i i 1 2 3 t = 2000, …, 2006, ] g ] g _ i ln c y t t , p $ 1 + - 5 + c4 $ ti - c5 $ ln _ yi i]t - 1gi + pi ] t g, + c4 $ t - c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g, ] t gi =] cg1i ] t giwb _ yi ]t_1gi + p ] t g, mi ln D ln _Dyiln D ln$_D + c[4t $]ttgi c-5]$cln 3 $+ =ccc+ i 1 c c$ 2ln g3 $ D ln ]mi ]g t gi + ci 4 $ t - ] g _ n __inwestycje D ln _ y_i ]yit gti = i t / n _ yi t i - c3 $ D ln _ mi t i + 1 2 (29) ] y 1]tgi +1pgii ] t gp, ] t g, i t_c c$ t5 $-lnc_ $yln ++ i

i = 45, ] gi =c c1 ] t …, g]i + _ mi1, c3 $ D ln g c4 $ t - c5 $ ln _]yig]t - 1gi + pi ] t g, _ y_i ]yit gti = lnln DD 1 + c2 $ D ln _ wb [ti t i - c3 $ D ln _ mi t i + c4 $ t 4

t = 2001, …, 2006,

- c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g, D ln _ yi ] t gi = c1 - c3 $ D ln _ mi ] t gi + c4 $ t - c5 $ ln _ yi ]t - 1gi + pi ] t g,

(30)

i = 1, …, 45,

t = 1995, …, 2006,

gdzie: inwestycjei (t)

– wartość nakładów inwestycyjnych brutto w cenach stałych z 2000 roku w podregionie i w okresie t, n_inwestycjei (t) – wartość nakładów inwestycyjnych brutto w cenach bieżących, w podregionie i w okresie t, n_yi (t) – wartość dodana brutto, w cenach bieżących w podregionie i w okresie t, wbśti (t) – wartość brutto środków trwałych, w cenach stałych z 2000 roku w podregionie i w okresie t. Zastosowano kilka wariantów estymacji ze względu na zbiór danych przekrojowo–czasowych. Konieczne było określenie charakteru efektów panelowych. Występowały dwie możliwości: efekty ustalone (ang. fixed effects) bądź efekty losowe (ang. random effets). Przeprowadzono testy: (i) Walda o jednorodności obiektów, (ii) Breuscha–Pagana o stałości wariancji składnika losowego obiek-

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 37

tów, (iii) Hausmana o nieobciążoności estymatorów [Maddala 2006, s. 649]. Rezultaty zaprezentowano w tabeli 2. Tabela 2. Wyniki testów statystycznych na efekty panelowe Równanie (27) Równanie (28) Równanie (29) Równanie (30)

Hausmana

Breuscha – Pagana

Walda

Test

osoba

pracupracupracupracuosoba osoba osoba jący jący jący jący

wartość statystyki

2,55

2,2

2,56

2,21

2,71

2,1

2,85

1,02

poziom istotności

0,0044

0,0029

0,447

liczba obserwacji

312

268

488

wartość statystyki

2,93

0,676

2,97

0,68

0,91

0,0729 0,098

1,27

0,0873 0,411 0,0849 0,408

0,341

0,787

0,754

0,26

poziom istotności liczba obserwacji

312

268

488

wartość statystyki

88,47

71,59

90,09

72,21

78,65

58,66

87,61

15,4

poziom istotności

0,0004

liczba obserwacji

312

268

488

Źródło: Opracowanie własne za pomocą programu gretl 1.8.

Na poziomie istotności 5% testu Walda wnioskowano o braku jednorodności analizowanych podregionów w analizowanym okresie [Osińska i inni, 2007, s. 426]. Wyjątek stanowiło równanie WDB na pracującego z pominięciem stopy oszczędności, dla którego otrzymano wynik uniemożliwiający jednoznaczne stwierdzenie. Żaden z przyjętych wariantów nie spełnił warunków testu Breuscha–Pagana ze względu na relatywnie wysokie poziomy istotności. Bardzo niski poziom istotności odnotowano dla testu Hausmana. Statystyka wykazała obciążoność estymatora z efektami losowymi [Kufel, 2007, s. 170]. Na podstawie analiz zdecydowano o wyborze metod z efektami ustalonymi dla jednostek panelu. Przeprowadzono kilka estymacji równań (27)–(30). Badania empiryczne wskazały metody oparte na zmiennych instrumentalnych [Próchniak, Witkowski,

Adrian Burdziak

2006]. W artykule wykorzystano dynamiczną metodę panelową Arellano– –Bonda, którą zbudowano na uogólnionej metodzie momentów12 [Arellano, Bond, 1991]. Dla porównania zastosowano statyczną, panelową, ważoną metodę najmniejszych kwadratów (ang. Panel EGLS) ze stałymi wagami w obrębie poszczególnych podregionów (ang. Cross–section Weights) i dywersyfikacją wyrazu wolnego z efektami ustalonymi (ang. fixed effects) oraz skorygowaniem błędów standartowych (ang. Panel Corrected Standard Errors). Wyniki estymacji metodą statyczną prezentują tabele 3–4, kolejne dwie (5–6) dotyczą metody dynamicznej. Zmienność wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę została wyjaśniona w 42–52,3% (tab. 3). Otrzymano istotne statystyczne oraz zgodne ze spodziewanymi znaki parametrów c4 oraz c5. Statystyka h–Durbina13 (hD) wykazała brak zjawiska autokorelacji w czasie. Problemy sprawiła aproksymacja stopy inwestycji. Dla równania (29) oszacowanie odznaczało się znakiem przeciwnym do oczekiwanego, natomiast dla równań(27)–(28) nie można jednoznacznie odrzucić hipotezy o równowartości parametru z zerem w populacji generalnej. Na podstawie statystyki Jarque–Bera (JB) wnioskowano, iż rozkład reszt odznaczał się cechami rozkładu normalnego. Wyjątek stanowił wariant estymacji z wykorzystaniem zmian zasobu wartości brutto środków trwałych. Zmienność wartości dodanej brutto w przeliczeniu na pracującego została wyjaśniona w 59,4–65,2% w zależności od estymowanego równania (tab. 4). We wszystkich estymacjach otrzymano zgodne ze spodziewanymi znaki parametrów c3 oraz c5. Statystyka JB pozwala na wnioskowanie o rozkładzie normalnym reszt, natomiast statystyka h–Durbina wskazała na brak zjawiska autokorelacji w czasie. Parametr przy zmiennej czasowej okazał się nieistotny statystycznie na poziomie 5%, aczkolwiek wartość oszacowania oscylowała wokół zera. Problemy ponownie sprawiła aproksymacja stopy inwestycji. We wszystkich wariantach oszacowanie parametru odznaczało się znakiem przeciwnym do oczekiwanego. Dla równania (29) nie można jednoznacznie odrzucić hipotezy o równowartości parametru z zerem w populacji generalnej. Kolejna grupa zaprezentowanych wyników dotyczyła estymacji dynamiczną metodą panelową Arellano–Bonda. Ze względu na przekształcenie estymowanych równań do postaci, w której zmienna objaśniana występowała jako poziom, oczekiwano dodatniego znaku oszacowania parametru C5. Oszacowania parametrów w przypadku estymacji WDB w przeliczeniu na osobę metodą dynamiczną odznaczały się wartościami zgodnymi z oczekiwanymi (tab. 5). Na podstawie testu Sargana wnioskowano, iż istotność dobranych instru12 D. Ciołek wskazała, iż najbardziej poprawne oszacowania dla analiz procesów konwergencji z wykorzystaniem danych panelowych stanowił estymator uogólnionej metody momentów [Ciołek, 2003, s. 341]. 13 Nie można wnioskować o autokorelacji na podstawie statystyki Durbina–Watsona ze względu na opóźnioną zmienną endogeniczną w roli zmiennej objaśniającej [Welfe, 2003, s. 101].

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 39

Tabela 3. Wyniki estymacji równań b–konwergencji warunkowej dla wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę przy wykorzystaniu statycznej metody panelowej Wyszczególnienie

Oszacowania (statystyka t–Studenta)

Parametr

równanie (27)

równanie (28)

równanie (29)

0,0044 (0,616)

0,005 (0,801)

–0,203 (–4,011)

0,021 (16,298)

0,021 (16,08)

0,1971 (9,72)

0,0116 (10,78)

dodatni

–0,55 (–11,92)

–0,558 (–11,96)

–0,472 (–7,33)

–0,434 (–19,02)

ujemny

Statystyka R2

0,542

0,541

0,523

0,567

Statystyka R2 skorygowane

0,46

0,459

0,42

0,523

Standardowy błąd szacunku

0,062

0,063

0,042

0,062

Statystyka h–Durbina

–0,427

–0,423

–0,497

0,339

p-ist testu Jarque–Bera (JB)

0,066

0,07

0,0149

0,0955

312

268

488

Zmienna Stopa inwestycji Trend Poziom WDB na osobę w okresie poprzednim

Liczba obserwacji

równanie (30)

Spodziewany znak parametru dodatni

Źródło: Obliczenia własne za pomocą programu eViews 6.

mentów była poprawna w przypadku modeli z dwusekwencyjną estymacją14. Niskim poziomem oszacowania odznaczała się zmienna czasowa. Dla równania (29) statystyka t–Studenta wskazała na brak istotności parametru C4. Problemy sprawiła aproksymacja stopy inwestycji. Dla oszacowań równań (28)–(29) nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy o równości parametru C5 z zerem w populacji generalnej. Wyjątek stanowiła stopa inwestycji aproksymowana zmianami w zasobie wartości brutto środków trwałych, jednakże oszacowanie okazało się ujemne. Najniższy poziom błędu standartowego reszt odnotowano dla estymacji równania (29). Żadna przeprowadzona estymacja nie prowadziła do powstania reszt, których rozkład odznaczał się cechami rozkładu normalnego. Należało zachować ostrożność przy interpretowaniu oszacowań parametrów estymacji metodą dyna14 Instrumentami w tej grupie estymacji były wskaźniki z zakresu wolumenu produkcji, demografii, nakładów inwestycyjnych oraz zmiany w powierzchni jednostek wraz z odpowiednimi opóźnieniami.

Adrian Burdziak

Tabela 4. Wyniki estymacji równań b–konwergencji warunkowej dla wartości dodanej brutto w przeliczeniu na pracującego przy wykorzystaniu statycznej metody panelowej Wyszczególnienie

Oszacowania (statystyka t-Studenta) równanie (30)

Spodziewany znak parametru

Zmienna

parametr

równanie (27)

równanie (28)

równanie (29)

Stopa inwestycji

–0,0352 (–3,73)

–0,032 (–3,43)

–0,062 (–1,49)

dodatni

Stopa wzrostu liczby ludności

–0,694 (–8,39)

–0,695 (–8,39)

–0,598 (–7,3)

–0,855 (–16,96) ujemny

Trend

0,004 (1,78)

0,0032 (1,57)

0,0032 (1,58)

–0,0001 (–0,07)

dodatni

Poziom WDB na pracującego w okresie poprzednim

–0,326 (–6,92)

–0,323 (–6,81)

–0,301 (–5,82)

–0,143 (–6,77)

ujemny

Statystyka R2

0,706

0,704

0,689

0,633

Statystyka R2 skorygowane

0,652

0,65

0,62

0,594

Standardowy błąd szacunku

0,042

0,0417

0,045

Statystyka h–Durbina

–0,658

–0,67

–0,612

–0,376

p-ist testu Jarque–Bera (JB)

0,26

0,244

0,172

0,0729

Liczba obserwacji

312

268

488

Źródło: Obliczenia własne za pomocą programu eViews 6.

miczną przy wykorzystaniu wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę jako zmiennej objaśnianej. Podobny wniosek wskazały kolejne szacunki równania warunkowej konwergencji. Interpretując oszacowania parametrów przy wykorzystaniu WDB w przeliczeniu na pracującego, należało zachować ostrożność (tab. 6). Rozkład otrzymanych reszt nie odznaczał się cechami rozkładu normalnego. Osiągnięto niższy poziom błędu standartowego reszt w porównaniu do estymacji WDB w przeliczeniu na osobę. Oszacowania parametrów dla stopy wzrostu liczby ludności odznaczały się wartościami zgodnymi z oczekiwanymi. Problemy ponownie sprawiła aproksymacja stopy inwestycji. Otrzymane oszacowania parametrów dla tej zmiennej nie były istotne statystycznie. Problemy we wszystkich wariantach estymacji dotyczyły zmiennej czasowej, która charakteryzowała się ujemnym oszaco-

311

p–ist testu Doornika–Hansena (DH)

Liczba obserwacji

311

0,705

0,092

0,634 (7,66)

0,004 (2,26)

0,049 (1,05)

dwu

311

0,003

0,093

0,633 (7,76)

0,004 (2,18)

0,059 (1,21)

jedno

311

0,707

0,093

0,635 (7,65)

0,004 (2,31)

0,048 (1,02)

dwu

równanie (28)

Źródło: Obliczenia własne za pomocą programu gretl 1.8.

0,003

p–ist testu Sargana

0,632 (7,76)

0,093

0,004 (2,13)

0,059 (1,24)

jedno

równanie (27)

Błąd standardowy reszt

Poziom WDB na osobę w okresie poprzednim

Stopa inwestycji

Trend

parametr

Zmienna

Sekwencyjność estymacji

Wyszczególnienie

267

0,061

0,354 (2,17)

0,002 (1,43)

–0,649 (–5,55)

jedno

267

0,487

0,061

0,356 (2,15)

0,002 (1,32)

–0,632 (–5,18)

dwu

równanie (29)

Oszacowania (statystyka t-Studenta)

443

0,005

0,081

0,624 (13,81)

0,003 (5,9)

jedno

443

0,811

0,081

0,625 (13,65)

0,003 (5,93)

dwu

równanie (30)

Tabela 5. Wyniki estymacji równań b–konwergencji warunkowej dla WDB w przeliczeniu na osobę przy wykorzystaniu dynamicznej metody panelowej

dodatni

Spodzie wany znak parametru

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 41

Stopa wzrostu liczby ludności

311

Liczba obserwacji

311

0,002

0,654

0,044

311

0,002

0,044

0,16 (0,46)

–0,009 (–7,86)

–0,89 (–12,8)

0,086 (1,44)

jedno

311

0,002

0,65

0,044

0,013 (0,37)

–0,009 (–7,6)

–0,89 (–13,4)

0,087 (1,36)

dwu

równanie (28)

Źródło: Obliczenia własne za pomocą programu gretl 1.8.

0,002

0,044

0,014 (0,39)

–0,009 (–7,84)

–0,009 (–8,12)

0,017 (0,47)

–0,89 (–13,4)

0,084 (1,34)

dwu

–0,89 (–12,8)

0,083 (1,42)

jedno

p–ist testu Doornika– Hansena (DH)

p-ist testu Sargana

Błąd standardowy reszt

Poziom WDB na osobę w okresie poprzednim

Stopa inwestycji

Trend

parametr

Zmienna

Sekwencyjność estymacji

równanie (27)

267

0,0002

0,043

0,00 (–0,03)

–0,007 (–5,36)

–0,85 (–13,3)

–0,064 (–1,28)

jedno

267

0,0002

0,553

0,043

–0,002 (–0,1)

–0,007 (–5,57)

–0,88 (–12,1)

–0,044 (–0,72)

dwu

równanie (29)

Oszacowania (statystyka t-Studenta)

443

0,003

0,046

0,057 (1,19)

–0,007 (–9,5)

–0,948 (–17,2)

jedno

443

0,003

0,81

0,046

0,054 (1,14)

–0,007 (–9,39)

–0,947 (–17,1)

dwu

równanie (30)

dodatni

ujemny

dodatni

Spodziewany znak parametru

Tabela 6. Wyniki estymacji równań b–konwergencji warunkowej dla WDB w przeliczeniu na pracującego przy wykorzystaniu dynamicznej metody panelowej

42 Adrian Burdziak

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 43

waniem. Na podstawie testu Sargana wnioskowano o istotności dobranych instrumentów dla przypadku dwusekwencyjnej estymacji. Na podstawie wcześniejszych wyników estymacji zdecydowano o wykorzystaniu ważonej metody pool najmniejszych kwadratów (ang. Pooled EGLS) z uwzględnieniem heteroskedastyczności i korelacji wewnątrz przekrojów (ang. White Heteroskedasticity – Consistent Standard Errors & Covariance). Zastosowano dywersyfikację parametru C5. Ze względu na cel artykułu zróżnicowano względem podregionów poziom WDB w przeliczeniu na osobę bądź na pracującego w okresie poprzedzającym. Estymowane równania miały postać tożsamą względem statycznej metody panelowej. Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabelach 7 i 8. Zmienność wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę dla metody pool została wyjaśniona w 65–69,8% (tab. 7). Na podstawie statystyki h–Durbina wnioskowano, iż nie odnotowano zjawiska autokorelacji w czasie. W omawianych wariantach estymacji oszacowanie stopy inwestycji oraz zmiennej czasowej odznaczało się znakiem zgodnym z oczekiwanym. Dla stopy inwestycji aproksymowanej zmianami w zasobie wartości brutto środków trwałych nie można jednoznacznie odrzucić podstaw dla hipotezy o równowartości parametru z zerem w populacji generalnej. Zmienność wartości dodanej brutto w przeliczeniu na pracującego dla metody pool została wyjaśniona w 67,2–83,8% (tabela 8). Statystyka h–Durbina implikowała brak zjawiska autokorelacji w czasie. We wszystkich wariantach estymacji otrzymano zgodne ze spodziewanymi znaki parametrów dla zmiennej czasowej oraz stopy wzrostu liczby ludności. Problemy sprawiła aproksymacja stopy inwestycji. Oszacowania parametru charakteryzowały się znakiem przeciwnym do oczekiwanego. Dla równania (30) nie można jednoznacznie odrzucić hipotezy o równowartości omawianego parametru z zerem w populacji generalnej. Tabela 7. Wyniki estymacji równań b–konwergencji warunkowej dla WDB w przeliczeniu na osobę przy wykorzystaniu metody pool Oszacowanie (statystyka t-Studenta) Zmienna (parametr)

równanie (27)

równanie (28)

równanie (29)

Stopa inwestycji (C2)

0,039 (17,05)

0,041 (17,91)

0,045 (1,91)

Zmienna czasowa (C4)

0,029 (54,22)

0,03 (54,59)

0,038 (52,71)

0,016 (26,66)

dodatni

–1,15 (–18,95)

–1,147 (–18,87)

–1,553 (–13,44)

–0,702 (–33,99)

ujemny

Poziom WDB na osobę w okresie poprzednim (C5)

równanie (30)

Spodziewany znak parametru dodatni

Adrian Burdziak

Poziom WDB na osobę w okresie poprzednim (C5)

cd. tabeli 7 P2

0,065 (1,1)

0,064 (1,09)

0,011 (0,32)

–0,223 (–1,32)

ujemny

–0,848 (–13,89)

–0,853 (–13,94)

–0,89 (–16,09)

–0,444 (–9,89)

ujemny

–1,164 (–7,14)

–1,171 (–7,23)

–1,387 (–12,73)

–0,528 (–11,34)

ujemny

–1,308 (–37,7)

–1,309 (–38,45)

–1,76 (–20,62)

–0,475 (–14,06)

ujemny

–1,062 (–33,89)

–1,066 (–34,63)

–1,138 (–32,24)

–0,604 (–29,44)

ujemny

–2,058 (–16,41)

–2,064 (–16,01)

–2,189 (–15,47)

–1,112 (–6,08)

ujemny

–0,999 (–28,17)

–1,004 (–28,48)

–1,301 (–34,02)

–0,982 (–12,67)

ujemny

–0,935 (–46)

–0,936 (–46,65)

–1,286 (–45,34)

–0,486 (–32,12)

ujemny

P10

–0,875 (–15)

–0,878 (–15,04)

–1,196 (–12,75)

–0,684 (–25)

ujemny

P11

–0,558 (–15,65)

–0,56 (–15,72)

–0,662 (–21,86)

–0,42 (–22,21)

ujemny

P12

–0,668 (–31,65)

–0,671 (–32,35)

–0,818 (–38,21)

–0,476 (–23,39)

ujemny

P13

–0,64 (–31,09)

–0,642 (–31,04)

–0,863 (–35,4)

–0,428 (–28,96)

ujemny

P14

–0,903 (–28,11)

–0,907 (–29,04)

–0,999 (–34,52)

–0,395 (–9,99)

ujemny

P15

–0,831 (–27,98)

–0,834 (–28,98)

–0,963 (–28,82)

–0,563 (–33,49)

ujemny

P16

–1,017 (–27,87)

–1,022 (–28,05)

–1,242 (–33,93)

–0,769 (–18,36)

ujemny

P17

–0,639 (–5,87)

–0,641 (–5,97)

–0,609 (–10,91)

–0,46 (–13,53)

ujemny

P18

–0,481 (–4,56)

–0,481 (–4,58)

–0,589 (–4,29)

–0,514 (–12,08)

ujemny

P19

–1,023 (–3,42)

–1,03 (–3,41)

–1,303 (–3,95)

–0,791 (–12,05)

ujemny

Poziom WDB na osobę w okresie poprzednim (C5)

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 45

P20

–0,769 (–5,34)

–0,769 (–5,31)

–1,149 (–3,91)

–0,471 (–17,39)

ujemny

P21

–0,87 (–8,94)

–0,87 (–8,88)

–1,348 (–15,64)

–0,573 (–30,55)

ujemny

P22

–0,464 (–17,9)

–0,463 (–18,15)

–0,769 (–17,52)

–0,45 (–24,28)

ujemny

P23

–0,875 (–12,2)

–0,878 (–12,26)

–0,924 (–12,44)

–0,647 (–27,99)

ujemny

P24

–0,781 (–43,72)

–0,784 (–44,42)

–0,997 (–46,48)

–0,459 (–31,71)

ujemny

P25

–1,108 (–15,12)

–1,11 (–15,1)

–1,534 (–14,37)

–0,95 (–9,09)

ujemny

P26

–1,186 (–46,65)

–1,192 (–47,42)

–1,366 (–42,6)

–0,585 (–44,47)

ujemny

P27

–1,036 (–6,36)

–1,038 (–6,29)

–1,55 (–20,22)

–0,663 (–23,49)

ujemny

P28

–0,946 (–7,96)

–0,948 (–7,97)

–1,275 (–6,32)

–0,794 (–13,54)

ujemny

P29

–1,06 (–36,89)

–1,065 (–37,59)

–1,378 (–41,54)

–0,523 (–24,3)

ujemny

P30

–0,616 (–15,25)

–0,619 (–15,36)

–0,739 (–25,76)

–0,436 (–14,19)

ujemny

P31

–0,353 (–0,54)

–0,598 (–0,66)

–0,199 (–1,65)

ujemny

P32

–0,365 (–0,27)

–0,365 (–0,26)

–0,584 (–0,31)

–0,201 (–0,54)

ujemny

P33

–0,228 (–0,27)

–0,225 (–0,26)

–0,416 (–0,41)

–0,562 (–0,72)

ujemny

P34

–0,878 (–16,95)

–0,881 (–17,36)

–1,082 (–26,08)

–0,506 (–26,71)

ujemny

P35

–0,785 (–32,77)

–0,788 (–33,7)

–0,995 (–44,18)

–0,645 (–33,81)

ujemny

P36

–1,04 (–23,68)

–1,045 (–24,2)

–1,05 (–38,13)

–0,522 (–30,53)

ujemny

P37

–0,737 (–6,59)

–0,739 (–6,66)

–0,823 (–9,33)

–0,595 (–17,28)

ujemny

Adrian Burdziak

cd. tabeli 7 –1,103 (–14,05)

–1,106 (–13,83)

–1,242 (–12,06)

–0,611 (–23,15)

ujemny

P39

–0,71 (–10,69)

–0,712 (–10,92)

–0,774 (–13,31)

–0,493 (–28,17)

ujemny

P40

–0,682 (–20,83)

–0,684 (–20,88)

–0,841 (–12,73)

–0,57 (–26,71)

ujemny

P41

–1,237 (–35,98)

–1,24 (–35,72)

–1,517 (–57,85)

–0,763 (–30,82)

ujemny

P42

–0,636 (–9,36)

–0,635 (–9,38)

–0,735 (–27,4)

–0,4 (–18,45)

ujemny

P43

–1,436 (–2,38)

–1,44 (–2,38)

–1,071 (–1,39)

–0,691 (–24,88)

ujemny

P44

–0,897 (–28,27)

–0,9 (–28,57)

–1,005 (–18,48)

–0,539 (–20,24)

ujemny

P45

–1,042 (–3,15)

–1,043 (–3,12)

–1,096 (–3,58)

–0,828 (–2,45)

ujemny

0,752

0,756

0,801

0,744

0,65

0,655

0,698

0,686

Standardowy błąd szacunków równania

0,07

0,06

Liczba obserwacji

312

268

488

Poziom WDB na osobę w okresie poprzednim (C5)

P38

Statystyka

skorygowane

Uwaga: w tabeli nie podano statystyki h–Durbina ze względu na zróżnicowanie parametru przy zmiennej opóźnionej. Źródło: Obliczenia własne za pomocą programu eViews 4.1.

