Studia Ekonomiczne nr 1/2011 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

1/2011

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXVIII) 2011

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy Świat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2011

Studia ekonomiczne Economic studies

00.spis tresﾌ…i.indd 1

27.5.2011 12:00:13

00.spis tresﾌ…i.indd 2

27.5.2011 12:00:13

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Studia Ekonomiczne ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXVIII) 2011

Warszawa 2011

00.spis tresﾌ…i.indd 3

27.5.2011 12:00:14

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne Rada Programowa Marek Belka, Henryk Dunajewski , Bogusław Fiedor, Dariusz Filar, Stanisław Gomułka, Marian Gorynia, Zbigniew Hockuba, Janina Jóźwiak, Elżbieta Kawecka-Wyrzykowska, Irena Kotowska, Tadeusz Kowalik, Adam Lipowski, Karol Lutkowski, Wojciech Maciejewski, Emil Panek, Urszula Płowiec, Dariusz Rosati, Jan Winiecki, Andrzej Wojtyna Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny), Joanna Kotowicz-Jawor, Paweł Kozłowski, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie Graficzne i Projekt okŁadki Beata Gratys © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2011 ISSN 0239-6416

Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01-180 Warszawa, ul. Wolska 64 A tel. 22 632 11 39; 22 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

00.spis treści.indd 4

27.5.2011 12:00:14

Spis treŚci WYKŁADY GOŚCINNE W INE PAN Kazimierz ŁASKI, Strukturalne przyczyny kryzysu finansów publicznych w Unii Europejskiej oraz w Unii Gospodarczej i Walutowej . . . . . . . . . . . . .

ARTYKUŁY Ewa MATACZYŃSKA, Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej przedsiębiorstw sieciowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gabriela ZIEWIEC, Druga fala globalizacji (1950–1973) . . . . . . . . . . . . . . . . Katarzyna SIEROCIŃSKA, Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiar i typy

19 47 69

MISCELLANEA Jan M. FIJOR, czy dobra publiczne są naprawdę publiczne? . . . . . . . . . . . . .

RECENZJE Dorota JANISZEWSKA, Meandry społecznej gospodarki rynkowej. Recenzja książki: „Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

00.spis treści.indd 5

27.5.2011 12:00:14

CONTENTS INVITED LECTURES (AT THE INSTITUTE OF ECONOMICS) Kazimierz ŁASKI , Structural Antecedents of the Public Finance Crisis in the European Union and the Economic and Monetary Union . . . . . . . . . . . . .

ARTICLES Ewa MATACZYŃSKA , The Influence of Regulatory Methods on the Level of Technical Efficiency in Network Companies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gabriela ZIEWIEC , The Second Wave of Globalization (1950–1973) . . . . . . Katarzyna SIEROCIŃSKA , Social Capital: Definitions, Measurement, and Types . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 47 69

MISCELLANEA Jan M. FIJOR, Are Public Goods Really Public? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

REVIEWS Dorota JANISZEWSKA, Meanders of Social Market Economy: “Idee ordo and the Social Market Economy” Book Review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

00.spis treści.indd 6

27.5.2011 12:00:14

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXVIII) 2011

Wykłady gościnne w INE PAN

Kazimierz Łaski*

STRUKTURALNE PRZYCZYNY KRYZYSU FINANSÓW PUBLICZNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ ORAZ W UNII GOSPODARCZEJ I WALUTOWEJ W niniejszym wykładzie zostaną omówione trzy zagadnienia. Po pierwsze, zagadnienie „stabilności” finansów publicznych w sensie ogólnym, po drugie, cechy charakterystyczne obecnego kryzysu finansów publicznych w Unii Europejskiej (UE) oraz w Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW), po trzecie, dwie cechy szczególne deficytu budżetowego w Polsce.

1. STABILNOŚĆ FINANSÓW PUBLICZNYCH – UWAGI OGÓLNE Występowanie deficytu budżetowego, a zatem i długu publicznego, jest w krajach kapitalistycznych regułą, nie wyjątkiem. W Zjednoczonym Królestwie dług publiczny występuje nieprzerwanie od końca XVII wieku. Dług publiczny w stosunku do krajowego produktu brutto (PKB) przekroczył tam 200% w okresie wojen napoleońskich i pod koniec II wojny światowej. W wieku XVIII i w pierwszej połowie XX w. stosunek ten wzrastał, natomiast w XIX w. i w drugiej połowie XX w. spadał. Jednoznaczny trend stosunku długu publicznego do PKB nie występował1. Podobne przedstawia się sytuacja w USA, gdzie tylko raz, pod koniec II wojny światowej, stosunek ten przekroczył 100%. W ciągu ponad 200 lat jedynie pod * Wiedeński Instytut Międzynarodowych Studiów Ekonomicznych (Wiener Institut für Internationale Wirtschaftsvergleiche). Wykład został wygłoszony na seminarium w INE PAN w listopadzie 2010 roku. 1 Por. UK Total Government Debt since 1692 (www.ukspending.co.uk).

01A.Laski.indd 7

27.5.2011 12:03:46

Kazimierz Łaski

koniec pierwszej połowy XIX wieku wystąpił krótki okres, kiedy dług publiczny został całkowicie spłacony2. Dane empiryczne innych rozwiniętych krajów kapitalistycznych świadczą także o tym, że zadłużenie sektora publicznego jest zjawiskiem stałym, podczas gdy występowanie zrównoważonego budżetu czy nawet nadwyżki budżetowej jest zjawiskiem rzadkim3. Dlaczego tak jest, możemy się więcej dowiedzieć, kiedy gospodarkę narodową podzielimy na trzy sektory: prywatny, publiczny i zagraniczny oraz rozpatrzymy relacje między nimi. Z rachunków narodowych wynika tożsamość oszczędności prywatnych (SP) oraz inwestycji prywatnych (IP) plus deficyt budżetowy (wydatki rządu na dobra i usługi (G) minus wszelkiego typu dochody budżetowe netto, a więc po potrąceniu wszelkich transferów pieniężnych (TN)) plus bilans handlu zagranicznego (wydatki reszty świata na dobra eksportowane danego kraju (X) minus dochody reszty świata z tytułu dóbr importowanych przez dany kraj (M)), a więc:

SP = IP + G – TN + X – M.

(1)

Tożsamość (1) jest zawsze prawdziwa; teoria zaczyna się w momencie, kiedy pytamy, „co określa co”. Czy oszczędności prywatne określają prawą stronę równania (1) czy też prawa strona (1), tj. wydatki na inwestycje prywatne plus wydatki netto rządu, (G – TN) plus wydatki netto reszty świata (X – M) określają oszczędności prywatne? Zgodnie z teorią efektywnego popytu, prywatne wydatki inwestycyjne plus netto wydatki rządu i reszty świata określają oszczędności prywatne, nie zaś odwrotnie, jak to zakłada teoria liberalna. Parafrazując znaną wypowiedź Michała Kaleckiego można powiedzieć, że suma (IP + G – TN + X – M) już w toku swej realizacji stwarza odpowiadające sobie oszczędności prywatne i w tym sensie finansuje się sama. Odejmując IP od obu stron równania (1), otrzymujemy: (SP – IP) = (G – TN) + (X – M), gdzie każdy nawias reprezentuje bilans finansowy danego sektora. Bilans finansowy sektora prywatnego (NSP = SP – IP) oznacza netto oszczędności prywatne tego sektora; bilans finansowy sektora publicznego oznacza deficyt budżetowy (D = G – TN); wreszcie bilans finansowy reszty świata oznacza netto eksport (E = X – M). Wobec tego mamy:

NSP = D + E.

(2)

2 Por. US Government Debt: US Treasury, US Nominal GDP 1790–2009, w: L.D. Johnston, S.H. Williamson, What Was the U.S. GDP Then? “Measuring Worth” 2009, URL: http://www. measuringworth.org/usgdp/ 3 Por. K. Laski, Market Economy Needs to Run Budgetary Deficits, “The Vienna Institute Monthly Report” 2008, No. 6.

01A.Laski.indd 8

27.5.2011 12:03:46

STRUKTURALNE PRZYCZYNY KRYZYSU FINANSÓW PUBLICZNYCH W UNII…

W modelu zamkniętym i dla gospodarki światowej jako całości z konieczności E = 0; w tym przypadku otrzymujemy:

NSP = D.

(3)

Równanie (3) jest dobrym punktem wyjścia do analizy zjawiska deficytu budżetowego. Dokładniejsze dane statystyczne dotyczące NSP dostępne są zaledwie dla mniej więcej ostatniego półwiecza i dla najbardziej rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Okazuje się, że jako tendencja – nie jako zjawisko występujące koniecznie w każdym roku i w każdym kraju – NSP > 0, co oznacza, że sektor prywatny jako całość ma stałą tendencję do oszczędzania więcej niż inwestuje. Oszczędności sektora prywatnego to oszczędności gospodarstw domowych oraz nierozdzielone zyski firm. Firmy inwestują na ogół więcej, niż oszczędzają, wobec czego zapożyczają się – na ogół via system bankowy – u gospodarstw domowych. Z reguły jednak skłonność do oszczędzania gospodarstw domowych jest większa niż skłonność do inwestowania firm (ponad ich nierozdzielone zyski). Kiedy tak jest i gdy E = 0, to plany niektórych gospodarstw domowych dotyczące ich oszczędności nie mogą być zrealizowane. Rzeczywiście, w gospodarce pieniężnej bez sprzedawcy nie ma kupującego; analogicznie bez dłużnika nie ma oszczędzającego. Istnienie deficytu budżetowego sprawia, że próba sektora prywatnego do oszczędzania netto (a więc skłonność do oszczędzania gospodarstw domowych silniejsza niż skłonność do zadłużania się firm) znajduje dłużnika poza sektorem prywatnym. Jest nim sektor publiczny. Przy założeniu E = 0 jest to jedyna możliwość, by nadwyżka potencjalna SP – IP mogła zostać zrealizowana przez zakupy na kredyt dokonywane przez sektor publiczny. Kiedy sektor publiczny nie chce się zadłużać, a jednocześnie występuje tendencja SP > IP, to tendencja ta nie może się zrealizować i szkodzi gospodarce. Próba oszczędzania netto sektora prywatnego bez jednoczesnego zadłużania się sektora publicznego prowadzi jedynie do tego, że część produkcji nie znajduje zbytu. Wtedy produkcja maleje, spadają dochody i trwa to tak długo, aż oszczędności prywatne SP dostosują się do poziomu inwestycji prywatnych IP przy niższym poziomie PKB i zatrudnienia. Kiedy NPS > 0, to występowanie deficytu budżetowego jest nie tylko dopuszczalne, ale wręcz konieczne. Zakładamy tutaj stale niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych i niepełne zatrudnienie, stan raczej normalny gospodarki kapitalistycznej, pomijając – i to raczej wyjątkowo – szczytowe fazy koniunktury. Zadaniem polityki gospodarczej w tych warunkach jest przede wszystkim popieranie inwestycji prywatnych. Jeśli jednak przy danym podziale dochodu narodowego i danym nastawieniu gospodarstw domowych występuje nadal tendencja SP > IP, czyli NSP > 0, to deficyt budżetowy jest koniecznym uzupełnieniem polityki pełnego zatrudnienia. Abstrakcyjnie rzecz biorąc, może także wystąpić SP < IP, czyli NSP < 0, nawet przy pełnym zatrudnieniu. W tym mało prawdopodobnym przypadku konieczna byłaby nadwyżka budżetowa celem dostosowania oszczędności krajo-

01A.Laski.indd 9

27.5.2011 12:03:46

Kazimierz Łaski

wych (sumy oszczędności prywatnych i publicznych) do inwestycji prywatnych i przeciwdziałaniu inflacji. Dalsze rozważania wymagają kilku wyjaśnień dotyczących arytmetyki długu publicznego. Można udowodnić, że stosunek długu publicznego DŁ do PKB jest równy:

(DŁ/PKB) = a/g,

(4)

gdzie: a to udział deficytu budżetowego w PKB, zaś g to nominalna stopa wzrostu PKB4. Ułamek a/g to granica, do której stosunek (DŁ/PKB) zmierza, kiedy parametry a i g są stałe. Jako przykład liczbowy możemy wziąć tzw. kryteria z Maastricht. Niech w jakimś kraju budżet się stale zadłuża o 3% PKB rocznie i niech stałe tempo wzrostu PKB wynosi nominalnie 5%. Wtedy stosunek a/g wyniesie 3/5 czyli 60%. W takim kraju dług rośnie stale o 5% rocznie, a więc w tym samym tempie co PKB, wobec czego stosunek (DŁ/PKB) pozostaje bez zmian. Stabilność finansów publicznych nie oznacza zatem, że wcześniej lub później dług publiczny musi być spłacony. Przy stałych parametrach a oraz g stosunek DŁ/PKB zmierza do stałej granicy, która jest tym wyższa, im wyższe jest a oraz im niższe jest g. Chociaż, jak sie okazuje, dług publiczny nie musi być spłacony, to musi jednak być obsługiwany w sensie spłat oprocentowania. Oznaczając przez i stopę rentowności papierów skarbowych, wyrażenie iDŁ oznacza nominalne oprocentowanie roczne istniejącego długu publicznego. Odejmując od rocznego deficytu D wyrażenie iDŁ, uzyskujemy deficyt pierwotny DP:

DP = D – iDŁ.

(5)

Deficyt pierwotny informuje, jaka część deficytu pozostaje do dyspozycji rządu na zakup dóbr i usług po obsłudze odsetek od długu publicznego. W tym sensie deficyt pierwotny jest miernikiem popytowej efektywności deficytu budżetowego. W rzeczywistości posiadacze papierów skarbowych raczej rzadko wykorzystują uzyskiwane odsetki do bieżących zakupów, wobec czego można przyjąć, że te dochody są nadal tezauryzowane. Dzieląc równanie (5) obustronnie przez PKB otrzymujemy

DP/PKB = [a – i(a/g)] = a[1 – (i/g)].

(6)

Stosunek deficytu pierwotnego do PKB (DP/PKB) zmierza także do granicy przy stałych i, a oraz g, jednak pod warunkiem, że i < g, a więc że stopa rentowności papierów skarbowych jest niższa niż nominalne tempo wzrostu PKB. Kiedy mamy i = g, wtedy stosunek DP do PKB równa się 0; oznacza to w naszym przykładzie liczbowym, że państwo zapożycza się corocznie o 3% PKB, ale corocznie wypłaca posiadaczom papierów skarbowych też 3% PKB, wobec czego 4 Por. np. K. Łaski, Mity i rzeczywistość w polityce gospodarczej i w nauczaniu ekonomii, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 2009, s. 77.

01A.Laski.indd 10

27.5.2011 12:03:46

STRUKTURALNE PRZYCZYNY KRYZYSU FINANSÓW PUBLICZNYCH W UNII…

na rozszerzenie efektywnego popytu nie pozostają żadne środki. Rzeczywiście 5% długu DŁ stanowiącego 60% PKB, to 3% PKB. Kiedy i jest mniejsze od g i wynosi np. 2%, to państwo wypłaca corocznie właścicielom papierów skarbowych 1,2% PKB, zapożycza się na nowo na 3% PKB, wobec czego pozostaje na podtrzymanie efektywnego popytu 1,8% PKB. Wynika stąd istotny wniosek, że skuteczność polityki fiskalnej jako narzędzia dostosowywania efektywnego popytu do zdolności produkcyjnych gospodarki narodowej zależy od utrzymywania stopy nominalnej rentowności papierów skarbowych poniżej nominalnego tempa wzrostu PKB.

2. KRYZYS FINANSÓW PUBLICZNYCH W UGW 2.1. Deficyt budżetowy versus deficyt obrotów bieżących Kryzys finansów publicznych w Europie jest skutkiem kryzysu, który w latach 2008−2009 ogarnął cały świat, biorąc swój początek w USA. Tymczasem dzisiaj opinia publiczna nie wraca do rzeczywistych źródeł kryzysu, koncentrując całą uwagę na jego skutkach, a nie na przyczynach. W okresie przed wybuchem światowego kryzysu stan finansów publicznych w UE oraz w UGW był lepszy niż w USA czy Japonii; jednakże te ostatnie kraje nie wykazują objawów kryzysu finansów publicznych. Także wewnątrz UGW sytuacja jest dziwna. Irlandia i Hiszpania cieszyły się znacznie lepszą sytuacją budżetową niż np. Niemcy, jednak kryzys finansów publicznych dotknął właśnie te kraje, nie zaś Niemcy. Przy bliższej analizie okazuje się, że kraje UGW (głównie, choć nie tylko grupa PIIGS) dotknięte kryzysem finansów publicznych cierpią od dawna na nierównowagę obrotów międzynarodowych i wykazują wysokie, nie dające się utrzymać deficyty bieżących obrotów płatniczych. Ta słabość nie jest przypadkowa. Przy konstrukcji UGW wbudowano w nią – nie bardzo zresztą skuteczne – bariery fiskalne w postaci kryteriów z Maastricht, natomiast sprawę konkurencyjności wewnątrz Unii pozostawiono otwartą. Tymczasem od dawna już istniał merkantylistyczny problem Niemiec, które prowadziły politykę hamowania wzrostu płac nominalnych w stosunku do wzrostu wydajności pracy. W rezultacie ich jednostkowe koszty robocizny relatywnie spadały, a ich zdolność konkurencyjna rosła. Niemcy zdobywały w ten sposób rynki zbytu, zwłaszcza w peryferyjnych krajach Unii. Kraje, które traciły w tej walce konkurencyjnej, po pewnym czasie reagowały za pomocą dewaluacji waluty i historia rozpoczynała się od nowa. Od momentu utworzenia UGW możliwość dewaluacji waluty krajowej znikła, ponieważ waluty te przestały istnieć. W tej sytuacji wszystkie kraje uczestniczące w UGW powinny były prowadzić politykę stabilizacji wzajemnej zdolności konkurencyjnej. Polegałaby ona na tym, że każdy kraj w zasadzie dostosowywałby wzrost swoich płac nominalnych do wzrostu realnej wydajności pracy w danym kraju plus cel inflacyjny ustalony przez Europejski Bank Centralny we Frankfurcie.

01A.Laski.indd 11

27.5.2011 12:03:46

Kazimierz Łaski

Jeśli zatem cel inflacyjny wynosi 2% rocznie, zaś w danym kraju wydajność pracy rośnie realnie o 3% (lub 5%), to płace nominalne rosłyby o, powiedzmy, 5% (lub 7%), zaś jednostkowe koszty robocizny właśnie o 2%; w konsekwencji cel inflacyjny zostawałby osiągnięty i płace realne rosłyby o 3% (lub 5%). Niezależnie od tego, jakie jest tempo wzrostu wydajności pracy w danym kraju, ich wzajemna konkurencyjność pozostawałaby w rezultacie tej polityki niezmieniona. Kiedy jednak Niemcy trwają przy polityce wolniejszego wzrostu płacy realnej niż wzrost wydajności pracy, motywując to koniecznością utrzymywania konkurencyjności swej gospodarki i walką z bezrobociem, to polityka ta szkodzi zarówno tym członkom Unii, którzy tracą część swych wewnętrznych rynków zbytu na korzyść Niemiec, jak i samym Niemcom. Straty dla Niemiec wynikają stąd, że ich płace realne pozostają w tyle za wzrostem wydajności pracy (często zaś nie rosną w ogóle), ponieważ zaś konsumpcja gospodarstw domowych stanowi znacznie większą część całkowitego popytu niż część przypadająca na rekordową nawet nadwyżkę eksportu nad importem, to w konsekwencji oczekiwany spadek bezrobocia nie następuje. Cel inflacyjny wewnątrz UGW powinien być traktowany poważnie, jeśli Unia ma trwać i rozwijać się. Płace nie powinny rosnąć szybciej niż realna wydajność pracy, ale też nie powinny rosnąć wolniej. Gdyby inne kraje naśladowały Niemcy, to rezultatem byłby nie niższy, lecz wyższy poziom bezrobocia i niższy, a nie wyższy, poziom zatrudnienia przy niższym poziomie inflacji w całej Unii. Słabość konstrukcyjna UGW związana z pominięciem problemu relatywnej konkurencyjności wewnątrz Unii nie ujawniała się przez długi czas. Wybuchła jednak − jak to zwykle bywa − w czasie kryzysu. Niebezpieczeństwo zaistniałej sytuacji polega także na tym, że nie jest ono nawet teraz doceniane. Co prawda żąda się restrykcyjnej polityki ze strony krajów wykazujących deficyt obrotów bieżących, jednakże pomija się milczeniem praktyki krajów wykazujących trwałe nadwyżki eksportowe, głównie Niemiec. Czyżby niektórym politykom przychodziła na myśl idea zamienienia całej Unii w obszar nadwyżki eksportowej? Jakie kraje miałyby być odbiorcą takiej nadwyżki? Jak już powiedziano, problem konkurencyjności jest nadal pomijany i powszechnie żąda się konsolidacji fiskalnej. Polityka ta motywowana jest potrzebą uspokojenia rynków finansowych, które doprowadziły gospodarkę światową na skraj przepaści. To samo dotyczy agencji ratingowych. Agencje te nie były zdolne ocenić wiarygodności kredytowej nawet małych kredytów hipotecznych, teraz jednak okazuje się, że mają oceniać wiarygodność kredytową całych krajów. Ponieważ deficyty budżetowe i dług publiczny nie były przyczyną kryzysu, to konsolidacja fiskalna nie może pomóc w walce o jego przezwyciężenie. Co gorsza, próba zmniejszania deficytu budżetowego czy nawet długu publicznego w obecnych warunkach musi doprowadzić wręcz do pogorszenia istniejącej sytuacji. W celu uzasadnienia tej tezy można się posłużyć schematem (rys. 1), gdzie – przypomnijmy − NSP jest różnicą między oszczędnościami sektora prywatnego, SP, i jego inwestycjami, IP, wcześniej zdefiniowaną jako bilans finansowy sektora prywatnego.

01A.Laski.indd 12

27.5.2011 12:03:46

STRUKTURALNE PRZYCZYNY KRYZYSU FINANSÓW PUBLICZNYCH W UNII…

Rysunek 1. Deficyt budżetowy a kryzys finansowy5 NSP

D+E D1 + E1 C B NSP1

NSP0 A D0 + E0

W sytuacji wyjściowej przed kryzysem finansowym dany kraj znajduje się w punkcie A. W tym punkcie prostą reprezentującą netto oszczędności prywatne, NPS0 przecina prosta reprezentująca sumę deficytu budżetowego i handlu zagranicznego D0 + E0. Zatem w tym punkcie nadwyżka oszczędności sektora prywatnego zostaje wchłonięta przez sumę zadłużenia sektora publicznego i zagranicy, w konsekwencji czego PKB osiąga wysokość Ya. Wybuch kryzysu finansowego przesuwa prostą netto oszczędności prywatnych z pozycji NSP0 do góry, powiedzmy na pozycję NSP1. Przesunięcie to wynika zarówno z oczywistego w okresie kryzysu spadku skłonności do prywatnego inwestowania, jak i ze wzrostu skłonności do oszczędzania, spowodowanego utratą części majątku pieniężnego oraz niepewnością co do przyszłości gospodarstw domowych. W konsekwencji przy niezmiennej linii D0 + E0 gospodarka przesuwa się do punktu B. W tym punkcie PKB spada do poziomu Yb, przy którym przyrost netto oszczędności sektora prywatnego zostaje wchłonięty przez przyrost deficytu budżetowego (wywołanego przez automatyczne stabilizatory) oraz przez poprawę bilansu handlowego (wywołanego wskutek spadku importu)6. Wraz ze spadkiem PKB następuje spadek zatrudnienia, wzrost bezrobocia, pogorszenie wykorzystania zdolności wytwórczych i jedynym czynnikiem, który może poprawić sytuację, jest interwencja państwowa, przede wszystkim w postaci ekspansywnej polityki fiskalnej, gdyż w sytuacji kryzysowej ekspansywna polityka pieniężna nie może w zasadzie być skuteczna. Oznacza to, 5 Idea tego schematu została zapożyczona od Thomasa Palleya: The Fiscal Austerity Trap, “New America Foundation” 2009, September 15. 6 Te dwa czynniki odegrały tak istotną rolę w pomyślnym przebiegu kryzysu w Polsce, że do spadku PKB w ogóle nie doszło; por. K. Łaski, J. Osiatyński, J. Zięba, Czynniki wzrostu PKB w Polsce i w Czechach w 2009 r., „Ekonomista” 2010, nr 6.

01A.Laski.indd 13

27.5.2011 12:03:47

Kazimierz Łaski

że konieczne jest dalsze zwiększenie deficytu budżetowego z D0 do D1, D1 > D0, najlepiej w postaci dodatkowych inwestycji publicznych celem uruchomienia mechanizmu mnożnikowego. W obliczu kryzysu potrzebne jest zatem nie zmniejszenie deficytu budżetowego, lecz jego dalsze zwiększenie. Stabilizacja sytuacji fiskalnej, zmniejszenie deficytu budżetowego i ewentualnie nawet długu publicznego, powinno zostać odłożone do momentu, kiedy sytuacja gospodarcza się poprawi i gospodarka zacznie solidnie rosnąć. Abstrakcyjnie rzecz biorąc, możliwa jest także aktywizacja bilansu handlowego (wzrost E) przez merkantylistyczną ekspansję eksportową; jednakże droga ta jest nieosiągalna dla wszystkich krajów naraz, ponadto zakłada istnienie dodatkowych rynków zbytu7. Zresztą i w tym przypadku korzyściom z dodatkowego popytu zewnętrznego należy przeciwstawić straty z tytułu zmniejszenia popytu wewnętrznego. Podczas kiedy ekspansja fiskalna powinna pomóc w przesunięciu gospodarki z punktu B do C (z dodatkową nadzieją, że sztuczne ożywienie pociągnie za sobą normalne ożywienie koniunkturalne przez wzrost inwestycji prywatnych), to konsolidacja fiskalna może wywołać dalsze przesunięcie gospodarki na lewo od punktu B, z dodatkowym spadkiem produkcji, dodatkowym wzrostem bezrobocia i wzrostem apatii przedsiębiorców.

2.2. Koszty obsługi długu publicznego Kiedy porównuje się koszty obsługi długu publicznego w UGW i w innych krajach, to nie sposób nie zauważyć, że koszty te są w Unii nadmierne. Wynika to z innego błędu konstrukcyjnego UGW. Mianowicie euro emitowane przez Europejski Bank Centralny jest w istocie rzeczy dla członków UGW jakby walutą zagraniczną. Jest to w historii pierwsza na taką wielką skalę próba nie tylko rozerwania jedności polityki monetarnej i fiskalnej, ale pozbawienia krajów członków UGW suwerenności w sensie waluty narodowej. Kraj jest suwerenny odnośnie do systemu monetarnego, kiedy ma własną walutę nie związaną z żadnym metalem czy kursem wymiennym, ustala podatki, które muszą być uiszczone w tej walucie i jest w swoich wydatkach ograniczony wyłącznie przez czynniki realne8. W szczególności żaden rząd wewnątrz UGW nie może podjąć decyzji o monetyzacji swego długu publicznego, czy nawet swobodnego zakupu swych papierów skarbowych na wtórnym rynku. W konsekwencji rynki finansowe i spekulanci dyktują warunki obsługi długu publicznego suwerennym krajom UGW; muszą one płacić wyższe oprocentowanie niż znacznie bardziej zadłużona Japonia, a rentowność nawet niemieckich papierów skarbowych jest wyższa niż np. amerykańskich. Paul DeGrauwe zwrócił uwagę na to, że w UGW ustalono reguły postępowania, które miały chronić euro przed kryzysem i porównał je do istnienia przepi7 Taki manewr udał się Niemcom w roku 2009 dzięki pojawieniu się rynków zbytu w Chinach. Jeśli wolno wyciągać wnioski z przeszłości, to korzyści te nie okażą się trwałe. 8 Por. Y. Nesisyan and L. Randall Wray, Deficit Hysteria Redux? Why We Should Stop Worrying About U.S Governments Deficits, Levy Institute, “Public Policy Brief” 2010, No. 111, s. 11.

01A.Laski.indd 14

27.5.2011 12:03:47

STRUKTURALNE PRZYCZYNY KRYZYSU FINANSÓW PUBLICZNYCH W UNII…

sów przeciwpożarowych, które rzecz jasna są potrzebne9. Niezależnie jednak od przepisów przeciwpożarowych wszędzie istnieje także straż pożarna, ponieważ nawet przy najlepszych przepisach pożary wybuchają. Kiedy to następuje, straż przystępuje do akcji, próbuje ugasić pożar, co najmniej zaś ograniczyć jego skutki. Po ugaszeniu pożaru jest czas na szukanie przyczyn wypadku, ukaranie winnych, jeśli tacy istnieją, i poprawianie przepisów, jeśli się to okaże konieczne. W UGW nie było jednak i właściwie nadal nie ma straży przeciwpożarowej. Kiedy wybuchł „pożar” w Grecji, zaczęto się zastanawiać, co robić i czy w ogóle coś robić; definitywnie do tej pory sprawa wspólnej odpowiedzialności za wspólną wszak walutę nie została definitywnie załatwiona. UGW jest dziełem niedokończonym: jest wielkie prawdopodobieństwo, że albo będzie się posuwała bardzo stopniowo, ale jednoznacznie w kierunku Unii Politycznej, albo w obecnej postaci po prostu nie przetrwa. Podstawowe znaczenie ma przyjęcie zasady solidarności wewnątrz UGW; oczywiście zakłada to także przestrzeganie przez poszczególne kraje pewnych wspólnych zasad, lepiej teoretycznie uzasadnionych niż tzw. kryteria z Maastricht. Szczególne znaczenie mogłyby tu mieć podstawowe zasady „funkcjonalnych finansów” sformułowane dawno temu przez Abbę Lernera i niesłusznie zapomniane. Przypomnijmy je: „Funkcjonalne finanse odrzucają całkowicie tradycyjną doktrynę »zdrowych finansów« i zasadę wyrównania budżetu w ciągu poszczególnego roku czy jakiegokolwiek innego arbitralnie określonego odcinka czasu. Zamiast tego postulują one trzy zadania. Po pierwsze, dostosowanie całkowitych wydatków w gospodarce narodowej (włączając w to wydatki rządowe) do poziomu zapewniającego eliminację zarówno bezrobocia jak i inflacji; wymaga to wzrostu wydatków rządowych, kiedy całkowite wydatki są zbyt niskie oraz wzrostu podatków, kiedy całkowite wydatki są zbyt wysokie. Po drugie, przez zadłużanie się rządu lub spłacanie długu rządowego uzyskanie takiego stosunku zasobów pieniądza i papierów skarbowych u publiczności, przy którym dojdzie do skutku stopa procentowa zapewniająca najbardziej pożądany poziom inwestycji. Po trzecie, drukowanie, tezauryzowanie oraz destrukcja pieniądza w takim zakresie, jaki jest potrzebny dla osiągnięcie dwóch pierwszych części programu”10. W doktrynie funkcjonalnych finansów wydatki rządu nie zależą od wpływów podatkowych, lecz je wyprzedzają. Kiedy wpływy podatkowe są mniejsze niż wydatki, rząd nie zapożycza się, lecz „drukuje nowe pieniądze”. Rzeczywiście zgodnie z drugą zasadą funkcjonalnych finansów celem papierów skarbowych nie jest finansowanie deficytów budżetowych, lecz wyłącznie dostarczanie publiczności oprocentowanych instrumentów finansowych jako alternatywy do pieniądza, który nie przynosi procentów. Zasada ta napotyka z miejsca na opór ze strony tradycyjnej teorii. Rząd, który miałby dostęp do bezpośredniego finansowania przez bank centralny, byłby rzekomo stale narażony na niebezpieczeństwo infla9 P.

De Grauwe, How to Embed the Eurozone in a Political Union, “VOX” 2010, 17 June. Lerner, Functional Finance and the Federal Debt, “Social Research“, Vol. 10, s. 41 (cyt. za L.R. Wray, Understanding Modern Money, Edward Elgar, 1998, s. 76). 10 A.

01A.Laski.indd 15

27.5.2011 12:03:47

Kazimierz Łaski

cji i hiperinflacji. W rzeczywistości inflacja nie jest zależna ani od monetyzacji długu publicznego, ani od deficytu budżetowego, zależy zaś – przy danych zmianach kosztów – od całkowitego popytu i stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych. O ile zaś chodzi o rzekomą lekkomyślność rządów, to ostatni kryzys ujawnił, że nie rządy, lecz banki, w szczególności banki inwestycyjne, nie umieją się ostrożnie obchodzić z tanim pieniądzem, który otrzymują od banków centralnych. Wszak właśnie one doprowadziły do niesłychanej inflacji pochodnych papierów wartościowych, do nieściągalnych kredytów, do niemal załamania światowego systemu płatniczego. Mimo to, przynajmniej w Europie, banki otrzymują nadal tani pieniądz od Europejskiego Banku Centralnego, którym spekulują przeciwko państwom, stojącym pośrednio za tym właśnie bankiem. Wynikające stąd ogromne zyski i premie są kompletnie niezasłużone, wynikają wyłącznie z uprzywilejowanego dostępu banków prywatnych do drukarni pieniądza w banku centralnym i są w ostateczności pokrywane przez podatników. Najwyższy czas by w Europie, podobnie jak to się dzieje w Japonii, USA i Anglii, Europejski Bank Centralny rozpoczął bezpośredni zakup papierów skarbowych, zamiast robić to za pośrednictwem prywatnych banków.

3. DWIE UWAGI DOTYCZĄCE DEFICYTU BUDŻETOWEGO W POLSCE Uwaga ogólna łączy sie z formułką (2), z której otrzymujemy

NSP − E = D.

(2l)

W Polsce, podobnie jak w większości krajów transformacji, występuje systematycznie nadwyżka importowa E < 0. W tym stanie rzeczy oraz uwzględniając, że sektor prywatny wykazuje tendencję do większego oszczędzania niż inwestowania (NSP > 0), lewa strona (2l) w Polsce ma wielkość dodatnią i większą niż w krajach, które wykazują bardziej zrównoważony lub aktywny bilans handlowy. Kiedy zaś lewa strona (2l) jest dodatnia, to deficyt budżetowy jest nieunikniony. Rzeczywiście już same tylko oszczędności netto sektora prywatnego wymagają zadłużenia się sektora publicznego, za którym stoją netto wydatki rządu kompensujące niewystarczające wydatki sektora prywatnego. Kiedy zaś ponadto występuje nadwyżka importowa, to także z tego tytułu potrzebne są wydatki rządowe netto finansowane za pomocą deficytu budżetowego celem kompensowania utraty miejsc pracy. Inaczej mówiąc, potrzeba deficytu budżetowego jest ceteris paribus wyższa w kraju, którego bilans handlowy i bilans bieżących obrotów są ujemne, niż w takim, w którym takie zjawiska nie występują. Na marginesie tych rozważań nasuwa się także następujący problem. Przepisy prawne zabraniają w Polsce przekroczenia pewnej granicy stosunku długu publicznego do PKB. Załóżmy, że takie przekroczenie jednak nastąpiło i że w tej sytuacji

01A.Laski.indd 16

27.5.2011 12:03:47

STRUKTURALNE PRZYCZYNY KRYZYSU FINANSÓW PUBLICZNYCH W UNII…

rząd zmniejsza deficyt budżetowy o DD > 0 (przez redukcję wydatków G lub wzrost podatków netto TN). Wobec tego także lewa strona (2l) musi się zmniejszyć. Częściowo, przy danym eksporcie, nastąpi to przez spadek importu towarzyszący spadkowi produkcji, głównie jednak przez spadek produkcji wymagany dla spadku oszczędności prywatnych towarzyszących danemu poziomowi inwestycji prywatnych. Całkowity spadek produkcji musi być taki, aby lewa strona równania (2l) zmniejszyła się o ∆(SPN − E) równe DD. Nastąpi zatem spadek oszczędności prywatnych niewiele mniejszy − przy danych inwestycjach prywatnych i eksporcie – niż spadek deficytu budżetowego (wskutek DE > 0). Z kolei z powodu spadku oszczędności prywatnych SP i przy danej skłonności do oszczędzania nastąpi spadek PKB. Wskutek działania mnożnika spadek PKB będzie większy niż spadek SP i może się zdarzyć, że mimo redukcji deficytu budżetowego i spowodowanego w ten sposób spadku produkcji i wzrostu bezrobocia stosunek DŁ/PKB nie tylko nie ulegnie poprawie, ale nawet się pogorszy. Oczywiście taki wynik nie jest nieunikniony, warto jednak wziąć pod uwagę niezamierzone skutki restrykcyjnej polityki fiskalnej podyktowanej nie konkretną sytuacją, lecz arbitralnie ustalonym progiem relacji długu publicznego do PKB. Uwaga szczególna łączy się z systemem emerytalnym. Kiedy dąży się w Polsce do zmniejszenia deficytu budżetowego, należy z uznaniem wskazać na głosy członków rządu domagające się wstrzymania przekazywania bieżących składek z ZUS do otwartych funduszy emerytalnych. Przejście z systemu repartycyjnego do systemu kapitałowego nigdy nie było uzasadnione; trudności systemu emerytalnego w Polsce i w innych krajach wynikają bowiem przede wszystkim z czynników demograficznych, nie mogą więc być rozwiązane zmianami sposobu finansowania emerytur. Ponadto przejście z jednego systemu emerytalnego do innego podobne jest do zmiany pociągu znajdującego się w biegu, ponieważ stary system musi być nadal alimentowany i to kosztem bieżących wydatków budżetowych. W tym stanie rzeczy pozostawienie decyzji odnośnie do wyboru systemu emerytalnego zainteresowanym obywatelom wydaje się całkiem uzasadnione. Jest prawdopodobne, że niedawny kryzys w dostatecznym stopniu ujawnił ryzyko tkwiące w systemie kapitałowym i zdemaskował złudzenia, że system ten może dać jego uczestnikom więcej niż zapewnia im system rozdzielczy. W każdym jednak razie nie ma żadnych powodów, aby państwo nadal finansowało tę nierozważną i szkodliwą reformę. JEL: E65, F42

01A.Laski.indd 17

27.5.2011 12:03:47

01A.Laski.indd 18

27.5.2011 12:03:47

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXVIII) 2011

Artykuły

Ewa Mataczyńska*

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej przedsiębiorstw sieciowych WPROWADZENIE Problematyka liberalizacji sektora elektroenergetycznego jest od dłuższego czasu przedmiotem rosnącego zainteresowania i analiz w krajowej literaturze ekonomicznej. Sposób podejścia do tej problematyki cechuje jednak wyraźna dysproporcja. Polega ona na koncentrowaniu uwagi na zagadnieniach dotyczących wprowadzania konkurencyjnych rynków energii elektrycznej i związanymi z tym oczekiwaniami na deregulację w zakresie cenotwórstwa, czemu towarzyszy wyraźnie mniejsze zainteresowanie kwestiami regulacji cen w odniesieniu do sieciowych podsektorów elektroenergetyki, które na długo jeszcze, z uwagi na trwałość monopolu naturalnego (przesył i dystrybucja energii elektrycznej), pozostaną objęte tego rodzaju regulacją. Dysproporcja ta nie jest uprawniona, jeśli przyjąć, że, po pierwsze, celem liberalizacji jest poprawa efektywności kosztowej przedsiębiorstw elektroenergetycznych. Po drugie zaś, znane już doświadczenia związane z wprowadzaniem liberalizacji do sektora elektroenergetycznego, ale także do innych sektorów, pokazują, że nowe rozwiązania w zakresie tzw. regulacji bodźcowej (incentive regulation) przyniosły nie mniej istotne (jak mechanizmy konkurencyjnego rynku w podsektorach wytwarzania i obrotu energią elektryczną) rezultaty w zakresie obniżania kosztów i przenoszenia na odbiorców poprzez ceny wynikających stąd korzyści. Za szczególnie słabo rozpoznane w krajowej literaturze poświęconej problematyce regulacji cen uznać należy kluczowe dla sukcesu regulacji bodźcowej kwe* Doktorantka Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN w Warszawie (emataczynska@gmail. com).