Tabela 8. Wyniki estymacji równań b–konwergencji warunkowej dla WDB w przeliczeniu na pracującego przy wykorzystaniu metody pool Oszacowanie (statystyka t-Studenta) Zmienna (parametr)

równanie (27)

równanie (28)

równanie (29)

Stopa inwestycji (C2)

–0,101 (–17,67)

–0,099 (–17,08)

–0,037 (–1,64)

Stopa wzrostu ludności (C3)

–0,84 (–8,17)

–0,838 (–8,03)

–0,922 (–8,21)

równanie (30)

Spodziewany znak parametru dodatni

–0,854 (–11,49)

ujemny

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 47

0,029 (22)

0,028 (21,43)

0,026 (30,51)

0,011 (7,47)

dodatni

–0,979 (–6,9)

–0,98 (–7,06)

–0,993 (–31,32)

–0,327 (–7,63)

ujemny

–0,252 (–1,47)

–0,252 (–1,46)

0,01 (0,11)

–0,162 (–1,55)

ujemny

–0,853 (–20,03)

–0,858 (–20,46)

–1,028 (–2,15)

–0,368 (–3,59)

ujemny

–1,197 (–17,45)

–1,19 (–17,3)

–1,022 (–2,12)

–0,354 (–5,55)

ujemny

–1,053 (–19,73)

–1,05 (–19,94)

–1,001 (–15,8)

–0,245 (–4,6)

ujemny

–0,85 (–34,8)

–0,852 (–34,1)

–0,927 (–12,43)

–0,284 (–6,24)

ujemny

–0,936 (–3,51)

–0,941 (–3,59)

–1,476 (–65,8)

–0,571 (–7,14)

ujemny

–0,868 (–23,6)

–0,869 (–23,33)

–0,969 (–25,03)

–0,427 (–7,25)

ujemny

–1,139 (–26,59)

–1,138 (–26,02)

–0,991 (–15,75)

–0,278 (–8,38)

ujemny

P10

–1,344 (–25,94)

–1,343 (–25,56)

–1,239 (–11,32)

–0,333 (–8,93)

ujemny

P11

–0,759 (–16,34)

–0,761 (–16,3)

–0,693 (–7,42)

–0,255 (–7,73)

ujemny

P12

–0,734 (–20,97)

–0,736 (–20,22)

–0,679 (–4,75)

–0,273 (–9,85)

ujemny

P13

–0,798 (–24,04)

–0,799 (–23,86)

–0,808 (–38,59)

–0,281 (–8,41)

ujemny

P14

–0,862 (–10,56)

–0,864 (–10,34)

–0,774 (–4,44)

–0,268 (–2,89)

ujemny

P15

–0,827 (–14,66)

–0,828 (–14,28)

–0,71 (–15,05)

–0,29 (–11,68)

ujemny

P16

–0,957 (–16,16)

–0,96 (–16,08)

–1,07 (–43,76)

–0,404 (–14,48)

ujemny

P17

–0,99 (–6,37)

–0,99 (–6,3)

–0,648 (–3,3)

–0,273 (–6,22)

ujemny

Poziom WDB na pracującego w okresie poprzednim (C5)

Zmienna czasowa (C4)

Adrian Burdziak

Poziom WDB na pracującego w okresie poprzednim (C5)

cd. tabeli 8 P18

–0,713 (–3,52)

–0,715 (–3,53)

–0,6 (–2,49)

–0,356 (–4,78)

ujemny

P19

–1,035 (–4,12)

–1,038 (–4,19)

–1,339 (–7,95)

–0,481 (–7,85)

ujemny

P20

–0,939 (–11,14)

–0,939 (–11,29)

–0,937 (–7,4)

–0,288 (–9,55)

ujemny

P21

–1,028 (–5,8)

–1,028 (–5,89)

–1,093 (–21,75)

–0,325 (–8,45)

ujemny

P22

–0,952 (–10,7)

–0,949 (–10,38)

–0,641 (–4,09)

–0,312 (–6,32)

ujemny

P23

–0,783 (–15,31)

–0,785 (–15,45)

–0,775 (–8,64)

–0,284 (–5,41)

ujemny

P24

–0,858 (–29,73)

–0,86 (–28,93)

–0,854 (–19,56)

–0,292 (–9,95)

ujemny

P25

–1,264 (–22,48)

–1,267 (–22,28)

–1,317 (–37,43)

–0,569 (–15,25)

ujemny

P26

–0,88 (–36,59)

–0,882 (–35,6)

–1,022 (–18,94)

–0,335 (–12,52)

ujemny

P27

–0,805 (–8,15)

–0,81 (–8,36)

–1,226 (–49,82)

–0,35 (–5,25)

ujemny

P28

–1,009 (–25,16)

–1,01 (–24,85)

–1,245 (–47,55)

–0,433 (–4,48)

ujemny

P29

–0,938 (–12,27)

–0,939 (–12,25)

–1,023 (–11,14)

–0,324 (–8,4)

ujemny

P30

–0,809 (–3,86)

–0,808 (–3,85)

–0,582 (–2,24)

–0,271 (–5,29)

ujemny

P31

–0,324 (–4,78)

–0,323 (–4,72)

–0,155 (–0,844)

–0,148 (–6,11)

ujemny

P32

–0,229 (–3,37)

–0,228 (–3,27)

–0,094 (–1,27)

–0,109 (–5,32)

ujemny

P33

–0,334 (–0,269)

–0,344 (–0,27)

0,138 (0,12)

–0,336 (–2,42)

ujemny

P34

–0,904 (–19,92)

–0,904 (–19,34)

–0,83 (–6,49)

–0,269 (–7,56)

ujemny

P35

–1,139 (–11,93)

–1,139 (–11,57)

–0,968 (–4,74)

–0,336 (–6,49)

ujemny

Poziom WDB na pracującego w okresie poprzednim (C5)

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 49

P36

–0,855 (–15,19)

–0,859 (–14,79)

–0,86 (–6,29)

–0,324 (–6,61)

ujemny

P37

–1,158 (–22,23)

–1,163 (–21,86)

–1,213 (–7,59)

–0,377 (–4,58)

ujemny

P38

–1,132 (–18,27)

–1,135 (–18,25)

–1,235 (–9,29)

–0,374 (–8,93)

ujemny

P39

–1,072 (–17,09)

–1,079 (–16,84)

–1,008 (–13,37)

–0,367 (–13,6)

ujemny

P40

–1,016 (–26,75)

–1,019 (–26,28)

–0,982 (–25,58)

–0,368 (–13,11)

ujemny

P41

–0,905 (–6,8)

–0,908 (–6,91)

–1,15 (–11,37)

–0,419 (–10,26)

ujemny

P42

–1,269 (–23,16)

–1,268 (–22,26)

–0,647 (–15,54)

–0,347 (–12,06)

ujemny

P43

–1,097 (–35,25)

–1,097 (–34,29)

–1,054 (–7,45)

–0,323 (–6,41)

ujemny

P44

–0,756 (–7,35)

–0,758 (–7,41)

–0,873 (–19,71)

–0,248 (–3,58)

ujemny

P45

–0,902 (–1,66)

–0,909 (–1,69)

–0,988 (–1,37)

–0,847 (–1,67)

ujemny

0,886

0,883

0,888

0,733

0,838

0,834

0,83

0,672

0,036

0,043

312

268

488

Statystyka R2 Statystyka

skorygowane

Standardowy błąd szacunków równania Liczba obserwacji

Uwaga: w tabeli nie podano statystyki h–Durbina ze względu na zróżnicowanie parametru przy zmiennej opóźnionej. Źródło: Obliczenia własne za pomocą programu eViews 4.1.

Najbardziej istotne dla interpretacji wyników empirycznych stanowiły oszacowania parametru dla opóźnionej zmiennej objaśnianej. Pozwalały one na obliczenie szybkości procesów zbieżności gospodarczej dla polskich podregionów w latach 1995–2006. Dzięki porównaniu układu równań, opisanego formułami (25a) oraz (25b), z wynikami przeprowadzonych estymacji otrzymano roczne wartości parametru konwergencji gospodarczej. Rezultaty obliczeń zaprezentowano w tabeli 9.

Adrian Burdziak

Tabela 9. Współczynniki b-konwergencji warunkowej dla podregionów w latach 1995–2006 (w %) WDB w przeliczeniu na osobę

Zmienna (parametr)

WDB w przeliczeniu na pracującego

(28)

(29)

(30)

(27)

(28)

(29)

(30)

Panel statystyczny (C2)

7,26

7,42

5,81

5,17

3,59

3,55

3,26

1,40

Panel dynamiczny, estymator dwustopniowy (C3)

4,17

4,16

9,44

4,29

37,04

37,59

–

26,04

Panel dynamiczny, estymator dwustopniowy (C4)

4,14

4,13

9,39

4,27

38,81

39,48

–

26,53

–

11,01

35,12

35,56

45,11

3,60

–

2,29

2,64

–

1,61

17,13

17,43

20,07

5,34

17,43

17,74

–

4,17

–

6,83

–

3,97

–

5,86

–

2,55

–

8,42

17,25

17,37

23,79

3,04

–

24,99

25,73

–

7,69

62,80

–

36,52

18,41

18,48

31,58

5,06

24,85

24,99

–

6,05

–

42,82

2,96

P10

18,90

19,12

–

10,47

–

3,68

P11

7,42

7,46

9,86

4,95

12,94

13,01

10,74

2,68

P12

10,02

10,11

15,49

5,88

12,04

12,11

10,33

2,90

P13

9,29

9,34

18,07

5,08

14,54

14,59

15,00

3,00

P14

21,21

21,59

62,80

4,57

18,00

18,14

13,52

2,84

P15

16,16

16,33

29,97

7,53

15,95

16,00

11,25

3,11

P16

–

13,32

28,61

29,26

–

4,70

P17

9,26

9,31

8,54

5,60

41,87

9,49

2,90

P18

5,96

8,08

6,56

11,35

11,41

8,33

4,00

P19

–

14,23

–

5,96

Metoda pool

(27)

Metoda pool

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 51

P20

13,32

–

5,79

25,43

25,13

3,09

P21

18,55

–

7,74

–

3,57

P22

5,67

5,65

13,32

5,43

27,61

27,05

9,31

3,40

P23

18,90

19,12

23,43

9,47

13,89

13,97

13,56

3,04

P24

13,81

13,93

52,81

5,58

17,74

17,87

17,49

3,14

P25

–

27,23

–

7,65

P26

–

8,00

19,28

19,43

–

3,71

P27

–

9,89

14,86

15,10

–

3,92

P28

26,53

26,88

–

14,36

–

5,16

P29

–

6,73

25,28

25,43

–

3,56

P30

8,70

8,77

12,21

5,21

15,05

15,00

7,93

2,87

P31

3,96

8,28

2,02

3,56

3,55

1,53

1,46

P32

4,13

7,97

2,04

2,36

2,35

0,90

1,05

P33

2,35

2,32

4,89

7,50

3,70

3,83

–

3,72

P34

19,12

19,35

–

6,41

21,30

16,11

2,85

P35

13,97

14,10

48,17

9,41

–

31,29

3,72

P36

–

6,71

17,55

17,81

17,87

3,56

P37

12,14

12,21

15,74

8,22

–

4,30

P38

–

8,58

–

4,26

P39

11,25

11,32

13,52

6,17

–

4,16

P40

10,42

10,47

16,72

7,67

–

36,52

4,17

P41

–

13,09

21,40

21,69

–

4,94

P42

9,19

9,16

12,07

4,64

–

9,47

3,87

P43

–

10,68

–

3,55

P44

20,66

20,93

–

7,04

12,82

12,90

18,76

2,59

P45

–

16,00

21,12

21,79

40,21

17,07

Uwaga: w tabeli nie podano wszystkich wartości ze względu na brak poprawności pomiaru. Źródło: Obliczenia własne.

Adrian Burdziak

Otrzymane rezultaty były zróżnicowane pod względem wartości zarówno dla wartości dodanej brutto w przeliczeniu na osobę, jak i na pracującego w głównym miejscu pracy. W przypadku analizy wolumenu produkcji na mieszkańca roczne tempo zbieżności do stanu długookresowej równowagi zawierało się w przedziale od 5,2% do 7,4%. Natomiast dla wydajności pracy roczne tempo konwergencji do stanu długookresowej równowagi przedstawiało się w przedziale od 1,4% do 3,6%. Rezultaty otrzymane na podstawie dynamicznej metody panelowej mogły być obciążone błędem estymacji. Jednakże wartość parametru beta w przypadku analizy wolumenu produkcji na mieszkańca była zbliżona do oszacowań dla metody statycznej. Dla wydajności pracy poziom omawianego wskaźnika wydawał się znacząco zawyżony. Podobnie w przypadku estymacji w wersji ze zdywersyfikowanym parametrem, gdzie rozpiętość sięgała nawet 60 pkt. proc. Możliwe było wnioskowanie o zróżnicowaniu dynamiki procesów wzrostu gospodarczego polskich podregionów. Analizowano procesy warunkowej b–konwergencji. Dla procesów zbieżności przy wykorzystaniu metod panelowych w dotychczasowych badaniach otrzymano wysokie wartości parametru beta. Przykładowo de la Fuente dla hiszpańskich regionów zaprezentował 12%, a Tondl dla jednostek NUTS II w wybranych krajach Unii Europejskiej blisko 20% [Tondl, 2001, s. 68]. Przyczynę stanowiło uzależnienie stanu stacjonarnego gospodarki od stopy wzrostu zasobu wiedzy naukowo–technicznej, deprecjacji kapitału bądź liczby ludności [Islam, 1995, s. 1159]. W zaprezentowanym badaniu poziom parametru konwergencji gospodarczej był silne determinowany przez aproksymacje stopy inwestycji, którą zawierały poszczególne warianty estymacji. Była to najbardziej zróżnicowana międzyregionalnie zmienna. Jej wyłączenie w procesie estymacji skutkowało obniżeniem wartości parametru konwergencji. W okresie o rok krótszym (lata 1995–2005) odmienne wnioski przedstawił Wójcik, który stwierdził brak negatywnej zależności między przeciętną stopą wzrostu a początkowym dochodem dla podregionów [Wójcik, 2008, s. 56]. Wnioskował natomiast o występowaniu konwergencji klubów [Wójcik, 2008, s. 57]. Na podstawie statycznej metody panelowej oraz pool wnioskowano, iż w latach 1995–2006 odnotowano zjawisko konwergencji gospodarczej w polskich podregionach. Pozostałe estymacje nie wskazały jednoznacznego rezultatu.

Podsumowanie Hipotezę zbieżności ekonomicznej uzasadniono na podstawie neoklasycznego modelu wzrostu gospodarczego. Zaprezentowano matematyczne wyprowadzenie równania warunkowej b–konwergencji na podstawie modelu wzrostu gospodarczego Solowa [1956] przy wykorzystaniu funkcji produkcji z postępem technicznym potęgującym efektywność nakładów pracy. Wartość współczynnika zbieżności gospodarczej determinuje suma stóp: wzrostu liczby pracujących, deprecjacji kapitału rzeczowego oraz stopy wzrostu zasobu wiedzy naukowo-technicznej,

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 53

ważona udziałem nakładów pracy w produkcie. Zaprezentowane wyprowadzenie stanowiło podstawę do estymacji współczynnika konwergencji przy wykorzystaniu metod ekonometrycznych wskazanych w literaturze. Potwierdzono, iż w latach 1995–2006 odnotowano zjawisko zbieżności gospodarczej w polskich podregionach. Roczne tempo b–konwergencji dla wolumenu produkcji na osobę oscylowało wokół 5%, natomiast w przeliczeniu na pracującego prawie 3%. Bardzo silną determinantę stanowiła aproksymacja nakładów inwestycyjnych. Ich charakter wskazuje na okresy oddziaływania na wolumen produktu dłuższe niż jeden rok, co stwarza potrzebę założenia o sile opóźnionego wpływu. Analiza statystyczna wskazała na znaczące zróżnicowanie międzyregionalne gospodarki polskiej, szczególnie wysokie dotyczyło zasobu kapitału rzeczowego oraz nakładów inwestycyjnych. Badanie na podstawie współczynników zmienności dla wolumenu produkcji na osobę odznaczało się spadkiem dysproporcji regionalnych w analizowanym okresie o blisko 1,5 promila. Stanowiło to dowód dla procesu konwergencji w wymiarze absolutnym. Odmienne wnioski dotyczą wydajności pracy w polskich podregionach. Wzrost zróżnicowania międzyregionalnego (dywergencja sigma) oraz potwierdzenie b–konwergencji wskazują na konieczność kolejnych badań. Istnieje ewentualność, iż nie zwrócono uwagi na procesy zbieżności o charakterze klubów bądź efektów aglomeracji. Włączenie zagadnień związanych z kapitałem ludzkim, charakterem procesu inwestycyjnego bądź zmiennymi aproksymującymi politykę regionalną będzie podstawą kolejnych badań.

BIBLIOGRAFIA Allen R. [1975], Teoria makroekonomiczna – ujęcie matematyczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Arellano M., Bond S.R. [1991], Some Tests of Specification for Panel Data: Monte Carlo Evidence and an Application to Employment Equations, “Review of Economic Studies”, Vol. 58, No. 2. Bank Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS); zasoby strony internetowej www.stat.gov.pl (stan na dzień 29 listopada 2008). Barro R., Sala-i-Martin X. [2004], Economic Growth, The Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge, Mass. Burdziak A. [2008], Regionalna konwergencja polskich podregionów – próba wykorzystania metod panelowych (w:) Konkurencyjność gospodarki Polski, A.P. Balcerzak, E. Rogalska (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Burdziak A. [2009], Próba określenia tendencji konwergencji gospodarczej polskich podregionów w latach 1995–2005, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, nr 1(41). Ciołek D. [2003], Badanie konwergencji krajów Europy Środkowo-Wschodniej z wykorzystaniem danych panelowych, Opracowanie na VIII Ogólnopolskie Seminarium Naukowe „Dynamiczne modele ekonometryczne”, Toruń, mimeo. Domański C. [2001], Parametry opisujące strukturę zbiorowości statystycznych (w:) Metody statystyczne. Teoria i zadania, C. Domański (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Adrian Burdziak

Gajewski P., Tokarski T. [2004], Czy w Polsce występuje efekt konwergencji regionalnej?, „Studia Ekonomiczne”, nr 1–2. Islam N. [1995], Growth Empirics: a Panel Data Approach, “Quarterly Journal of Economics”, No. 4. Kliber P. [2007], Ekonometryczna analiza konwergencji regionów Polski metodami panelowymi, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 1(27). Kuchta Z. [2007], Wpływ inwestycji w kapitał rzeczowy na wzrost gospodarczy – efekt popytowy i podażowy, „Gospodarka w Praktyce i Teorii”, nr 1. Kufel T. [2007], Ekonometria. Rozwiązanie problemów z wykorzystaniem programu GRETL, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kwiatkowski E. [2005], Wzrost gospodarczy (w:) Podstawy ekonomii, R. Milewski, E. Kwiatkowski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Maddala G. [2006], Ekonometria, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Osińska M., Kośko M., Stempińska J. [2007], Ekonometria współczesna, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora, Toruń. Produkt Krajowy Brutto – Rachunki Regionalne, wydania z lat 2001–2008, GUS Warszawa, US Katowice. Próchniak M. [2004], Analiza zbieżności wzrostu gospodarczego województw w latach 1995–2000, „Gospodarka Narodowa”, nr 3. Próchniak M., Witkowski B. [2006], Modelowanie realnej konwergencji w skali międzynarodowej, „Gospodarka Narodowa”, nr 10. Robinson J. [1938], The Classification of Inventions, “Review of Economic Studies”, No. 2. Rocznik Statystyczny Województw, wydania z lat 1999–2008, GUS, Warszawa. Rogut A., Roszkowska S. [2006], Konwergencja warunkowa w krajach transformacji, „Gospodarka Narodowa”, nr 9. Rogut A., Roszkowska S. [2008], Polskie regiony na tle wybranych regionów Unii Europejskiej (w:) Zróżnicowanie rozwoju polskich regionów, E. Kwiatkowski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Solow R. [1956], A Contribution to the Theory of Economic Growth, “Quarterly Journal of Economics”, No. 70. Tokarski T. [2001], Determinanty wzrostu gospodarczego w warunkach stałych efektów skali, Wydawnictwo Katedry Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Tokarski T. [2008], Oszacowania regionalnych funkcji produkcji w Polsce (w:) Zróżnicowanie rozwoju polskich regionów, E. Kwiatkowski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Tondl G. [2001], Convergence after Divergence? Regional Growth in Europe, Spinger Verlag, Wien. Welfe A. [2003], Ekonometria. Metody i ich zastosowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Wójcik P. [2005], Analiza konwergencji regionów Polski z wykorzystaniem procesów Markowa, (w:) Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i rynek pracy w Polsce. Ujęcie teoretyczne i empiryczne, S. Krajewski, L. Kucharski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Wójcik P. [2008], Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 2(32).

SZYBKOŚĆ PROCESÓW ZBIEŻNOŚCI GOSPODARCZEJ POLSKICH PODREGIONÓW… 55

Streszczenie W artykule podjęto próbę pomiaru szybkości konwergencji ekonomicznej w latach 1995–2006. Przekrój analiz stanowiły podregiony, odpowiednik jednostek NUTS III w polskiej gospodarce. Badanie empiryczne dotyczyło zagadnienia zbieżności międzyregionalnej. Zaprezentowano wyprowadzenie równania warunkowej b–konwergencji na podstawie modelu wzrostu gospodarczego Solowa [1956] przy wykorzystaniu funkcji produkcji, z postępem technicznym potęgującym efektywność nakładów pracy. Wartość współczynnika zbieżności gospodarczej determinuje suma stóp: wzrostu liczby pracujących, deprecjacji kapitału rzeczowego oraz stopy wzrostu zasobu wiedzy naukowo-technicznej, ważona udziałem nakładów pracy w produkcie. Wyprowadzone równanie stanowiło podstawę dla estymacji współczynnika konwergencji przy wykorzystaniu panelowych metod ekonometrycznych. Postawioną hipotezę zweryfikowano pozytywnie. W latach 1995–2006 odnotowano zjawisko zbieżności gospodarczej w polskich podregionach. Roczne tempo b–konwergencji dla wolumenu produkcji na osobę oscylowało wokół 5%, natomiast w przeliczeniu na pracującego blisko 3%. Analizę statystyczną przeprowadzono przy wykorzystaniu współczynników zmienności. W przypadku wolumenu produkcji na osobę nastąpił proces konwergencji w wymiarze absolutnym. Odmienne wnioski dotyczyły wydajności pracy w polskich podregionach. Wzrost zróżnicowania międzyregionalnego (dywergencja sigma) oraz potwierdzenie b–konwergencji wskazują na konieczność kolejnych badań. Słowa kluczowe: konwergencja gospodarcza, polskie podregiony, panelowe metody ekonometryczne, procesy zbieżności warunkowej, model wzrostu gospodarczego Solowa.

Rate of Economic convergence processes in the Polish Subregions in years 1995–2006 as assumed by the Solow growth model This article attempts to measure the speed of economic convergence in the Polish economy during the period 1995–2006. Analysis was conducted for the subregions, constituting NUTS III units. Empirical investigation referred to interregional convergence. The article presents the derivation of equations of conditional b–convergence based on the Solow growth model [1956]. The convergence coefficient depends on the sum of the rates of: growth of the number of employees, depreciation of the stock of the physical capital and growth rate of scientific knowledge as weighted against the share of labour effort in the product. Mentioned equation was the basis for estimation b–convergence coefficient using panel econometric methods. The main hypothesis was verified positively. During the period 1995–2006 Polish subregions converged. The annual rate of b–convergence for the production per capita was around 5%, while per

Adrian Burdziak

worker – close to 3%. Statistical analysis was conducted using the variation index. In the case of the production volume per capita convergence process took place in absolute terms. The same cannot be said about the labour productivity in Polish subregions. The increase in interregional divergence and confirmation of b–convergence lead to assumption that further research is required. Key words: economic convergence, Polish subregions, panel data econometrics, conditional convergence, Solow’s growth model.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXIV) 2010

Tomasz Mroczkowski*

KEY SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES1 THE SCIENCE BASED BUSINESS: POLAND’S UNREALIZED CAPABILITIES At least since the late 1980s, literature suggests that research and development (R&D), innovation, and spillovers are key factors driving self-sustained economic growth and that these factors are generated from within the economic system in response to economic incentives [Grossman and Helpman, 1991; Lucas, 1988; Romer, 1986; 1990]. Chen and Dahlman [2004] demonstrate this relationship for both advanced and emerging economies. The term “knowledge economy” has been widely used to refer to economies characterized by this wealth generation relationship. A World Bank [World Bank, 1999] document describes the shift towards knowledge as a foundation of growth in the following way: “For countries in the vanguard of the world economy, the balance between knowledge and resources has shifted so far towards the former that knowledge has become perhaps the most important factor determining the standard of living – more than land, than tools, than labor. Today’s most technologically advanced economies are truly knowledge-based”.

Department of International Business, Kogod School of Business, American University.

1 The

author wishes to thank Mr. Kazimierz Murzyn – Director of the Krakow Life Science Cluster for his help in conducting interviews with the following companies: Biomed, BioTe21, and Selvita. Special thanks go to Dr. Adam Dubin of Biocentrum, to Mr. Maciej Wieczorek of Celon-Pharma and to Dr. Piotr Górecki of Bioton for their invaluable insights and support of the project.

Tomasz Mroczkowski

Today the pharmaceuticals, biotechnology, medical devices, and diagnostics form the backbone of a growing and rapidly integrating life science industry complex (LSIC) estimated to be worth a trillion dollars in sales. There is every indication that the importance of this set of science based industries will grow very significantly in the future. Indeed a number of prestigious reports speak of the emergence of a bio-economy by 2020 or 2030. For example, a very recent report by the OECD predicts that the use of key biotechnologies likely to be commercialized by 2030 will contribute to 35% of chemical, to 80% of pharmaceutical and diagnostic and will approach 50% of agricultural output. According to this report, the use of biotechnology will be pervasive and industrial and agricultural applications are expected to grow even more significantly than biologics and biopharmaceutical applications-which dominate biotechnology today [The Bio-economy by 2030, OECD 2009]. The report predicts also that this increase in the contribution of biotechnology to the economy is also likely to be even more significant in the emerging economies than within the OECD. It is not unreasonable to expect that the life science industrial complex may contribute more than 10% of world GDP within a single generation. According to the global ranking of Economist Intelligence Unit, the leaders of innovation, measured by the number of patents (the EIU uses as a measure the international patents index averaged for 2002-05 per million of inhabitants), are: Japan, Switzerland, and the US [EIU 2007]. According to this report, the importance of creativity is and will continue to be greater for emerging economies like Poland, than for developed ones. Unfortunately, in this ranking Poland occupies a distant 49th place, behind Bulgaria, South Africa, and Saudi Arabia. The Polish paradox comes from the fact that the country’s potential for innovation, measured by the quality of its science, education, its business and information environment places the country in a significantly higher – 33rd position. The gap between the Polish innovation potential and the innovation results achieved is wider than for most other countries. It is a sign of the dire wastefulness of the nation’s potential. Unfortunately, the forecast part of the cited report does not predict any improvement in the Polish position in the near future, that is until 2011. Since the Polish economy is likely to follow the trend of convergence of wages and costs with those in Western Europe, it will be more and more difficult in the longer run for the country to be competitive in terms of prices. Improvement in the innovativeness of the economy is a condition sine qua non of further growth. Innovation or the commercialization of inventions happens at the intersection of science and business. Although Polish science is underinvested and the education sector at all levels encounters many problems – as the EIU report documents – the Polish potential to generate new knowledge is still considerable as compared with other emerging economies. But one has to remember that some countries, not long ago ranked lower than Poland in education and science have made vast improvements allowing them to catch up.

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

Polish science in the global perspective 11

Poland’s outlays on research and development (R&D) have averaged only to 0.6% of GDP in recent years, according to the Central Statistical Office of Poland, which places the country in one of the lowest ranks in the European Union and the OECD. For the European Union the average is around 2% of GDP, and countries like Sweden or Finland spend over 3,5% of GDP on R&D (Israel spends 4,5%). Fast developing countries such as Korea systematically increase the rate of spending on R&D [World Bank, Knowledge for Development, Washington 2007].

In the latest ranking of the best European universities no Polish university was included in the top 100– the Jagiellonian University ranked 130th [Ranking Web of European Universities 2009]

In spite of its low financing level Poland took 22 place in the ranking of citations of scientific publication – a marked improvement over the results achieved in the nineties [King D.A. 2004]. As to citations of works in physics and mathematics – the place of Poland is even higher in the 13th position. The life sciences are ranked somewhat lower but ahead of the social sciences [Essential Science Indicators, 2006 as cited by M. Zylicz, Innovations in Poland, Wroclaw, May 2006]

In terms of science results, measured by the number of most frequently cited works relative to the level of economic development (GDP per capita) Poland achieves above average results, better than for instance Italy, Japan, and Ireland [King 2004 as cited by M. Zylicz 2006]

According to the OECD, Poland is ranked among the top in the share of public financing of R&D – the share of the private sector funding is still very low – a result that is directly contradictory to the Lisbon Strategy [Nauka i Technika 2004, Battelle Global R&D Report 2008]

In Poland, the number of registered international patents per million inhabitants amounts to 0.805, while in Hungary it is 10.3, in South Korea 115, in Taiwan 253, 350 in the US, and in Japan 1213. The number of registered patents is considered a synthetic indicator of the innovation level [EIU 2007]. Polish patenting activity as registered by the Patent Office of the Republic of Poland, (UPRP) at approximately 50 filings per million population is comparable with countries at a similar level of economic development, however in terms of international patents registered by Polish residents the country’s performance is clearly unsatisfactory.

Unlike the broad technology sector which includes IT (information technology), biotechnology has higher entry barriers, requires more capital, is more risky and depends much more on science. Of all high tech sectors biotechnology is the most

Tomasz Mroczkowski

science intensive. Poland has achieved success with such technology sectors as IT. Much less is known about where Poland stands in the new race toward the bioeconomy.The European Union recently funded a complex assessment of “national public policies that stimulate biotechnology research, its exploitation and commercialization by industry in Europe”. This report entitled ‘Biopolis’ also includes the new member states of Central Europe and accession countries [Enzig C et al. 2007]. The Biopolis study (section 8 ‘New member states and accession countries’) is perhaps the first comprehensive attempt to assess the biotechnology potential of new EU member states. However, like other reports including the OECD biotechnology statistics, it suffers from several weaknesses and in our view does not provide a sufficiently deep assessment. The Biopolis study was not based on field work directly with companies, but through the intermediation of the Ministry of Science and Higher Education and does not include any detailed or even general case studies, but rather relies only on numbers provided by government agencies and seems to emphasize public sector rather than private sector efforts. The Biopolis report does not do justice to an accurate and up to date assessment of the nascent biotech sectors of new EU member states. In this paper we set out to provide a case study based assessment of the Polish bio-pharmaceutical industry. We first assess the most important barriers to the commercialization of inventions in Poland. We critically review existing statistical reports of the Polish biotechnology sector. We follow with interview based case studies of selected innovative firms in the sector of health biotechnology. Taking those firms as examples we show that – in spite of numerous barriers – Polish inventors and entrepreneurs often coming from the scientific community are able to achieve success. At the end of the paper we compare the progress of Polish biotechnology with other emerging economies.

RESEARCH METHODOLOGY The biotechnology industry in Poland is in an early stage of development. The Ministry of Science report of 2007 which is cited below counted the number of biotech companies (OECD definition) in Poland at 20. The 2009 OECD report (which is also cited below) counts 11 biotechnology firms of which only 3 are described as ‘dedicated biotechnology firms’. The discrepancy according to the Ministry panel of experts arises from the fact that a number of known Polish biotech companies failed to respond to the OECD questionnaires. Thus the list of 20 biotech companies identified and carefully screened by the Ministry panel of experts was used as the starting point of this study. The small population of Polish biotech companies dictated a case study approach based on interviews. Out of the 20 companies six firms were selected (a 30% sample), that were judged to be representative for the sector in Poland: one big firm Bioton, two medium sized firms Biomed and Celon-Pharma and three small ones – Biocentrum, Mabion and BioTe21.

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

Formal interviews were conducted with the managing directors of 5 of the six companies. In the case of Bioton interviews were conducted with a senior member of management responsible for R&D who was designated by the company President. In the case of the small companies the CEOs were also the company founders. Basic company information included: the business/revenue model, key products/ services, number of employees, location etc. The interview questions were organized around the following five themes crucial to an understanding of factors that explain company success and overcoming barriers to innovative company formation: 11

Planning the business and selection of enterprise domain History of company. The questions related to this problem revolved around the background and personality of the founder, his/her skills, education and choice to start the company in a particular domain. How this focus may have shifted over time as the company grew and created revenue? Did the company start with R&D and innovative activities or initially not? Key stages in the growth and evolution of the company. Is the company oriented more towards selling a product/service as opposed to developing innovations?

Ownership and financing How was initial financing obtained, what were the barriers to overcome? Role of individual investors, banks, venture capital (VC), grants and other vehicles as opposed to revenues from the company itself to finance emerging R&D streams. Role of key individuals and institutions in financing the company as it grew.

Acquiring and motivating employees How was the key management team assembled? How difficult was it to find qualified management as compared to the different categories of employees? Issues with skills shortages? Is qualified staff a barrier to biotech development and in what sense? How are staff people motivated to stay with the company and develop careers.

Partnerships Company choices with regard to key partners. Their role at the different stages of company development. Outsourcing and in-sourcing decisions. Role of national and international partners. Key issues related to partnership management, mistakes made.

Management The most important barriers to entrepreneurial innovation that had to be overcome. Most difficult management challenges company faced and how they changed over time.

Additional interviews about the industry and the companies were conducted with independent experts including: the President of BIO-TECH Consulting

Tomasz Mroczkowski

(a leading biotech consultancy firm, specialized in Central Europe), the President of a Warsaw based private equity firm, several members of the Ministry of Science panel of experts responsible for preparing the report on Polish biotechnology, Paris based OECD experts responsible for Polish biotech statistics and also with several international consultants with knowledge of the industry and the region. A second round of interviews was then conducted with the Polish company representatives to clarify issues that arose from the round of expert interviews. Interviews started in 2007 and were completed in 2008. A number of Polish and foreign articles and reports on biotechnology and similar industries were consulted enabling an analysis that supplements micro level data with macro level assessments (the reports are listed in the bibliography of sources).

COMMERCIALIZATION OF SCIENTIFIC INVENTIONS IN BIOTECHNOLOGY – BARRIERS TO INNOVATION IN POLAND The US is the undisputed leader in the area of scientific inventions. Many of those are the result of basic research that creates entire new disciplines- such as molecular biology for example . American universities were instrumental in the creation of new industries such as electronics or biotechnology. Universities in the US generate a propitious climate for academic entrepreneurship. In recent years also traditional European universities have started to catch up with American ones in this respect. A favorable climate for innovation means not only the possibility of funding spin-off firms on the basis of scientific inventions, but also an openness and flexibility for new disciplines and subject areas to be developed in universities. In Great Britain, for example, 158 schools gave start to 187 firms [Higher Education Council for England 2007]. In Spain, a country comparable to Poland in population, in the same period 143 spin-off firms were started in 58 universities which took part in the survey. Spin-offs were defined as “a new company that bases its business primarily on knowledge generated by the university” [RedOTRI Annual Report 2007]. In Poland, in spite of numerous barriers to academic entrepreneurship that divide and separate science from industry, several dozen spin-off firms have come into existence. They were established by Polish faculty, entrepreneur- engineers or doctoral candidates. It is expected that this trend of founding new companies, also in the area of biotechnology, will pick up speed thanks to seed funds and other incentives. Nevertheless, the level of academic entrepreneurship in the country could be even higher. An entrepreneur planning to establish a biotechnology firm in Poland has to overcome a lot of different barriers. Partly, those are typical bureaucratic barriers making entrepreneurship difficult in general. However, there are also specific barriers related to spin-offs initiatives. On top of that there are special difficulties specific to the sector of biotechnology.

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

Until recently the most serious obstacles to innovation included: on the one side low outlays on research and development, on the other the lack of opportunities for financing the commercialization of inventions. Lately this lack of financing resources has ceased to be the most important barrier to innovations in Poland. From the point of view of the supply of inventions, the most cited problem is the conservative attitude of Polish academics. Polish science is closed to global competition and its systems of assessment of academic achievement and of career advancement are antiquated (for example internal recruitment to faculty positions is the prevailing practice). In many Polish schools there are no regulations and procedures related to intellectual property and weak support systems for entrepreneurial professors, such as advising, training courses etc. Other barriers are of a typically bureaucratic type: the lack of effective tax incentives for firms, slowness of the Patent Office procedures (4 years on average, compared to 22 months in the US). The ineffectiveness of the system of intellectual property rights enforcement in courts as well as execution of court verdicts are additional difficulties [Mroczkowski T., Krekora M. 2007] As experience of other countries shows, innovative spin-off companies find solutions and thus often pave the way for legal regulations which are subsequently broadly adopted. Companies come into being thanks to the determination and courage of founders and thanks to their abilities in self-education in the area of business and legal aspects of the enterprise. It is no different in Poland where-in spite of resistance and sometimes animosity or even envy of colleagues from the academic environment – entrepreneurial scholars have been able to spot and seize opportunities, to skillfully use resources and talents and establish firms in areas as difficult as biotechnology. Their experiences presented below may contain important lessons for academic entrepreneurs that face the challenge of commercialization of their scientific inventions. POLISH BIOTECHNOLOGY COMPARED* 11

the US, the UK, Germany, Switzerland, Denmark, and Sweden are world leaders in biotechnology. Global turnover in the biotechnology industry totals 85 billion dollars (US billion). There are 200 000 people working in over 15 000 firms globally.

Poland possesses considerable human capital in the areas linked to biotechnology, with 2800 scholars working in 111 institutions based at universities or research centers. Every year there are 13 000 graduates of biotechnology.

* The OECD distinguishes biotechnology firms and dedicated biotechnology firms: a biotechnology firm is “a firm that uses biotechnology to produce goods or services and/or to perform biotechnology R&D”, a dedicated biotechnology firm “is a biotechnology firm whose predominant activity involves the application of biotechnology techniques to produce goods or services and/or to perform biotechnology R&D” [OECD biotechnology Statistics 2009]. For Polish statistics the OECD2009 report and the Polish Ministry of Science 2007 report were used. International data was derived from: Beyond Borders reports 2008 and 2009 as listed in the Bibliography.

Tomasz Mroczkowski

Polish outlays for research and development in biotechnology are estimated at 42.8 million euro, but only 8.2 million comes from the private sector. This is considerably less than in Hungary, Israel or Thailand, where similar outlays amount to over 100 million dollars and a larger part comes from private funds.

According to a Polish Ministry of Science Report, which uses the narrow OECD definition, there are around 20 biotechnology firms in Poland, usually small (with around 1172 people employed, including 232 researchers) and in addition, there are around 92 biotechnology related firms. For comparison based on the narrow definition, 50 biotechnology firms and about 120 firms related to biotech exist in Hungary. Only 20% of Polish firms dedicate themselves to development of new medicinal drugs. The 2009 OECD report cites lower numbers and cites 11 biotechnology firms. Although Poland has fewer firms than Hungary, the overall turnover of Polish biotech firms is twice as big as of Hungarian ones. Poland attracts twice as much venture capital as Hungary. In Poland there are relatively large biotechnology firms such as Bioton, Biomed or Celon-Pharma, all of which employ more than 100 persons.

Polish biotechnology firms are located in Warsaw, Poznan, Krakow, Lodz, and Gdansk. Krakow, Warsaw, and Wroclaw have plans to create biotechnology clusters around academic center.

Poland – unlike Hungary – doesn’t consider the development of biotechnology a government priority.

ACHIEVEMENTS OF POLISH PIONEERING BIOTECHNOLOGY FIRMS – SELECTED CASES The most typical form of commercialization of scientific inventions is the creation of spin-off firms. They differ from start ups by having a “mother” institution that provides support. The mother institution can be a university, a larger company or scientific institute. The initiative may come from the management of the mother institution, from the individual inventor or from an entire scientific team. In a developed economy, with well regulated channels of cooperation between science and business, the creation of new knowledge in the form of an invention becomes formalized as intellectual property (patent) and constitutes the incentive for a spin-off firm to emerge. As has been mentioned already, in the Polish circumstances of weak academic entrepreneurship, the emergence of spin-off type firms is more difficult. Success of science based spin offs depends on solving the typical problems of business creation, but often in the case of spin offs these are of a greater magnitude.

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

One of the American leaders in the incubation of spin-off firms is Cambridge Consultants – a firm, which helped create 15 companies, of which 13 are still in existence. 5 of them increased capital by way of an IPO (Initial Public Offering), 3 were sold and only 2 went bankrupt. The firm gained a 50% return on its investments. From among the firms created by CC, the biggest success belongs to CSR. It is the designer and maker of Bluetooth technology, commonly used in telephones and computers [Cordis, 2007]. Based on its experience, Cambridge Consultants devised a list of key issues which need to be resolved before we can talk about the success of a spin-off [Cordis 2007]: 1. Choice of enterprise domain 2. Motivation of people 3. Partnerships 4. Ownership and financing 5. Management To analyze Polish firms we adopted this list. It is characteristic that conditions for success listed by the Cambridge Consultants are not the same as some of the popular perceptions about barriers to entrepreneurship as mentioned by aspiring entrepreneurs or business writers. What makes any business activity difficult – for example: high taxes, high costs of labor, lack of intellectual property protection, bureaucracy, lack of pro-innovation solutions etc. – creates something akin to “hygienic” factors. Just overcoming such typical barriers does not automatically lead to success of the knowledge based enterprise. Something different is needed. The Cambridge Consultants’ list of key success factors was created from the point of view of the investor, who has to objectively assess, whether and why it may be worth putting money into a new enterprise. Polish spin-offs may differ from the model of the “typical American spin-off”. Our analysis of firms based on the Cambridge Consultants framework will let us uncover specific Polish characteristics. At the same time our analysis may also reveal more universal conditions for the success of innovative enterprises.

Planning the business and selection of enterprise domain What is the difference between the behavior of an entrepreneur creating any new business and an entrepreneur whose goal is the commercialization of new knowledge (invention)? In both cases entrepreneurial passion is necessary as well as an understanding of the market and a vision of firm development linked to a realistic assessment of risk and competitive advantage. In the case of an entrepreneur introducing an invention to the market additional difficult

Tomasz Mroczkowski

requirements are added. Advanced scientific knowledge is indispensable. Without it is not possible to precisely estimate the potential and risks related to the effort to commercialize the invention. In biotechnology this process is exceptionally long and burdened by the risks of failure during preclinical and clinical tests lasting for years. At the same time the potential benefits can be enormous because of the global reach of the pharmaceutical market. In developed countries such as the US, or the UK, spin-off firms come into existence on the basis of discoveries or ideas introducing disruptive innovations and leading to a new product or technology. In general, new inventions are brought to patent offices in order to protect the intellectual property. Granting the patent or at least registering the patent application creates a defined and unique market value of the intellectual property which constitutes one of the main assets of the firm. It happens now more and more often that the firm comes into existence even earlier that is on the basis of promising test results that only open the possibility of creating intellectual value (and property) in the future. The spin-off firm is the classic case of a marriage of two elements – entrepreneurial leadership and unique intellectual value – most often in form of a discovery or invention. The inventor can, but does not have to be the firm’s founder. Now, more and more often, so called serial entrepreneurs, specialized in one area of business become managers of the newly created firms. The more revolutionary the discovery, the greater the opportunity for the creation of unique market value and of competitive advantage. In the situation of relatively easy financing of commercialization of inventions as in the US, it is discovery that provides the incentive for the creation of the new firm and also the direction for its development. Innovative spin-offs can count on different forms of financing. Having secured seed funds for early stages of development they do not have to worry about income from their own activity. Revenue appears only after the successful registration of the medicine and its market launch. Income from the sale of medications protected by patents then serves to finance research on new drugs. Such is the business model of big integrated biotechnology firms as Genetech or ImClone. In the case of the majority of Polish biotechnology enterprises single revolutionary discoveries did not play the crucial role, at least not in the beginning. Securing an immediate revenue stream was a priority imposed by limited access to seed capital. Revenue was thus often secured by production and sale of generic drugs, products or “tools” used in biotechnology research or by sales of more or less specialized services. Questions of selecting the initial area of business to be in were limited to the classical assessment of local market opportunities rather than of creating a new market for a new invention. Only after securing a reliable revenue stream did Polish biotechnology firms search for new products through R&D projects undertaken in addition to their core income providing activities. And here the choice of research targets became a complex strategic assessment of capabilities and opportunity that had to be assessed on a much larger scale than that of the local market. The ability to

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

understand changes and trends in global business surroundings as well as the ability to connect this with scientific knowledge become crucial in this stage. Similar patterns of biotech spin off development exist in emerging economies where seed financing is scarce. But that too may be changing and certainly recent developments in Poland may bring it closer to the model of spin-off development that is typical in most OECD countries. Bioton Bioton is the biggest Polish biotechnology firm. The company started in 1993 as a spin-off, founded by a group of scholars working in the state owned Institute of Biotechnology and Antibiotics (IBA) in Warsaw. This group was headed by Dr. Edward Zukowski. At present, the firm is listed on the Warsaw Stock Exchange and has been pursuing an expansive, global strategy on the markets of Europe, former COMECON countries and also in Israel, India, China, and Australia. Human insulin and its derivatives made under license (over 61 % of sales) and antibiotics (over 30%) are the main products of the firm. In 2007 the income of Bioton amounted to over 235 million zlotys. It employed over 600 people. In Poland Bioton is a rare example of a group of researchers being able not only to communicate with business but also willing to undertake new roles resulting from founding a firm. Principal positions in the firm were occupied by former Institute researchers. “We had to learn new things constantly, especially the rules of business”- says Dr. Piotr Górecki, Bioton’s scientific director. Three elements were at the origins of the firm’s birth – a team of dynamic, flexible and talented people willing to learn, a good leader with a clear vision of the opportunities resulting from the emergence of a free market economy after the fall of communism in 1989 and an external opportunity in the form of an opportunity availability to acquire a license to produce insulin Even earlier the IBA had worked on an insulin project, so the license offer from a foreign patent owner reached the right entrepreneurial group ready for changes exactly at the right time. Earlier, the same offer had not been accepted by Polfa Tarchomin, another Polish firm. Thus, a state research institute proved to be more open to innovations and entrepreneurship than a state pharmaceutical firm. In 1993 Bioton starts production of antibiotics, utilizing knowledge and potential of the Institute and relying on the determination of its personnel to succeed. At the same time the firm begins to carry out innovative projects and gets ready to introduce to the market recombined human insulin as the fourth company in the world to do so. In 2001, 17 products in the Gensulin series were registered. Having the license was just a start. Mastering complicated biotechnology procedures of human insulin production in the Polish situation at the time and then introducing this product – so it would be internationally competitive in terms of price and quality – was the big challenge. Nevertheless, the Bioton team was able to do this very fast and ahead of competitors. It was the speed to market that gave the firm the advantage over other license takers in Asia and

Tomasz Mroczkowski

Western Europe. Since 2004 Bioton has been expanding beyond Poland onto the global market. At present, the development of the company goes in two directions: 11

the firm develops market resources through expansion and acquisition of firms producing and distributing its products (examples are: Bioton-Trade Co, Sci-Gen LTd, Singapore, Sci-Gen Australia PTY Limited) .

the firm carries out its own research projects in the area of genetic engineering, biotechnology and pharmacology, but also takes over firms having drugs in the stage of advanced clinical tests (for instance BioPartners AG (Switzerland, Germany) or Gen Biopharma Private Limited – (India).