02A.Mataczymska.indd 19

27.5.2011 12:04:28

Ewa Mataczyńska

stie związane z pomiarem efektywności regulowanych przedsiębiorstw. Co więcej, znajomość metod pozwalających śledzić rzeczywiste zmiany poziomu efektywności regulowanych przedsiębiorstw znacznie ułatwia dokonywanie ocen efektów wprowadzanych reform, bez których trudno jest kształtować właściwą politykę regulacyjną. Z tego punktu widzenia walorem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie i zastosowanie do celów badawczych jednej z najważniejszych, stosowanych w praktyce regulacyjnej wielu krajów, metod określania poziomu efektywności i dokonujących się w tym zakresie zmian, a mianowicie metody DEA1, znanej w literaturze polskiej jako metoda analizy obwiedni danych. W Polsce metoda ta jest już dosyć dobrze znana i stosowana do badania różnych sektorów gospodarczych. Nie była ona natomiast w tak szerokim stopniu wykorzystana do badania efektywności podsektora dystrybucji energii elektrycznej w sposób uwzględniający charakterystyczną dla tej metody procedurę badawczą. Procedura ta obejmuje cztery podstawowe etapy, a mianowicie: a) wybór danych (nakładów i efektów) do modelu; b) określenie orientacji modeli; c) wybór rodzaju modelu z zakresu modeli dostępnych w metodzie DEA oraz d) interpretacja otrzymanych wyników w sposób umożliwiający realizację założonych celów badania. Artykuł podporządkowany jest realizacji dwóch ważnych celów. Pierwszym jest pogłębiona prezentacja metody DEA, która służy do wyznaczenia jednego z ważnych wymiarów efektywności przedsiębiorstwa, jakim jest efektywność techniczna. Chodzi tu o wykorzystanie tej metody do badania analizy efektywności technicznej2 przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej. Drugim celem jest analiza uzyskanych wyników w zakresie poziomów efektywności technicznej krajowych spółek dystrybucji energii elektrycznej w kontekście pytania, czy zidentyfikowane za pomocą metody DEA zmiany efektywności technicznej pozostają w związku z dokonującymi się w okresie badawczym zmianami sytemu regulacji i struktury organizacyjnej tego podsektora przedsiębiorstw. Pozwoli to bowiem na zweryfikowanie sformułowanej przed rozpoczęciem tych badań hipotezy, że ograniczony, jeśli chodzi o stopień siły motywacyjnej, charakter zmian regulacyjnych w krajowym systemie nadzoru nad cenami nie mógł doprowadzić do znaczącej poprawy efektywności badanego podsektora spółek dystrybucji energii elektrycznej.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAWCZEGO Metoda DEA stosowana jest do analizy porównawczej firm charakteryzujących się jednorodną technologią, zaś stosowane w jej ramach miary efektywności mają charakter względny, co oznacza, że wszystkie firmy z badanej grupy mają wpływ na wielkości miar efektywności poszczególnych firm. Inaczej mówiąc, zmiana miary efektywności jednego obiektu poddanego badaniu wpływa za zmianę wyni1 Szerzej

na ten temat: Białas (2007). techniczna rozumiana jako maksymalizowanie wielkości produkcji z posiadanych na jej prowadzenie nakładów, co oznacza, iż przedsiębiorstwo nie będzie angażowało do produkcji więcej nakładów, niż to jest konieczne do osiągnięcia danej wielkości produkcji. 2 Efektywność

02A.Mataczymska.indd 20

27.5.2011 12:04:28

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

ków pozostałych obiektów w tej grupie. W tym sensie metoda ta nadaje się do analizy porównawczej firm podsektora dystrybucji energii elektrycznej w Polsce, firmy te stosują bowiem jednakową technologię dostarczania usług dla swoich odbiorców. Różnią się one natomiast wielkością, czyli zasięgiem prowadzonej działalności, uwarunkowaniami geograficznymi oraz czynnikiem gęstości zaludnienia. W celu zmniejszenia znaczenia różnic związanych z tym ostatnim czynnikiem w badaniach uwzględniono dodatkową wielkość noszącej nazwę odwróconego indeksu gęstości zaludnienia (OIGZ), którego istotę omówiono w dalszej części artykułu. Badaniami objęto okres 1998–2006, z podziałem na dwa podokresy, a mianowicie 1998–2002 oraz 2004–2006. Pierwszy podokres badawczy rozpoczyna się od momentu, kiedy na mocy nowej ustawy Prawo energetyczne wchodzi w życie nowoczesny w sensie instytucjonalnym system nadzoru nad sektorem energetycznym. Po raz pierwszy bowiem w krajowej praktyce nadzoru nad sektorami sieciowymi utworzony zostaje wyspecjalizowany organ regulacyjny – Urząd Regulacji Energetyki (URE) − działający poza strukturami administracji rządowej i obdarzony standardowymi atrybutami niezależności w postaci kadencyjności Prezesa URE, chronionej utrudnionym trybem jego odwołania przez premiera. Tej zmianie instytucjonalnej nie towarzyszy jednak w okresie pierwszych dwóch lat zmiana sposobu nadzoru nad cenami, który nadal zachowuje charakter centralnego systemu wyznaczania cen przez Ministerstwo Finansów. Przejęcie przez Prezesa URE nadzoru nad cenami decentralizuje tryb kontroli cen – ceny ustalone są oddzielnie dla poszczególnych przedsiębiorstw − ale nadzór ten do 2002 roku sprawowany jest na podstawie tzw. kosztowej metody regulacji. Metoda ta znana jest w literaturze przedmiotu jako regulacja typu ex-post, co oznacza, że ceny wyznaczone są w oparciu o analizę rzeczywistego poziomu kosztów ponoszonych przez poszczególne przedsiębiorstwa. W związku z dobrze rozpoznanymi wadami tej metody, zwłaszcza dotyczącymi jej negatywnych implikacji w zakresie efektywności kosztowej regulowanych przedsiębiorstw, metodę tę – wraz z rozpoczęciem liberalizacji sektorów sieciowych – zaczęto zastępować tzw. regulacją typu ex-ante3, zwaną również regulacją bodźcową (incentive regulation). W najbardziej znanym wariancie tej metody – regulacji pułapowej – regulator, opierając się na bieżących, pełnych ekonomicznych kosztach danego przedsiębiorstwa, wyznacza cenę wyjściową (lub kwotę dopuszczalnego przychodu) oraz określa – z kolei na podstawie prognozy kształtowania się kosztów w poszczególnych latach okresu regulacji liczącego zwykle 5 lat − rodzaj algorytmu (tzw. formułę regulacyjną zapisaną w formie wzoru). Algorytm ten wyznacza sposób zmiany ceny wyjściowej/kwoty dopuszczalnego przychodu – traktowanych tutaj jako wielkości maksymalne – w kolejnych latach tzw. okresu regulacyjnego, który zazwyczaj obejmuje 5 lat. Składnikami tego algorytmu jest zwykle stopa inflacji, która określa dopuszczalny wzrost ceny (przychodu) w poszczególnych latach, oraz obligatoryjny (wymagany przez regulatora) stopień poprawy efektywności 3 Szerzej

02A.Mataczymska.indd 21

w języku polskim o obu metodach regulacji zob. Szablewski (2003).

27.5.2011 12:04:28

Ewa Mataczyńska

kosztowej. W tej metodzie regulacji powstają więc silne, oparte na motywie zysku, bodźce do poprawy efektywności kosztowej. Każdy bowiem szybszy, niż wynikający z formuły regulacyjnej, spadek kosztów zwiększa zysk regulowanych przedsiębiorstw do momentu zakończenia okresu regulacji4. Drugi podokres badawczy, obejmujący trzylecie rozpoczynające się od 2004 r., charakteryzuje się dwoma istotnymi zmianami. Pierwsza z nich dotyczy wprowadzenia nowego modelu regulacji, który w sensie werbalnym zapowiadany był jako rodzaj regulacji bodźcowej w wariancie określanym w literaturze przedmiotu jako model regulacji pułapu przychodów (revenue cap). Druga istotna zmiana wiąże się z przeprowadzoną przez rząd operacją konsolidacji krajowego sektora elektroenergetycznego, która w efekcie przyniosła radykalne zmniejszenie liczby spółek dystrybucyjnych z 33 w pierwszym podokresie do 14 w okresie 2004−2006. Dane5 wykorzystane w badaniach pochodzą z kilku źródeł, w tym przede wszystkim z: 11

raportów rocznych, do publikowania których przedsiębiorstwa dystrybucji zostały zobowiązane na mocy ustawy Prawo energetyczne;

zestawień sporządzonych i udostępnionych bezpośrednio przez firmy na pisemną prośbę; niestety dane te zostały dostarczone pod warunkiem zachowania klauzuli poufności, co oznacza, że nie mogły być prezentowane bezpośrednio z przypisaniem do poszczególnych firm, ale mogły być wykorzystane tylko do przeprowadzenia obliczeń; dopiero syntetyczne wyniki tych obliczeń mogły podlegać opublikowaniu w sposób uniemożliwiający identyfikację poszczególnych firm;

broszur wydawanych przez Polskie Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii, dotyczących stanu sektora dystrybucji w Polsce;

stron internetowych przedsiębiorstw elektroenergetycznych;

zbiorów GUS zawierających dane dotyczące wielkości zaludnienia z podziałem na określone obszary w wybranych latach.

Zbiór głównych wielkości charakteryzujących dane poddane procesom modelowania z podziałem na wspomniane okresy badawcze zamieszczono w tabeli 1. Są to takie dane jak: 11

suma – dotyczy sumy wszystkich wartości w obrębie jednej cechy;

średnia – rozumiana jest jako średnia arytmetyczna danej cechy wszystkich badanych jednostek;

4 Prezentację zastosowań bodźcowych metod regulacji można odnaleźć między innymi w opracowaniach: Joskow (2008); Lyon (1994); Jamasb, Pollitt (2007). 5 W badaniach pominięto 2003 rok. Nie uwzględniono również takich spółek jak: Łódzki Zakład Energetyczny (miasto) oraz Górnośląski Zakład Energetyczny (GZE). Powodem tego była niemożliwość pozyskania danych wymaganych do badania.

02A.Mataczymska.indd 22

27.5.2011 12:04:28

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

mediana – to wartość cechy w szeregu uporządkowanym, powyżej i poniżej której znajduje się jednakowa liczba obserwacji6;

minimum – odnosi się do najmniejszej wartości danej cechy spośród jednostek poddanych badaniu;

maksimum – to największa wartość danej cechy spośród jednostek poddanych badaniu;

odchylenie standardowe − informuje, jak szeroko wartości obserwowanej cechy są rozrzucone wokół jej średniej; im mniejsza wartość odchylenia, tym obserwacje bardziej skupione wokół średniej. Tabela 1. Charakterystyka danych zastosowanych w badaniu – lata 1998–2006

Rok

Dane suma

1998

Liczba odbiorców (szt.)

45 784,00 13 491 932,54

Odwrócony Ilość Indeks (OIGZ) dostarczonej (km2/l. ludnoenergii (MWh) ści) 86 661 335,84

–

23 140,84

1 476,90

435 223,63

2 795 526,96

0,01006

mediana

19 247,00

1 612,00

408 163,00

2 727 247,00

0,00851

minimum

7 778,00

799,00

158 553,00

803 384,00

0,00029

maximum

49 729,00

2 520,00

883 798,00

5 747 463,00

0,02225

501,84

198 001,29

1 323 094,22

0,00594

45 435,92 13 596 695,23

85 488 299,59

–

suma

12 857,37 724 989,00

średnia

23 386,74

1 465,67

438 603,07

2 757 687,08

0,01018

mediana

19 360,00

1 591,00

413 213,00

2 465 891,87

0,00812

minimum

7 685,00

780,00

159 577,00

809 620,00

0,00029

maximum

50 359,00

2 532,00

885 166,00

5 635 245,00

0,02282

odchyl. stand.

12 868,60

498,33

199 558,66

1 342 316,76

0,00606

45 203,00 13 766 221,60

suma

2000

717 366,00

Zatrudnienie (szt.)

średnia

odchyl. stand.

1999

Długość linii (km)

86 239 062,05

–

średnia

740 734,80 23 894,67

1 458,16

444 071,66

2 781 905,23

0,01021

mediana

19 458,00

1 562,00

420 694,00

2 547 515,00

0,00879

minimum

7 729,00

728,00

160 997,00

819 490,00

0,00029

maximum

50 784,00

2 499,00

889 416,00

5 586 784,66

0,02279

odchyl. stand.

13 140,99

494,84

203 021,63

1 338 685,83

0,00605

6 Aby obliczyć medianę ze zbioru n obserwacji, sortujemy je w kolejności od najmniejszej do największej i numerujemy od 1 do n. Następnie, jeśli n jest nieparzyste, medianą jest wartość obserwacji w środku (czyli obserwacji numer (n + 1)/2). Jeśli natomiast n jest parzyste, wynikiem jest średnia arytmetyczna między dwiema środkowymi obserwacjami, czyli obserwacją numer n/2 i obserwacją numer n/2 + 1.

02A.Mataczymska.indd 23

27.5.2011 12:04:28

Ewa Mataczyńska

cd. tab. 1 suma

2001

85 787 358,00

–

średnia

749 860,60 24 189,05

1 446,87

448 759,65

2 767 334,13

0,01021

mediana

19 600,00

1 523,00

428 451,00

2 521 020,00

0,00878

minimum

7 776,00

697,00

161 982,00

830 725,00

0,00029

maximum

50 999,00

2 516,00

890 650,00

5 627 908,00

0,02274

13 324,38

206 170,74

1 348 947,26

0,00604

44 529,00 13 919 977,00

84 315 463,00

–

odchyl. stand. suma

2002

759 137,10

średnia

24 488,29

1 436,42

449 031,52

2 719 853,65

0,01021

mediana

19 719,00

1 491,00

422 081,00

2 513 389,00

0,00887

minimum

7 814,00

648,00

162 869,00

834 245,00

0,00029

maximum

51 368,00

2 589,00

885 631,00

5 674 114,00

0,02271

odchyl. stand.

13 725,71

498,22

207 262,43

1 340 459,57

0,00621

42 582,00 14 051 032,00

84 923 734,00

–

suma

2004

756 721,00

średnia

63 060,08

3 548,50

1 170 919,33

7 076 977,83

0,00848

mediana

48 708,00

2 233,50

765 520,00

4 973 589,00

0,00857

minimum

15 915,00

1 476,00

423 039,00

1 771 250,00

0,00029

maximum

149 779,00

8 125,00

2 685 084,00

16 890 000,00

0,01724

39 193,57

2 608,90

810 539,46

5 091 691,19

0,00486

42 468,00 14 177 115,00

92 142 353,00

–

odchyl. stand. suma

2005

746 675,00

średnia

62 222,92

3 539,00

1 181 426,25

7 678 529,42

0,00849

mediana

49 057,50

2 164,50

770 883,50

4 603 651,00

0,00858

minimum

15 931,00

1 363,00

423 421,00

1 811 170,00

0,00029

maximum

151 009,00

8 260,00

2 735 184,00

17 325 000,00

0,01725

37 045,66

2 692,46

821 394,26

5 866 311,94

0,00486

43 090,00 11 806 030,00

94 358 068,00

–

odchyl. stand. suma

2006

44 853,00 13 911 549,00

780 330,00

średnia

65 027,50

3 590,83

983 835,83

7 863 172,33

0,00874

mediana

49 275,50

2 169,50

704 333,00

4 805 502,50

0,00858

minimum

16 331,00

1 278,00

279 320,00

397 200,00

0,00029

maximum

152 312,00

8 991,00

2 325 575,00

18 623 600,00

0,01730

39 863,83

2 823,29

700 771,19

6 636 929,63

0,00470

odchyl. stand.

Źródło: Opracowanie własne.

PREZENTACJA ZMIENNYCH ORAZ MODELI PRZYJĘTYCH W BADANIU Wybór nakładów i efektów. Jak wskazano (Mataczyńska, 2007, s. 97−112), wielkości wykorzystywane w modelowaniu metodą DEA dzielimy na nakłady oraz efekty (input/output). W przeprowadzonych badaniach za wielkości wejściowe dla

02A.Mataczymska.indd 24

27.5.2011 12:04:28

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

modeli przyjęto dwa rodzaje nakładów, a mianowicie zatrudnienie oraz długość linii. Jeśli chodzi o pierwszy nakład rozumiany jako stan zatrudnienia na koniec każdego roku, to stanowi on jeden z najczęściej przyjmowanych rodzajów nakładów wszędzie tam, gdzie metoda DEA służyła do wyznaczania efektywności technicznej. Drugi nakład to ogólna długość wszystkich linii elektroenergetycznych, ujętych wraz z przyłączami (w km), pozostających na majątku badanej firmy dystrybucyjnej. Przy interpretacji wyników zastanawiamy się, czy istnieje możliwość takiej korekty tego nakładu, która pozwoli na zachowanie danych wyjściowych modelu na poziomie niezmienionym. Inaczej mówiąc, chodzi o to, czy w porównaniu z innymi przedsiębiorstwami dystrybucji występuje przerost tego nakładu w analizowanej jednostce produkcyjnej. Do wielkości wyjściowych, czyli efektów działalności, zaliczono z kolei ilość sprzedanej i dostarczonej energii elektrycznej, liczbę odbiorców oraz odwrócony indeks gęstości zaludnienia. Ilość sprzedanej i dostarczonej odbiorcom końcowym energii elektrycznej7 w MWh stanowi podstawową wielkość wyjściową w opisywanych i stworzonych w odniesieniu do dystrybucji modelach DEA. Dostarczona energia elektryczna jest bowiem głównym efektem w działalności tego typu przedsiębiorstw sieciowych. Kolejnym efektem włączonym do modelu jest liczba odbiorców obsługiwanych przez przedsiębiorstwo. Zakładając, że zwiększająca się liczba odbiorców jest pozytywnym zjawiskiem w rozumieniu działalności zorientowanej na świadczenie usług w zakresie dostarczania energii elektrycznej i jej sprzedaży, przedsiębiorstwo powinno dążyć do zwiększenia liczby obsługiwanych przez siebie odbiorców, bądź utrzymać ją co najmniej na niezmienionym poziomie. Wreszcie trzeci uwzględniony w modelu efekt, czyli odwrócony indeks gęstości zaludnienia − OIGZ (km2/l. ludności) – uwzględnia bardzo istotne w przypadku przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej różnice strukturalne w taki sposób, że podnosi poziom efektywności technicznej w spółkach działających na najmniej zaludnionych obszarach. Zakładając, że obszar działalności przedsiębiorstwa nie zmienia się, zmiany wartości indeksu OIGZ mogą być interpretowane w następujący sposób: zwiększanie indeksu może nastąpić w wyniku zmniejszenia zaludnienia na obszarze działalności przedsiębiorstwa, jeśli zaś zaludnienie zwiększa się, wówczas wartość indeksu się zmniejsza. Dodatkowo − dla dużych w sensie obsługiwanej powierzchni przedsiębiorstw − niska wartość indeksu oznacza, że zaludnienie jest duże, natomiast wysoka wartość indeksu oznacza, że zaludnienie jest małe. Wynika stąd, że przy takich samych nakładach firmy posiadające indeks na wysokim poziomie osiągają wyższe poziomy efektywności. Biorąc pod uwagę dokonany proces konsolidacji krajowego sektora elektroenergetycznego, który doprowadził nie tylko do znacz7 Ze względu na to, że badania w całości będą dotyczyły lat 1998−2006, oraz biorąc pod uwagę fakt, że nie ma podziału na energię sprzedaną i dostarczoną dla lat początkowych, aby ujednolicić dane do badań przyjęto ilość sprzedanej i dostarczonej energii elektrycznej do odbiorców końcowych razem, mimo że mówimy o przedsiębiorstwach dystrybucji energii elektrycznej. Zmiany wydzielające obrót i dystrybucję nastąpiły formalnie dopiero 1 lipca 2007 roku.

02A.Mataczymska.indd 25

27.5.2011 12:04:28

Ewa Mataczyńska

nej redukcji liczby spółek zajmujących się dystrybucja energii elektrycznej, ale także do znacznego ich zróżnicowania pod względem zasięgu geograficznego prowadzonej działalności, zastosowanie odwróconego indeksu gęstości zaludnienia prowadzi do uzyskania bardziej obiektywnego obrazu różnic w poziomie efektywności między spółkami o dużym i małym zasięgu geograficznym. W krajowych warunkach dotyczy to zwłaszcza spółki STOEN, która działa na obszarze 487 km2 oraz spółki ENERGA, której obszar działania wynosi 74 778 km2. Wybór modeli oraz ich orientacja. Na podstawie posiadanych danych oraz własnych doświadczeń w zakresie modelowania, stworzono dwa modele. Model pierwszy M1 prezentuje tradycyjny sposób wyznaczania efektywności technicznej dla przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej. W modelu uwzględniono dwa nakłady, a mianowicie zatrudnienie oraz łączną długość linii elektroenergetycznych wraz z przyłączami, stanowiące własność przedsiębiorstwa. Jeśli natomiast chodzi o efekty, to model ten uwzględnia tylko dwa spośród trzech omawianych w poprzednim punkcie efektów, a mianowicie ilość dostarczonej energii elektrycznej (MWh) oraz liczbę odbiorców (szt.). Drugi model M2 został skonstruowany jako rozszerzenie modelu M1 o zaklasyfikowaną wcześniej do efektów wartość odwróconego indeksu gęstości zaludnienia. Każdy model został poddany obliczeniom z uwzględnieniem założeń stałych oraz zmiennych efektów skali (CCR oznacza stałe efekty skali, natomiast BCC8 zmienne efekty skali).Wszystkie wymienione modele są modelami zorientowanymi na nakłady. Zatem jednostka będzie nazywana efektywną technicznie pod względem nakładów, jeżeli nie będzie możliwe proporcjonalne zmniejszenie wielkości nakładów w celu uzyskania tych samych wielkości produktów.