The case of Bioton shows the importance of: leadership in mobilization of knowledge resources and team motivation, of having a company wide vision leading to well targeted domain choice and of continuous learning. Celon Pharma Sp. z o.o. The utmost importance of continuous learning is demonstrated also by the the Celon Pharma company, employing over 80 people and reaching sales of 20 million zlotys (PLN). Celon-Pharma was founded in 2002 by Maciej Wieczorek, economist and entrepreneur in the first place, and also scientist. Mr. Wieczorek graduated in engineering, majoring in organization of production, as well as in economics and marketing at SGH – The Warsaw School of Economics. Next, on an exchange scholarship he studied international finance in Portugal and finally he added an MBA from the University of Minnesota. He gained knowledge in the area of pharmacology working from 1994 as production manager and later creating and heading the research & development section in the pharmaceutical firm Adamed. As he recalls: “my scientific interests came with the need to better understand complex production processes. They later went in the direction of innovative technology and molecular biology”. A PhD in molecular biology was the next stage of completing a knowledge base indispensable in the biotechnology business. The idea of founding Celon-Pharma consisted in more fully utilizing the knowledge and previous experience of the founder. He understood the market as well as the management of innovation. His business idea was to introduce to the market complex generic drugs at lower cost and price than competitors could match. The first two products were registered already in 2004, and the next – in 2005. Such a short time-frame was a big success. Success came thanks to lower costs. The profit of the firm was successfully reinvested in the development of subsequent generic products. At the present moment Celon-Pharma has three of its own products in its portfolio, and another three are in the process of being registered. However, the development of generic drugs is not a strategic target for Celon Pharma, only a jumping board for a future in biotechnology. “In a 5 year perspective we will observe a culmination of multiple factors unfavorable for small

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

makers of generic drugs. The expiration of patent protection for many drugs will mean the intensification of competition among makers from the Far East for whom it will be easier to register new drugs in Poland” – Maciej Wieczorek explains his new vision of development “it is necessary to use this time to search for innovative drugs based on biotechnology. Thanks to revenues obtained on the generic drug market, the company is pursuing a program of development of revolutionary original drugs, based on research on RNA interference”. For this purpose, together with a group of investors, Maciej Wieczorek founded a separate, new generation biotechnology firm MABION. For this, not only the experience and know-how of its founder were needed, but also the ability to choose correctly the therapeutic area. The ability to find and convince a group of private investors to finance the firm was also highly significant. “In this sector it is indispensable to understand risk and to be objective. One has to determine marginal conditions of the planned project at the in vitro level, to establish where the competitive advantage is and to estimate the selectivity and potency of the compound” – says Mr. Wieczorek about the elements of his success. He adds that those capabilities are lacking among scientific circles in Poland. BioCentrum Sp. z o.o. Biocentrum is the very first biotechnology firm created at the Jagiellonian University by a group of researchers, under the direction of Prof. Adam Dubin. The firm operates in Kraków in a lab rented from the Faculty of Biochemistry, Biophysics and Biotechnology of the university and specializes in the production of highly purified and highly active enzymes, inhibitors, and other biologically active proteins (using an original method of recombination). The firm also makes small laboratory equipment and it is the regional representative of such companies as Millipore, Kucharczyk and Polgen. In Biocentrum 4 people work full time and additional persons work on contracts, depending on needs related to the project requirements. Experience in research and specialized equipment are the main resources of BioCentrum. The BioCentrum team started in 1989. First, the idea of owning a business advanced slowly. But it ripened quickly a few years later, thanks to experiences gained by the founder during his US fellowship, when he collaborated in the creation of the new enterprise: Athens Research Technology. “I had this idea earlier, in Athens (Georgia, US) I saw how the biotechnology firm starts and develops and I concluded that it can be done in Kraków”– says Prof. Dubin. For the Polish researcher those pioneering experiences became a ‘sui generis’ informal course on how to start business. It was nevertheless necessary to adapt this knowledge of American academic entrepreneurship to Polish conditions. As Professor Dubin recalls: “The beginnings of the firm were painful – the lack of one’s own lab space, lack of legal system in terms of intellectual property protection, unrealistic taxes for the small academic firm, restrictive bank financing requirements all had an impact. But amid numerous problems, family tradition and penchant for

Tomasz Mroczkowski

entrepreneurship won out”. At the present moment the firm also undertakes innovative projects. The incentive for such further development of the firm happened as a result of it being taken over by the bio-informatics company SELVITA. Combining bio-informatics with the know-how in the area of lab research was meant to be the basis for strictly innovative projects at the crossroads of both fields. This kind of fusion or take-over testifies to the maturing of the Polish biotechnology sector and to changes in the financing of innovative undertakings. BioTe21 Adam Master who founded the BioTe21 company also at the Jagiellonian University (UJ) is another example of an entrepreneur operating with some success at the junction point of science and business. He graduated from the Faculty of Biology and Earth Sciences of the UJ as well as from the Department of Chemistry of the Cracow University of Technology. The firm, similar to BioCentrum, operates in the Faculty of Biochemistry, Biophysics and Biotechnology of the UJ in a lab rented there. BioTe21 offers services in the field of synthesis and sequencing of DNA, genetic engineering and genetic identification, including paternity testing. The firm came into being thanks to structural funds from the EU, in a program of support for new enterprises. Those funds were then used to buy equipment for the bio-genetics lab. The owner of the firm, as a former full time employee in different firms developing technologies for industry, had the opportunity to gain unique knowledge and experience in the field of molecular and medical diagnosis. Having his own company was a planned stage in his professional career, one characterized by continuous learning: “Even at the moment of choosing my studies I knew what I wanted to do – all the stages of studying, and afterwards of my work career in different firms were meant to prepare me to start my own firm” – says Adam Master. In 2007 the income from the provision of services activity amounted to not much over 100 thousand zloties. This is barely enough to cover the current costs of business. Over 90% of activity however is based on resources from different kinds of research grants and dedicated to research and innovation projects. IBSS Biomed S.A. Biomed Kraków is an example of a firm undergoing rapid restructuring and advancing its innovative capabilities at the same time. This firm, unlike the ones mentioned earlier, has a long history, reaching the year 1945.The Institute of Biotechnology, Sera and Vaccines BIOMED S.A. had been privatized in 2001 as one in a group of national pharmaceutical firms. At the time of privatization Biomed Kraków was the biggest maker of vaccines against diphtheria and tetanus. Its market share of 80% allowed a nearly monopolistic position. Right after the

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

privatization the firm faced a choice of development path: how to deal with the necessity of modernizing production, with European Union membership, new market conditions, new rules and growing competition. After 2001 the success of Biomed was determined by its past strengths: the firm’s position in the market, contracts securing the continuity of long term sales, access to distribution channels, and the firm’s reputation. In the present new situation renovation of production infrastructure and widening of products portfolio have became necessary. The firm abandoned its plans of building a new plant and decided on the gradual remodeling and adaptation of existing facilities to European standards and requirements. New production technologies were implemented and in 2007 the firm obtained the European certificate of Good Manufacturing Practice (GMP) and the Common Technical Document certificate (CTD), related to production documentation – no less important than the required compound purity. Together with these organizational changes projects of development of new products were carried out by the firm in its own lab and also in collaboration with outside researchers. The firm was interested in the niche market of probiotics. Success in this area secured the firm’s monopolistic place in the Polish market. Grzegorz Stefański, Bioton’s CEO, explains the innovation strategy of the firm: “We were never buying licenses – the firm focused on creating vaccines of its own. The fact that we were able to introduce innovative products on the market during the restructuring of the firm was a bonus”. In fact this is an example of the success of innovative projects under conditions of deep restructuring. No difficulties concerning the development of innovations were spared: bad regulations, lack of resources, lack of qualified employees etc. According to Mr. Stefański, an aggressive managerial approach combined with very specialized knowledge constituted the key to success. According to Mr. Stefański: “In high technologies, when every project is new, one has to assess the unique character of the product and to know when exactly to stop any given stage of research. It is necessary to keep a balance between profit and the cost of research. Lack of understanding of the economic importance of the so called information curve disqualifies most researchers as business people”. Biomed plans to create its own research center to replace outsourcing it to existing scientific institutions in Poland. In all reported cases, the combination of two kinds of competences – highly specialized knowledge in the area of targeted biotechnology with very good knowledge of a particular, highly regulated market, are considered essential preconditions for a business strategy enabling the firm to sell specialized products or services generating a revenue stream. The real success that all firms presented here want to attain by different means and at a different pace however depends on how they are be able to manage the more ambitious scenario of revolutionary innovations which need to be financed from their own funds or increasingly from available seed capital and investors.

Tomasz Mroczkowski

Acquiring and motivating employees Knowledge and creativity are essential for firms operating in areas of high technology. The biotechnology industry hires personnel with very high expertise and pays them well. Typical for biotechnology firms is that demand for employees with specific expertise changes according to the stage of development of the firm. At the stage of discovery research biologists and chemists of different specialties are needed. At the stage of pre-clinical trials – toxicologists are in demand. Next come the specialists in clinical testing. Specialists in drug documentation, production, marketing and financing enter at later stages. In addition, depending on research success or failure and related financing support, the biotechnology firm continuously either increases or decreases its employment, at the same time modifying its expertise structure. The biotechnology firms in the US, especially those in the healthcare area, like to concentrate in clusters because it gives them – among other things – access to the vast pool of needed specialists who “travel” from one firm to another depending on project needs. The majority of Polish biotechnology has not reached advanced stages of commercialization: approval of original patented drugs, mass production, and distribution.2 This is why the employment structure in Polish biotechnology differs considerably from the one found in American firms. In the Polish situation talented and competent scientists in biotechnology area are not lacking. Instead there is a shortage of people with both science and business expertise, especially experienced managers. The inflexible Polish job market and the habit of looking for a job in the area of residence constitute challenge for firms. The solution to this problem is recruitment at the national level, and motivational packages which not only attract the most talented but also give competitive promotion prospects – competitive in relation to scientific institutions and universities, while at the same time motivating them to study and deepen their knowledge according to the needs of the firm. Thus, the firm’s ability to learn new knowledge, transform employee mentality and organizational structures is essential to success. From the beginning in Bioton a substantial group of people showed themselves capable of welcoming deep changes. “From being a state owned institute to becoming a manufacturer of human insulin was like crossing the Rubicon. We became ‘borderline people’ between science and business” – says Dr. Piotr Górecki about Bioton’s beginnings. “We needed to acquire totally different abilities. In Polish industry there were no models for us to follow, we had to learn ourselves. For example we learned marketing and sales from our foreign contractor. Tasks such as managing production, safety and quality control, totally new to scientists, were undertaken by our team members. We definitively didn’t want to pick up bad habits from the public sector institutions. The first manufacturing plant was created on the outskirts of Warsaw, in the countryside, using an old animal feed facility that we transformed. We provided training to the former employees who had only experience with animal feed production – it was a huge opportunity for them to learn new skills” – comments Dr. Górecki. 2 Those

functions tend to be carried out by big international firms that often buy licenses.

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

From the moment Bioton joined the capital group Prokom, the firm entered a new kind of organizational culture. It acquired new people with expertise including strategic management and marketing. Today Bioton employs almost 600 people in Poland, of which 60% are in skilled jobs. Taking into consideration easy access to human recourses at IBA and talent gained thanks to acquisitions of biotechnology firms outside the country, Bioton does not suffer from skills barriers that may be the object of worry of other developing biotechnology firms. Maciej Wieczorek of Celon-Pharma, sees the development of his firm as related to its abilities of finding and keeping talent – “Celon-Pharma wants to be the firm for talented and ambitious people. We have to find, attract and train them. High pay, job advancement, including option of working on a Ph.D. and new challenges, must be more interesting than what is offered by universities CelonPharma employs 100 people, of whom 30 possess advanced scientific degrees such as a Ph.D or higher. Biomed solves the problem of knowledge and expertise resources differently. “Because of the deficit of people with experience it is rare for us to be able to acquire the best” – maintains Grzegorz Stefański from Biomed, where only 2 out of 270 hired employees possess advanced science degrees. This is why Biomed reached for the „best” through the systematic cooperation with different experts from universities and research institutions. However, as was mentioned earlier, they are considering changing this R&D outsourcing strategy by creating an in-house research facility. Adam Master from BioTe21 so far has not had to fight to attract talented individuals graduating from universities. He cites that many graduates lack the ability to think creatively. “In a small firm this is not a worry. I deal myself with the majority of complex problems – our graduates have high levels of expertise as technicians, and that is where need them most in the company”. He acknowledges nevertheless that the firm approaches the moment when without new creative people it will not be possible to “process” all new ideas.

Partnerships Global competition has made partnerships crucial in business. In biotechnology it is absolutely the key factor. Partners are needed to supplement and enhance the limited capabilities of mostly small biotech firms most of which focus on just a few components of the value added chain. Partnerships increase the value obtained by the company at particular stages of the biotech business cycle from discovery research, clinical trials to manufacturing and marketing of the product. In the case of so called virtual biotech firms, the only asset these possess is the intellectual property. All remaining resources and needs are supplied through various forms of outsourcing, licensing, and partnering. Maciej Wieczorek (Celon Pharma) lists three managerial competences essential to effective “partnership management”: 1) being aware of the need to create a partnership, 2) the ability of finding the right partners while being open to the whole world, and 3) the capability of taking full advantage of a partnership.

Tomasz Mroczkowski

Celon-Pharma has partners in the whole of Poland – chemical testing is carried out in the universities of Poznań and Łódź and clinical testing in Białystok. Thus the firm meets critical needs without having to build up its own capabilities in all areas. For one of the firm’s products the marketing in Poland is done by the international pharmaceutical giant Pfizer- an example of a partnership which gives strong market access. In Celon-Pharma the decisions about partnerships are not automatic – rather it is a systematic process of choosing the optimum solution. “The time factor is also important” – says Maciej Wieczorek giving an example of problems related to patent protection –“without finding the right partner in time, the firm may not be able to carry out all of its testing on time, the patent protection period may elapse and new competition may enter the market. It happens all the time”. Mother institutions are natural partners for spin-offs. The Institute of Biotechnology and Antibiotics is founder and shareholder of Bioton . But at the same time the Institute constitutes the main research arm of the company. The possibility of using the labs of the Jagiellonian University was the condition without which the firm Biocentrum could not have come into existence. For this firm the Faculty of Biochemistry, Biophysics and Biotechnology was the main technical and organizational support system but the partnership is not limited to the mere renting of the lab. Biocentrum also uses the logo of the University which is a very important advantage for a small company functioning in a market dominated by big, often global players. As we mentioned, at the beginning of 2008 Biocentrum was offered a strategic partnership with the company Selvita, which besides money also brought in projects and plans of research leading to possible radical innovations. Biomed solves the problem of resources needed for innovation through cooperation with teams of scientists from outside the firm. Small new undertakings, such as the BioTe21 firm, are “condemned” to partnerships. Selvita, which was able to secure sufficient funding from the beginning, in order to increase development opportunities, seeks experience and complementary knowledge from its partner company Biocentrum. Mabion is an example of a strategic partnership created at the formation stage of the firm. A consortium of investors and founders brought in complementary resources: indispensable knowledge and scientific experience, experience in organization of lab production on an industrial scope, the management of research and development projects, strategic marketing, and finance. Mabion’s goal is to register its drug by the year 2012 – all test results must be ready by that date.

Ownership and financing The relative advantage of high technology in the US as compared to Europe has largely resulted from a bigger and more developed system of venture capital financing. Since the Lisbon Strategy was launched in the EU, a lot has changed for the better in Europe. Policies of actively supporting academic entrepreneurship have been established. In Poland previously lack of financing opportunities forced biotechnology firms to conduct two parallel forms of operations – one focused

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

on securing current income and the other focused on research, development and break-through innovations. In recent years as a consequence of Poland joining the European Union, large funds for research and development – in the form of open competition – are available to Polish scientists. Also because of additional initiatives of the Polish government new national funds are available. Such government programs as the “Technology Initiative” grant funds which facilitate and require partnerships between universities and firms. The private capital market has also ripened in Poland. Quite a few funds are now available to finance innovations at more advanced stages of development. Examples of such institutions include: Krajowy Fudusz Kapitałowy (National Capital Fund), various investment societies and capital groups. Besides, foreign venture capital, is active in Poland. Thus, the problem of innovation barriers is no longer a question of supply of funds, but rather of a deficiency of good cooperation between business and scientistentrepreneurs. Of some importance is also the small number of big national firms ready to undertake commercialization of innovative products and services on a bigger scale. But in the global age this factor is not decisive. Thanks to the fusion with Selvita, the small but wealthy informatics firm, Biocentrum- for years held back by lack of resources for development, now gains a new perspectives for growth and an opportunity of much faster implementation of its innovative projects. The firm Mabion, totally focused on the development of a new innovative drug, was formed from the initiative of a consortium of firms and investors, including Celon-Pharma. To the same category we can add the brand new firm Celther, founded by the larger company LEK-AM. Privatization and growth of Biomed Kraków would not be possible without external capital, but the real turnaround came thanks to capital investments made by members of the management board. As in the case of Mabion, the same persons played key roles giving the company strategic direction and at the same time providing crucial scientific and business expertise while also being able to secure investment funds. Grzegorz Stefanski, the company’s manager, is the co-author of several patented solutions. Self-financing of innovative projects through current activity of the firm is gradually being replaced by private capital. Bioton is the only Polish biotechnology firm that takes advantage of financing from the private capital group Prokom, from capital of shareholder investors and also from foreign funds such as Franklin Templeton. As the Polish biotechnology sector continues to mature, one can expect diversification and development of financing forms (seed funds, business angels, venture capital etc.). The sale of licenses for new drugs or acquisitions of Polish firms by a large Western firm will be the test of the success of Polish bio-pharmaceutics.

Management The success of the biotech firm depends not only on good results from its scientific research and testing, the quality of company management is also a factor. The lack of professional experienced managers, who know how to deal with particular

Tomasz Mroczkowski

challenges, constitutes a well known barrier to the development of biotech firms worldwide – especially outside of the US where the supply of experienced biotech managers is weak. It is worth mentioning that the importance of particular managerial skills changes with the development of the biotech firm – at the discovery and trial stages most crucial is the scientific knowledge and know-how of testing procedures both pre-clinical and clinical. Next comes knowledge of procedures linked to the registration of the drug with institution such as the FDA (US Food and Drug Administration ) or their equivalents. Later come problems of production and marketing. During the whole process the manager needs to know how to secure money for the development and functioning of the firm and to manage all the partnership relations of different kinds. The typical mistakes of biotech firm managers include: misjudging the market value of the discovery (most often overestimation), postponing the decision to abandon an ineffective research project (typical mistake of scientists), omission of effective protection of intellectual property and unsuccessful partnership relations consisting of too much or too little control of the partner. Often excessive control over the biotech firm is surrendered to a consultant or financing partner – often a VC or a large pharmaceutical firm. The weaker the managerial abilities of the firm’s leadership – the greater the chances of making one of those mistakes. A lot of problems linked to managing the biotechnology firm in the Polish situation were described above. The scarcity of experienced management personnel is especially salient in countries like Poland where there is not a single postgraduate program preparing managers in biotech and similar sectors. Such programs are well developed in the US and in Western Europe. Operating in the conditions of difficult financing the Polish leaders of biotechnology were forced to acquire not only the knowledge of how to manage the research and development side but – as was described earlier – more often than not had to take care of market oriented production and/or sales of services in order to be able to finance their innovative activity. The constant learning and managerial skills improvement were key factors of success. In the new, more “normally” financed biotechnology firms “production experience” may be of less importance. Of greater importance will be the ability of undertaking complex international partnerships in the global landscape of biotechnology industry.

DISCUSSION AND CONCLUSIONS At the beginning of this paper we posed the broad question: how well Poland was building a foundation of success for the next major revolution which will usher in the era of the bio-economy. Although our study was limited to just six companies in the biopharmaceutical sector and did not include companies in industrial or agricultural biotechnology, the results permit some significant conclusions. The case studies reveal important success factors of Polish biotech ventures showing in which ways they are similar to innovative companies world wide and

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

what are some important distinctive features that set them apart from biotechnology companies in the West. We can summarize the key success factors of Polish biotech companies according to the list below. These success factors are also applicable to other branches of high technology industry based on the commercialization of scientific inventions: 1. At the time of choosing the business domain it is indispensable to combine two types of highly specialized knowledge: scientific expertise in the area of the targeted biotechnology (core business) and business knowledge of the market, commercial value of the discovery and of competitive risk. This scarce combination of competences in business and also in science is fundamental to the development of a vision leading to the right selection of goals and directions for the research and development effort and also for attracting investors. Although still scarce in Poland, such biotech entrepreneurs are able to operate successfully in the Polish market. 2. The Solution to the problem of acquiring and motivating employees consists in recruiting talent at the national level and in creating motivational packages which will not only attract the most gifted persons, but will offer them ongoing advancement opportunities competitive with universities and scientific institutions while at the same time giving them incentives to learn and gain business expertise in areas crucial to the firm’s progress. Polish biotech companies are able to attract talent and provide career opportunities that are often more attractive than in the academic sector. 3. Professional management of partnerships includes three competences of the manager: being aware of the need to create partnerships, ability of finding the right partners while being open to the whole world and capability of extracting the full benefits from a working partnership. The use of partnerships is growing in Polish biotechnology, but is still limited mostly to the national market. More international partnerships will be needed in the future. 4. The ability of taking advantage of ever growing national and international forms of financing of innovative enterprises. The old financing barriers forcing firms to pursue two parallel forms of activity – one aiming at securing income, the other concerned with research and breakthrough innovations – will become less important as the sector matures. However, under the conditions of the present global recession and lack of VC financing the “hybrid” model enables the Polish companies to survive. 5. Organizational learning is perhaps the most important factor of success and “dynamic capability” at all the stages of the firm. This continuous learning pertains to management and all personnel. Polish biotechnology companies demonstrate a remarkable ability to learn. The company case studies also help us better understand and interpret the broad macro information about biotechnology development in Poland. Poland has

Tomasz Mroczkowski

fewer dedicated biotech companies than Hungary or the Czech Republic. Total employment in Poland’s 20 biotech companies is 1172 of which 232 persons are directly employed in R&D. Interestingly the fifty Hungarian companies employ a total of 1192 employees of which 370 are in R&D – a higher proportion than in Poland [Dubin A. ed. 2007, Hungarian Biotechnology Association 2008]. Although Hungary has more dedicated biotech companies as well as somewhat more companies that are active in biotech related fields than Poland, biotech industry turnover in Poland is almost twice that of Hungary and Poland attracted more than twice the venture capital [Eurostat, 2006]. In evaluating Polish biotech, it should be added that the country graduates 1300 persons in various biotechnology fields annually and has recently instituted a variety of venture capital funds specifically designed to support academic spin-offs and high-tech start-ups [Dubin A. ed. 2007]. Nevertheless relative to the potential of the country’s scientific base and the size of its economy (GDP of $ 476 billion at average exchange rates for the year 2008, The World in 2010,Economist Publications 2009), the biotechnology sector is relatively underdeveloped. For example South Africa with a smaller GDP than Poland and similar levels of public spending on biotech research ($43 million) has 47 core biotech companies and three bio-parks under development. Thailand which has a smaller GDP than Poland, but also similar levels of public spending on biotech research has created 70 core biotech companies and has two sizeable bioparks [BIO International Convention, 2008. Country profile, South Africa; BIO International Convention, 2008. Country profile, Thailand] The implications are clear: Poland’s policymakers need to dedicate more resources to the life science based industries and to R&D. This is already happening at the local and regional level. In Kraków, Gdansk and Wroclaw efforts are under way to create life science clusters. Our study shows that in spite of limited R&D spending, Polish entrepreneurs have achieved success in creating and developing biotech companies – most of which have survived and grown (there a few known cases of Polish biotech companies that have gone bankrupt). Unlike the capital intensive model focused on exit strategies prevalent in the West, Polish biotech companies have shown a remarkable flexibility and long term orientation and have survived often using revenues from competitively priced products or services to finance internal R&D. Such a hybrid model may carry lessons for European biotech companies today – many of which, especially in the UK – are going out of business due to lack of VC financing in the present global recession. It is the innovators and entrepreneurs who pave the way to the future. Under improved conditions of a reformed scientific establishment with greater resources Polish biotechnology could indeed enjoy a bright future.

REFERENCES Battelle Global R&D Report 2008 [2008], www.rdmag.com Beyond Borders, Global Biotechnology Report [2008], Ernst and Young, www.ey.com Beyond Borders, Global Biotechnology Report [2009], Ernst and Young, www.ey.com

key SUCCESS FACTORS IN POLISH BIOTECH VENTURES

BIO International Convention materials, San Diego [2008], Country Profile, South Africa. BIO International Convention materials, San Diego [2008], Country Profile, Thailand. Biotechnology in Hungary: The Unfolding potential [2008], Hungarian Biotechnology Association, http://www.hungarianbiotech.org/html_eng/index.htm., http://www. hungarianbiotech.org/html_eng/cegism.htm Chen D.H.C., Dahlman C.J. [2004], Knowledge and Development – A Cross–Section Approach, “Policy Research Working Paper”, No. 3366, World Bank, Washington DC. “Cordis Focus Newsletter” [2007], No. 276, March. Charles D., Conway C. [2001], Higher Education–business Interaction Survey, “Research Report”, No. 01/68, December. Dahlman C., Utz A. [2005], India and the Knowledge Economy, World Bank Institute, Washington, DC. Dubin A. (ed.) [2007], Stan i kierunki rozwoju biogospodarki, Polish Ministry of Science Report, Warsaw. Enzing C., Van der Giessen A., Van der Molen S., Manicad G., Reiss T., Lindner R., Dominguez Lacasa I., Senker J., Rafols I., D’Este Cukierman P., Costa J. [2007], Biopolis: Inventory and analysis of national public policies that stimulate biotechnology research, its exploitation and commercialization by industry in Europe in the period 2002-2005, Brussels: European Union FP6 Contract 514174 Final Report. Essential Science Indicators [2006]. Innovation: Transforming the Way Business Creates [2007], “Economist Intelligence Unit”, May. Eurostat [2006], http://www.ec.europa.eu/eurostat Grossman G.M., Helpman E. [1991], Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge (Mass.) and London. King D.A. [2004], The Scientific Impact of Nations, “Nature”, No. 430. Life Sciences & Biotech in Poland [2005]. Biocon Valley, www.biotechnologia.pl Lucas R.E. [1988], On the Mechanics of Economic Development, “Journal of Monetary Economics”, No. 22 (1). Mroczkowski T., Krekora M. [2007], The Polish National Innovation System – A Critical Report, “Economic and Legal Thought”, No. 1(16). Nauka i Technika w 2004 [2005], GUS, Warszawa. OECD [2006], Biotechnology Statistics, Paris, www.oecd.org/dataoecd/35/56/ 2101733pdf OECD [2009], Biotechnology Statistics. Paris, www.oecd.org/dataoecd/35/56/ 2101733pdf Ranking Web of European Universities, Centro de Sciencias Humanas y Sociales, www. webmetrics.info/top 500_europe.asp RedOTRI Annual Report [2007], Spanish Network of University Knowledge Transfer Offices. Romer P.M. [1990], Human Capital and Growth: Theory and Evidence, “Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy”, Vol. 32, Issue 1 (January). The Bio-economy by 2030 [2009], OECD, Paris.

Tomasz Mroczkowski

The World in 2010, Economist Publications [2009]. World Bank [1999], World Development Report: Knowledge for Development, Oxford University Press for World Bank. Żylicz M. [2006], Innovations in Poland, Lecture presentation, Polish Science Foundation, Wroclaw, May.

Summary In this paper we set out to provide a case study based assessment of the Polish bio-pharmaceutical industry. First, we assess the most important barriers to the commercialization of inventions in Poland. Than, we critically review existing statistical reports of the Polish biotechnology sector. Finally, we follow with interview based case studies of selected innovative firms in the sector of health biotechnology and identify the critical factors of their success. Out of the small population of 20 Polish biotech companies six firms were selected (a 30% sample) and judged to be representative for the sector in Poland: one big firm, two medium sized firms, and three small ones. We show how this representative selection – in spite of numerous barriers – Polish inventors and entrepreneurs often coming from the academic community is able to achieve success. Finally, we compare the progress of Polish biotechnology with the condition of this industry in other emerging economies. Keywords: biotechnology industry, science based business, innovation, emerging economies, Polish biotechnology firms.

Kluczowe czynniki rozwoju polskich firm biotechnologicznych Artykuł przedstawia charakterystykę polskiego przemysłu biotechnologicznego na podstawie opisu wybranych przypadków firm (case study). W pierwszej części zaprezentowano analizę barier komercjalizacji wynalazków w Polsce, a następnie dokonano krytycznego przeglądu istniejących raportów o stanie polskiego sektora biotechnologii. Spośród dwudziestu polskich firm do analizy przypadków wybrano sześć (próbka ok. 30%), uznanych za reprezentatywne dla sektora: trzy firmy małe, dwie średnie i jedna duża. Charakterystyki firm sporządzono na podstawie wywiadów ukazujących kluczowe czynniki sukcesu. Analiza wykazała, że pomimo licznych trudności polscy przedsiębiorcy i wynalazcy, pochodzący często ze środowisk akademickich, potrafią odnieść sukces ekonomiczny. W zakończeniu artykułu przeprowadzono porównanie polskiego sektora biotechnologicznego w zestawieniu z sytuacją w innych gospodarkach rozwijających się. Słowa kluczowe: przemysł biotechnologiczny, przemysł oparty na nauce, innowacja, gospodarki rozwijające się, polskie firmy biotechnologiczne.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXIV) 2010

miscellanea

Marta Götz*

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC – PRÓBA OCENY Wprowadzenie Jesienią 1989 roku system polityczny Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) ostatecznie upadł. Formalne zjednoczenie obu części Niemiec, podzielonych przez prawie 30 lat, nastąpiło w październiku 1990 roku. Ustrój polityczny i ekonomiczny landów zachodnich został bez mała automatycznie i natychmiast przetransferowany do nowych krajów związkowych. W ciągu prawie 20 lat od momentu zjednoczenia powstało mnóstwo analiz podejmujących problematykę dychotomii „nowych i starych krajów związkowych”, opracowywanych przez ośrodki na całym świecie. Nie jest możliwa nawet próba przedstawienia „tylko” materiałów pochodzących z niemieckich instytutów badawczych. Opisując proces gospodarczego zjednoczenia i zastanawiając się nad jego skutkami, sięgano także do psychologii i nauk społecznych [Alesina, Fuchs-Schündeln, 2007; Pryor, 2007].

Przegląd dotychczasowych badań Analizy D. Snowera i Ch. Merkla pod wiele mówiącym tytułem „Opiekuńcza ręka, która paraliżuje” wskazują właśnie na pomoc publiczną jako źródło stagnacji wschodnich landów [Snower, Merkl, 2006]. Szczodre subsydia, uporządkowany proces prywatyzacji, zachodnie wzorce zarządzania, dobrze zorganizowany system opieki społecznej oferujący hojne zasiłki, inwestycje infrastrukturalne – wszystko to paradoksalnie doprowadziło do zastoju gospodarki *

Instytut Zachodni w Poznaniu, mgoetz@iz.poznan.pl.

Marta Götz

wschodnich landów. Jak argumentują ci autorzy, nieprzemyślane przyjęcie wielu zachodnich standardów, np. systemu układów zbiorowych i negocjacji płacowych, zaowocowało wystąpieniem różnego rodzaju pułapek na rynku pracy, których przezwyciężenie jest możliwe tylko przy intensywnym udziale państwa i wymaga podjęcia radykalnych zakrojonych na szeroką skalę środków. C. Buch i F. Toubal, badając stopień otwarcia wschodnich krajów związkowych, dowodzą występowania pewnego pokłosia muru berlińskiego. Mówią wprost o „długim cieniu muru”, rozumiejąc pod tym pojęciem negatywny wpływ, jaki przeszłość komunistyczna wciąż wywiera na rozwój nowych krajów związkowych [Buch, Toubal, 2007]. Jako swoiste usprawiedliwienie tej dychotomii może posłużyć analiza M. Fritscha nawiązująca do reżimów wzrostu [Fritsch, 2004]. Regiony różnią się od siebie pod względem warunków prowzrostowych i nie należy oczekiwać identycznych kombinacji czynników wzrostu w każdym z nich. Należy zatem zaakceptować występowanie odmiennych reżimów warunkujących rozwój poszczególnych regionów. Jak zauważa autor, powołując się na badania empiryczne i koncepcje teoretyczne, różne siły odpowiadają za rozwój poszczególnych sektorów gospodarki. Dodatkowo, siły te są odmienne w różnych regionach i ulegają modyfikacji wraz z upływem czasu. Inne były zatem czynniki napędzające gospodarkę wschodnich Niemiec w pierwszym okresie po zjednoczeniu, inne po zakończeniu tych „cieplarnianych warunków” i wykorzystaniu tzw. „renty pierwszeństwa (z bycia pierwszym)”. Mimo upływu prawie dwóch dekad od momentu zjednoczenia i wbrew optymistycznym prognozom, stopień konwergencji realnej między obiema częściami Republiki Federalnej pozostaje wciąż niesatysfakcjonujący [Kirbach, Schmiedeberg, 2008]. M. Berlemann i M. Thum oferują skondensowany przegląd scenariuszy i przyznają, że nawet te, uważane parę lat temu za wyjątkowo pesymistyczne (tj. zakładające bardzo powolną konwergencję), są realizowane w sposób niezadowalający. Proces doganiania mierzony poziomem PKB per capita we wschodnich Niemczech zrealizowany został jedynie w niespełna 67% [Berlemann, Thum, 2006]. J. Hall i U. Ludwig wprowadzają zatem pojęcie konwergencji Godota (od mistycznego Godota z powieści Samuela Becketta), tj. takiej, która być może nastąpi w bardzo odległej przyszłości [Hall, Ludwig, 2006]. Przed przystąpieniem do szczegółowej analizy należy zaznaczyć, że według niektórych autorów termin nowa geografia ekonomiczna powinien być zastąpiony nazwą nowa ekonomia geograficzna (NEG) [Bruelhart, Torstensson, 1998; Bruelhart, 2000; Puga, 2001; Garretsen, 2003]1. Jest to uzasadnione, jak się wydaje, nie tylko z punktu widzenia zawartości merytorycznej teorii wchodzących w skład NEG, ale także jest podyktowane tym, że nazwa geografia jako dyscyplina 1 M.

Bruelhart, J. Torstensson [1998]; M. Bruelhart [2000]. Podobnie za stosowaniem pojęcia „nowa ekonomia geograficzna” opowiada się D. Puga [2001, s. 11] oraz H. Garretsen [2003].

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…83

naukowa ma już ugruntowaną pozycję. Tym samym termin geografia ekonomiczna jest niejako zarezerwowany dla innej gałęzi nauki. Za inicjatora wprowadzenia wymiaru przestrzennego do głównego nurtu ekonomii uważa się noblistę P. Krugmana [Pedersen, 2005]2. Nowatorstwo jego badań polegało na włączeniu do modeli handlu rosnących korzyści skali, co oznaczało uwzględnienie możliwości występowania silnej koncentracji przestrzennej działalności gospodarczej, a w konsekwencji – trwałych różnic międzyregionalnych zarówno w poziomie dochodów, jak i bezrobocia. Warto zauważyć, że stosowana w niektórych analizach optyka NEG wprowadza pojęcie szoku egzogenicznego. W szczególności traktuje upadek muru berlińskiego i zjednoczenie Niemiec jako idealny przykład „eksperymentu” – zdarzenia zewnętrznego, nieokreślonego w ramach równań modelu i stąd egzogenicznego [Brakman, Garretsen, Schramm, 2002]. Należy bowiem nadmienić, że kluczowe dla podejścia NEG są właśnie przypadkowe incydenty, które poprzez proces kumulacji i sprzężenia zwrotnego w myśl ścieżki zależności potrafią zmienić trwale bieg zdarzeń, rzutując na rozwój gospodarczy regionu.

Podstawowy model NEG S. Brakmana, H. Garretsena i Ch. van Marrewijka Podstawowy model nowej ekonomii geograficznej przedstawia uproszczoną miniaturę dwu-elementowego świata [Brakman, Garretsen, van Marrewijk, 2001]. Popyt zgłaszany w jednym z regionów na dobra pochodzące z drugiego regionu nie jest znany z góry. Zależy on bowiem od dochodu generowanego w tym regionie, który z kolei wynika z wielkości produkcji i eksportu. W strukturze modelu wyróżnić można bloki tematyczne (popyt, podaż) zawierające równania o charakterze nieliniowym (funkcje wykładnicze). Takie postacie oznaczają, że niewielkie zmiany w wielkości parametrów mogą mieć diametralnie różne konsekwencje dla przebiegu badanych zależności. Innymi słowy, zmiana decyzji pojedynczego przedsiębiorstwa może pozostawać bez jakiegokolwiek wpływu na rozmieszczenie działalności innych podmiotów, ale równie dobrze może uruchomić lawinę migracji kolejnych jednostek3. Rysunek 1 prezentuje graficzne ujęcie modelu.

2 Teoria handlu, jak zauważa P. Krugman, zawsze była koncepcją o charakterze przestrzennym (It is not that trade theory now admits the geographic dimension; trade theory has always been spatial theory) [Krugman, 1991]; por. B. Ohlin [1933] (w:) Steiner [1998, s. 36]. 3 “The location decision of a single producer might not change the spatial pattern of production, but it could have dramatic or catastrophic (in chaos literature) consequences. It is possible that the location decision of a single producer could trigger a process of cumulative causation and that the spatial pattern of production could change dramatical” [ Brakman, Garretsen, Marrewijk, 2001, s. 59–60]

Marta Götz

Rysunek 1. Prosty model NEG – schemat graficzny

Pracownicy przemysłowi

Podaż (b) Przedsiębiorstwa przemysłowe w regionie 1 (N1 ﬁrm i N1 odmian dobra)

wynagrodzenie

Rolnicy Produkty i usługi

praca

Produkty i usługi

wynagrodzenie

Rolnicy

Mobilność (dynamika m)

wynagrodzenie

Pracownicy przemysłowi

Popyt – konsumenci w regionie 2

wynagrodzenie

Popyt – konsumenci w regionie 1

Podaż (b) Przedsiębiorstwa przemysłowe w regionie 2 (N2 ﬁrm i N2 odmian dobra) T

1–d

Podaż (a) Gospodarstwa rolne w regionie 1

praca

1–d

Zapłata za produkty i usługi

praca

Podaż (a) Gospodarstwa rolne w regionie 2

REGION 1

REGION 2

Rynek pracy

Popyt

Mobilne popyt i podaż

Podaż

Objaśnienie zmiennych N – liczba firm w regionie i liczba odmian dobra przemysłowego T – koszty transportu wyrażone ilością dobra, jaka musi być transportowana, aby na miejsce dotarła jednostka d – część dochodu przeznaczana na zakup dóbr przemysłowych m – część pracowników sektora przemysłowego zatrudnionych w jednym z regionów; m1 – dotyczy regionu 1 Żródło: Opracowanie własne.

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…85

Główne założenia, elementy (aktorzy) i relacje (mechanizmy) modelu: 11

Gospodarkę tworzą dwa regiony: 1 i 2 (określane też w modelu jako „Północ” i „Południe”).

Popyt na produkty i usługi zgłaszany jest przez rolników i pracowników przemysłowych (konsumenci).

Rolnicy stanowią niemobilną siłę roboczą, migrować mogą tylko pracownicy przemysłowi.

Na rynku pracy: –– rolnicy oferują swoje usługi właścicielom gospodarstw rolnych, w zamian za co otrzymują wynagrodzenie, –– pracownicy sektora przemysłowego otrzymują wynagrodzenie od przedsiębiorstw przemysłowych.

Podaż reprezentowana jest w każdym z regionów przez dwa sektory gospodarki: produkcję przemysłową (b) i rolnictwo (a).

Sektor rolny z niemobilnymi pracownikami działa w warunkach doskonałej konkurencji przy założeniu stałych korzyści skali.

Sektor przemysłowy, którego pracownicy są mobilni i który może w skrajnym przypadku zaniknąć w jednym z regionów na skutek całkowitego odpływu siły roboczej, działa w warunkach konkurencji niedoskonałej, w której występują efekty skali (rosnące korzyści skali).

Jedynym źródłem dochodu w każdym z regionów są wynagrodzenia pracowników obu sektorów.

Produkty i usługi dostępne na rynku każdego z regionów pochodzą z sektora rolnego danego regionu oraz z sektora przemysłowego – zarówno rozpatrywanego regionu jak i „drugiego” regionu.

Popyt na produkty rolne w danym regionie jest zaspokajany przez produkty pochodzące z gospodarstw rolnych danego regionu, tym samym ceny tych produktów nie zawierają kosztów transportu.

Ceny dóbr pochodzących spoza regionu, który zgłasza na nie popyt, są wyższe w związku z kosztami transportu.

Koszty transportu (międzyregionalnego) dotyczące tylko produktów sektora przemysłowego mają charakter tzw. góry lodowej (iceberg), tj. ilość dobra, która musi być wysłana przez producenta, jest większa od tej, która ostatecznie przybywa do konsumenta w związku ze stratami w trakcie transportu (dosłownie: topienie się produktu – stąd góra lodowa).

Równowaga w krótkim okresie nie uwzględnia mobilności pracowników sektora przemysłowego.

Marta Götz

Analiza tzw. długiego okresu bierze pod uwagę migracje pracowników sektora przemysłowego, a tym samym mobilność całego sektora (przedsiębiorstw przemysłowych).

Podmioty modelu nie cierpią na iluzję pieniądza, tj. podejmują decyzje na podstawie cen realnych, a nie nominalnych.

W modelu przyjęto, że żywność jest tzw. numeraire – ceną, czyli pełni rolę jednostki płatniczej. Dobro pochodzące z sektora rolnego jest odpowiednikiem pieniądza, a ceny pozostałych dóbr są wyrażone w relacji do tego dobra. Sytuację równowagi modelu charakteryzują równania, które opisują:

Płace (W) Płace w regionie są wyższe, gdy region ulokowany jest blisko (T – transport stanowiący przybliżenie bliskości) dużych rynków (Y – dochody reprezentujące wielkość rynków) i gdy panuje w nim mniejsza konkurencja (indeks cen I). Stąd im większy i bliżej położony region jest drugi, tym większe mogą być płace w regionie pierwszym.

Dochody (Y) Dochody w regionie są de facto dochodami jego pracowników zarówno z sektora przemysłu jak i tych zatrudnionych w rolnictwie. Ze względu na możliwość wchodzenia i wychodzenia z rynku nowych firm (entry and exit), w modelu nie występuje kategoria zysków przedsiębiorstw. Także gospodarstwa rolne, działające w warunkach stałych korzyści skali i doskonałej konkurencji, nie wykazują zysków.

Indeks cen (I) Indeks cen dóbr przemysłowych uwzględnia liczbę przedsiębiorstw w regionie i tym samym płace otrzymywane przez mieszkańców regionu. Konstrukcja tego indeksu bierze też pod uwagę lokalizację konsumentów, tj. ewentualną konieczność ponoszenia kosztów transportu, jeśli dobra pochodzą z innego regionu niż ten, w którym zgłaszany jest popyt. Indeks cenowy dla regionu jest średnią ważoną cen dóbr produkowanych lokalnie (w regionie 1.) i dóbr importowanych z regionu 2.

Określenie stanu równowagi krótkookresowej w jednym regionie następuje przez rozwiązanie układu trzech równań. W dW + YY1Y1=1==mm1md11dW (1((11---mm1m)( 1 1--d )d1) 1 1+ 1 )( 1 1+ 1 )(1 - d ) 1 , 1 1

1 1f- f 11 -1f-ff W 1 -1f- f 1f + I1II1=1==((m(m1mW 1W 2 T1 -W 1 11 + W2 122- )f )1)-11-f-f,f +mm2mT 1W 2T 1 1

f1- 1 1 f -f1- 1 1 -1f-fffIW =(Y WW 1= 2 T1 -I 1 1= ((Y1YI11I1I1f1- 1+++YY2YT I2 2f2- )1 )f)ff , 2T W gdzie: f – elastyczność cenowa dobra, a także elastyczność substytucji dwóch dóbr WW WW -r, iteration r, iteration -1-11 r, riteration r, riteration , iteration - W , iteration 1ddd 1 1 i wskaźnik korzyści skali (trzeciego znaczenia), pozostałe zmienne jak wyżej. W WW r, iteration - 1- 1 r, iteration

r, iteration - 1

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…87

Podobne równania obowiązują dla regionu 2, co oznacza, że stan równowagi charakteryzuje w sumie 6 nieliniowych równań. Nieodzowne staje się zatem skorzystanie z symulacji komputerowych. Brakman, Garretsen i van Marrevijk [2001] zastosowali do rozwiązania takiego układu metodę sekwencyjnych iteracji, tj. stopniowego dochodzenia do rozwiązania. W szczególności: 11

w pierwszej iteracji „zgaduje się” płace w regionie 1 i 2, czyli W1 i W2;

dane wartości W1 i W2 podstawiane są do równań dochodu i indeksu cen Y1 i Y2 oraz I1 i I2;

obliczone wartości Y1 i Y2, I1 I2 są następnie – w trzecim kroku – podstawą do wyznaczenia nowych W1 i W2. Y1 = m1 dW1 + (1 - m1 )(1 - d ) 1 Kroki te są powtarzane aż do otrzymania rozwiązania.1 Kryterium „stop”, tj. f f I1 =iteracje, ( m1 W 11 -wynika W 12 - f ) 1 - f wartości parametru + m2 Tz 1 -wyznaczenia kiedy nie następują kolejne określającego zmiany płac realnych tak niewielkie, że nie wywołujące dalszego 1 f-1 W1 = (Ymiędzy Y2 T 1 - f I 2f - 1 ) f +regionami. przemieszczania się siły roboczej 1I1 11

Wr, iteration - Wr, iteration - 1 1 d. Wr, iteration - 1

Rysunek 2 (tzw. wąż z pięcioma punktami równowagi długookresowej) jest rezultatem 59. iteracji. Linia ciągła oddaje wszystkie pojedyncze równowagi krótkookresowe, natomiast punkty A,B,C,D,E stanowią równowagi długookresowe – trzy stabilne A,C,E i dwie niestabilne B,D. Rysunek 2. Stabilne i niestabilne równowagi w modelu podstawowym NEG dm dt E

C B

Źródło: Opracowanie własne.

Marta Götz

Zarzuty pod adresem modelu pojawiające się z różnych środowisk (urbanistów, ekonomistów) dotyczą między innymi skomplikowanych symulacji komputerowych, na których musi opierać się model, i stąd jego małej użyteczności praktycznej, np. dla decydentów politycznych4. Krytykowany jest także sposób traktowania kosztu transportu (iceberg) i postrzeganie przestrzeni jako wymiaru kompletnie homogenicznego (racetrack economy). W związku z powyższym model, jak dotychczas, został słabo zweryfikowany empirycznie Mając na uwadze, z jednej strony, zaawansowaną warstwę matematyczną (skomplikowane układy równań nieliniowych wielu zmiennych) uniemożliwiającą przeprowadzenie analizy bez zastosowania odpowiedniego programu komputerowego, a z drugiej – dość dalece odbiegające od rzeczywistości założenia modelu, czyniące badanie nieco sztucznym i „laboratoryjnym”, opisany model potraktowano jako inspirację do prostej analizy dwóch regionów Niemiec. Model NEG sugeruje spojrzenie na gospodarkę z szerszej perspektywy (niejako „z lotu ptaka”). Wyróżniając w niej regiony5 jako jednostki analizy, podkreśla heterogeniczność obszaru. Jednocześnie proponuje analizę relacji zachodzącymi między nimi. Sposób postrzegania tych interakcji nawiązuje do gry sił odśrodkowych i dośrodkowych – centralnej cechy podejścia NEG. Jak argumentuje P. Krugman „przestrzenna dystrybucja działalności ekonomicznej i tym samym leżące u jej podstaw decyzje lokalizacyjne wynikają z silnie nieliniowej gry sił aglomeracji i rozproszenia, gry, której wyniku nie można przewidzieć z góry”. Na lokalizacje wpływ mają zatem siły odśrodkowe i dośrodkowe (rys. 3). Te, które skłaniają do inwestowania w danym regionie, to między innymi czerpanie korzyści skali i powiązań dostawców i odbiorców, a punktu widzenia pracowników wyższe płace. Jako siły odpychające, zniechęcające do lokalizowania działalności w pewnym miejscu uznać można ceny czynników produkcji – wysokie ze względu na duży popyt. Na te siły odśrodkowe i dośrodkowe działają dodatkowo inne czynniki, np. koszty transportu uzależnione od stopnia integracji i mobilności siły roboczej, na którą wpływają z kolei takie czynniki, jak: język, kultura, religia [Puga, 2001]. 4 Podobne

zarzuty dotyczące stopnia skomplikowania kierowane są coraz częściej pod adresem modeli finansowych stosowanych na rynkach finansowych, którym zaczęto przypisywać winę za kryzys na rynku hipotecznym i spiralę zdarzeń na innych rynkach – „w znacznej mierze za obecne turbulencje na rynku kredytów bankowych i różnych mało przejrzystych instrumentów finansowych można winić złe wykorzystanie modeli matematycznych, które przy dużym stopniu ich skomplikowania nie były dostatecznie sprawdzone i rozumiane przez ich użytkowników” [Malinowski, 2008]. 5 Należy podkreślić, że NEG nie definiuje ściśle pojęcia regionu – przyjmuje się jedynie, że jest to mniejsza część w podziale terytorium danego obszaru (kraju). Nie ma zatem zgody co do precyzyjnego ujmowania regionu. Może nim być jednostka z poziomu NUTS 3, a więc gmina, ale w wielu opracowaniach jako region traktuje się np. obszar starej UE, czyli 15 krajów. Por. A. Niebuhr [2004] oraz W. Małachowski (red.) [2006], gdzie dychotomię centrum– –peryferia stosuje się dla jeszcze większych obszarów – odpowiednio 15 starych i 10 nowych krajów UE.