ANALIZA UZYSKANYCH WYNIKÓW W PROCESIE MODELOWANIA9 Analiza i ocena zmian systemu regulacji cen energii elektrycznej dla końcowych odbiorców, zwłaszcza w związku z pytaniem o siłę motywacyjną zawartą w nowych rozwiązaniach regulacyjnych, będzie możliwa dzięki wynikom uzyskanym w procesie przeprowadzonych badań i interpretacji zmian efektywności technicznej krajowych spółek dystrybucji energii elektrycznej w kontekście zmian metod regulacji. Prezentacja osiągniętych wyników zostanie rozpoczęta analizą poziomów efektywności technicznej dla 31 przedsiębiorstw podsektora polskiej dystrybucji energii elektrycznej w latach 1998−2002. Tytułem przypomnienia należy podkreślić, że jest to okres, w którym w drugiej jego części, po pierwsze, zapoczątkowany został proces zatwierdzania cen i opłat przez Prezesa URE zgodnie z wprowadzoną w 1997 r. ustawą Prawo energetyczne, po drugie, regulacja cen 8 Szczegółowe wyjaśnienia oznaczeń można znaleźć w: Cooper, Seiford, Tone (2006, s. 21−90). 9 Wszystkie obliczenia odnośnie do modeli DEA wykonano aplikacją Solver v3.0 będącą dodatkiem do programu Excel (Cooper, Seiford, Tone, 2006).

02A.Mataczymska.indd 26

27.5.2011 12:04:29

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

oparta była w tym okresie na metodzie kosztowej oraz, po trzecie, podsektor dystrybucji funkcjonował w strukturze składającej się z 33 przedsiębiorstw. Otrzymane poziomy efektywność technicznej dla okresu badawczego 1998−2002 przy założeniu stałych efektów skali zostały zebrane dla obydwu modeli M1 i M2 w tabeli 2. Rozpoczynając prezentację otrzymanych wyników, warto na wstępie przypomnieć, że obiekty, które posiadają wyznaczony poziom efektywności technicznej równy jeden, będziemy nazywać efektywnymi technicznie. Natomiast o obiektach, które osiągnęły wartości mniejsze od jednego, będziemy mówić, że charakteryzują się pewnym poziomem nieefektywności. Poziom nieefektywności natomiast będzie mierzony jako różnica osiągniętego wyniku od wielkości 1. Im większa różnica, tym poziom nieefektywności większy. Patrząc na wielkości zapisane w części dotyczącej modelu M1, widać, że obiekty efektywne technicznie to obiekty {1, 6, 31}, przy czym pierwsze dwa osiągają poziom efektywności technicznej równy 1 we wszystkich latach poddanych badaniu, natomiast jednostka {6} w roku 2002 wykazuje pewien stopień nieefektywności, bowiem osiąga wynik na poziomie 0,88125. Ponieważ poziom efektywności pojedynczego obiektu zależy od poziomów innych obiektów z badanej grupy, są to bowiem wielkości względne, zmniejszenie poziomu efektywności dla jednostki {6} należy interpretować na trzy sposoby. Po pierwsze, na spadek wpłynęła niegospodarność jednostki {6} bądź inne niesprzyjające czynniki jej działalności w roku 2002, po drugie, poziomy osiągnięte przez inne jednostki spowodowały, że jednostka {6} przestała być jednostką wyznaczającą granicę efektywności. Po trzecie, zmiany mogą być związane jednocześnie zarówno z pierwszym, jak i z drugim z przedstawionych powodów. Na uwagę zasługują również wyniki, jakie osiąga obiekt {12}. Choć nie znajduje się on na obszarze wyznaczającym granicę efektywności technicznej, to jednak wartości (1998 r. − 0,90901, 1999 r. − 0,93352, 2000 r. − 0,97487, 2001 r. − 0,95827, 2002 r. − 0,91512) wskazują na niewielki stopień nieefektywności w porównaniu z innymi jednostkami odpowiednio w obrębie każdego z analizowanych lat. Poziomy zaobserwowane dla pozostałych przedsiębiorstw znajdują się dla kolejnych lat w przedziałach: 1998 r. – [0,42904; 0,79706], 1999 r. – [0,43716; 0,79025], 2000 r. – [0,45846; 0,82479], 2001 r. − [0,47273; 0,87407] oraz 2002 r. – [0,47273; 0,85327]. Jak widać, górne granice przedstawionych przedziałów są na stosunkowo wysokim poziomie. Poziomy te jednak nie są wielkościami charakterystycznymi dla całej badanej grupy. Znaczna większość obiektów znajduje się w przedziałach [0,50; 0,59] oraz [0,60; 0,69]. Taka sytuacja powtarza się we wszystkich latach ujętych w tabeli. Na uwagę zasługuje również to, że najmniejsze wielkości, a zatem największe poziomy nieefektywności, znajdują się w przedziale [0,40; 0,49]. Dodatkowo ilość firm należących do tego przedziału, choć początkowo zmniejsza się, to jednak w roku 2002 rośnie. Najwięcej przebadanych jednostek osiąga wyniki z przedziału [0,50; 0,59]. Biorąc pod uwagę fakt, że efektywny obiekt to taki, którego wartość równa się 1, są to bardzo słabe wyniki.

02A.Mataczymska.indd 27

27.5.2011 12:04:29

02A.Mataczymska.indd 28

0,50146

1,00000

0,57362

0,64648

0,62681

0,48172

1,00000

0,68176

0,77841

0,54543

0,55378

0,56523

0,90901

0,79706

0,62079

0,57551

0,47495

0,42904

0,72491

0,75285

0,43716

0,48184

0,56677

0,62314

0,77869

0,93352

0,53188

0,55387

0,52412

0,59612

0,69180

0,63084

0,65072

0,56577

1,00000

1999

1998

DMU

0,82479

0,45846

0,48835

0,54346

0,60957

0,74649

0,97487

0,50026

0,53432

0,51408

0,54694

0,65289

1,00000

0,48747

0,62096

0,64558

0,55908

1,00000

2000

M1-CCR

0,87407

0,47273

0,49562

0,53379

0,62502

0,72421

0,95827

0,50252

0,52999

0,50212

0,50449

0,65729

1,00000

0,48704

0,62189

0,63909

0,58751

1,00000

2001

0,85327

0,50101

0,50324

0,52523

0,58985

0,72592

0,91512

0,49960

0,46926

0,49404

0,47923

0,66537

0,88125

0,48621

0,62579

0,63379

0,60804

1,00000

2002

0,78400

0,78286

0,93331

0,67676

0,68847

0,80668

0,77601

0,91478

0,66206

0,68609

0,89255

1,00000

1,00000 0,92359

0,92156

0,58040

0,60738

0,65657

0,70462

0,88315

0,58116

0,63417

0,83754

0,69329

1,00000

0,97815

1,00000

0,74907

0,60347

1,00000

1999

0,99368

0,74965

0,61143

1,00000

1998

0,87783

0,82826

0,94948

0,64212

0,67576

0,86161

1,00000

0,92213

0,56276

0,60158

0,61222

0,65289

1,00000

0,98410

0,74864

0,59844

1,00000

2000

M2-CCR

0,92606

0,85320

0,96254

0,63323

0,69602

0,83458

1,00000

0,93433

0,55883

0,59031

0,58415

0,65729

1,00000

0,98829

0,74329

0,62717

1,00000

2001

Tabela 2. Poziomy efektywności technicznej przy założeniu stałych efektów skali dla lat 1998–2002

0,90255

0,89990

0,98431

0,62850

0,70072

0,83863

1,00000

0,94429

0,46926

0,57683

0,56048

0,66537

0,94864

1,00000

0,73382

0,64821

1,00000

2002

28 Ewa Mataczyńska

27.5.2011 12:04:29

0,49560

1,00000

0,78353

0,55681

0,61919

0,70744

0,55045

0,61946

0,57413

0,63072

0,56784

0,48768

1,00000

02A.Mataczymska.indd 29

Źródło: Opracowanie własne.

0,56764

0,67090

0,57442

0,62235

0,54944

0,70715

0,61708

0,56061

0,79025

0,52295

0,51271

0,49160

0,48054

1,00000

0,50186

0,57431

0,70147

0,58404

0,63161

0,55237

0,73297

0,62742

0,56467

0,79513

0,54348

0,50810

1,00000

0,50367

0,57787

0,70364

0,58754

0,61997

0,55764

0,74110

0,63443

0,56458

0,75171

0,56351

0,51520

1,00000

0,49765

0,58736

0,72442

0,58140

0,61132

0,56858

0,76586

0,64828

0,58141

0,75815

0,57845

0,52541

1,00000

0,61326

0,62455

0,74460

0,57413

0,65121

0,57771

1,00000

0,61287

0,61597

0,78375

0,57442

0,65334

0,57618

0,72655

1,00000

1,00000 0,74460

0,92650

0,92976

0,73545

0,68350

0,94281

0,95009

0,74119

0,68220

1,00000

0,62507

0,62452

0,81416

0,58404

0,67027

0,58066

0,76196

1,00000

0,93685

0,92803

0,76588

0,70399

1,00000

0,62708

0,62735

0,81365

0,58754

0,65282

0,58681

0,77298

1,00000

0,92894

0,88741

0,78909

0,71512

1,00000

0,61778

0,63581

0,83744

0,58140

0,63365

0,59672

0,80593

1,00000

0,93709

0,90618

0,79837

0,76509 Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej… 29

27.5.2011 12:04:29

Ewa Mataczyńska

Słabe wyniki zmuszają do postawienia pytania, jakie mogą być przyczyny istnienia takiego stanu rzeczy. Wspomnianych przyczyn należy upatrywać na dwóch płaszczyznach. Pierwsza płaszczyzna dotyczy samej metody DEA, a mianowicie związanego z nią sposobu konstrukcji i doboru odpowiedniego (w sensie dopasowanego dla badanej grupy obiektów) modelu. Należy również pamiętać, że jedną ze słabości metody jest czułość na dane poddane badaniu oraz sposób jego konstrukcji, co w oczywisty sposób może się przekładać na osiągane wyniki. Słabość tę można jednak w umiejętny sposób częściowo wykluczyć poprzez porównywanie wielkości otrzymanych w modelach o stałych i o zmiennych efektach skali oraz poprzez stosowanie do obliczeń różnych danych wejściowych i wyjściowych. Dlatego właśnie w opisywanych badaniach zastosowano modele różniące się typem efektów skali oraz rodzajem danych poddanych analizie. Druga płaszczyzna natomiast wiąże się z warunkami mającymi wpływ na działalność firm. Zaliczyć można do nich między innymi warunki gospodarcze, ekonomiczne oraz regulacyjne, w jakich funkcjonują przedsiębiorstwa będące obiektami prowadzonych badań. Nawiązując do płaszczyzny związanej z konstrukcją modelu, wyraźnie widać, że wszystkie wyniki otrzymane w modelu M2-CCR uległy poprawie. Zwiększyła się również, w porównaniu z wcześniej zaprezentowanym modelem o stałych efektach skali M1-CCR, liczba jednostek wyznaczających granicę efektywności. Są to teraz: dla lat 1998, 1999, 2000, 2001 − {1, 5, 6, 12, 23, 31} oraz dla 2000 r. − {1, 4, 5, 12, 23, 31}. Dla wszystkich lat zatem liczba efektywnych technicznie jednostek jest taka sama. Uwzględniając odwrócony indeks gęstości zaludnienia w modelu M2, największą nieefektywność zarówno w 1998 r. jak i w 1999 r. obserwuje się dla obiektu {27}, ze wskaźnikami odpowiednio na poziomie 0,57413 i 0,57442. Natomiast dla lat 2000 i 2001 jest to obiekt {10} z wartościami odpowiednio 0,56276 i 0,55883. Największy poziom nieefektywności w 2002 roku osiąga, tak jak w dwóch poprzednich latach, jednostka {10} z wartością na poziomie 0,46926. Podsumowując wyniki otrzymane w modelu M2 o stałych efektach skali, należy zwrócić uwagę, że zmniejszyła się liczna jednostek osiągających poziomy efektywności w przedziałach [0,40; 0,49] oraz [0,50; 0,59] na rzecz pozostałych wyższych przedziałów. Zjawisko takie jest spowodowane włączeniem do analizy dodatkowej zmiennej, która okazała się mieć znaczący wpływ na wielkość osiąganych wyników. Zatem skoro ogólna analiza wyników uzyskanych w modelu M2 przy stałych efektach skali wskazuje na wyniki lepsze niż w modelu M1, można założyć, że skoro model M2 uwzględnia dodatkowe wielkości mające wpływ na wyniki działalności badanych przedsiębiorstw, a mianowicie zaludnienie oraz obsługiwaną powierzchnię, poziomy wyliczone w tym modelu w sposób bardziej dokładny charakteryzują opisywane jednostki produkcyjne. Zestawiając wyniki powyższych analiz z modelami uwzględniającymi zmienne efekty skali, widać wzrosty wymodelowanych wartości (tab. 2). Jest to zjawisko oczekiwane, bo wynikające z założeń10 modelu BCC o zmiennych efektach skali. 10 Wynika to z założeń zbiorów możliwości produkcyjnych dla modeli o stałych i o zmiennych efektach skali, a mianowicie P(BCC) 3 P(CCR), co oznacza, że poziomy efektywności technicznej dla modelu BCC są większe niż dla modelu CCR (Prędki, 2003, s. 10−21).

02A.Mataczymska.indd 30

27.5.2011 12:04:29

02A.Mataczymska.indd 31

1,00000

0,94778

1,00000

0,63809

1,00000

0,92607

1,00000

0,68593

0,79591

0,95106

0,91221

1,00000

0,68925

0,95843

0,74786

0,65875

1,00000

0,72820

0,67628

0,93048

1,00000

0,78544

0,81098

0,67059

0,73342

0,71656

0,90748

0,69767

0,96653

0,80952

0,68340

1999

1998

DMU

0,88178

1,00000

0,92023

0,66257

0,72337

1,00000

0,64031

0,73166

0,88206

0,66383

1,00000

0,91981

0,97427

0,82333

0,68841

1,00000

2000

M1-BCC

0,92983

1,00000

0,90629

0,67815

0,75933

1,00000

0,63940

0,71345

0,83836

0,66743

1,00000

0,89544

0,96746

0,81559

0,72293

1,00000

2001

0,91654

1,00000

0,87268

0,64537

0,72534

1,00000

0,59421

0,67085

0,78759

0,67422

0,93508

0,83322

0,94071

0,78960

0,73480

1,00000

2002

1,00000

0,79717

0,82525

1,00000

0,96926

1,00000 1,00000

0,69511

0,73813

1,00000

0,63809

0,71668

0,90748

0,71684

0,69718

0,73465

1,00000

0,65875

0,74837

0,95843

0,69403

1,00000

1,00000 1,00000

0,81873

0,68340

1,00000

1999

0,80796

0,68593

1,00000

1998

0,89398

1,00000

0,98926

0,69288

0,72618

1,00000

0,64031

0,73201

0,88206

0,66383

1,00000

0,82809

0,68841

1,00000

2000

M2-BCC

0,93929

1,00000

0,99484

0,69198

0,76424

1,00000

0,63940

0,71345

0,83836

0,66743

1,00000

0,81559

0,72293

1,00000

2001

2002

0,91945

1,00000

0,67499

0,73242

1,00000

0,59421

0,67085

0,78759

0,67422

0,95031

1,00000

0,78960

0,73480

1,00000

Tabela 3. Poziomy efektywności technicznej przy założeniu zmiennych efektów skali dla lat 1998–2002 Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej… 31

27.5.2011 12:04:30

02A.Mataczymska.indd 32

0,64453

1,00000

0,84691

0,88426

0,92658

0,77116

0,58357

0,63299

0,58929

0,69682

0,71098

0,62723

1,00000

Źródło: Opracowanie własne.

0,69864

0,74559

0,58914

0,63683

0,58161

0,77736

0,94369

0,89374

0,84738

0,67188

0,65819

1,00000

cd. tab. 3

1,00000

0,65400

0,70829

0,78165

0,60091

0,64772

0,59038

0,79755

0,94907

0,88205

0,85334

0,69538

1,00000

0,65128

0,70135

0,78108

0,60393

0,63970

0,59987

0,80796

0,93685

0,85469

0,82110

0,70459

0,98242

1,00000

0,62104

0,69390

0,79118

0,59507

0,63292

0,61082

0,83799

0,91043

0,83247

0,83121

0,71025

0,95843

1,00000

0,65472

1,00000

0,66730

0,70222

1,00000

1,00000 0,71628

0,58914

0,67643

0,58743

0,58929

0,66055

0,58749

0,77736

1,00000

1,00000 0,77340

0,95018

0,96138

0,95563

1,00000

1,00000 0,98133

1,00000

0,66608

0,70829

1,00000

0,60091

0,74107

0,59505

0,79756

1,00000

0,95290

0,93348

1,00000

0,65917

0,70135

1,00000

0,60393

0,66793

0,60356

0,80796

1,00000

0,94000

0,88842

1,00000

0,98242

1,00000

0,63473

0,69390

1,00000

0,59507

0,63632

0,61196

0,83799

1,00000

0,93864

0,94605

1,00000

0,95843

32 Ewa Mataczyńska

27.5.2011 12:04:30

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

W modelu M1-BCC zwiększyła się liczba jednostek efektywnych technicznie wyznaczających granicę efektywności. Są to teraz, odpowiednio dla lat 1998, 1999, 2000 jednostki {1, 6, 11, 12, 13, 17, 19, 31}, dla roku 2001 – {1, 6, 1, 12, 13, 17, 31} oraz dla 2002 r. – {1, 11, 12, 13, 17, 31}. Przy czym od roku 2001 zmniejsza się liczba jednostek efektywnych technicznie. Kontynuując przegląd tabeli 3, należy zwrócić uwagę, że zawężeniu uległy również przedziały występowania nieefektywności. A mianowicie dla roku 1998 jest to przedział [0,58357; 0,95843], dla 1999 r. to [0,58914; 0,96653], dla 2000 r. to [0,59038; 0,97427], dla 2001 r. [0,59987; 0,98242] oraz dla roku 2002 [0,59421; 0,95843]. Zarówno dolna jak i górna granica wzrasta, zatem można by wnioskować, że zmniejsza się stopień nieefektywności w badanym przedziale czasu. Przy wyciąganiu tego rodzaju wniosków należy pamiętać, że w metodzie DEA uzyskane w procesie modelowania wartości odnoszą się do najlepszych w grupie, zatem zmiany w obrębie jednostek efektywnych technicznie prowadzą do zmian wartości wszystkich pozostałych obiektów w danej próbie badawczej. Druga część tabeli 3 przedstawia wielkości uzyskanie dla modelu M2-BCC. Biorąc pod uwagę fakt, że jest to model o zmiennych efektach skali, można się spodziewać, że osiągnięte tu poziomy efektywności technicznej będą wyższe niż w modelu M2-CCR. I rzeczywiście tak jest. Rok 1998 to aż 14 jednostek efektywnych technicznie. W latach 1999 i 2000 liczba ta się zmniejsza do 13 za sprawą obiektu {16} notującego odpowiednio wartości 0,96926 oraz 0,98926. Kolejne lata 2001 oraz 2002 to dalsze zmniejszenie liczby jednostek efektywnych do 12. Przyczynia się do tego obiekt {6} ze spadkiem wartości do 0,95031 w 2002 roku. Jest to obiekt, który również przy użyciu modelu M1-BCC nie uzyskał najlepszego wyniku we wspomnianym roku. Jednostki, które charakteryzuje największy stopień nieefektywności, to kolejno dla roku 1998 obiekty {25} i (27} z wielkościami 0,58749 i 0,58749. W latach 1999, 2000, 2001 obiekty te są ciągle najmniej efektywne. W roku 2002 następuje zmiana, jednostka {10} zwiększa poziom swojej nieefektywności i z wielkością 0,59421 dołącza do grona trzech podmiotów o największym poziomie nieefektywności. Podsumowując analizę wyników otrzymanych we wszystkich zastosowanych modelach, należy wskazać na następujące wnioski. Po pierwsze, najmniejsze poziomy efektywności technicznej obserwuje się dla modelu M1-CCR o stałych efektach skali, przy czym wyniki te znacznie różną się od wyników otrzymanych w pozostałych modelach, zatem należy przypuszczać, że konstrukcja modelu M1 o stałych efektach skali nie jest odpowiednio dopasowana do badanej grupy jednostek. Po drugie, w wyniku zmian parametrów wyjściowych modelu (model M2), poprzez dodanie odwróconego indeksu gęstości zaludnienia, poziomy efektywności technicznej, otrzymane w procesie analizy, zwiększają się w porównaniu z wynikami modelu M1. Mamy tutaj do czynienia ze zjawiskiem odnoszącym się do konieczności doboru takich zmiennych, które mają bezpośredni związek z wynikami prowadzonej działalności analizowanej grupy przedsiębiorstw.