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…89

Rysunek 3. Koncentracja a rozproszenie w NEG

Koncentracja versus rozproszenie

Działanie sił dośrodkowych

Mobilność

Działanie sił odśrodkowych

Koszty handlu, transportu

Czynniki pozaekonomiczne, ekonomiczne

Integracja

Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury.

Przyczyny niezadowalającej konwergencji realnej, a więc utrzymujących się dysproporcji, można analizować z innej perspektywy. Po pierwsze, upatrywać ich można w nieprawidłowym zadziałaniu pewnych motorów ją umożliwiających, takich jak napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, które przynoszą ze sobą nowoczesne technologie i metody zarządzania, czy handel zagraniczny, który zmusza firmy do większej wydajności [Sławiński, 2008]. Po drugie, z punktu widzenia diagnostyki wzrostu przyczyn należy doszukiwać się bądź w niedostatecznym dostępie do finansowania, bądź w niewystarczającym popycie na inwestycje [Rodrik, 2007]. Diagnozowanie przyczyn niedorozwoju gospodarki, a więc identyfikowanie zaburzeń w ramach kolejnego przechodzenia od ogólnych do bardziej szczegółowych symptomów, powinno zakończyć się sprecyzowaniem lub przynajmniej zawężeniem listy źródeł niepowodzeń. D. Rodrik zwraca uwagę, że proces diagnozowania ma charakter selekcji negatywnej – raczej odrzucania najmniej prawdopodobnych zakłóceń niż świadomego i zdecydowanego wyboru konkretnego źródła. Nieopłacalność podjęcia działalności gospodarczej może być skutkiem zawodności państwa lub ułomności rynku. Takie ujęcie, choć ma charakter modelowy i stanowi znaczne uproszczenie rzeczywistości, stanowi dobre ramy koncepcyjne dla analizy mechanizmów wzrostu gospodarczego [Wójcik, 2008]. Alternatywne ujęcie znaleźć można w wielu badaniach wskazujących a priori na konkretną prawdopodobną przyczynę niezadowalającego tempa rozwoju gospodarki wschodnich Niemiec i stąd utrzymywanie się dysproporcji. H. Uhlig wskazuje na efekty sieciowe (network externalities), a właściwie na ich brak we wschodnich landach, co czyni mniej opłacalną działalność ekonomiczną tam prowadzoną [Uhlig, 2007]. M. Burda natomiast podkreśla rolę kosztów dostosowawczych (retarding force of adjustment costs to structural change) w procesach konwergencji, argumentując, że ich obecność może odpowiadać za obserwowane w zjednoczonych Niemczech niesatysfakcjonujące procesy zbieżności gospodarek [Burda, 2007] Model NEG zakłada z kolei, że wysokie zarobki i możliwość osiągania zysków (będąca pochodną wielkości lokalnego popytu i zamożności obywateli) sprzyjają

Marta Götz

napływowi inwestorów i pracowników, stymulując rozwój gospodarczy na danym terenie, podczas gdy wysokie ceny (koszty życia) powodują, że napływ ten jest nieatrakcyjny. Przyjętą w niniejszym opracowaniu konwencję analizy zróżnicowania przestrzennego niemieckiej gospodarki można traktować jako uzupełnienie innych cytowanych ujęć. Opisany model potraktowano jako inspirację do prostej analizy dwóch regionów Niemiec. Skupiono się na trzech centralnych równaniach modelu opisujących stan równowagi. Jednocześnie w związku z ogólnym charakterem analizy zwrócono uwagę na siły aglomeracyjne, rezygnując z badania kosztów transportu6. 11

Płace (W) Pierwotne równanie płac, ukazujące wysokość zarobków w regionie i decydujące o jego atrakcyjności dla mobilnej siły roboczej, pełni podobną funkcję w niniejszej analizie. Wykorzystano w niej dane dotyczące płac w sektorze produkcji przemysłowej (manufacturing wages and salaries mln euro) oraz obliczono poziom wynagrodzenia przypadający na zatrudnionego na poziomie NUTS 1 (compensation of employees mln euro, total number of employees).

Indeks cen (I) Oryginalne równanie indeksu cen zostało na potrzeby badania potraktowane jako przybliżenie kosztów życia w regionie. W tym celu posłużono się zmiennymi określającymi poziom wynagrodzeń w sektorach: zaopatrzenia w energię, gaz i wodę (electricity, gas and water supply), transportowym, magazynowania i komunikacji (transport, storage and communication) oraz wynajmu, pośrednictwa nieruchomości i usług biznesowych (real estate, renting and business activities). Przyjęto, że wielkości te korelują z poziomem cen podstawowych usług, determinując w pewien sposób koszty życia w regionie.

Dochody (Y) Równanie dochodów potraktowano jako element mogący określać atrakcyjność regionu dla przedsiębiorstw. Aproksymację tej kategorii dokonano, posługując się całkowitymi rozmiarami produktu wytworzonego w regionie (GDP at current market prices mln euro) oraz wielkością PKB per capita (GDP per inhabitant), a także poziomem dochodów gospodarstw domowych ogólnie i dochodem przypadającym na jednego obywatela (Disposable income net mln euro, Disposable income net per inhabitant).

Dane statystyczne wybrane do analizy pochodzą z baz Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat i obejmuje lata 1995–2005. Dane dotyczące 6 Takie podejście podyktowane jest nie tylko względami metodologicznymi i dostępnością danych, ale może być interpretowane na gruncie procesów integracyjnych. Zgodnie z założeniami NEG, integracja między regionami redukuje koszty transportu, zmniejszając tym samym ich znaczenie dla przestrzennego rozkładu działalności, przynajmniej w początkowym okresie – por. zależność Omega w: Overman, Redding, Venables [2001, s. 3].

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…91

krajów związkowych, czyli jednostek NUTS 1, zostały na potrzeby badania wykorzystane do obliczenia wartości średnich reprezentujących odpowiednio Niemcy Wschodnie (NW) obejmujące 5 „nowych” krajów związkowych i Niemcy Zachodnie (NZ) liczące 11 tzw. „starych” landów. Wschodnie kraje związkowe to: Brandenburgia, Meklemburgia Pomorze Przednie, Saksonia, Saksonia Anhalt, i Turyngia, zachodnie – Badenia-Wirtembergia, Bawaria, Berlin, Brema, Hamburg, Hesja, Dolna Saksonia, Nadrenia Północna Westfalia, Nadrenia Palatynat, Kraj Saary i Szlezwik Holsztyn. Podjęta próba jest wstępnym i uproszczonym ujęciem nawiązującym do dorobku NEG i koncepcji sił dośrodkowych i odśrodkowych. Model NEG stanowi ramy analityczne (analytical framework) opracowania. Kategorie zmiennych, którymi się posługuje wraz z koncepcją sił dośrodkowych i odśrodkowych, ukierunkowały analizę przestrzennych dysproporcji gospodarki niemieckiej.

Rezultaty badania Występowanie różnic płacowych między starymi i nowymi krajami związkowymi potwierdzają liczne badania [Gernandt, Pfeiffer, 2007]. Nie zaobserwowano jakiejkolwiek zbieżności poziomu wynagrodzeń w przypadku osób, które pozostały we wschodnich Niemczech, a jedynie częściową – dla pracowników dojeżdżających w celach zarobkowych w systemie wahadłowym, tj. mieszkających w nowych, a zatrudnionych w starych krajach związkowych (rys. 4). Rysunek 4. Średnie wynagrodzenia roczne (w tys. euro) w NZ i NW w latach1995–2004 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00

1995

1996

1997

Źródło: Opracowanie własne.

1998 NW

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Marta Götz

Pełna konwergencja wysokości zarobków nastąpiła jedynie w grupie osób, które na stałe wyemigrowały z NW. Można zauważyć, że kontynuacja różnic byłaby jawnym przykładem dyskryminacji, stąd występowanie konwergencji jest w tym przypadku konieczne. Warto nadmienić, że systematycznie zbiegają się w czasie nierówności płacowe rejestrowane we wschodnich i zachodnich Niemczech. Innymi słowy, rozwarstwienie społeczne pod względem zarobków obserwowane w nowych krajach związkowych zaczyna upodabniać się do tego znanego w części zachodniej. Rysunek 5. Średnie płace (w euro) w sektorze produkcji przemysłowej w NZ i NW w latach 1995–2005 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Źródło: Opracowanie własne.

Dynamika płac (rys. 5), wyższa przez cały okres analizy w starych krajach związkowych, sugeruje, że są one atrakcyjnymi lokalizacjami z punktu widzenia pracowników zainteresowanych maksymalizacją wynagrodzeń [Gorzig, Gornig, Werwatz, 2005]7. Mimo pozytywnych zmian zachodzących w tym względzie we wschodnich landach, ciągle obserwuje się przepaść w stosunku do zachodniej części Niemiec [Benoit, 2004]. Migracja, która miała miejsce, w rzeczywistości wydaje się być odpowiedzią na wciąż utrzymujące się dysproporcje. Jednocześnie jej przebieg sugeruje, w myśl założeń modelu, rozkład przestrzenny popytu (mobilni pracownicy decydują o lokalizacji zgłaszanego popytu). 7 Szerzej na temat przyczyn tego stanu – większej przynależności do zbiorowych układów płacowych i struktury zatrudniania w sektorach gorzej płatnych w byłej NRD – w: Gorzig, Gornig, Werwatz [2005, s. 449] oraz East Germany: A Structural Low-wage Region? [2004, s. 417].

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…93

Model NEG łączy rozwój regionu z obecnym w nim popytem, przypisując kluczową rolę poziomowi płac stymulującemu napływ siły roboczej i tym samym konsumentów zgłaszających popyt. Dostęp do rynku rozumiany w kategoriach popytu jako czynnik atrakcyjności regionalnej został potwierdzony także w innych badaniach [Niebuhr, 2004]. Tymczasem, zdaniem niektórych badaczy, ta prosta zależność nie zawsze występuje. Migracja ludności w obliczu wysokiego bezrobocia i zjawiska jobless growth nie zawsze musi wpływać negatywnie na rozwój regionu. Według P. Franza, „kurczenie się” miast wschodnio-niemieckich na skutek masowego exodusu ludności nie musi prowadzić do ich gospodarczego zanikania [Franz, 2004]. Takie przypadki są raczej wyjątkiem aniżeli regułą. Poziom płac wraz z potwierdzonymi empirycznie wyższymi dochodami mierzonymi poziomem PKB per capita czyni landy zachodnie atrakcyjnymi dla przedsiębiorców i oznacza przepływ kapitału na zachód. Tego typu stwierdzenie nie neguje powszechnego zjawiska ogromnych subwencji skierowanych do części wschodniej [Burda, 2006]. Wskazuje raczej na heterogeniczność pojęcia inwestycji. Z badań J. Hall i U. Ludwiga wynika między innymi, że inwestycje dokonywane są przez konkretne podmioty (odrzucenie idei bezosobowych przepływów funduszy), a szczególna rola przypada sektorowi małych i średnich przedsiębiorstw jako nośnikowi tego typu inwestycji [Hall, Ludwig, 2006]. Analiza kształtowania się cen, przybliżona za pomocą płac sektora usług potwierdza pewną prawidłowość występowania wyższych kosztów życia na terenach bardziej rozwiniętych gospodarczo (rys. 6–8). Rysunek 6. Średnie płace w sektorze zaopatrzenia w energię, gaz i wodę w NZ i NW w latach 1995–2004 (w euro) 1 200 1 000 800 600 400 200 0

1995

1996

1997

Źródło: Opracowanie własne.

1998 NW

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Marta Götz

Rysunek 7. Średnie płace w sektorze transportowym, magazynowania i komunikacji w NZ i NW w latach 2000–2005 (w euro) 4 300 3 800 3 300 2 800 2 300 1 800 1 300 800 300

2000

2002

2003

2004

2005

Źródło: Opracowanie własne. Rysunek 8. Średnie płace w sektorze wynajmu, pośrednictwa nieruchomości i usług biznesowych w NZ i NW w latach 2000–2005 (w euro) 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0

2000

2002

2003

2004

2005

Źródło: Opracowanie własne.

Jak się jednak okazuje, wyższe wskaźniki na terenie Niemiec Zachodnich nie stanowią na razie siły odśrodkowej zniechęcającej do lokowania na tym terenie i nie czynią tym samym tańszych landów wschodnich bardziej atrakcyjnymi. Do podobnych wniosków dochodzą S. Brakman, H. Garretsen i M. Schramm, którzy zastosowali do badania wymiaru przestrzennego gospodarki Niemiec model Helpmana-Hansona uwzględniający oprócz sił aglomeracyjnych negatywne efekty koncentracji przestrzennej i tym samym umożliwiający bliższą rze-

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…95

czywistości analizę [Brakman, Garretsen, Schramm, 2002]. Otrzymane rezultaty wskazują na rozkład przestrzenny płac czyniący zachodnie Niemcy, mimo wyższych kosztów życia, bardziej atrakcyjnym regionem. Warto też zwrócić uwagę, że w przypadku PKB i dochodów różnice między częścią zachodnią a wschodnią są większe dla wartości absolutnych (3,6:1), mniejsze zaś (1,6:1) gdy posługujemy się wielkościami per capita (rys. 9–10). Rysunek 9. Średnie PKB (ceny bieżące, mld euro) NZ i NW w latach 1995–20058 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Źródło: Opracowanie własne.

Rysunek 10. Średnie dochody per capita w NZ i NW w latach 1995–2005 (w euro) 35 000 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0

1995 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002 2003

2004

2005

Źródło: Opracowanie własne. 8 Na wykresie przedstawiono wartości średnie PKB charakteryzujące wschodnie i zachodnie Niemcy. Dane statystyczne dotyczą PKB w poszczególnych landach, na ich podstawie obliczono przeciętne PKB landu ze wschodniej i zachodniej części kraju.

Marta Götz

Wyniki te uznać można za potwierdzenie formułowanej w wielu analizach tezy, że w ujęciu statystycznym sytuację dochodową byłej NRD poprawia fakt masowej migracji. W ramach wzbogacenia analizy starano się zbadać, czy tego typu przewaga zachodnich Niemiec jest regułą także na poziomie krajów związkowych. Innymi słowy, chodziło o odpowiedź na pytanie, czy we wszystkich kategoriach wyniki uzyskiwane przez stare kraje związkowe są lepsze od tych notowanych w nowych landach. Otrzymane rezultaty przeczą temu założeniu [Leydesdorff, Fritsch, 2006]9. Porównanie wartości minimalnych landów zachodnich z wartościami maksymalnymi wschodnich krajów sugeruje, że nie wszystkie kraje związkowe byłej RFN oferują wyższe płace i dochody, mając jednocześnie wyższe koszty życia aniżeli wybrane landy wschodnie10. Przykładowo Saksonia jest pod względem kosztów życia mierzonych wynagrodzeniami w sektorze energetycznym, gazowym i wodnym droższa niż Kraj Saary, Szlezwik-Holsztyn czy Nadrenia Palatynat, także pod względem wynagrodzeń w sektorze transportu, magazynowania i komunikacji przewyższa najtańszy w starej części Republiki Federalnej Kraj Saary, a w kategorii wynagrodzeń w sektorze wynajmu, pośrednictwa nieruchomości i usług biznesowych notuje wyższe wartości niż Brema, Szlezwik-Holsztyn, Kraj Saary czy Nadrenia-Palatynat. Pod względem całkowitej wartości PKB Saksonia wyprzedza zarówno Bremę jak i Kraj Saary. Jednocześnie, mimo że jest najbogatszym nowym krajem związkowym, pod względem wartości PKB per capita ustępuje najbiedniejszym na zachodzie: Berlinowi czy Dolnej Saksonii. W przypadku dochodów gospodarstw domowych najbogatsza we wschodniej części jest ponownie Saksonia, która „wygrywa” z najbiedniejszymi regionami zachodnimi – Bremą czy Krajem Saary tylko w przypadku wartości całkowitych, ale już nie, gdy analizujemy poziom rozporządzalnych dochodów per capita. Mierząc wartość wynagrodzeń w sektorze przemysłu okazuje się, że ponownie Saksonia przewyższa pod tym względem Bremę czy Szlezwik-Holsztyn. Przy korzystaniu z innego wskaźnika wynagrodzeń okaże się, że najwyższy poziom w części wschodniej, zarejestrowany tym razem w Brandenburgii, był niższy od najgorszego w Niemczech Zachodnich, zanotowanego w Szlezwiku-Holsztynie. Rezultaty te można zinterpretować w kategoriach pewnych centrów gospodarczych występujących na terenie Niemiec Wschodnich, potencjalnie atrakcyjnych, których siła oddziaływania jest jednak wciąż niewystarczająca by rozprzestrzenić się na cały teren wschodnich Niemiec11. Zarówno Niemcy Wschodnie jak i Zachodnie to de facto mozaika krajów związkowych, które wykazują różny poziom rozwoju gospodarczego [Gernandt, Pfeiffer, 2007]. Wyniki te wskazują, że i na wschodzie kraju są obszary, takie jak np. Saksonia czy Turyngia, które 9 Por wyniki dotyczące systemu innowacji w ramach modelu Triple helix w Niemczech [Leydesdorff, Fritsch [2006, s. 1538]. 10 Na brak homogeniczności wschodnich Niemiec na przykładzie miast byłego NRD zwraca uwagę P. Franz [2003, s. 160-170]. 11 Niektórzy autorzy mówią o konieczności posiadania „klastrów klastrów”, czyli zgromadzenia masy krytycznej w różnych dziedzinach mogących stanowić swego rodzaju gospodarcze centrum grawitacyjne – P. Keiser, Prognos, szwajcarski ośrodek konsultacyjno doradczy.

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…97

mogą służyć jako swoiste gospodarcze latarnie morskie (lighthouse) oświetlające okolice całego regionu. Niestety, jak widać, siła oddziaływania i pozytywnego promieniowania tych centrów jest wciąż za słaba12, nie udziela się pozostałym obszarom i nie rozlewa na sąsiednie regiony. Jednocześnie wyższe ceny i koszty życia na zachodzie kraju nie odstraszają ani inwestorów, ani pracowników. Zastosowanie modelu NGE do analizy Niemiec Wschodnich i Zachodnich oferuje możliwość spojrzenia na problem nierównowagi z szerszej perspektywy. Umożliwia ocenę czynników sprzyjających rozwojowi jednego lub drugiego regionu poprzez odwołanie się do sił dośrodkowych i odśrodkowych. Przykład Niemiec potwierdza nie tylko występowanie takich sił, ale wskazuje też na relacje między nimi. Wyższe płace (W) i dochody (Y) czynią zachodnie kraje związkowe atrakcyjną lokalizacją zarówno dla firm (Y) jak i pracowników (W). Jednocześnie, ciągle wyższe koszty życia, działające w odwrotnym kierunku, czynią teoretycznie bardziej atrakcyjnym region byłej NRD. Przypadek Niemiec wskazuje jednak, że istotne są nie tyle bezwzględne wartości, ile relacje między tymi siłami, tj. przewaga sił dośrodkowych nad odśrodkowymi. Dopóki Niemcy Wschodnie nie poprawią przewagi sił dośrodkowych (czynników decydujących o atrakcyjności regionu ) nad odśrodkowymi (czynnikami zniechęcającymi do lokowania działalności), nic się nie zmieni. Potwierdzając utrzymujący się (czy wręcz, jak sugerują niektórzy, narastający) podział gospodarczy Niemiec na Wschód i Zachód, należy być świadomym coraz częściej pojawiających się opinii o nowym podziale kraju na bogate Południe i biedniejszą Północ z granicą przebiegającą na linii Cottbus – Aachen [Benoit, 2004; Williamson, 2004]13.

ZAKOŃCZENIE Celem artykułu była ogólna ocena rozwoju gospodarczego Republiki Federalnej Niemiec przez pryzmat podstawowego modelu NEG. Odwołanie się do niego oznaczało zatem spojrzenie na kwestię zróżnicowania gospodarczego w kontekście sił dośrodkowych i odśrodkowych. Przybliżeniem tych pierwszych jest kategoria płac i dochodu, tych drugich – indeks cen. W niniejszej analizie posłużono się następującymi zmiennymi reprezentującymi wspomniane kategorie: 11

danymi dotyczącymi płac w sektorze produkcji przemysłowej i poziomu wynagrodzenia przypadającego na zatrudnionego na poziomie NUTS 1;

aproksymacji dochodu dokonano, posługując się całkowitymi rozmiarami produktu wytworzonego w regionie oraz wielkością PKB per capita, a także poziomem dochodów gospodarstw domowych ogólnie i dochodem przypadającym na jednego obywatela; 12 Por.

postulaty wspierania klastrów [ Rosenfeld, Franz, Heimpold, 2007, s. 73]. Williamson [2004, s. 6] oraz Europe: Getting back…[2004, s. 54]. Jednocześnie należy zacytować dość optymistyczne w tym względzie wyniki rankingu „Wirtschafts Woche” uznające za szczególnie dynamiczne i obiecujące gospodarki właśnie landy północne – Hamburg i Meklemburgię Pomorze Przednie (http://www.wiwo.de/politik/das-neue-deutschland-296347/). 13 H.

Marta Götz

indeks cen czyli przybliżenie kosztów życia w regionie określono za pomocą wynagrodzeń w sektorach: zaopatrzenia w energię, gaz i wodę, transportowym, magazynowania i komunikacji oraz wynajmu, pośrednictwa nieruchomości i usług biznesowych.

Rezultaty przeprowadzonej dla zjednoczonych Niemiec analizy kształtowania się tych zmiennych będących przybliżeniem proponowanych przez model NEG kategorii ukazują, że wyższe płace i dochody czynią bardziej atrakcyjną lokalizacją, zarówno dla firm jak i pracowników, zachodnie kraje związkowe. Jednocześnie ciągle wyższe koszty życia działające w odwrotnym kierunku powodują, że teoretycznie bardziej atrakcyjnym regionem jest była NRD. Jednak siły te nie są na tyle znaczące, by zniechęcić do podejmowania działalności gospodarczej w części zachodniej kraju. Utrzymuje się zatem pewna polaryzację Niemiec – część zachodnia jest nadal preferowana zarówno przez przedsiębiorców, jak i pracowników. Spojrzenie przez pryzmat modelu NEG pozwala na wytłumaczenie tego zjawiska w kontekście sił dośrodkowych i odśrodkowych. Wydaje się, że obecne zdolności przyciągania działalności gospodarczej Niemiec Wschodnich wciąż nie są w stanie wytworzyć przeciwwagi dla atrakcyjnego pola grawitacyjnego zachodnich krajów związkowych. Takie podejście bynajmniej nie neguje dokonanych we wschodniej części reform i zachodzących zmian, nie uznaje też bezkrytycznie krajów zachodnich Federacji za gospodarczo idealne lokalizacje. Sugeruje jedynie, jak kształtują się relacje atrakcyjności między tymi dwoma obszarami i tym samym wskazuje, że o sukcesie przesądza względny odbiór regionu. Można przypuszczać, że Niemcy Zachodnie będą dominowały gospodarczo dopóty, dopóki wschodnie landy nie zdołają wytworzyć sił zdolnych do odwrócenie dotychczasowych procesów [Europe: Getting..., 2004, s. 54]. Takie podejście, choć nasuwa skojarzenia do gry o sumie równej zero, wskazuje, że Niemcy Wschodnie muszą po prostu stać się dla działalności gospodarczej bardziej atrakcyjne aniżeli część zachodnia. Posługując się słowami modelu, muszą wytworzyć większe siły dośrodkowe zachęcające do lokowania przedsiębiorstw właśnie na wschodzie kraju. W warstwie psychologicznej, warto chyba zwrócić się ku obiecującej koncepcji T. Thatchenkery’ego „inteligencji doceniania” (appreciative inteligence) i starać się skupić na już funkcjonujących silnych stronach wschodnioniemieckiej gospodarki: wzmacniać je i, wykorzystując mechanizm dźwigni, przyspieszać rozwój całego regionu, a w konsekwencji poprawiać dobrobyt nowych krajów związkowych [Thatchenkery, Metzger, 2006.].

Bibliografia Alesina A., Fuchs-Schündeln N. [2007], Good-Bye Lenin (or Not?): The Effect of Communism on People’s Preferences, “The American Economic Review”, Nashville, Sept., Vol. 97(4).

PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…99

Benoit B. [2004], East, West, Was Unity the Best? One Nation, Two People: The Dream of one Germany Fades as East and West Drift Apart, “Financial Times”, Dec. 8th, London. Berlemann M., Thum M. [2006], Mittelfristige Perspektiven der Ost-West-Konvergenz, „“Ifo Dresden berichtet“, Vol. 13(1)0. Brakman S., Garretsen H., Schramm M. [2002], New Economic Geography in Germany – Testing the Helpman-Hanson Model, “HWWA Discussion Paper”, No. 172. Brakman S., Garretsen H., van Marrewijk Ch. [2001], An Introduction to Geographical Economics, Cambridge University Press. Bruelhart M. [2000], Evolving Geographical Specialization of European Manufacturing Industries, University of Lausanne, March. Bruelhart M., Torstensson J. [1998], Regional Integration, Scale Economies and Industry Location in the European Union, February. Buch C., Toubal F. [2007], Openness and Growth: The Long Shadow of the Berlin Wall, Institute for Applied Economic Research, Tübingen, “Discussion Paper”, No. 31. Burda M. [2006], Factor Reallocation in Eastern Germany after Reunification, “The American Economic Review”, May, Vol. 96(2). Burda M. [2007], What Kind of Shock Was It? Regional Integration and Structural Change in Germany after Unification, w: What Went Wrong in East Germany and What Can Be Done?, Kiel Institute, “A Collection of Kiel Working Papers”, No. 1, January. East Germany: A Structural Low-wage Region? [2004], “Economic Bulletin”. Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung, Institut für Konjunkturforschung. Heidelberg, Dec., Vol. 41(12). Europe: Getting Back Together is so Hard; Eastern Germany, [2004], “The Economist”, London, Sept. 18th,. Vol. 372(8393). Franz P. [2004], Schrumpfende Städte – Schrumpfende Wirtschaft? Der Fall Ostdeutschland, „Deutsche Zeitschrift für Kommunalwissenschaften“, 43 Jahrgang, I. Franz P. [2003], Wie schneiden die großen ostdeutschen Städte im gesamtdeutschen Vergleich ab? Daten zu ihrer wirtschaftlichen und finanziellen Lage, „Raumforschung und Raumordnung“, Heft 3, 61 Jahrgang. Fritsch M. [2004], Entrepreneurship, Entry and Performance of New Business Compared in Two Growth Regimes: East and West Germany, “Journal of Evolutionary Economics, Heidelberg”, Dec., Vol. 14 (5). Garretsen H. [2003], From Koopmans to Krugman: International Economics and Geography, Utrecht School of Economics at Utrecht University – Lecture delivered on 23 October 2003 at Utrecht University. Gernandt J., Pfeiffer F. [2007], Rising Wage Inequality in Germany, ”Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik”, Stuttgart, Aug., Vol. 227(4). Gernandt J., Pfeiffer F. [2008], Wage Convergence and Inequality after Unification: (East) Germany in Transition, “ZEW Discussion Paper”, No. 08-022. Gorzig B., Gornig M., Werwatz A., [2005] Explaining Eastern Germany’s Wage Gap: The Impact of Structural Change, “Post-Communist Economies”, Abingdon, Dec., Vol. 17 (4).

100

Marta Götz

Hall J., Ludwig U. [2006], Economic Convergence Across German Regions in Light of Empirical Findings, “Cambridge Journal of Economics”, Vol. 30. Kirbach M., Schmiedeberg C. [2008], Innovation and Export Performance: Adjustment and Remaining Differences in East and West German Manufacturing, “Economics of Innovation and New Technology”, Vol. 17(5). Krugman P. [1991], Geography and Trade, MIT Press, Cambridge, Mass. Leydesdorff L., Fritsch M. [2006], Measuring the Knowledge Base of Regional Innovation Systems in Germany in Terms of a Triple Helix Dynamics, “Research Policy”, Amsterdam, Dec., Vol. 35(10). Malinowski K. [2008], Społeczeństwo informacyjne i niebezpieczeństwo cyfrowego podziału, wystąpienie przed członkami Hiszpańskiej Królewskiej Akademii Nauk Ekonomicznych i Finansowych, Warszawa 12.06.2008. Małachowski W. (red.) [2006], Polska-Niemcy w zjednoczonej Europie i ich ekonomiczna odpowiedzialność, SGH, Warszawa. Niebuhr A. [2004], Market Access and Regional Disparities: New Economic Geography in Europe, “HWWA Discussion Paper”, No. 269. Overman H., Redding S., Venables A. [2001], The Economic Geography of Trade, Production, and Income: A Survey of Empirics, London School of Economics and CEPR, July 9th. Ohlin B. [1933], Interregional and International Trade, Harvard University Press, Cambridge, Mass. (w:) Steiner M. [1998], Clusters and Regional Specialization, “European Research in Regional Science”, No. 8. Pedersen Ch. [2005], The Development Perspectives for the ICT Sector in North Jutland – PhD Thesis, Aalborg University, Department of Business Studies. Pryor F.L. [2007], Culture and Economic Systems, “The American Journal of Economics and Sociology”, Malden, Oct., Vol. 66(4). Puga D. [2001], European Regional Policies in Light of Recent Location Theories, “CEPR Discussion Paper” No. 2767, December. Rodrik D. [2007], One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions, and Economic Growth, Princeton University Press. Rosenfeld M., Franz P., Heimpold G. [2007], Economic ‘Clusters’ in East Germany: Evidence on the Location and Characteristics of Spatially Concentrated Industries, “Post-Communist Economies”, Abingdon, March, Vol. 19(1). Sławiński A. [2008], wywiad w: „Rzeczpospolita”, 05.06.2008. Snower D., Merkl Ch. [2006], The Caring Hand that Cripples: The East German Labor Market after Reunification, “The American Economic Review”, Nashville, May. Vol. 96(2). Thatchenkery T., Metzker C. [2006], Appreciative Intelligence: Seeing the Mighty Oak in the Acorn, Berrett-Koehler, San Francisco. Uhlig H. [2007], Regional Labour Markets, Network Externalities and Migration: The Case of German Reunification (w:) What Went Wrong in East Germany and What Can Be Done?, “A Collection of Kiel Working Papers”, No.1, Kiel Institute, January. Williamson H. [2004], The Wall May Be History but German Divide Remains, “Financial Times”, London, Nov. 8th. Wójcik C. [2008], Polska droga do wzrostu gospodarczego, „Rzeczpospolita”, 06.08.2008.

101 PODSTAWOWY MODEL NOWEJ EKONOMII GEOGRAFICZNEJ A PRZYPADEK NIEMIEC…

Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie ogólnej oceny rozwoju gospodarczego Niemiec za pomocą podstawowego modelu nowej ekonomii geograficznej (NEG). Prosta analiza kształtowania się dochodów, płac i kosztów życia w starych i nowych krajach związkowych od momentu zjednoczenia potwierdza pewną polaryzację Niemiec. Część zachodnia pozostaje nadal bardziej atrakcyjna zarówno dla przedsiębiorców jak i pracowników. Spojrzenie przez pryzmat modelu NEG pozwala na wytłumaczenie tego zjawiska w kontekście sił dośrodkowych i odśrodkowych. Takie podejście, choć może nasuwać skojarzenia do gry o sumie równej zero, wskazuje, że Niemcy Wschodnie muszą poprawić swoją atrakcyjność względem części zachodniej, tj. wytworzyć większe siły dośrodkowe zachęcające do lokowania działalności właśnie na wschodzie kraju. Słowa kluczowe: Nowa ekonomia geograficzna, siły odśrodkowe i dośrodkowe, zjednoczenie Niemiec, stare i nowe kraje związkowe.

The basic model of New Economic Geography – An attempt at assessment of GermanY’s case The aim of this paper is evaluation of the economic development of Germany against the background of the basic model of New Economic Geography (NEG). The simple analysis of evolution of income, wages and living costs in the “old” (former BRD) and “new” (former DDR) federal states after Reunification confirms that spatial polarization persists. The western part of the country continues to be more attractive for both entrepreneurs and employees. Application of the basic NEG model offers a possibility to explain the phenomena in terms of centripetal and centrifugal forces. Such an approach although it may be associated with the zero sum game idea denotes that Eastern Germany will have to improve its performance in relation to the Western part i.e. generate more powerful centripetal forces advancing business ventures in the east of the country. Key words: New Economic Geography, centripetal and centrifugal forces, Germany’s Reunification, “old” and “new” federal states.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXIV) 2010

Recenzje

Ryszard Bugaj*

Tadeusza Kowalika „WWW.POLSKAtransformacja.PL” Tadeusz Kowalik, www.polskatransformacja.pl, Wyd. MUZA SA, Warszawa 2009, s. 300 Książka profesora Tadeusza Kowalika poświęcona przemianom ustrojowym w gospodarce polskiej jest chyba najobszerniejszym opracowaniem dotyczącym tej kwestii. Przede wszystkim stanowi jednak dopełnienie pluralistycznego zbioru naświetleń tych zagadnień. Praca dotyka różnych aspektów procesu przemian, ale najwięcej uwagi poświęcono w niej ewolucji instytucjonalnej. Autor starannie śledzi procesy zmian przez pryzmat zachowań różnych podmiotów uczestniczących (nieraz pośrednio) w procesie decyzyjnym. T. Kowalik – podobnie jak inni autorzy zajmujący się procesem transformacji – opisuje i ocenia ten proces przez pryzmat swoich przekonań aksjologicznych. Nie bez znaczenia jest pewnie i to, że był w proces przemian osobiście zaangażowany. To daje autorowi z jednej strony bliższy wgląd w mechanizmy decyzji, ale z drugiej utrudnia zdystansowaną ocenę. Przez jakie „okulary” patrzy autor na dokonane przekształcenia? Na to pytanie odpowiedź expressis verbis w książce Kowalika nie pada, ale można – a nawet należy – te okulary odnaleźć. Analizując proces transformacji, autor przyjmuje (jak inni badacze) orientację teleologiczną – zakłada, że te przemiany dokonują się ze względu na pewne cele, ale w znacznej mierze inaczej niż wielu innych autorów je definiuje. O ile niektórzy autorzy jako cel normatywny traktują powstanie kapitalizmu wolnorynkowego, to T. Kowalik – nie odrzucając generalnie kapitalizmu jako ładu pożądanego – dokonuje ocen z perspektywy powstania gospodarki mieszanej obejmującej rozbudowane pań* Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN.

104

Ryszard Bugaj

stwo opiekuńcze i znaczny sektor przedsiębiorstw publicznych. Niestety, autor nie poświęca żadnej uwagi określeniu kryteriów oceny, które przecież trudno uznać za w pełni obiektywne (naturalne). Podobnie postępują inni autorzy. W rezultacie otrzymujemy bardzo różne naświetlenia procesu polskiej transformacji ustrojowej. Przyjęta przez T. Kowalika teleologiczna orientacja dociekań prowadzi – jak się wydaje – do niedocenienia żywiołowych mechanizmów działających w toku procesu transformacji. Sądzę natomiast, że autor przecenia realny wpływ ośrodka rządowego na charakter realizowanych zmian. To prawda, że kluczowe decyzje dotyczące programu transformacji zapadały bez szerszej publicznej debaty, ale nie ma dobrych powodów, aby zakładać (uwzględniając radykalizm nastawień politycznych, klimat intelektualny, „oczekiwania zagraniczne” i krótkookresową dynamikę procesów w krajowej gospodarce), że taka debata doprowadziłaby do skrystalizowania odmiennego programu. Owszem, w świetle kryteriów przyjmowanych przez autora (bliskich także recenzentowi) program odmienny byłby bliższy optymalnemu. Swoboda wyboru istniała jednak tylko w sensie intelektualnym. Ale również wybór w sensie intelektualnym nie był chyba tak szeroki, jak sugeruje autor książki. To zastrzeżenie dotyczy kilku kwestii, ale chcę zatrzymać się tylko nad zatrudnieniem i bezrobociem. T. Kowalik piętnuje nowy system przede wszystkim dlatego, że jego funkcjonowanie (jak dotąd) związane jest z bardzo wysokim bezrobociem i pisze: „wzrost zatrudnienia można pogodzić z przechodzeniem do gospodarki rynkowej” (s. 97). To stwierdzenie pada w pewnym istotnym kontekście. Autor utożsamia brak rejestrowanego bezrobocia z „pełnym zatrudnieniem”. Nie jest więc skłonny przyjąć, że brak bezrobocia w gospodarce nakazowo-rozdzielczej odzwierciedlał działanie mechanizmów generujących marnotrawne zużycie czynnika pracy (tak samo stali, jak i pracy). To oznacza, że autor nie jest też skłonny przyjąć, że ustanowienie mechanizmów efektywnościowych związanych z rynkiem musi prowadzić do powstania nadwyżek pracy – podobnie jak powstały nadwyżki np. stali. Oczywiście ogromna różnica polega na tym, że „nadwyżka” stali została natychmiast wyeliminowana przez spadek produkcji (a pewnie i dostosowanie cenowe czy raczej przez redukcję dotacji), a pracownicy przekształcili się w bezrobotnych (albo emerytów i rencistów). Czy jednak nie można było uwolnionej siły roboczej zaabsorbować w innych dziedzinach. Jeżeli założyć, że stopa wydajności pracy nie uległaby istotnej redukcji, to warunkiem byłaby znacznie wyższa dynamika wzrostu produkcji. Tu, jak się wydaje, dla autora ma znaczenie „kontekst chiński”. Wprawdzie o bezrobociu w tym kraju (choćby z racji ogromnej dominacji rolnictwa) wiemy niewiele, ale wiemy, że wzrost zatrudnienia dokonuje się przy bardzo niskich standardach socjalnych. Stąd bierze się silna przewaga konkurencyjna chińskiej gospodarki i ogromne znaczenie popytu eksportowego „ciągnącego” wzrost PKB. Nie jest możliwe, aby ten model mógł być zastosowany w Polsce. Jestem więc skłonny twierdzić, że znaczne „bezrobocie transforma-

Tadeusza Kowalika „WWW.POLSKAtransformacja.PL”

105

cyjne” było nieuchronne. Ta ocena nie oznacza, że podjęto wszystkie dostępne środki dla jego ograniczenia. Nie oznacza również, że wystarczające było (jest) alimentowanie bezrobotnych. Ogólnie rzecz biorąc, sympatyzuję z aksjologicznym wyborem autora omawianej książki, jednak wiele konkretnych stwierdzeń (konstatujących lub oceniających) wydaje się ponad miarę zależeć od tego wyboru autora. Tadeusz Kowalik posługuje się słowem „socjalizm” w różnych kontekstach i zawsze jest to nacechowane afirmatywnie, ale – gdyby pominąć inne teksty autora – można by mieć wątpliwości co do identyfikacji przez autora desygnatu. Nieraz określenie to zdaje się dotyczyć pewnych ogólniejszych idei wyrastających z krytyki ustrojowego ładu kapitalizmu, a nieraz jest ono odnoszone do systemów narzuconych przemocą przez Rosję sowiecką grupie krajów Europy Środkowej i Wschodniej. O ile „socjalizm” rozumiany jako zespół idei (diagnoz i zaleceń normatywnych) inspirował praktykę ruchów socjaldemokratycznych, to systemy komunistyczne były jednak zasadniczo od tych idei odległe, a idee te głoszono praktycznie wyłącznie w celu uzasadnienia dyktatorskich rządów. Ta pojęciowa niejednoznaczność i pewne oceny autora dotyczące konkretnych procesów i zdarzeń, które miały miejsce w gospodarce komunistycznej, tworzą wrażenie, że autor ma wątpliwości co do bilansu transformacji. Z jednej strony jego krytyka systemu komunistycznego jest wyważona, a w analizie tego okresu zawarte są też oceny pozytywne i nieprzekonywające, a z drugiej – krytyka systemu po transformacji jest gwałtowna. Autor np. pisze, że „do pewnego czasu” realny socjalizm jakoś zdawał egzamin (s. 17). W innym miejscu – odwołując się do Kornaya – do sukcesów gospodarki realnego socjalizmu zalicza budowanie mieszkań z „wielkiej płyty”. Otóż mechanizmy nieefektywności działały w gospodarce komunistycznej przez cały okres jej istnienia, natomiast skutki miały kumulacyjny charakter. To dlatego – i tylko dlatego – niesprawność tego systemu była mniej rzucająca się w oczy w początkowym okresie. Natomiast budownictwo wielkopłytowe musi być postrzegane jako technologiczna aberracja narzucona środkami centralnego planowania. Najbardziej jednak niepokoi, że autor – podsumowując transformację – zrezygnował z przedstawienia kompleksowego bilansu. Uważa, że nawet brawurowy Plan Sześcioletni (…) zwycięsko wytrzymałby porównanie z planem Balcerowicza. (s. 101), ale nie przytacza (dość łatwo dostępnych) wskaźników charakteryzujących procesy gospodarcze w minionym dwudziestoleciu. To prawda, że wyniki pierwszych lat odbiegają istotnie (i niekorzystnie) od założeń „planu Balcerowicza”, ale bilans całego dwudziestolecia pod wieloma względami jest zupełnie dobry. Przede wszystkim przyzwoite było tempo wzrostu PKB, wysoki wzrost wydajności pracy, powstał system gospodarki rynkowej, poprawiła się sytuacja w zakresie ochrony środowiska, wydłużył się przeciętny czas trwania życia. Oczywiście, nierówności są duże, bezrobocie wysokie, a zabezpieczenie socjalne marne. W bilansie wypada jednak uwzględnić różne czynniki.

106

Ryszard Bugaj

Jestem przekonany, że oceniając rezultat ustrojowej transformacji (także z uwzględnieniem czynników socjalnych) można już stwierdzić jednoznacznie – uwzględniając fakty – że transformacja przyniosła korzystne następstwa. Takiego stwierdzenia w książce T. Kowalika brakuje. Szkoda. Ale książka na pewno przyczyni się do większej równowagi w postrzeganiu ustrojowych zmian, jakie dokonały się po 1990 roku.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXIV) 2010

Paweł Kozłowski*

TEORIA, EMPIRIA I KRYTYKA w książce Kazimierza Łaskiego „Mity i rzeczywistość w polityce gospodarczej i w nauczaniu ekonomii” Kazimierz Łaski, Mity i rzeczywistość w polityce gospodarczej i w nauczaniu ekonomii, WSSE, Warszawa 2009, s. 136 Tytuł książki jest precyzyjny i dobrze oddaje jej zawartość, zresztą wyrazistość sformułowań i logika myśli są charakterystycznymi cechami całego tekstu. Dzieło obfituje w informacje empiryczne, ma także rozbudowaną warstwę teoretyczną. Wyjaśnia i przewiduje. Uwzględnia kilka punktów widzenia. Proponuje pozytywne rozwiązania praktyczne i teoretyczne, zawiera również pokaźną dawkę głębokiej krytyki, występuje przeciwko wielu oczywistościom, które w istocie mają status stereotypu i ideologii, a nie opartej na prawdzie wiedzy. Autor należy do tego grona naukowców, dla których krytycyzm stanowi obowiązek zarówno intelektualny, jak i etyczny. Rozkrusza mity propagowane przez telewizyjnych i gazetowych ekonomistów, rozpowszechniane przez dziennikarzy i podążających za nimi polityków. Dodajmy, że są to mity dotyczące spraw zasadniczych, na których opiera się system ekonomiczno-społeczny oraz polityka gospodarcza Polski okresu wprowadzonego od 1990 roku kapitalizmu. Przestrzeżmy przed prymitywnymi nieporozumieniami; Kazimierz Łaski nie jest przeciwko gospodarce rynkowej, nie zgadza się natomiast z symplifikacją mocnej alternatywy: realny socjalizm albo kapitalizm, istnieje bowiem wiele systemów kapitalistycznych, a więc również naturalny jest wybór jednego z nich.

* Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN.