02A.Mataczymska.indd 33

27.5.2011 12:04:30

Ewa Mataczyńska

Analiza jednostkowych poziomów efektywności technicznej dla lat 2004−2006 zostanie zapoczątkowana przeglądem wyników otrzymanych dla modeli o stałych efektach skali, co oznacza, że uwaga zostanie zwrócona na wielkości uzyskane w modelach CCR. Tabela 4 zawiera uzyskane poziomy efektywności dla obydwu modeli CCR, czyli M1-CCR oraz M2-CCR. W przypadku pierwszego modelu w całym badanym tu okresie tylko jedna jednostka {12} osiągnęła poziom efektywności technicznej w badanej grupie równy jeden. A zatem w rozumieniu modelowania typu DEA jest ona efektywna technicznie, czyli jako jedyna znajduje się na krzywej efektywności. Dodatkowo na uwagę zasługuje duża różnica dzieląca tę jednostkę od pozostałych. I tak dla roku 2004 poziomy efektywności pozostałych obiektów znajdują się w przedziale [0,47934 − {11}; 0,87856 − {5}]. W kolejnym 2005 roku obliczone wielkości efektywności technicznej zawierają się w przedziale [0,44191 − {11}; 0,67554 − {9}], natomiast ostatni 2006 rok poddany badaniu to przedział [0,40816 − {11}; 0,62649 − {9}]. Jak widać, obiekt {11} to jednostka, która w całym okresie posiada wartości najmniejsze w badanej grupie, przy czym są to wielkości malejące. Natomiast górna granica wymienionych przedziałów w roku 2004 jest wyznaczona przez obiekt {5}, zaś w kolejnych latach przez obiekt {9}. Ogólnie ujmując, w przyjętym okresie badawczym wyniki w modelu M1 wskazują na występowanie spadków efektywności technicznej we wszystkich obiektach. Tabela 4. Poziomy efektywności technicznej przy założeniu stałych efektów skali dla lat 2004–2006 DMU

M1-CCR 2004

2005

M2-CCR 2006

2004

2005

2006

0,66316

0,61357

0,57112

0,70337

0,65430

0,63249

0,50869

0,49347

0,43780

0,52138

0,59608

0,46823

0,57657

0,46545

0,46377

0,82273

0,67114

0,65676

0,63066

0,53879

0,40996

0,67451

0,58798

0,51816

0,87856

0,63770

0,59654

1,00000

0,93292

0,87435

0,55217

0,50792

0,47391

0,65354

0,64343

0,63902

0,56912

0,51867

0,48158

0,64853

0,62614

0,62357

0,58628

0,59250

0,55219

0,62733

0,64733

0,61476

0,73557

0,67554

0,62649

1,00000

0,57451

0,52289

0,48678

0,77447

0,77114

0,73884

0,47934

0,44191

0,40816

1,00000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wykonanych obliczeń.

02A.Mataczymska.indd 34

27.5.2011 12:04:30

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

Po włączeniu do obliczeń dodatkowego czynnika, a mianowicie odwróconego indeksu gęstości zaludnienia (model M2), poziomy efektywności technicznej wzrastają. Zwiększa się również liczba jednostek efektywnych technicznie. Są to teraz obiekty {5, 9, 11, 12} dla roku 2004 oraz {9, 11, 12} dla lat 2005 i 2006. Przedziały, w jakich się znajdują pozostałe obiekty, to [0,52138 − {2}; 0,77447 − {10}] dla roku 2004, [0,59608 − {2}; 0,93292 − {5}] dla roku 2005 oraz [0,46823 − {2}; 0,87435 − {5}] dla 2006 roku. Na uwagę zasługuje przedział w roku 2005, którego wartości się rozszerzyły w porównaniu z 2004 rokiem. Spowodowane jest to tym, że jednostka, która wyznacza górną wartość przedziału, w roku 2004 była efektywna technicznie, natomiast w kolejnym roku jej efektywność zmniejszyła się, pozostając jednak na wysokim poziomie. Należy zauważyć, że wyniki otrzymane po zastosowaniu modelu M2-CCR są wyższe niż te po zastosowaniu modelu M1-CCR. W obydwu jednak przypadkach otrzymane wyniki zachowują tendencję spadkową, z pominięciem dwóch jednostek {8,10}. Tabela 5. Poziomy efektywności technicznej przy założeniach zmiennych efektów skali DMU

M1-BCC

M2-BCC

2004

2005

2006

2004

2005

2006

1,00000

0,96035

1,00000

0,96035

1,00000

0,84271

0,98428

1,00000

0,97425

0,89552

0,84973

1,00000

0,96411

0,94519

0,68907

0,64322

0,60197

0,71678

0,69645

0,67491

0,63483

0,58953

0,55444

0,65783

0,63155

0,62568

0,60516

0,61674

0,57671

0,63409

0,65325

0,62064

0,92076

0,86047

0,80783

1,00000

0,91619

0,84710

0,79675

0,94851

0,91909

0,89607

0,93005

0,87427

0,81922

1,00000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wykonanych obliczeń.

Jednostki efektywne technicznie w modelu M1 o zmiennych efektach skali dla roku 2004 to jednostki {1, 3, 4, 12}, dla 2005 r. {1, 2, 4, 12} oraz dla 2006 r.

02A.Mataczymska.indd 35

27.5.2011 12:04:30

Ewa Mataczyńska

{1, 2, 4, 12}. Przy czym tylko jednostki {1, 12} we wszystkich badanych latach są efektywne technicznie. Przedziały, w jakich znajdują się pozostałe poziomy efektywności technicznej, wyglądają następująco: dla roku 2004 [0,60516 − {8}; 0,97425 − {5}], dla 2005 r. [0,58953 −{7}; 0,89552 − {5}] oraz dla 2006 r. [0,55444 − {7}; 0,98428 − {3}]. Są to wartości zdecydowanie wyższe, niż uzyskano dla modeli o stałych efektach skali. Zatem uwzględnienie efektów skali powoduje zauważalne zmniejszenie nieefektywności. Analiza uzyskanych wyników pokazuje, że jedynie obiekty {6, 7, 8} zdecydowanie zaniżają wielkości osiągane w całej badanej grupie. Są to jednak jednostki, których poziom nieefektywności nie uległ zasadniczym zmianom po uwzględnieniu zmiennych efektów skali, a jedynie wyostrzył ich nieefektywność na tle pozostałych obiektów. Takie wyniki stanową również sygnał dla regulatora, o konieczności podjęcia działań zmierzających do wyeliminowania tak dużych różnic obserwowanych poziomów efektywności w całej grupie. Przejdziemy teraz do analizy modeli z grupy M2. Otrzymane tu wyniki wskazują, że zasadniczo zmienia się liczba jednostek działających efektywnie. Dla kolejnych lat są one następujące: 2004 r. {1, 3, 4, 5, 6, 9, 11, 12}, 2005 r. {1, 2, 3, 4, 9, 11, 12}, 2006 r. {1, 2, 3, 4, 9, 11, 12}. Jak widać, w roku 2004 dominują jednostki efektywne technicznie (8 jednostek, a więc więcej niż połowa całej badanej grupy). Jest to bardzo dobry wynik dla tego roku, biorąc jednocześnie pod uwagę, że poziomy efektywności pozostałych obiektów zawierają się w przedziale [0,63409; 0,96035]. W następnym roku, choć charakteryzującym się już tylko siedmioma jednostkami efektywnymi technicznie, jednak poziom efektywności pozostałych obiektów kształtuje się na niskim poziomie w przedziale [0,63115; 0,96411]. Ostatni rok badanego okresu, 2006, to rok, w którym liczba efektywnych jednostek pozostaje na takim samym poziomie jak w roku poprzednim, przy czym należy dodać, że są to te same firmy w obydwu latach. W związku z przedstawionymi tu wynikami badań za okres 2004−2006 nasuwają się dwa podstawowe wnioski. Po pierwsze, przy zachowaniu parametru stałych efektów skali oraz zastosowaniu podstawowego modelu M1, obserwowane poziomy efektywności technicznej są najmniejsze. Po drugie, za sprawą dodatkowego parametru wyjściowego sygnalizującego różnice gęstości zaludnienia, w modelu M2 obserwuje się zwiększenie liczby jednostek efektywnych, natomiast poziomy efektywności pozostałych obiektów nieznacznie wzrastają.

EMPIRYCZNA ANALIZA POZIOMÓW EFEKTYWNOŚCI TECHNICZNEJ W KONTEKŚCIE STOSOWANYCH METOD REGULACJI Zaprezentowane poziomy efektywności technicznej pokazują indywidualne wyniki badanych obiektów na tle pozostałych obiektów z grupy. Wychodząc z założenia, że przedsiębiorstwa w warunkach regulacji powinny dążyć do poprawy

02A.Mataczymska.indd 36

27.5.2011 12:04:30

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

efektywności prowadzonej działalności, warto więc przyjrzeć się zmianom średniego poziomu efektywności technicznej, które wskazują na kierunki dokonujących się w tym zakresie zmian w podsektorze dystrybucji energii elektrycznej. Ponadto poprzez porównanie zmian wielkości średnich poziomów badanej efektywności technicznej w obydwu okresach 1998−2002 i 2004−2006 w obserwowanej grupie przedsiębiorstw można formułować wnioski odnośnie do przyczyn zachodzących tu zmian. Tabela 6. Zestawienie średnich poziomów efektywności technicznej dla lat 1998–2002 Rok

M1-CCR

M1-BCC

M2-CCR

M2-BCC

1998

0,6476

0,8209

0,7942

0,8615

1999

0,6449

0,8238

0,7857

0,8585

2000

0,6460

0,8281

0,7908

0,8623

2001

0,6463

0,8264

0,7928

0,8594

2002

0,6414

0,8112

0,7941

0,8510

–0,0061

–0,0097

–0,0001

–0,0105

Różnica

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabel 2 i 3.

Zestawienie średnich poziomów efektywności technicznej dla lat 1998−2002 przedstawiono w tabeli 6. Jak widać, najmniejsze poziomy zostały zanotowane dla modelu M1-CCR. W całym badanym okresie 1998−2002 wielkości z tego modelu notują bardzo niewielkie zmiany. Poziom osiągniętych wyników średniej efektywności technicznej jest jednak niski w porównaniu z innymi modelami prezentowanymi w tabeli, bowiem zawiera się w przedziale [0,6414; 0,6476]. Poziom ten zwiększa się dla modelu M2-CCR. Dopiero jednak przyjęcie założenia o zmiennych efektach skali prowadzi do wzrostu wartości otrzymanych średnich poziomów efektywności technicznej zarówno dla modelu M1-BCC jak i M2-BCC. Porównując wszystkie modele obserwujemy, że tylko dla M1-CCR wartości są wyraźnie mniejsze. Zatem rozszerzenie modelu M2-CCR o dodatkowy parametr wyjściowy wpłynęło na wyznaczenie wyników bardzo zbliżonych do tych o zmiennych efektach skali. Można zatem przyjąć, że modele o zmiennych efektach skali są – jak się wydaje − dopasowane do otoczenia, w jakim funkcjonują firmy dostarczające energię elektryczną. Natomiast wielkości wyznaczone za pomocą tych modeli BCC w większym stopniu odzwierciedlają realną sytuację występującą w podsektorze. Wskazuje to na ogromną rolę, jaką dla jakości otrzymanych wyników odgrywa właściwy dobór danych wejściowych oraz wyjściowych do modeli z zakresu metody DEA.

02A.Mataczymska.indd 37

27.5.2011 12:04:30

Ewa Mataczyńska

Rysunek 1. Porównanie średnich efektywności technicznych dla modelu M1 za lata 1998–2002

Efektywność techniczna

1,0000 0,8000 0,6000

0,8209 0,6476

0,8238 0,6449

0,8281

0,8264

0,6460

0,6463

0,8112 0,6414

0,4000 0,2000 0,0000

1998

1999

2000

2001

2002

Rok M1-CCR

M1-BCC

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 6.

Na rysunku 1 zestawiono średnie wielkości dla modelu M1 zarówno przy założeniu stałych (M1-CCR) jak i zmiennych (M1-BCC) efektów skali. Przy obydwu założeniach na rysunkach nie zachodzą istotne zmiany. Są to jedynie bardzo małe wzrosty w okresie od 1998 do 2001 roku. Na uwagę zasługuje spadek od 2001 r. do 2002 r., przy czym dla modelu o stałych efektach skali zmiana ta jest mała i wynosi 0,0049, natomiast dla modelu o zmiennych efektach skali jest większa, bardziej zauważalna, bowiem na poziomie 0,0152. Normalnym zjawiskiem jest natomiast fakt występowania mniejszych wartości dla krzywej M1-CCR niż dla krzywej M1-BCC. Przyczyny tego zjawiska były wyjaśnione w kontekście omawiania jednostkowych poziomów efektywności technicznej. Podobna sytuacja występuje przy użyciu modeli M2. Wartości osiągnięte na koniec 1999 roku są mniejsze od wartości notowanych na koniec 1998 roku. Po czym następuje lekki wzrost, zaznaczający się wyraźniej w modelu o stałych efektach skali. I przy tym założeniu minimalny wzrost jest zauważalny do końca 2002 roku. Inaczej sytuacja wygląda przy założeniu zmiennych efektów skali. Rok 2001 jest bowiem pierwszym rokiem, w którym rozpoczynają się spadki poziomów średniej efektywności technicznej. Sytuacja ta pogłębia się znacznie dla 2002 roku. Różnica zmian dla tych dwóch lat jest na poziomie 0,0113. Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że w latach 1998−2001 nie zachodzi istotna zmiana w średnich poziomach efektywności technicznej przedsiębiorstw. Zmiany pod tym względem występują w 2002 r., kiedy następuje spadek, który można wiązać z wprowadzeniem zmian w systemie zatwierdzania taryf. Wniosek ten ma zasadnicze znaczenie w procesie weryfikacji postawionej hipotezy badawczej.

02A.Mataczymska.indd 38

27.5.2011 12:04:31

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

Rysunek 2. Porównanie średnich efektywności technicznych dla modelu M2 za lata 1998–2002

Efektywność techniczna

1,0000

0,8615

0,8585

0,8623

0,8594

0,8510

0,7942

0,7857

0,7908

0,7928

0,7941

1999

2000

2001

2002

0,8000 0,6000 0,4000 0,2000 0,0000

1998

Rok M2-CCR

M2-BCC

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 6.

Ustawa Prawo energetyczne wprowadziła zasadę, że przedsiębiorstwa energetyczne mają prawo ustalać ceny na poziomie zapewniającym pokrycie ponoszonych przez nie kosztów, pozostawiając regulatorowi obowiązek ich weryfikacji na podstawie kryterium kosztów uzasadnionych. W roku 1998, od kiedy to faktycznie rozpoczęła się działalność krajowego regulatora rynku energetycznego, nastąpiło przejście od systemu ministerialnej regulacji cen do systemu, w którym uprawnienia regulacyjne zostały przekazane wyspecjalizowanemu organowi, z czym wiązało się nadanie ekonomicznego charakteru regulacji cen (Szablewski, 2003, s. 211−240). Był to jednocześnie ostatni rok, kiedy ceny były ustalane centralnie. Biorąc powyższe pod uwagę, rok 1998 potraktowano w niniejszych badaniach jako rok wyjściowy do analizy zmian zachodzących w poziomach efektywności przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej. Pierwsze taryfy dla energii elektrycznej zostały zatwierdzone dopiero 17 sierpnia 1999 r. przez Prezesa URE dla 33 spółek dystrybucyjnych. Otrzymane zatem w badaniu wyniki dla roku 1998 charakteryzują sytuację, jaka miała miejsce w podsektorze przed uruchomieniem regulacji cen o charakterze ekonomicznym. Średni poziom efektywności technicznej w tym roku był na poziomie od 0,6476 do 0,8615 w zależności od modelu. Kolejny rok, 1999, to okres, który przyniósł zasadnicze zmiany kształtowania cen dla energii elektrycznej. Odnosząc się do wyników badań, nie obserwuje się w tym okresie zasadniczych zmian w średnich poziomach efektywności w porównaniu z poprzednim rokiem. W zależności od zastosowanego rodzaju modelu są to niewielkie zmiany przy modelu CCR spadek z 0,7942 w roku 1998 na 0,7857 w 1999 roku. Natomiast

02A.Mataczymska.indd 39

27.5.2011 12:04:31

Ewa Mataczyńska

przy modelu BCC jest to również spadek z 0,8615 na 0,8585. Ten brak wyraźnych różnic poziomów między 1998 a 1999 rokiem może wskazywać, że nowy sposób ustalania cen nie zmienił się na tyle w porównaniu z poprzednio stosowaną metodą, żeby mógł mieć znaczący wpływ na zmiany średniej efektywności. Taryfy dla energii elektrycznej w całym 2000 roku ustalane były na podstawie przepisów wykonawczych wydanych przed nowelizacją ustawy Prawo energetyczne. Podstawą opracowywania i zatwierdzania taryf były przepisy zawarte w dwóch rozporządzeniach ministra gospodarki11. Proponowany przez przedsiębiorstwa dystrybucyjne średni wzrost cen i stawek opłat był zróżnicowany i w niektórych przypadkach sięgał nawet 35%. Prezes URE z uwagi na przestrzeganie zapisu w ustawie zasad równoważenia interesów przedsiębiorstw i odbiorców postanowił ograniczyć skalę wzrostu cen w stosunku do skali wzrostu wynikającej z przedstawionych propozycji. Kierując się zasadą metody kosztowej pokrycia uzasadnionych kosztów działalności koncesjonowanej, zgodził się na średni wzrost cen dla poszczególnych grup odbiorców mieszczący się w przedziale od 8% do 14%12. Decyzja o zmniejszeniu skali wzrostu cen i opłat nie wpłynęła w sposób widoczny na zmianę średnich poziomów efektywności technicznej w żadnym z analizowanych modeli. Podobna sytuacja braku zasadniczych zmian w średnich poziomach efektywności technicznej miała również miejsce w 2001 roku. Koniec roku 2001 przyniósł zapowiedź wprowadzenia nowych mechanizmów regulacji cen. Celem tych zmian miało być znalezienie takiej metody regulacji, która osłabiłaby związek pomiędzy kosztami ponoszonymi przez przedsiębiorstwo a cenami świadczonych przez nie usług. W rozumieniu regulatora kryteria powyższe miała spełnić metoda pułapu przychodów, której istota tkwi w wyznaczeniu przez regulatora kwoty przychodów na dany rok okresu regulacji. W procesie zatwierdzania czwartych taryf na okres 2002/2003 modelowej analizie zostały poddane koszty operacyjne, techniczne wielkości różnicy bilansowej oraz poziom nakładów inwestycyjnych. Do analizy efektywności operacyjnej zakładów energetycznych posłużył model regresji, wykorzystujący metodę głównych składowych, która pozwalała na zbudowanie jednej sztucznej zmiennej (zwanej zmienną t) będącej liniową kombinacją wielu oryginalnych zmiennych charakterystycznych opisujących poszczególne spółki (np. liczby odbiorców Sn czy długości linii nN). Typowanie zmiennych opisujących do modelu (w modelu

11 Z dnia 3 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz zasad rozliczeń w obrocie energią elektryczną, w tym rozliczeń z indywidualnymi odbiorcami w lokalach (Dz. U. z 1998 r. Nr 153, poz. 1002), zwanym rozporządzeniem taryfowym; z dnia 21 października 1998 r. w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, pokrywania kosztów przyłączenia, obrotu energią elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz standardów jakościowych obsługi odbiorców (Dz. U. z 1998 r. Nr 135, poz. 881), zwanym rozporządzeniem przyłączeniowym. 12 Sprawozdanie z działalności Prezesa URE za rok 2000, rozdział 2 Zatwierdzanie i kontrolowanie taryf, „Biuletyn URE” 2001, nr 3, maj (http://www.ure.gov.pl/portal/pl/93/568/2_Zatwierdzanie_ i_kontrolowanie_taryf.html).