108

Paweł Kozłowski

Autor nie tylko te żywotne dzisiaj mity identyfikuje i analizuje, ukazuje także ich zawieszone w powietrzu podstawy; pisze o konsekwencjach przyjmowania ich za rzeczywistość oraz obala je za pomocą weryfikacji empirycznej. Kazimierz Łaski sprzeciwia się wielkiemu zróżnicowaniu dochodowemu, dziwi się, że można je uznawać za sprawiedliwe i korzystne dla gospodarki, skoro z powodów efektywnościowych, a także znaczenia kapitału społecznego hamują one rozwój. Są też inne, nie mniej ważne przyczyny o charakterze ideowym, demokratycznym i społecznym, które powinny wręcz zmuszać do prowadzenia polityki przeciwdziałającej niespotykanemu wcześniej zróżnicowaniu dochodowemu. W USA i w Polsce – skoro tak lubimy się porównywać. K. Łaski odrzuca także mityczną wiarę, że cykliczne wahania koniunktury w gospodarce kapitalistycznej są konieczne i nie można się im przeciwstawiać. Wyraża odmienny pogląd, pisze o konieczności stabilizowania koniunktury i stosowania do tego celu, między innymi, progresywnego podatku dochodowego. Najważniejszy mit, z którym Kazimierz Łaski się rozprawia, dotyczy deficytu budżetowego. Możemy przeczytać ostry intelektualnie sprzeciw wobec tezy o jakoby absolutnym źle, którym skażony jest deficyt budżetowy, jego destrukcyjnej roli i chorobliwej właściwości, niezależnie od warunków i okoliczności. Autor wskazuje, że operowanie deficytem budżetowym, świadome kształtowanie go należy do obowiązków państwa kapitalistycznego. Są takie okresy, kiedy deficyt jest konieczny dla pobudzenia aktywności gospodarczej. Kazimierz Łaski w związku z tym analizuje rozmaite pomniejsze mity, na przykład ten, że deficyt budżetowy musi być źródłem inflacji, że wypiera inwestycje prywatne, że bliźniaczo wiąże się z deficytem handlu zagranicznego. Wszystkim tym złudzeniom przeciwstawia silne argumenty teoretyczne i empiryczne. Przedstawia inny sposób rozumowania oraz konfrontuje z nim fakty, a te przecież, trafnie wyjaśniane, decydują o wszystkim. Pokazuje, że deficyty budżetowe w gospodarce kapitalistycznej są dość regularne i towarzyszy im wzrost PKB. Łaski nie zgadza się również z tezą, że teraźniejszy krajowy dług publiczny oznacza ciężar nałożony na przyszłe pokolenia. Teza ta jest fałszywa w odniesieniu do zadłużenia krajowego, Polacy są bowiem zarówno dłużnikami, jak i nabywcami skryptów dłużnych. Co prawda, kto inny staje się dłużnikiem, a kto inny pośrednim wierzycielem, ale to problem redystrybucji i zróżnicowania dochodowego, który można za pomocą odpowiednich instrumentów rozwiązać. Łaski w związku z tym pyta: „Czy możemy sobie pozwolić na brak deficytu budżetowego, jeżeli oznacza on marnotrawienie możliwości produkcyjnych, wynikające zwłaszcza z bezrobocia i wiąże się z rzeczywistą, nie do odrobienia w przyszłości, stratą społeczną?”. Nieprzypadkowo tzw. kryteria z Maastricht są kwestionowane zarówno przez ekonomistów, jak i polityków gospodarczych oraz w praktyce nie są utrzymywane. Książka pozwala lepiej, wbrew stereotypom, rozumieć rzeczywistość. Powinien przeczytać ją każdy interesujący się współczesnym życiem gospodarczym i społecznym, jeśli tylko zdoła oderwać się od gazet i telewizora. Można ją traktować jako podręcznik akademicki, który od czytelnika wymaga jedynie otwar-

TEORIA, EMPIRIA I KRYTYKA w książce Kazimierza Łaskiego „Mity…

109

tości umysłu, a nie zaawansowanej wiedzy ekonomicznej. Uczy krytycyzmu, również wobec polskiej transformacji opartej na tzw. planie Balcerowicza, która wcale nie jest jednoznacznym sukcesem, ani też nie była bezalternatywna. Łaski, kierując w Wiedniu ekonomicznym instytutem badawczym, pisał już o tym w 1990 roku i właściwie wszystkie najważniejsze negatywne konsekwencje takiego odgórnego wyboru systemu kapitalistycznego i takiego sposobu jego budowy trafnie przewidział. Obecną jego książkę warto czytać obok niedawno wydanej „www.polskatransformacja.pl” Tadeusza Kowalika (Warszawa 2009), w której przebieg transformacji gospodarczej oraz zaprzepaszczone szanse i możliwości zostały ukazane z perspektywy historyka korzystającego z wielu dokumentów źródłowych. Kazimierz Łaski należy do najwybitniejszych polskich ekonomistów, jest klasykiem. Warto go nie tylko czytać, ale i słuchać, bo czasem z Austrii przyjeżdża do Polski, a przygląda się jej na co dzień ze skupioną uwagą. Pokazuje, że ekonomia może być zarówno nauką społeczną, jak i nauką operującą precyzyjnymi symbolami charakterystycznymi dla dyscyplin ścisłych. Jest uczniem Michała Kaleckiego. Podobnie jak jego mistrz oraz John M. Keynes rozwija teorię całkowitego popytu, podkreśla, że zadaniem państwa i polityki gospodarczej jest troska o efektywny popyt, a niebezpieczeństwo deflacji stanowi znacznie większą groźbę niż inflacja. W Mitach… wyjaśnia również ostatni kryzys światowy, odpowiada na pytanie, dlaczego państwo (a nie wolny rynek) stało się głównym ratownikiem przed – jak napisał we wstępie redaktor naukowy dzieła – „najgorszym skutkiem katastrofy spowodowanej przez niczym nieograniczone działanie mechanizmu rynkowego”.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXIV) 2010

Maciej Miszewski*

Macieja Bałtowskiego „Gospodarka socjalistyczna w Polsce” M. Bałtowski, Gospodarka socjalistyczna w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 464 Ogarnięcie wszystkich wątków, jakie zawiera to obszerne dzieło, jest niezwykle trudne. Autor sam deklaruje świadome łączenie perspektyw badawczych historii gospodarczej, historii myśli ekonomicznej, polityki gospodarczej i teorii systemów ekonomicznych. Trzy główne bloki tematyczne, z których składa się praca, to: ideologiczne oraz praktyczne źródła gospodarki socjalistycznej, powstanie, rozwój i upadek systemu gospodarki socjalistycznej w Polsce oraz teoretyczne podstawy, a także słabości gospodarki socjalistycznej. Tak zarysowany obszar rozważań odpowiada w pełni tytułowi książki. Rzecz jednak w tym, że tok wywodów autora wybiega poza zakreślone tu ramy. Wynika to nie z tego, co M. Bałtowski pisze o gospodarce socjalistycznej, ale stąd, jak i w jakim celu o niej pisze. Zainteresowanie problematyką funkcjonowania gospodarki socjalistycznej w Polsce i jej historycznymi przeobrażeniami daje się w przypadku M. Bałtowskiego łatwo tłumaczyć. Autor zajmujący się zagadnieniami transformacji gospodarczej, a wcześniej jeszcze przekształceniami własnościowymi przedsiębiorstw w okresie transformacji, nie mógł nie odczuwać potrzeby wyartykułowania wątków, które logicznie uzasadniałyby potrzebę zarówno transformacji, jak i dokonywanych w jej ramach przemian. Wątki te musiały być pomijane lub potraktowane marginesowo we wcześniejszych jego publikacjach ze względu na konieczność ograniczania ich objętości, a także ze względu na potrzebę utrzymania należytej spójności wywodów. Nie tłumaczy to jednak wyjątkowej gruntowności * Akademia

Ekonomiczna w Katowicach.

112

Maciej Miszewski

podejścia, jaką wykazał M. Bałtowski, analizując i przedstawiając ideologiczne oraz rzeczywiste źródła gospodarki socjalistycznej, jej historyczną ewolucję, a wreszcie – prezentując dogłębną krytykę podstaw i praktyki funkcjonowania tej gospodarki. Zważywszy, że autor nie jest ani historykiem gospodarczym, ani historykiem idei, należy podziwiać opanowanie niezbędnego warsztatu, ujawniającego się w rozważaniach historycznych, zajmujących wszak większą część tego pokaźnego objętościowo opracowania. Niemniej jednak nieuchronnie pojawia się pytanie o przyczyny, dla których została podjęta tak zakreślona problematyka. Z trzech powodów, które M. Bałtowski ujawnia w przedmowie, względy historyczne stanowią najmniej przekonujący argument. Kolejny odnosi się do wpływu samej gospodarki socjalistycznej, jak też wytworzonych przez nią instytucji nieformalnych na przebieg transformacji i na jej obecny – odległy wciąż od zakończenia – stan. „Doświadczenie socjalizmu jest w gruncie rzeczy niewymazywalne z pamięci społecznej, przynajmniej w dającej się uchwycić perspektywie”. Relikty tamtego systemu: zachowania pracodawców i pracobiorców, reakcje konsumentów, poglądy twórców prawa gospodarczego, a przede wszystkim zachowania organów państwa, coraz częściej niepokojące przez swoją arbitralność, stają się bardziej zrozumiałe (choć bynajmniej – niekoniecznie usprawiedliwione), gdy patrzymy na nie przez pryzmat wiedzy o systemie i mechanizmach, które je niegdyś wykreowały. Jeszcze bardziej interesujące wydaje się trzecie z wyliczonych w przedmowie uzasadnień. Oddajmy głos autorowi: „… konsekwencją kryzysu finansowego obserwowanego od jesieni 2007 r. będzie zapewne nowy – w mniejszym lub większym stopniu – porządek gospodarczy świata. Dziś wiele przesłanek wskazuje, że jeżeli obecny porządek bazuje, generalnie rzecz biorąc, na ideach neoliberalnych, to ten przyszły będzie wykorzystywał pewne elementy tradycyjnie wiązane z koncepcjami socjalistycznymi. Mam na myśli takie kwestie, jak śmielsze wkraczanie państw w sferę własności gospodarczej, wprowadzanie różnorodnych scentralizowanych regulacji gospodarczych, w tym także o charakterze globalnym, czy administracyjne zapobieganie nadmiernym rozpiętościom dochodów. Warto więc przypomnieć, jakie niebezpieczeństwa czyhają przy podejmowaniu tego rodzaju prób i co robić, aby zminimalizować – moim zdaniem nieuchronne – błędy i straty gospodarcze pojawiające się wówczas, gdy logika rynku jest zastępowana logiką nawet najbardziej oświeconej i bezinteresownej władzy”. Postawienie sobie tak ambitnego zadania tłumaczy w pełni, dlaczego zwłaszcza doktrynalnemu podłożu systemu socjalistycznego poświęcono w książce tak rozbudowane i szczegółowe rozważania. Autor prezentuje wątki myśli utopijnej, które inspirowały Marksa i marksistów, sięgając aż do Platona, przedstawia ewolucję poglądów Marksa i jego kontynuatorów, odnosząc je (począwszy od 1917 r.) do konkretnych polityk gospodarczych, które miały być ich odzwierciedleniem. Obie wskazane wyżej przesłanki podjęcia problemu wiążą się ze sobą. Oddziaływanie systemu socjalistycznego na postawy, poglądy i zachowania spo-

Macieja Bałtowskiego „Gospodarka socjalistyczna w Polsce”

113

łeczeństwa i aparatu państwa może zmaterializować się w postaci rozwiązań, jakie mógłby przyjąć „nowy porządek gospodarczy”. Zgadzając się z M. Bałtowskim co do przedstawionego w końcowych partiach książki ujęcia przyczyn światowego kryzysu finansowego i nie wykluczając zajścia istotnych zmian w kształcie globalnego ładu ekonomicznego, trzeba jednak wprowadzić pewne zastrzeżenie. Użycie znanych już z gospodarki socjalistycznej, a także zalecanych przez zwolenników neokeynesizmu instrumentów interwencji gospodarczej nie jest jedyną alternatywą słusznie krytykowanej gospodarki neoliberalnej. Dokonana przez autora wnikliwa analiza systemu funkcjonowania ujawnia nie tylko specyficzne cechy socjalizmu i ich społeczno-polityczne implikacje, ale również wiele ogólniejszych prawidłowości odnoszących się do każdego systemu etatystycznego niezależnie od tego, pod jakimi sztandarami miałby występować. Gdyby zamiast opozycji „socjalizm–neoliberalizm” wyeksponowano inną: „etatyzm–liberalizm”, wnioski kończące wywody dotyczące kryzysu mogłyby być pełniejsze. Ale – zważywszy na tytuł – byłaby to, być może, już zupełnie inna książka. Nie ulega jednak wątpliwości, że wątek kryzysu został przedstawiony w sposób inspirujący czytelników zainteresowanych tą problematyką do głębszych przemyśleń. Podniesione zastrzeżenie nie oznacza jednak, że wątek antyetatystyczny jest w książce całkiem nieobecny. Przewija się on w rozważaniach, choć nie jest wyraźnie akcentowany. Ujawnia się natomiast w kończących pracę wnioskach. „Doświadczenie realnego socjalizmu wykazało dobitnie, że własność ogólnospołeczna (uspołeczniona), która miała być podstawą przewag ustrojowych socjalizmu, przerodziła się szybko, w zasadzie od początku, we własność państwową, przejętą we władanie przez klasę biurokratyczną, a zniesienie prywatnych właścicieli wymaga wyznaczenia urzędników, którzy uzyskują olbrzymią władzę, gdy w imieniu państwa zarządzają własnością gospodarczą” (s. 424). Skoro własność ogólnospołeczna od razu przeistoczyła się we własność państwową, to staje się jasne, że cała marksistowska, komunistyczna ideologia była tylko zasłoną, pod którą kryła się koncepcja władzy dla władzy, władzy posługującej się podporządkowanym sobie aparatem biurokratycznym i zespalającej się z nim w całość złączoną interesem grupowym. Drobiazgowe przedstawienie meandrów ewolucji systemu socjalistycznego od leninowskiego komunizmu wojennego aż po schyłkowe formy lat 80. w Polsce służy M. Bałtowskiemu do wykazania immanentnej nieprzystawalności egalitarystycznych haseł do kolejnych wersji socjalistycznej praktyki gospodarczej. Wyartykułowanie obaw co do naśladowania we współczesnym kapitalizmie socjalistycznych (a w samej rzeczy – po prostu etatystycznych) rozwiązań systemowych nie jest jedynym pobocznym rezultatem analizy gospodarki socjalistycznej. Autor wykorzystuje jej rezultaty dla podjęcia szerszej krytyki obecnego kształtu globalnego systemu rynkowego. Wskazuje na „…ewoluowanie (…) w kierunku systemu cechującego się pewnymi charakterystycznymi przymiotami gospodarki socjalistycznej”. Przymioty te dostrzega w doktrynalnych podstawach systemu, w zasadach regulacyjnych oraz w sposobie wykonywania praw własno-

114

Maciej Miszewski

ści. W pierwszym przypadku przedmiotem krytyki jest konstruktywizm neoliberalnych koncepcji szkoły chicagowskiej, upodabniający je do projektów proponowanych przez myśl utopijną. M. Bałtowski wspiera się tu opiniami D. Harveya, J. Graya, J. Żyżyńskiego i innych. Przywołuje też, nie komentując ich krytycznie, poglądy N. Klein, stwierdzającej, iż „…koncepcje szkoły chicagowskiej są nie mniej radykalne niż koncepcje marksistowskie, gdyż celem jednych i drugich jest zburzenie tradycyjnego porządku i zastąpienie go innym, opartym na nowych, pozornie lepszych dla wszystkich zasadach”. Z takim ujęciem trudno się już zgodzić. Przy wszystkich zastrzeżeniach co do konstruktywizmu, arbitralności i ujawnionych już w praktyce słabości doktryny neoliberalnej, jest ona z założenia antyetatystyczna i w rynku, a nie w państwie upatruje głównego regulatora gospodarki. Wydaje się, że czym innym jest jednak burzenie ładu społeczno-gospodarczego, który to zamiar można przypisywać doktrynie marksistowskiej, czym innym zaś jego deformacja wynikająca z idealizacji regulatora rynkowego, co w świetle analizy przyczyn światowego kryzysu finansowego da się przypisać neoliberałom. Autor książki nie zajął stanowiska w tej kwestii, ale brak komentarza do przytoczonej wypowiedzi może być interpretowany niezgodnie z jego faktycznymi intencjami. Pomimo podniesionej wątpliwości argumenty M. Bałtowskiego dotyczące słabości obecnego kształtu systemu kapitalistycznego są przekonujące. Dotyczy to zwłaszcza kwestii finansyzacji systemu, co oznacza, że w pierwszej kolejności regulacji podlegają zasoby finansowe, w dużej części o wirtualnym charakterze, nie zaś zasoby rzeczowe niezbędne do wytwarzania dóbr i usług. Taki stan powoduje, że nawet sprawnie działający mechanizm alokacji nie będzie gwarantował pożądanych rezultatów, tzn. wzrostu efektywności gospodarowania. Autor podkreśla też, że zawiadywanie mechanizmem regulacji w sferze zasobów finansowych zostało przejęte przez tzw. triadę oligarchiczną (Wall Street, Departament Skarbu USA oraz MFW). Ustanowienie w praktyce centralnej regulacji systemu wikła ją w uznaniowość, powstawanie sytuacji przetargowych, w których muszą decydować kryteria pozaekonomiczne. Padają tu retoryczne pytania: „Jakiego rodzaju przetargi polityczno-biurokratyczne poprzedzały podejmowanie decyzji interwencyjnych na szczeblu światowego systemu finansowego? Czy społecznie uzasadniona zasada «dom dla każdej rodziny», która przyświecała amerykańskiej polityce gospodarczej w ostatnich dekadach, a także chęć utrzymania – z powodów politycznych – nieprzerwanego okresu wzrostu nie tworzyły pozaekonomicznego imperatywu utrzymywania niskich, nienaturalnych stóp procentowych, a więc bardzo silnej, antyrynkowej regulacji?”. Pytania te mogą stanowić zaczyn do szerszej dyskusji naukowej, zwłaszcza że można znaleźć na nie bez trudu kilka niekoniecznie zbieżnych ze sobą odpowiedzi. Jest więc zasługą autora, że pisząc książkę odnoszącą się formalnie do zamkniętego już rozdziału życia gospodarczego, potrafi prezentowane treści wykorzystać dla otwarcia nowych, istotnych pól debaty w środowisku ekonomistów. Podobnie można ocenić wskazanie w systemie kapitalistycznym nowych fenomenów dotyczących sfery własności, wykazujących wyraźne podobieństwo

Macieja Bałtowskiego „Gospodarka socjalistyczna w Polsce”

115

do zjawisk właściwych gospodarce socjalistycznej. Są to oddzielenie kapitałowych decyzji alokacyjnych od właścicieli kapitału oraz przeniesienie socjalistycznej logiki państwa opiekuńczego na kapitał finansowy. Duża waga odniesień analizy gospodarki socjalistycznej do problemów współczesnej gospodarki kapitalistycznej nie przesłania jednak walorów części analityczno-historycznej recenzowanej książki. Znajdujemy tu wiele istotnych i dobrze uargumentowanych stwierdzeń naruszających utrwalone już stereotypy publicystyczne. Dotyczą one m.in. społecznego podłoża implantowania w warunkach powojennej Polski systemu gospodarki socjalistycznej. Warto np. wiedzieć, że deklaracja programowa Rady Jedności Narodowej z marca 1944 r., reprezentująca stanowisko podziemia niepodległościowego i mająca aprobatę rządu londyńskiego, była dalece bardziej socjalizująca i antyliberalna od komunistycznego Manifestu PKWN. Inna rzecz, że porównywanie deklaracji RJN z dokumentem, którego postanowień komuniści nie mieli zamiaru w ogóle realizować, traktując go jako gest propagandowy, jest, rzecz jasna, ułomne. M. Bałtowski podkreśla też wyraźnie prosocjalistyczny charakter postaw robotników i pracowników sektora państwowego, odzwierciedlających się w programach powstających w środowisku „Solidarności”. Za kontrowersyjną można uznać tezę, iż rządowe reformy lat 80. stanowiły racjonalny prolog do zmiany transformacyjnej (s. 297). Opinie środowiska ekonomistów są w tej kwestii podzielone. Wydaje się jednak, że bezradność PRL wobec spiętrzających się trudności gospodarczych, której konsekwencją były próby reform, nie osłabiła w istocie etatystycznego charakteru systemu. Większość kroków tego typu nie naruszała omnipotencji państwa pomimo zachowywania zdroworozsądkowych pozorów. Wyjątkiem były tu reforma systemu bankowego z 1988 r. oraz ustawa o działalności gospodarczej wpisujące się w logikę nieuruchomionej jeszcze transformacji gospodarczej. Autor podważa też przeciwstawianie sobie rynku i planu centralnego jako regulatorów gospodarki. Twierdzi mianowicie, że o ile rynek jest kategorią par excellence ekonomiczną, to plan – wbrew pozorom – taką kategorią nie był (s. 302). Był natomiast przede wszystkim kamuflażem dla woluntaryzmu władzy i realizacji celów politycznych. Wywody M. Bałtowskiego koncentrują się na mechanizmach przetargu uruchamianych w trakcie zarówno konstruowania, jak i realizacji planu. Z przedstawionego punktu wyjścia można także wyprowadzić wniosek, zbieżny w pewnym stopniu z późniejszymi rozważaniami autora, ale explicite niewyartykułowany, że przeciwieństwem (zaprzeczeniem) gospodarki rynkowej jest nie tylko gospodarka socjalistyczna, ale każda w ogóle gospodarka etatystyczna, niezależnie od rodzaju przywdziewanego kostiumu ideologicznego. Alternatywą dla rynku jako regulatora jest państwo jako regulator. Przy założeniu pełnej sprawności demokratycznego systemu politycznego, opartego na społeczeństwie obywatelskim, racjonalne granice zastosowania obu regulatorów wyznacza długoterminowa sprawność w realizowaniu celów poszczególnych obszarów życia społeczno-gospodarczego. Odejście od tego założenia skutkuje przesunięciami dotyczącymi zakresu kompetencji regulacyjnych aparatu państwa

116

Maciej Miszewski

i rozległości tych kompetencji, skutkującymi obniżeniem alokacyjnej sprawności systemu. Wątek regulatorów gospodarki autor książki rekapituluje swoistym credo: „Można wyobrazić sobie quasi–racjonalne funkcjonowanie przedsiębiorstw państwowych, czy tym bardziej samorządowych w otoczeniu rynkowym w gospodarce niesocjalistycznej. Natomiast (…) nie da się sprawnie regulować systemu gospodarczego po wyeliminowaniu rynku. Rynek jest bowiem nie tylko lepszą niż plan centralny siłą sprawczą i źródłem dynamiki całego systemu gospodarczego (…), ale także pełni funkcję źródła informacji przydatnego przy podejmowaniu decyzji przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, czego plan centralny nigdy nie jest w stanie zrealizować w sposób zadowalający. W warunkach istnienia rynku nie ma tu de facto możliwości podporządkowania gospodarki sferze władzy politycznej” (s. 306). Zgadzając się z ogólnym tonem tej wypowiedzi, warto zauważyć, że racjonalność funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych zależna jest od podporządkowania ich twardym ograniczeniom budżetowym i traktowania ich przez Skarb Państwa jedynie jako źródła dochodów. Ingerencja państwa na poziomie zarządzania operacyjnego zakłóciłaby nieuchronnie ową racjonalność. Przesadą jest też mniemanie, iż samo istnienie rynku jako regulatora chroni przed podporządkowaniem gospodarki władzy politycznej. Niezbędna jest do tego co najmniej dominacja regulacji rynkowej, a i ten stan – pozbawiając aparat administracyjny rzeczywistej władzy nad gospodarką – nie odbiera mu jeszcze szans psucia mechanizmu regulacji interwencjami niespełniającymi ordoliberalnego postulatu „Marktkonform”. M. Bałtowski umieścił swoje wywody na tle rozległego przeglądu dorobku teorii ekonomicznej dotyczącej gospodarki socjalistycznej. Omawia tam zarówno poglądy akceptujące lub usprawiedliwiające jej faktyczny kształt (O. Lange, M. Kalecki, A. Wakar) jak i jej krytyków (M. Dżilas, A. Besancon, J. Kornai, J. Staniszkis). Wreszcie w aneksie przedstawia jeszcze i poddaje ocenie dyskusję pomiędzy O. Langem a L. von Misesem o racjonalności rachunku ekonomicznego, jak też wizję gospodarki socjalistycznej zawartą w pracach J. Schumpetera. Obfitość treści z zakresu historii gospodarczej i politycznej oraz historii myśli ekonomicznej sprawia, że książka M. Bałtowskiego stanowi wyczerpujące kompendium wiedzy o badanym przedmiocie, a jednocześnie w wielu momentach może być źródłem inspiracji i polemik naukowych dotyczących najbardziej istotnych problemów współczesnej ekonomii.

UWAGI REDAKCYJNE 11

Redakcja przyjmuje do publikacji artykuły w języku polskim i angielskim.

Wszystkie artykuły są poddawane recenzji.

Redakcja nie przyjmuje artykułów opublikowanych przez inne wydawnictwa.

Redakcja prosi o przesyłanie artykułów na adres e-mail czasopisma: studia. ekonomiczne@inepan.waw.pl. Objętość artykułów (łącznie z tabelami, rysunkami i bibliografią) nie powinna przekraczać 25 znormalizowanych stron (45 tysięcy znaków bez spacji). Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania w nadesłanych artykułach skrótów, poprawek redakcyjnych i innych zmian zgodnie z wymogami czasopisma.

Przypisy należy umieszczać na dole strony, a odnośniki bibliograficzne w tekście, na końcu zdania w nawiasie kwadratowym [autor, rok wydania, numer strony].

Autorzy są proszeni o podanie tytułu naukowego oraz adresu zwrotnego do korespondencji (z adresem e-mailowym).

Razem z artykułem należy przesłać jego streszczenie w języku polskim i angielskim, w objętości 1/2–2/3 strony maszynopisu. Streszczenie powinno składać się z czterech części: celu pracy (purpose), wskazania wykorzystanej metodologii badawczej (methods), opisu uzyskanych wyników (results) oraz wniosków (conclusions). Streszczenie powinno również zawierać słowa i zwroty kluczowe (keywords) w języku polskim i angielskim oraz pełną afiliację autora (wraz z adresem macierzystej jednostki naukowej).

Przesyłając artykuły do publikacji, autorzy wyrażają zgodę na umieszczenie artykułu w pełnej wersji tekstowej oraz streszczeń w języku polskim i angielskim w archiwum na stronie internetowej czasopisma oraz na wprowadzenie angielskiego streszczenia do internetowej bazy danych czasopisma „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities” (CEJSH) oraz upoważniają Redakcję „Studiów Ekonomicznych” do uzgodnienia z CEJSH ostatecznego tekstu streszczenia.

Redakcja „Studiów Ekonomicznych” Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Pałac Staszica (pok. 22) ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa, tel. (0-22) 657 27 90 e-mail: studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl „Studia Ekonomiczne” zamawiać można listownie lub faxem pod adresem: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Biblioteka ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa fax (0-22) 657 28 04

1/2010

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXIV) 2010

ISSN 0239–6416

Cena 28,00 zł (w tym 0% VAT) Nakład 250 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy Świat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2010