02A.Mataczymska.indd 40

27.5.2011 12:04:31

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

stworzonym na zlecenie URE wykorzystywano 27 zmiennych13 opisujących) odbywało się poprzez badanie poziomu wpływu (istotności) danej zmiennej na analizowany parametr (Urbański, 1999). Wyniki zastosowania modeli zostały przedstawione spółkom dystrybucyjnym w kwietniu 2002 r. w założeniach do konstruowania wniosków taryfowych. Rezultatem zastosowania modeli ekonometrycznych w procesie czwartego taryfowania było wymuszenie redukcji kosztów operacyjnych o około 10% oraz kosztów zakupu energii na pokrycie strat o około 8%. W efekcie, działania te doprowadziły do zredukowania planowanych przychodów podsektora dystrybucji około 670 mln zł. Natomiast średni proponowany wzrost cen w spółkach dystrybucyjnych wyniósł 8,48% i został zredukowany do poziomu 5,56%. Odnosząc powyższe zjawisko do osiągniętych w badaniu poziomów efektywności technicznej, obserwuje się spadek badanego rodzaju efektywności. Porównując bowiem lata 2001 i 2002 dla modeli przy założeniu zmiennych efektów skali, odpowiednie wartości w modelu M1-BCC to 0,8594 i 0,8510, czyli spadek o 0,0084 (jest to spadek wielkości 1%), natomiast w modelu M2-BCC − 0,8264 i 0,8112, czyli spadek 0,0152 stanowiący wielkość ponad 1,84%. Na uwagę zasługuje to, że w każdym z omawianych modeli nastąpił spadek wartości, na co w tabeli 7 wskazuje wiersz „Różnica” z ujemnym znakiem. Najmniejsze średnie poziomy efektywności technicznej występują w modelu M1-CCR o stałych efektach skali. Dzięki zastosowaniu innych parametrów wejściowych, średnie poziomy uzyskanie w modelu M2-CCR wzrastają. Najlepsze wyniki otrzymane zostały w modelach o zmiennych efektach skali. Dotyczy to zarówno modelu M1-BCC oraz M2-BCC. Biorąc pod uwagę fakt, że najlepszy możliwy do osiągnięcia wynik wynosi 1, otrzymane w tych modelach wielkości z przedziału [0,8326; 0,9098] są dobrymi wynikami dla badanej grupy. Niepokoi jednak obserwowany spadek tych wielkości w badanym okresie. Tabela 7. Zestawienie średnich poziomów efektywności za lata 2004–2006 Rok

M1-CCR

M1-BCC

M2-CCR

M2-BCC

2004

0,6462

0,8859

0,7855

0,9098

2005

0,5840

0,8475

0,7609

0,9054

2006

0,5424

0,8326

0,7305

0,8969

–0,0622

–0,0384

–0,0246

–0,0044

Różnica

Źródło: Opracowanie własne. 13 Warto wspomnieć, że model ten, ze względu na dużą ilość zmiennych wykorzystanych w badaniach, był powodem krytyki w publikacjach dotyczących porównań różnych metod benchmarkingowych (Planet, 2006).

02A.Mataczymska.indd 41

27.5.2011 12:04:31

Ewa Mataczyńska

Porównując średnie poziomy efektywności technicznej za lata 2004−2006, zamieszczone w tabeli 7, można zauważyć identyczną zależność jak dla lat 1998−2002, a mianowicie najmniejsze wartości średnie występują dla modelu M1-CCR. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na cel aplikacyjny niniejszej pracy. Przy obserwacji otrzymanych wyników dla wszystkich prezentowanych modeli, wyniki M1-CCR odbiegające znacznie swoimi wielkościami od wyników uzyskanych z zastosowaniem innych modeli powinny być dokładniej przeanalizowane pod kątem poprawności doboru parametrów modelu (rodzaju efektu skali), bądź odrzucone na korzyść wyników otrzymanych w pozostałych modelach. Aby dokonać porównań średnich poziomów efektywności technicznej z podziałem na zastosowane modele, zamieszczono poniżej dwa rysunki (3 i 4) przedstawiające graficznie wielkości zachodzących zmian. Zmiany te dotyczą spadków średnich wielkości dla badanej grupy jednostek. Tendencja spadkowa jest pewnego rodzaju kontynuacją zjawiska zapoczątkowanego w 2002 roku. Nie można jednoznacznie określić tego zjawiska ze względu na rozpoczęty w roku 2002 proces restrukturyzacji sektora, dlatego mówiąc o zmianach, rozpatrujemy kierunki zachowań otrzymanych poziomów, a nie same ich wielkości. Rysunek 3. Porównanie średnich poziomów efektywności technicznej dla modelu M1 za lata 2004–2006

Efektywność techniczna

1,0000 0,8000 0,6000

0,88589

0,84746

0,83258

0,58404

0,54236

2005

2006

0,64622

0,4000 0,2000 0,0000

2004

Rok M1-CCR

M1-BCC

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 7.

Podsumowując rozważania dotyczące zmian poziomów średniej efektywności technicznej w latach 2004−2006 dla jednostek poddanych badaniu, można określić kierunek, w jakim zmiany te zachodzą. Jest to mianowicie kierunek wskazu-

02A.Mataczymska.indd 42

27.5.2011 12:04:31

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

jący na spadek badanego poziomu średniej efektywności technicznej. Obserwowane zmiany są widoczne bez względu na rodzaj i strukturę modelu przyjętego do badań. Rysunek 4. Porównanie średnich poziomów efektywności technicznej dla modelu M2 za lata 2004–2006

Efektywność techniczna

1,0000 0,8000

0,9098

0,9054

0,7855

0,7609

0,6000

0,8969 0,7305

0,4000 0,2000 0,0000

2004

2005

2006

Rok M2-CCR

M2-BCC

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 7.

Zatem nadzieje, że wprowadzenie rozwiązań bodźcowych będzie prowadziło do poprawy efektywności, nie znajdują potwierdzenia w uzyskanych wynikach badań. Oczywiście należy pamiętać, że na spadki badanej efektywności mogły wpłynąć inne czynniki, w tym przede wszystkim przeprowadzona konsolidacja sektora i związane z nimi przekształcenia strukturalne. Ale taka interpretacja byłaby sprzeczna z ideą konsolidacji i przekształceń, która opierała się na przekonaniu, że tego rodzaju zmiany przyczynią się do wzmocnienia firm oraz poprawy efektywności ich działania. Stąd też w badaniach przyjęto, że jest to czynnik stały, który nie wpływa na osiągane poziomy efektywności technicznej.

REZULTATY POZNAWCZE I REALIZACJA ZAMIERZONYCH CELÓW BADAWCZYCH Analizy jednostkowe uzyskiwanych poziomów efektywności technicznej w grupie firm poddanych badaniu miały na celu pokazanie, jak należy interpretować otrzymane wyniki oraz jak zmieniają się te wyniki w zależności od wybranego sposobu modelowania. Poprzez zaprezentowanie kilku modeli różniących się zarówno typem efektów skali, jak i rodzajem danych zastosowanych w procesie modelo-

02A.Mataczymska.indd 43

27.5.2011 12:04:32

Ewa Mataczyńska

wania, zwrócono uwagę na słabości prezentowanej metody DEA. Pokazano również, że stosując kilka modeli można wybrać takie, które poprzez uzyskanie wyników zbliżonych do siebie będzie można przyjąć za odzwierciedlenie rzeczywistej sytuacji występującej w badanej próbie. Cel przeprowadzonych badań związany był z próbą weryfikacji przyjętej hipotezy badawczej. Hipoteza ta zakładała, że ze względu na ograniczony − jeżeli chodzi o stopień siły motywacyjnej − charakter przeprowadzonych przez regulatora reform, nie mógł on doprowadzić do znaczącej poprawy efektywności badanego podsektora spółek dystrybucji energii elektrycznej. Przeprowadzone badania pokazały, że średni poziom efektywności technicznej badanej grupy przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej w latach 1998−2001, kiedy stosowane były kosztowe metody regulacji, nie zmienia się istotnie. Siła motywacyjna działań podejmowanych przez regulatora w zakresie bodźców mających na celu podnoszenie efektywności jest znikoma. Od roku 2002 obserwuje się spadek średnich poziomów efektywności, który można wiązać z wprowadzeniem zmian w systemie zatwierdzania taryf. W latach 2004−2006 poddanych analizie, będących kontynuacją bodźcowych metod regulacji, obserwuje się kolejne spadki średniego poziomu efektywności technicznej badanej grupy obiektów. Ważnym komentarzem do uzyskanych wyników jest stwierdzenie, że odpowiednio przeprowadzone reformy regulacyjne są w stanie wyzwolić w regulowanych przedsiębiorstwach silne bodźce do obniżki kosztów. Wskazują na to pozytywne rezultaty zastosowania regulacji bodźcowej w wielu krajach. Fakt, że wszędzie tam, gdzie w sposób właściwy (jeśli chodzi o kreowanie skutecznych bodźców proefektywnościowych) wprowadzono mechanizmy regulacji bodźcowej, uzyskano znaczną obniżkę kosztów, a także i cen energii elektrycznej, świadczy, iż równie poważny potencjał wzrostu efektywności tkwi także w krajowych spółkach dystrybucji energii elektrycznej, zaś jego wykorzystanie oznaczałoby poważne korzyści dla gospodarki narodowej i gospodarstw domowych.

BIBLIOGRAFIA Białas P. (2007), Materiały do wykładu dotyczącego metody DEA, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Katedra Badań Operacyjnych (http://www. mm.pl/~mmiszczynski/index/UL/Eksoc/BO2/metoda_DEA.pdf). Coelli T.J. (2005), Introduction to Efficiency and Productivity Analysis, 2nd ed., Springer, New York. Cooper W.W., Seiford L.M., Tone K. (2006), Introduction to Data Envelopment Analysis and Its Uses, Springer Science+Business Media Inc, Printed in U.S.A. Jamasb T., Pollitt M. (2007), Incentive Regulation of Electricity Distribution Networks: Lessons of Experience from Britain, University of Cambridge. Joskow P.L. (2008), Incentive Regulation and Its Application to Electricity Networks, “Review of Network Economics”, Vol. 7, Issue 4, December, Alfred P. Sloan Foundation and Department of Economics, MIT.

02A.Mataczymska.indd 44

27.5.2011 12:04:32

Wpływ metod regulacji na poziom efektywności technicznej…

Lyon T.P. (1994), Incentive Regulation in Theory and Practice, w: Incentive Regulation for Public Utilities, M.A. Crew, ed., Kluwer Academic Publishers, Boston. Mataczyńska E. (2007), Zarys metody DEA jako narzędzia badania efektywności przedsiębiorstw regulowanych, „Studia Ekonomiczne”, nr 1−2(52−53), s. 97−112, INE PAN. Plagnet M.A. (2006), Use of Benchmarking Methods in Europe in the Electricity Distrybution Sektor, EDF R&D(http://www.infraday.tuberlin.de/fileadmin/documents/infraday/2006/papers/plagnet-coair2006-paper-Regulator%20benchmarking%20practices_v01_2006_09_07.pdf). Prędki A. (2003), „Metoda DEA w ekonomicznej analizie procesu produkcyjnego”, rozprawa doktorska, Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Szablewski A.T. (2003), Zarys teorii i praktyki reform regulacyjnych na przykładzie energetyki, DiG, Łódź−Warszawa. Urbański P. (1999), Analiza porównawcza 33 zakładów energetycznych działających w polskim podsektorze energii elektrycznej. Model Regulacji Porównawczej, URE, Warszawa. URE (2001), Sprawozdanie z działalności Prezesa URE za rok 2000, „Biuletyn URE”, nr 3, maj. URE (2007), Sprawozdanie z działalności Prezesa URE za rok 2006, „Biuletyn URE”, nr 3, maj.

Streszczenie Celem artykułu jest prezentacja wykorzystania samego narzędzia badawczego, czyli metody DEA, w tym zwłaszcza sposobu wyznaczania za pomocą tej metody efektywności technicznej. Przeprowadzone analizy jednostkowe uzyskiwanych poziomów efektywności technicznej w grupie firm poddanych badaniu miały na celu pokazanie, jak należy interpretować otrzymane wyniki oraz jak zmieniają się te wyniki w zależności od wybranego sposobu modelowania. Poprzez zaprezentowanie kilku modeli różniących się zarówno typem efektów skali, jak i rodzajem danych zastosowanych w procesie modelowania zwrócono uwagę na słabości prezentowanej metody DEA. Pokazano również, że stosując kilka modeli można wybrać takie, które poprzez uzyskanie wyników zbliżonych do siebie będzie można przyjąć za odzwierciedlenie rzeczywistej sytuacji występującej w badanej próbie. Drugim celem, na którym skupia się publikacja, jest interpretacja charakteru zmian w poziomach efektywności krajowych przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej w okresie 1998–2006. Kluczową kwestią jest tu próba odpowiedzi na pytanie, czy zidentyfikowane za pomocą metody DEA zmiany efektywności technicznej pozostają w związku z dokonującymi się w okresie badawczym zmianami systemu regulacji tego podsektora przedsiębiorstw. Słowa kluczowe: DEA, efektywność techniczna, regulacja, przedsiębiorstwa sieciowe.

02A.Mataczymska.indd 45

27.5.2011 12:04:32

Ewa Mataczyńska

THE INFLUENCE OF REGULATORY METHODS ON THE LEVEL OF TECHNICAL EFFICIENCY IN NETWORK COMPANIES abstract The purpose of the paper is twofold. Firstly, the usage of the DEA method as a research tool is presented, with particular emphasis on determining technical efficiency. Analyses of data on technical efficiency levels in a group of firms were conducted to show how to interpret results and how these results depend on the type of model used. It was shown that by using multiple models one could determine those among them that gave similar results, indicating their adequacy for studying the sample. Secondly, changes in the efficiency levels of domestic power distribution companies in the years 1998–2006 are interpreted. The key issue here is an attempt to answer the question, whether the changes of technical efficiency, identified by the DEA method, were related to changes in power distribution sector regulation introduced over the study period. Key words: DEA, technical efficiency, regulation, network companies. JEL: L51, L94

02A.Mataczymska.indd 46

27.5.2011 12:04:32

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXVIII) 2011

Gabriela Ziewiec*

Druga fala globalizacji (1950–1973) WPROWADZENIE O globalizacji wiele się mówi i pisze. Na seminariach lub za pośrednictwem tekstów poglądy na jej temat systematycznie wymieniają między sobą przedstawiciele rozmaitych dyscyplin naukowych: historycy, ekonomiści, socjologowie, filozofowie, politolodzy, antropolodzy i inni. Głos w dyskusji zabierają też politycy oraz osoby zaangażowane w prace organizacji między i pozarządowych. Mimo to wiele pytań związanych z globalizacją pozostaje bez jednoznacznej, powszechnie akceptowanej odpowiedzi. Brakuje ogólnej teorii, która z jednej strony rozstrzygałaby znaczenie jej współczesnego etapu, a z drugiej – wskazywała czynniki przesądzające o jego odrębności od procesów zachodzących w minionych czasach. Prezentowane w literaturze obrazy globalizacji powstają i funkcjonują obok siebie. W jednych dominują czyste, przykuwające wzrok barwy. Wyrazistość ich głównych części w pamięć zapada na długo, rozmyciu ulegają jednak detale. Inne, tworzone techniką puentylistyczną, ujmują swoją lekkością i subtelnością. Granica między planem pierwszym a tłem jest na nich zatarta. Są trudniejsze do opowiedzenia i odtworzenia. Zdają się za to lepiej pokazywać zarówno niejednoznaczny charakter dzisiejszych przemian, jak i ich wzajemne przenikanie się. Jedne i drugie często nie zawierają też wspólnych elementów, przez co trudno widzieć je razem jako kompozycje przylegające do siebie i tworzące całość. Ich autorów łączy jedynie chęć jak najpełniejszego odwzorowania swoistego charakteru zachodzących dziś zmian, stworzenia dzieła jak najlepiej oddającego poczucie definitywnego końca jednej epoki i początku nowej. Rozmaitość sposobów, w jaki poszczególni badacze postrzegają transformację współczesności (a więc także globalizację jako jej główną siłę sprawczą), co w niej * Doktorantka

03A.Ziewiec.indd 47

w Centrum Europejskim Uniwersytetu Warszawskiego; g.ziewiec@uw.edu.pl

27.5.2011 12:04:45

Gabriela Ziewiec

widzą i jak rekonstruują ją w myśli, wynika przede wszystkim z departamentalizacji współczesnej nauki akademickiej. Wybór płaszczyzny analizy, gospodarki, polityki czy kultury, prowadzi do wyodrębnienia różnych zbiorów elementów rzeczywistości społecznej, na których poszczególni autorzy koncentrują swoją uwagę. Globalizacja zyskuje przez to więcej niż jedno oblicze, „przyglądając się jej bowiem z rozmaitych miejsc, postrzega się coś odmiennego” (Kołodko, 2008, s. 93). W niniejszym tekście dominuje perspektywa ekonomii rozwoju. Łączy ona teraźniejszość z przeszłością, a przekształcenia gospodarcze ze zmianami zachodzącymi w sferze społecznej, politycznej i kulturowej. Z jednej strony unaocznia wielość obecnych przemian zarówno ilościowych, jak i jakościowych, z drugiej – objaśnia ich wzajemny wpływ na siebie. Zwraca również uwagę na niejednoznaczność globalizacji. Choć zgodnie z popularnym i zarazem najbardziej ogólnym znaczeniem proces ten dotyczy świata jako całości oraz jest tworzony przez działania o wymiarze ogólnoświatowym, w zależności od charakterystyki danego kraju lub regionu przebiega inaczej, a sens, jaki przypisują jej przeciętnie sytuowani obywatele państw wysoko uprzemysłowionych, odbiorcy markowej odzieży, użytkownicy internetu, telefonów komórkowych i telewizji kablowej, właściciele lokat w banku i klimatyzowanych samochodów osobowych, zasadniczo różni się od tego, który oddaje codzienność życia mieszkańców krajów rozwijających się. Specyficzne uwarunkowania lokalne, przede wszystkim geograficzne, historycznokulturowe oraz polityczno-instytucjonalne, mają decydujący wpływ nie tylko na zakres, ale także na efektywność i trwałość zmian związanych z globalizacją i widocznych w poszczególnych sferach życia gospodarczo-społecznego, takich jak: modernizacja struktur wytwarzania, wzrost konkurencyjności krajowej produkcji na światowym rynku, zwiększenie wydajności pracy i mobilności zawodowej pracowników, udostępnienie konsumentom wyższej jakości dóbr i usług, obniżenie kosztów transportu i komunikacji, swobodny przepływ informacji i powszechny dostęp do wiedzy, sprzyjanie ochronie środowiska naturalnego i racjonalnemu wykorzystaniu zasobów surowcowych, podniesienie poziomu jakości życia ludzi, zmniejszenie bezrobocia i innych form wykluczenia społecznego, przyciąganie inwestycji opartych na nowoczesnych technologiach i postęp naukowo-techniczny. Przyjęcie perspektywy ekonomii rozwoju nie prowadzi do kwalifikowania globalizacji jako procesu jednoznacznie dobrego lub złego. „Globalizacja” jest w niej obecna w dwojaki sposób. Po pierwsze jako pojęcie opisowe i niewartościujące, ujawniające falujący charakter przemian globalizacyjnych oraz okresowe nasilanie się typowych dla nich symptomów, takich jak wzrost wolumenu międzynarodowej wymiany handlowej, rosnąca współzależność ekonomiczna państw, intensyfikacja migracji międzynarodowych i dyfuzji wzorów kulturowych1. Po drugie 1 W historii gospodarczej świata można wyróżnić trzy fale przemian globalizacyjnych. Pierwsza z nich trwała mniej więcej od 1870 r. do 1913 r., druga – od końca lat 40. do połowy lat 70. XX wieku, intensyfikacja trzeciej przypada na lata 80. Podobną periodyzację fal globalizacji przyjął m.in. Bank Światowy – por. raport przygotowany przez P. Colliera i D. Dollara, Globalization, Growth, and Poverty. Building an Inclusive World Economy.

03A.Ziewiec.indd 48

27.5.2011 12:04:45

Druga fala globalizacji (1950–1973)

jako określenie procesu o dających się obserwować, a także w pewnym przynajmniej stopniu mierzyć i porównywać w skali międzynarodowej efektach. Widzenie zachodzących obecnie przemian z perspektywy ekonomii rozwoju sprzyja więc zarówno rozpoznawaniu specyfiki kolejnych fal globalizacji, jak i rekonstrukcji ich realnego przebiegu oraz wpływu na poszczególne kraje oraz gospodarkę światową traktowaną en bloc.

ŹRÓDŁA DYNAMIKI PRZEMIAN GLOBALIZACYJNYCH W II POŁOWIE XX STULECIA Globalizację, napędzaną i kształtowaną przez przedsiębiorstwa dążące do stałego doskonalenia metod wytwarzania dóbr i usług, szukające coraz to skuteczniejszych sposobów ograniczenia kosztów krańcowych produkcji oraz konkurujące między sobą o pozyskanie jak najszerszego rynku zbytu dla swojej oferty, trudno uznać za proces nowy, stanowiący differentia specifica współczesności. Można w niej widzieć kolejny etap rozwoju gospodarki kapitalistycznej, a jego historycznych korzeni szukać w drugiej połowie XIX stulecia – okresie masowego wykorzystania nieożywionych źródeł energii, rozbudowy kolei i rozwoju transportu morskiego, rosnących migracji wewnętrznych ludności i koncentracji siły roboczej w ośrodkach miejskich, postępującej specjalizacji pracy w ramach systemu fabrycznego oraz znoszenia ceł na importowane produkty. Za przełomowy można uznawać 1870 rok2. Wówczas – jak się uważa – techniki produkcji, dzięki którym Wielka Brytania zyskała dominującą pozycję w przemyśle przetwórczym i handlu międzynarodowym, stopniowo zaczęły upowszechniać się na świecie, najpierw w krajach kontynentalnych Europy Zachodniej (głównie w Belgii, Holandii, Francji i Niemczech), a następnie w Ameryce Północnej i innych regionach Nowego Świata. Dzięki powszechnemu zastosowaniu nauki do rozwiązywania problemów związanych z produkcją po raz pierwszy w gospodarczych dziejach świat uzyskano wzrost, który sam się napędzał i którego tempo było szybsze niż wzrost demograficzny3. W drugiej połowie XIX w. rosnącej wydajności krajowych struktur wytwa2 Nie jest to jednak jedyna spośród cezur możliwych do wskazania i merytorycznego uzasadnienia. Niektórzy, m.in. I. Wallerstein (2004; 2007), kontekstu do analizy i ocen przemian w kierunku rosnącej integracji i współzależności gospodarczej państw wolą szukać w czasach bardziej odległych, okresie wielkich odkryć geograficznych, zagęszczania się sieci międzynarodowych powiązań handlowych, rosnącej różnorodności produktów dostępnych na rynkach lokalnych, a także – co dla zwolenników analizy kapitalistycznej gospodarki-świat ma znaczenie nadrzędne – podziału świata na kraje centrum, o nowoczesnej strukturze wytwarzania i dominującej pozycji w światowym handlu, oraz na terytoria od nich zależne. Przełom XV i XVI stulecia nie przyniósł jednak znaczącego postępu naukowo-technicznego ani w rolnictwie, ani w przemyśle. Nie przyczynił się tym samym ani do intensywnego wzrostu wydajności upraw i płodów rolnych, ani do zwiększenia efektywności produkcji przemysłowej. 3 Na przykład w Wielkiej Brytanii, ojczyźnie rewolucji przemysłowej, w latach 1820–1913 liczba ludności zwiększyła się mniej więcej dwukrotnie (z 21,2 mln do 45,5 mln). Wartość produkcji narodowej rosła dużo szybciej: w 1820 r. brytyjski PKB wynosił nieco ponad 36 mld, w 1870 r. – 100 mld, a w 1913 r. – blisko 225 mld dolarów (Maddison, 2008).

03A.Ziewiec.indd 49

27.5.2011 12:04:45

Gabriela Ziewiec

rzania towarzyszyła intensyfikacja międzynarodowej wymiany handlowej. Proces gwałtownej liberalizacji handlu – zapoczątkowany traktatem brytyjsko-francuskim z 1860 r. – pozostawał w bliskim związku z działaniami wytwórców szukających coraz szerszego rynku zbytu swoich produktów oraz aktywnie wspieranych przez władze krajowe4. „Był to pierwszy wiek globalizacji, epoka globalnego handlu, epoka globalnej łączności za pomocą linii telegraficznych, epoka produkcji masowej i industrializacji – słowem, jak mogłoby się wydawać, epoka nieuchronnego postępu” (Sachs, 2006, s. 56), który – jak przypuszczano – wciągnie w swój nurt kolejne kraje i regiony świata. Wpływ dziewiętnastowiecznych przemian gospodarczych na poszczególne grupy państw był jednak zróżnicowany. Rewolucja przemysłowa poprzedzająca pierwszą falę globalizacji „ściślej połączyła świat, sprawiła, że się skurczył i bardziej ujednolicił. Ta sama rewolucja podzieliła jednak nasz glob, oddalając od siebie zwycięzców i przegranych. Dała początek licznym światom” (Landes, 2000, s. 226). Rysunek 1 przedstawia ciąg kolejno następujących po sobie zmian, które miały decydujący wpływ na dynamikę historycznie pierwszej fali globalizacji (1870–1913). Pomija przyczyny wzrostu zróżnicowania poziomu rozwoju państw, w tym znaczenie specyficznych cech krajów słabiej rozwiniętych (polityczno-instytucjonalnych, społecznych, kulturowych, historycznych, geograficznych etc.). Nie uwzględnia także roli, charakterystycznych elementów i efektów końcowych polityki realizowanej przez władze poszczególnych państw. Szczególnie wyraźnie pokazuje natomiast, że pierwsza fala przemian globalizacyjnych w dużej mierze była procesem spontanicznym i „napędzanym” oddolnie. Intensyfikacja międzynarodowej wymiany handlowej w drugiej połowie XIX stulecia nie stanowiła warunku rozwoju państw, lecz go wyrażała. Była jego efektem, a nie środkiem do niego prowadzącym. 4 Zwolennicy koncepcji państwa minimalnego pod względem zakresu pełnionych funkcji często szukają dowodów słuszności swoich przekonań właśnie w historii gospodarczej XIX w. – okresie totalnego, ich zdaniem, wycofania państwa z gospodarki, z regulowania rynku oraz z jakiejkolwiek kontroli procesów rynkowych w ogóle. Choć wiek XIX istotnie trudno powiązać z rozkwitem aktywności władzy publicznej, nie oznacza to, że państwo nie odgrywało wówczas żadnej roli (Cameron, 1996, s. 349). Przeciwnie. To ono umożliwiło rozwój kapitalizmu. „Wolny rynek, który pojawił się w Anglii w połowie XIX wieku, nie powstał za sprawą przypadku. Nie był także – w przeciwieństwie do tego, co mówi mitologia Nowej Prawicy – wytworem długiego procesu nieplanowej ewolucji. Był sztucznym wytworem władzy i aktywności państwa” (Gray, 2001, s. 429). Zaangażowanie poszczególnych rządów krajowych w inicjowanie i kierowanie gospodarczymi przekształceniami XIX stulecia było zróżnicowane – polityka wspierania prywatnej przedsiębiorczości, finansowania badań naukowo-badawczych czy też wzmacniania innowacyjności i międzynarodowej konkurencyjności rodzimej produkcji (lub tylko niektórych jej gałęzi), realizowana przez parlament brytyjski, była odmienna od strategii rozwoju wcielanej w życie na ziemiach germańskich, ta natomiast zawierała w sobie elementy marginalizowane przez władze Francji czy Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Wszędzie jednak nieodzowną przesłanką gospodarki wolnorynkowej była aktywność państwa oraz jego udział najpierw w kształtowaniu, a następnie w nadzorowaniu i korygowaniu mechanizmu rynkowego.

03A.Ziewiec.indd 50

27.5.2011 12:04:45

Druga fala globalizacji (1950–1973)

Rysunek 1. Mechanizm pierwszej fali globalizacji (oddolnej) Modernizacja struktur produkcji i zatrudnienia

Szybki wzrost produkcji

Dążenie wytwórców do poszerzania rynku zbytu

Społeczna legitymizacja systemu

Wzrost dochodu szerokich grup społecznych

Współpraca gospodarcza państw

Intensyﬁkacja międzynarodowej wymiany handlowej

Zróżnicowanie poziomu rozwoju państw

KOŃCOWE EFEKTY

Postęp naukowo-techniczny (masowa implementacja)

Źródło: Opracowanie własne.

Druga fala globalizacji została zapoczątkowana pod koniec lat 40. XX stulecia. Zbiór i kolejność następowania po sobie zmian, które ukształtowały jej dynamikę, były odmienne (rys. 2). Intensyfikacja międzynarodowej wymiany handlowej miała być – zgodnie z zamysłem konstruktorów powojennego ładu obradujących w Bretton Woods w 1944 r. – czynnikiem inicjującym rozwój gospodarczo-społeczny poszczególnych państw i warunkującym przez to proces wyrównywania się poziomu życia ludzi na świecie. Twórcy powojennego ładu wierzyli, że liberalizacja handlu oparta na wielostronnej współpracy państw stanowi niezbędny warunek uchronienia przyszłych pokoleń przed konfliktami zbrojnymi. Ich nadrzędnym celem było ponowne scalenie świata – zniesienie istniejących w nim różnic w poziomie rozwoju gospodarczo-społecznego poszczególnych państw i regionów. Zakładano, że krajowe rządy współpracujące ze sobą na forum międzynarodowym, przestrzegające ustalonych reguł postępowania oraz wywiązujące się ze swojej nadrzędnej roli – kreatora i koordynatora rynku – przyczynią się do odbudowy gospodarki światowej, upowszechnienia dobrobytu i utrzymania pokoju na świecie. Udział w międzynarodowej wymianie handlowej miał przynieść porównywalne korzyści wszystkim krajom – doprowadzić nie tylko do wzrostu krajowych dochodów, ale także do upowszechnienia i masowej implementacji osiągnięć postępu naukowo-technicznego oraz modernizacji przestarzałych i mało efektywnych struktur wytwarzania

03A.Ziewiec.indd 51

27.5.2011 12:04:45

Gabriela Ziewiec

i zatrudnienia. Od tej pory działania krajowych rządów w sterowaniu rozwojem wspierać miały organizacje międzynarodowe: Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Bank Światowy zobowiązano do udzielania pożyczek długoterminowych na odbudowę gospodarek krajowych oraz realizowane przez krajowe rządy strategie rozwojowe. MFW powierzono natomiast zadanie zarządzania strukturą kursów walutowych i finansowania krótkotrwałych braków równowagi w międzynarodowych stosunkach płatniczych. Postanowienia konferencji w Bretton Woods przewidywały też utworzenie Międzynarodowej Organizacji Handlu – instytucji odpowiedzialnej za ustanowienie reguł uczciwego handlu. Ostatecznie Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) został podpisany przez przedstawicieli 23 państw w październiku 1947 roku. Jego sygnatariusze zobowiązali się m.in. do stosowania klauzuli najwyższego uprzywilejowania oraz stopniowej redukcji ceł i pozataryfowych ograniczeń handlu. Rysunek 2. Mechanizm drugiej fali globalizacji (odgórnej) Udział państwa w kierowaniu rozwojem

Wielostronna liberalizacja handlu

Modernizacja struktur produkcji i zatrudnienia

Dyfuzja postępu naukowo-technicznego

Wzrost dochodów państw

Zmniejszenie różnic w dochodach państw

Wyrównanie poziomu życia ludzi na świecie

Utrzymanie pokoju na świecie

ZAKŁADANE EFEKTY

Wizja powojennego ładu światowego

Źródło: Opracowanie własne.

Rosnący udział organizacji międzynarodowych w kształtowaniu i nadzorowaniu gospodarki światowej stanowi niezbędny element rekonstrukcji specyficznych cech drugiej fali globalizacji. Analiza źródeł dynamiki przemian globalizacyjnych w drugiej połowie XX wieku wymaga ponadto uwzględniania idei leżących u podstaw powstających wówczas teorii rozwoju. Ich wpływ na rzeczywistość społeczną szczególnie mocno podkreślał John M. Keynes. Pisał: „Niezależnie od dzisiej-

03A.Ziewiec.indd 52

27.5.2011 12:04:46

Druga fala globalizacji (1950–1973)

szego nastawienia idee głoszone przez ekonomistów oraz myślicieli politycznych, bez względu na to, czy są słuszne, czy błędne, mają większą siłę, niż się powszechnie przypuszcza. W rzeczywistości to one właśnie rządzą światem” (Keynes, 1985, s. 416).

TEORIE ROZWOJU PIERWSZEJ I DRUGIEJ GENERACJI Na początku lat 50. XX w. pytanie Adama Smitha o przyczyny bogactwa jednych narodów i niedostatek innych nabrało szczególnego znaczenia. Jego pilność wzmagały rozległe przeobrażenia zachodzące na arenie międzynarodowych stosunków politycznych. Ani powołane do życia organizacje ponadnarodowe, ani rządy krajów zachodnich nie mogły pozostać obojętne wobec rozpadu systemu kolonialnego. Od spełnienia postulatów rozwojowych nowo powstałych państw, a także od efektywności finansowego wsparcia podejmowanych przez nie działań zmierzających do utworzenia i ustabilizowania wewnętrznego ładu, zależeć miało ostateczne zwycięstwo idei zachodnich nad systemem wywodzącym się z idei komunistycznych. Popularności problematyki rozwojowej w drugiej połowie XX stulecia i przemian realnie zachodzących na arenie międzynarodowych stosunków gospodarczo-politycznych nie sposób tym samym oddzielić. Jak wynika z rozważań Gunnara Myrdala, trudno o bardziej wyrazisty dowód na ścisłą zbieżność między polityką faktycznie wcielaną w życie a tworzonymi teoriami naukowymi i głoszonymi ideami: „Fakt, iż wszyscy ekonomiści zachodni przyjęli nowy punkt widzenia i zainteresowali się dziedziną, której dotychczas nie uprawiali, wyraźnie przesłonił większości badaczy polityczne uwarunkowania tej wielkiej zmiany” (Myrdal, 1975, s. 46–47). Zbieżności ówczesnej teorii i praktyki dowodzi także fakt, że przeważającą część przedstawicieli ekonomii rozwoju (zarówno pierwszej, jak i drugiej generacji) stanowili ekonomiści biorący czynny udział w działaniach podejmowanych przez instytucje międzynarodowe, przede wszystkim ONZ (m.in. Arthur Lewis, Gunnar Myrdal, Raúl Prebisch, Celso Furtado) i Bank Światowy (m.in. Paul Rosenstein-Rodan, Albert Hirschman), zaangażowani w realizację planu Marshalla (m.in. Walt Rostow) lub też pełniący kluczowe funkcje w administracji publicznej i urzędach centralnych poszczególnych państw (m.in. Ragnar Nurkse, Fernando H. Cardoso, Hernando de Soto). Teorie rozwoju pierwszej generacji, tworzone w latach 50. i 60. XX wieku, miały kilka cech wspólnych. Po pierwsze, wszystkie one zakładały, że zarówno w krajach zniszczonych wojną, jak i w tych, które powstały po upadku systemu kolonialnego, możliwe jest pomyślne wdrożenie strategii przyspieszonej industrializacji. U ich podstaw tkwiło tym samym przekonanie, że dogonienie państw najwyżej rozwiniętych przez kraje zacofane jest możliwe i nastąpi na przestrzeni kilku dziesięcioleci. Po drugie, eksponowały one znaczenie państwa w sterowaniu rozwojem i w przezwyciężaniu, a co najmniej korygowaniu, niedostatków mechanizmu rynkowego. „Wielu wczesnych ekonomistów rozwoju analizę gospodarek

03A.Ziewiec.indd 53

27.5.2011 12:04:46

Gabriela Ziewiec

państw słabo rozwiniętych wiązało z opisem wszechogarniających niedoskonałości rynku, a do ich skorygowania lub uniknięcia rekomendowało centralną koordynację alokacji zasobów” (Meier, 2001, s. 14). Po trzecie, strategie te ostateczne efekty zmiany prowadzącej do rozwoju uzależniały od zwielokrotnienia wartości inwestycji (głównie przemysłowych) stymulowanych przez organy władzy państwowej. Po czwarte, wszystkie powojenne teorie rozwoju miały charakter ogólny. Pomijały różnice w specyfice gospodarek poszczególnych państw, stąd wcielanie ich w życie wszędzie miało prowadzić do osiągania porównywalnych rezultatów: zwiększenia wydajności produkcji, modernizacji struktur zatrudnienia i wzrostu jednostkowych dochodów. Rysunek 3. Główne etapy zmiany rozwojowej w świetle teorii rozwoju pierwszej generacji

Plan i działania państwa

Akumulacja kapitału

Wzrost wydajności produkcji

Modernizacja struktur zatrudnienia

Wzrost dochodu PKB per capita

Źródło: Opracowanie własne.

Nadrzędne znaczenie działaniom krajowych władz w przeciwdziałaniu niedostatkom mechanizmu rynkowego oraz akumulacji kapitału jako warunku wstępnego zmiany prowadzącej do rozwoju przyznawały m.in. następujące teorie. 1. Teoria wielkiego pchnięcia (big push) Paula Rosensteina-Rodana: historycznie pierwsza strategia rozwoju rekomendowała pobudzenie gospodarki poprzez skoordynowanie i skoncentrowanie w jednym regionie dużych inwestycji przemysłowych. Inwestycje w rozwój wybranych gałęzi przemysłu stymulowane i finansowane przez państwo miały doprowadzić do wzrostu wydajności krajowej produkcji i trwałej modernizacji struktur wytwarzania. W świetle tej teorii państwo było odpowiedzialne nie tylko za strategię industrializacji, ale także za poniesienie wszelkich niezbędnych kosztów dodatkowych, głównie tych związanych z budową infrastruktury, oraz za zapewnienie nowo powstałym gałęziom przemysłu odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej zarówno w początkowym okresie ich rozkwitu, jak i w latach kolejnych; 2. Teoria zrównoważonego wzrostu (balanced growth) Ragnara Nurkse: jako pierwsza zwracała uwagę na niezbędność zagranicznej pomocy finansowej w inicjowaniu rozwoju. Zdaniem Ragnara Nurkse, główną przyczyną zacofania narodów jest niedostatek dochodów. Kraje biedne znajdują się w błędnym kole, w którego zamkniętym wnętrzu tkwią i ludzie, i przedsiębiorstwa. Praca mieszkańców państw z ograniczonymi zasobami finansowymi jest mało wydajna i nisko opłacana. Dochód, który poszczególne jednostki uzyskują, ledwo pozwala zaspo-

03A.Ziewiec.indd 54

27.5.2011 12:04:46

Druga fala globalizacji (1950–1973)

koić podstawowe potrzeby. Stąd skłonność do oszczędności i przeznaczenia osiągniętej nadwyżki kapitału na zdobycie nowych umiejętności zawodowych jest bliska zeru. W rezultacie wydajność pracy mieszkańców krajów dążących do rozwoju utrzymuje się na stałym niskim poziomie. Niedobór odpowiednio kwalifikowanej siły roboczej i niska wydajność pracy hamują zyski przedsiębiorstw. Podmioty prowadzące działalność gospodarczą także nie mogą uzyskać nadwyżki kapitałowej oraz przeznaczyć jej na lepsze wyposażenie miejsc pracy i unowocześnienie technik produkcji. Chroniczny brak dochodów oznacza niedostatek środków niezbędnych do sfinansowania inwestycji o kluczowym znaczeniu dla rozwoju. Jedynie dopływ kapitału finansowego z zagranicy jest w stanie przerwać błędne koło ubóstwa i zapoczątkować cykl pozytywnych przekształceń. Rysunek 4. Błędne koło ubóstwa Ragnara Nurkse Niski poziom dochodów

Niska wydajność produkcji

Niska wydajność pracy

Niska stopa inwestycji

Niski poziom płac

Niska stopa oszczędności

Źródło: Opracowanie własne.

Teoria Nurksego ujawniła też zgubne skutki polityki handlowej krajów rozwijających się. Dochody zdecydowanej większości państw zacofanych są uzależnione od eksportu surowców i minerałów. Dążenie do pozyskania dewiz nasila presję na eksploatację zasobów. Strategia ta byłaby racjonalna, gdyby dotyczyła jednego państwa. Stosują ją jednak wszystkie kraje rozwijające się. Stale zwiększają podaż na rynku światowym i w ten sposób przyczyniają się do obniżki cen eksportowanych przez siebie towarów. Wpływy, które ostatecznie uzyskują, są zatem odwrotnie proporcjonalne do ilości eksportowanych surowców. Dodatkowym czynnikiem negatywnie oddziałującym na akumulację kapitału w krajach dążących do rozwoju jest wykorzystywanie środków dewizowych na import dóbr konsumpcyj-

03A.Ziewiec.indd 55

27.5.2011 12:04:46

Gabriela Ziewiec

nych dla klas najwyższych, a nie na inwestycje, które mogłyby wspomóc i utrwalić wzrost. W świetle teorii Ragnara Nurkse do najważniejszych zadań państwa należało zatem m.in. wymuszanie oszczędności zbiorowych oraz stosowanie środków protekcjonistycznych w handlu na rzecz ograniczenia eksportu surowcowego i importu luksusowych dóbr konsumpcyjnych; 3. Teoria wzrostu z nieograniczonymi zasobami pracy Arthura Lewisa jako pierwsza zwróciła uwagę na dualność systemów gospodarczych krajów rozwijających się. Główną cechą państw słabo rozwiniętych jest współistnienie sektora tradycyjnego (rolnictwa) i nowoczesnego (przemysłu). Zdaniem Lewisa, w sektorze tradycyjnym istnieją niemal nieograniczone nadwyżki siły roboczej, które mogą być stopniowo przesuwane do przemysłu. Różnice w poziomie płac między miastem a wsią zachęcają ludzi do migracji. Kapitaliści mogą przez to stale zwiększać zatrudnienie i nie podnosić płac. Ich zyski systematycznie rosną, umożliwiają nowe inwestycje, a te przyczyniają się do powstania nowych miejsc pracy. Dopóki na obszarach wiejskich pozostają rezerwy taniej siły roboczej, dopóty płace w przemyśle nie muszą rosnąć, a struktury produkcji modernizować się i umacniać swojej konkurencyjności na rynku światowym. Teorie rozwoju pierwszej generacji miały charakter ogólny. Niezależnie od miejsca wcielania ich w życie miały prowadzić do osiągania tych samych rezultatów, wśród których najbardziej pożądany stanowiła akumulacja kapitału. Wszystkie one – pośrednio lub wprost – zakładały tym samym, że istnieje jedna droga rozwoju, a poszczególne kraje znajdują się na różnym jej etapie. Najpełniej dowodziła tego teoria stadiów wzrostu Walta Rostowa. W historii gospodarczej wszystkich państw i regionów świata wyróżnił on 5 faz rozwoju: społeczeństwa tradycyjnego (silnie zhierarchizowanego, w którym jedyne źródło dochodu stanowi produkcja rolna); tworzenia się warunków wstępnych startu (gdy wzrost wydajności produkcji rolnej umożliwia przesunięcie części siły roboczej do przemysłu, a unowocześnianiu struktur produkcji towarzyszą zmiany społecznie aprobowanych postaw i bodźców działania); startu (tożsamego nie tylko z gwałtownym rozwojem przynajmniej jednej gałęzi przemysłu, ale także z powstawaniem systemu instytucjonalnego wspierającego rozwój i sprzyjającego wysiłkom podejmowanym przez wszystkich uczestników rynku); dojrzałości (oznaczającej upowszechnianie i masową implementację osiągnięć nowoczesnych technik wytwarzania, stały wzrost kwalifikacji zawodowych siły roboczej oraz systematyczne podnoszenie się dochodu i poziomu życia ludzi); masowej konsumpcji (wskazującej, że oczekiwania jednostek wykraczają poza zaspokojenie potrzeb podstawowych i w coraz większym stopniu koncentrują się na konsumpcji oraz czynnym udziale w życiu publicznym). Teorie rozwoju drugiej generacji wyrosły na krytyce koncepcji powojennych. Dowodziły roli czynników niedocenianych lub też całkowicie pomijanych przez prekursorów badań nad rozwojem. Wyszczególnienie elementów wspólnych wszystkim teoriom lat 60. i 70. XX w. jest trudne, bowiem nawet poglądy ekonomistów uznawanych za czołowych reprezentantów tej samej szkoły myślenia były niejednorodne. Nowy paradygmat mówienia o rozwoju stworzyli instytucjonaliści

03A.Ziewiec.indd 56

27.5.2011 12:04:46

Druga fala globalizacji (1950–1973)

oraz dependyści zaangażowani w prace Komisji Gospodarczej ds. Ameryki Łacińskiej i Karaibów (ECLAC), którzy swoje rozważania koncentrowali na asymetrii handlu między wysoko uprzemysłowionymi krajami centrum a surowcoworolniczymi peryferiami. Gunnar Myrdal należy do grona najbardziej reprezentatywnych postaci instytucjonalizmu. Szwedzki uczony – podobnie jak grupa latynoamerykańskich badaczy – dowodził, że okoliczności towarzyszące zmianie rozwojowej w krajach zacofanych są zasadniczo odmienne od tych, które wspierały przemiany zachodzące w państwach obecnie najwyżej rozwiniętych. Stąd „pogląd, iż (…) kraje zacofane i rozwinięte różnią się między sobą tylko »opóźnieniem w czasie«, jest błędny” (Myrdal, 1975, s. 87). Pomijanie w analizie większości warunków, „które nie tylko stanowią szczególną właściwość krajów zacofanych, ale są także w znacznym stopniu przyczyną tego zacofania i przeszkodą w ich rozwoju” (Myrdal, 1975, s. 51–52), nieuchronnie prowadzi do zniekształcenia obrazu realnie istniejącej rzeczywistości. Powodzenie polityki planowania rozwoju wymaga więc przyjęcia nowej metodologii badań. Musi ona położyć nacisk na postawy, instytucje oraz związek przyczynowo-skutkowy między bardzo niskim poziomem życia mieszkańców krajów rozwijających się i małą wydajnością wykonywanej przez nich pracy. Rozważania Myrdala dotyczyły również podziału dochodu – problemu nieobecnego w koncepcjach powojennych. Szwedzki uczony przekonywał, że aktywna polityka państwa ukierunkowana na przeciwdziałanie narastaniu nierówności dochodowych i społecznych stanowi niezbędny warunek pomyślności rozwoju5. Niski poziom życia mieszkańców krajów mało rozwiniętych hamuje wzrost i negatywnie oddziałuje na efektywność wszelkich podejmowanych działań. „Nierówność i tendencja do jej zwiększania jest dla rozwoju źródłem zahamowań i trudności i wobec tego istnieje pilna potrzeba odwrócenia tej tendencji oraz wprowadzenia większego stopnia równości jako warunku przyśpieszenia rozwoju” (Myrdal, 1975, s. 93–94). Zdaniem autora Przeciw nędzy na świecie, łagodzenie różnic w dochodzie i poziomie życia mieszkańców krajów mało rozwiniętych stanowi nieodzowny warunek rozwoju z kilku przyczyn. Po pierwsze, wbrew opinii przedstawicieli ekonomii klasycznej nierówność dochodu nie jest warunkiem wzrostu poziomu oszczędności. Przeciwnie. Klasy najwyższe najczęściej przeznaczają swój dochód na zakup luksusowych dóbr konsumpcyjnych. Po drugie, niski dochód determinuje niski poziom życia. Przeważająca część społeczeństwa żyje w skrajnej nędzy, jest niedożywiona, pozbawiona opieki zdrowotnej i dostępu do edukacji. Zły stan zdrowia ludzi oznacza niską wydajność ich pracy i hamuje możliwości produkcyjne kraju. Po trzecie, załagodzenie nierówności w dochodzie oznacza zbliżanie się ku większej równości społecznej, a ta z kolei umacnia poczucie sprawiedliwości społecznej, spaja społe5 Do angażowania się instytucji władzy publicznej na rzecz redystrybucji dochodu wzywali także inni wybitni ekonomiści XX wieku, m.in. John M. Keynes i John K. Galbraith. Ten ostatni pisał: „Zmniejszenie niepewności i wzrost produkcji wcale nie są ze sobą sprzeczne, co więcej, są w sposób nierozerwalny związane. Wysoki stopień bezpieczeństwa ekonomicznego jest nieodzowny do maksymalnej produkcji. A wysoki poziom produkcji jest niezbędny dla bezpieczeństwa ekonomicznego” (Galbraith, 1973, s. 91).

03A.Ziewiec.indd 57

27.5.2011 12:04:47

Gabriela Ziewiec

czeństwo i integruje wysiłki wszystkich jego członków na rzecz osiągania rozwoju i wspierania reform podejmowanych przez instytucje władzy publicznej. Teorie rozwoju drugiej generacji doprecyzowywały założenia koncepcji prekursorskich. Zarówno instytucjonaliści, jak i przedstawiciele latynoamerykańskiej szkoły zależności podważali istnienie jednej drogi rozwoju dającej te same rezultaty niezależnie od społecznego, kulturowego, historycznego i instytucjonalnego kontekstu wcielania jej w życie. Odrzucali także założenia i narzędzia właściwe ekonomii neoklasycznej. Za niezbędne uznawali nie tylko włączenie do badań zacofania i rozwoju osiągnięć innych dyscyplin nauki: socjologii, historii czy antropologii. Przestrzegali też przed konstruowaniem nadmiernie uproszczonych, niewiele mających wspólnego z realnie istniejącą rzeczywistością matematycznych modeli. Przyczyn niedorozwoju jest wiele. Tworzą one splot. Niedostatek kapitału i niska wydajność pracy są jednymi spośród nich, a ważniejszy od poziomu akumulacji kapitału jest jakościowy charakter inwestycji zrealizowanych dzięki uzyskanej nadwyżce. Niedorozwój państw nie stanowi ponadto wyniku działania tylko czynników wewnętrznych. Jest on także rezultatem oddziaływania z zewnątrz. Analiza przyczyn zacofania społeczno-gospodarczego powinna więc uwzględniać czynniki jednego i drugiego rodzaju, zwracać uwagę zarówno na sposób działania sił społecznych w danym państwie, jak i na powiązania gospodarki narodowej ze światowym rynkiem oraz na strukturę międzynarodowego handlu. W porównaniu z koncepcjami powojennymi teorie rozwoju drugiej generacji były zatem mniej optymistyczne. Komplikowały wyobrażenie o wyrównywaniu się poziomu rozwoju państw w ciągu kilku najbliższych dziesięcioleci. Z teoriami prekursorów badań nad zacofaniem i rozwojem łączyło je natomiast przekonanie o wadze polityki państwa i jego aktywnym udziale w planowaniu i koordynowaniu zmiany rozwojowej. Do naczelnych zadań władzy publicznej zaliczano ponadto troskę o odpowiednią redystrybucję dochodu – taką, która zapobiegałaby dochodowemu rozwarstwieniu społeczeństwa, pozytywnie oddziaływała na popyt oraz urzeczywistniałaby idee sprawiedliwości społecznej i równości szans poszczególnych jednostek na osiąganie dobrobytu.

NIERÓWNY PODZIAŁ GLOBALNEGO BOGACTWA Pierwsze skutki powojennej polityki ujawniły się jeszcze w końcu lat 40. XX stulecia. W latach 1950–1970 obroty handlu światowego rosły średnio o 8,5% rocznie6. Tak gwałtowny wzrost wolumenu międzynarodowej wymiany handlowej nie miał precedensu w gospodarczych dziejach świata, jeśli nie liczyć krótkiego okresu po zawarciu układów handlowych w latach 60. XIX wieku (Cameron, 1996, s. 406). Przeważający udział w wytworzeniu tego wzrostu miały kraje najwyżej rozwinięte, w tym przede wszystkim państwa Europy Zachodniej i Północnej (członkowie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej i główni odbiorcy amerykańskiej pomocy finansowej w ramach planu Marshalla). W latach 1950–1973 łączny 6 Dane obrazujące zmiany w wielkości eksportowanych i importowanych towarów w latach 1948–1973 zostały opracowane na podstawie WTO (2010).

03A.Ziewiec.indd 58

27.5.2011 12:04:47

Druga fala globalizacji (1950–1973)

udział 15 krajów europejskich (Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Luksemburga, Niemiec, Portugalii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch) w międzynarodowej wymianie handlowej stale rósł. W 1950 r. wynosił 33,8%, w 1960 r. – 38,3%, w 1973 r. – 42,8%. W tym samym czasie znacząco wzrosła też wartość produktów eksportowanych i importowanych przez Japonię. W 1950 r. japoński eksport stanowił niewiele ponad 1% eksportu światowego, w 1973 r. – już ponad 6%. Jego wartość o 32% przewyższyła wówczas wielkość eksportu krajów latynoamerykańskich i o blisko 50% – wartość eksportu państw afrykańskich. Wraz z rosnącym udziałem Japonii i krajów Europy Zachodniej w handlu międzynarodowym malało znaczenie eksportu i importu słabiej rozwiniętych regionów świata. W 1950 r. obroty handlowe państw Afryki stanowiły 7,1% wolumenu międzynarodowej wymiany handlowej, w 1960 r. – 5,8%, w 1973 r. – już tylko 4,4%. Udział krajów Ameryki Łacińskiej w handlu światowym zmniejszył się ponad dwukrotnie (z blisko 10% w 1950 r. do 4,3% w 1973 r.). W drugiej połowie XX w. stale malała także wartość produktów eksportowanych i importowanych przez kraje azjatyckie (nie licząc Japonii). W 1950 r. eksport i import najludniejszego regionu świata stanowił 14% międzynarodowej wymiany handlowej, w 1972 roku – 8%. Zmiany w udziale głównych uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych w handlu światowym ilustruje rysunek 5. Wyraźnie pokazuje on, że podczas drugiej fali globalizacji systematycznie rosnącym obrotom handlowym najwyżej uprzemysłowionych regionów świata (państw Europy Zachodniej, Japonii i USA) towarzyszył stale malejący udział w światowym eksporcie i imporcie słabiej rozwiniętych państw afrykańskich, latynoamerykańskich i azjatyckich. Pod koniec lat 40. XX w. zmieniła się również dynamika wzrostu wartości produkcji poszczególnych gospodarek krajowych. W 1949 r. łączny dochód narodowy 12 państw Europy Zachodniej i Północnej (Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Niemiec, Norwegii, Szwajcarii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch) osiągnął wartość sprzed wojny (wynosił 1,2 bln dolarów)7. Stanowił zatem blisko jedną czwartą dochodu globalnego. W tym samym czasie udział dochodu narodowego krajów azjatyckich (nie licząc Japonii) w PKB globalnym wynosił 15,6%, Ameryki Łacińskiej – 7,8%, Afryki – 3,8%. W 1970 r. wartość produkcji globalnej była 2,5 razy większa od dochodu osiągnięto w 1950 r. i ponad 5 razy wyższa niż w 1913 roku. Na przestrzeni lat 1950– –1970 udział poszczególnych państw i regionów świata w produkcji globalnej zmieniał się nieznacznie (rys. 6). Zarówno w 1950 r., jak i w 1970 r. przeważającą część dochodu wytworzyły najwyżej uprzemysłowione kraje europejskie oraz Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W 1960 r. łączny produkt krajowy brutto 12 państw Europy Zachodniej i USA stanowił blisko połowę PKB globalnego, w 1970 r. – 45,9% i był o 2% niższy niż w 1913 roku. Od 1948 r. systematycznie rósł również udział Japonii w globalnym dochodzie. W latach 1950–1970 średnia 7 Jeśli przypis nie informuje inaczej, wszystkie dane obrazujące wielkość PKB i PKB per capita poszczególnych państw i regionów świata w latach 1948–1973 zostały opracowane na podstawie: Maddison (2008).

03A.Ziewiec.indd 59

27.5.2011 12:04:47

Gabriela Ziewiec

roczna stopa wzrostu japońskiego PKB wynosiła 9,6%, co było zjawiskiem wyjątkowym w całej historii wzrostu gospodarczego (Cameron, 1996, s. 427). Rysunek 5. Udział wybranych państw i regionów w światowym eksporcie i imporcie, lata 1950–1973 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30%

Ameryka Łacińska Azja (bez Japonii) Afryka ZSRR Japonia USA Europa (15)*

20% 10% 0% 1950 1953 1956 1959 1962 1965 1968 1971 *

Europa (15) = Austria, Belgia, Luksemburg, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Holandia, Portugalia, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania. Źródło: Opracowanie własne na podstawie WTO (2010); data dostępu do danych: 23.09.2010.

W 1970 r. wartość produkcji Japonii przekroczyła 1 bln dolarów i czternastokrotnie przewyższała dochód uzyskany w 1913 roku. Na początku lat 70. XX w. pod względem wysokości PKB Japonia wyprzedziła Niemcy i stała się trzecią potęgą ekonomiczną świata (po USA i ZSRR). Rozwój gospodarki japońskiej stanowił efekt m.in. silnego interwencjonizmu państwa, wyrażającego się zarówno dużym udziałem państwa w inwestycjach, jak i w wieloletnich planach gospodarczych, opracowywanych i wcielanych w życie od początku lat 50. XX stulecia8. Jak pisze Tadeusz Kowalik, w przeobrażeniu Japonii w potęgę gospodarczą kluczową rolę odegrał plan zmierzający do podwojenia PKB w latach 1961–1970. Za podstawowy cel działań państwa uznano wówczas kierowanie zasobów do takich dziedzin, które stwarzały największe nadzieje na duże przyrosty (Kowalik, 2000, s. 109). Polityka przemysłowa – realizowana przez słynne Ministerstwo Handlu 8 Japoński cud gospodarczy ziścił się w dużej mierze także dzięki ogromnym wydatkom obronnym USA, najpierw związanym z wojną koreańską (1950–1953), a następnie wietnamską. Stymulowały one działalność nastawionych na eksport przedsiębiorstw japońskich (np. Toyotę przed upadkiem uratowały zamówienia Departamentu Obrony USA na samochody ciężarowe). Na początku lat 50. z tytułu dostaw dla wojsk amerykańskich Japonia uzyskała około 1,4 mld USD (Kaliński, 2008, s. 286). Polityka obronna Stanów Zjednoczonych i objęcie Japonii amerykańskim parasolem strategicznym przyczyniły się ponadto do ograniczenia japońskich wydatków na zbrojenia i zwielokrotnienia inwestycji na sektor B+R (Kennedy, 1994, s. 407–408).

03A.Ziewiec.indd 60

27.5.2011 12:04:47

Druga fala globalizacji (1950–1973)

Rysunek 6. Udział wybranych państw i regionów w dochodzie globalnym, lata 1950 i 1970 1950 8,8% 3,8% 3,0%

24,1%

15,6%

7,8%

27,3%

Europa Zachodnia (12)* USA ZSRR Ameryka Łacińska Azja (bez Japonii) Japonia Afryka Inne

9,6% 1970 9,1% 3,5%

23,6%

7,4%

15,9% 22,4%

Europa Zachodnia (12)* USA ZSRR Ameryka Łacińska Azja (bez Japonii) Japonia Afryka Inne

8,3% 9,8% *

Europa Zachodnia (12) = Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Niemcy, Norwegia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Maddison (2008).

Zagranicznego i Przemysłu (MITI) – zmierzała, z jednej strony, do stopniowego ograniczenia znaczenia lub całkowitej likwidacji tych gałęzi produkcji przemysłowej, które cechowała mała wydajność i niska konkurencyjność na rynku światowym, a z drugiej – do aktywnego wspierania rozkwitu produkcji rokującej wysokie korzyści komparatywne w perspektywie 10–20 lat. Od połowy lat 70. malało znaczenie przemysłu ciężkiego, rosła rola elektroniki, mechatroniki i telekomunikacji. Japonia nie tylko dogoniła najwyżej rozwinięte kraje europejskie pod względem innowacyjności gospodarki, ale zaczęła przodować we wprowadzaniu nowych technik produkcji, zwłaszcza w elektronice i robotyce. Źródeł powojennego sukcesu Japonii było wiele. Inwestycje państwa w prace badawczo-rozwojowe stanowiły jedno z nich. Duże znaczenie miały także wysoki

03A.Ziewiec.indd 61

27.5.2011 12:04:48

Gabriela Ziewiec

poziom kapitału ludzkiego oraz szczególne cechy kultury japońskiej, w tym duża skłonność ludzi do oszczędzania i inwestowania (dodatkowo stymulowana przez politykę fiskalną i podatkową państwa) oraz silne poczucie więzi społecznej i współodpowiedzialności za los wspólnoty (a więc kapitał społeczny). Wartości i ich związki typowe dla Japończyków są diametralnie różne od tych, którymi w życiu codziennym kierują się mieszkańcy zachodnich państw anglosaskich, USA czy Wielkiej Brytanii (por. Hampden-Turner, Trompenaars, 1998). Rysunek 7. Różnice w PKB per capita pomiędzy wybranymi krajami i regionami świata, lata 1913–1973 (USD) 18 000 15 000 12 000 9 000 6 000 3 000 0

1913

1950

Afryka Ameryka Łacińska USA

1960

1970

1973

Azja (w tym Japonia) Europa Zachodnia (12)* Świat

Podczas pierwszej fali globalizacji liderami gospodarki światowej zostały państwa Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Pod względem podstawowych wskaźników poziomu rozwoju (wydajności struktur produkcji i zatrudnienia, wysokości PKB per capita, jakości kapitału ludzkiego czy skali implementacji osiągnięć postępu naukowo-technicznego) zdecydowanie wyprzedziły one pozostałe regiony świata. W drugiej połowie XX w. sądzono, że liberalizacja handlu oparta na wielostronnej współpracy krajowych rządów oraz przyznanie państwu nadrzędnej roli w kreowaniu i koordynowaniu rynku przyczynią się do wyrównania poziomu życia ludzi na świecie. Wbrew nadziejom twórców powojennego ładu tak się jednak nie stało. W latach 1950–1973 problem narastających dysproporcji dochodowych między krajami wyżej i słabiej rozwiniętymi nie znalazł swojego ostatecznego rozwiązania. Sukcesy dotyczyły w głównej mierze krajów Europy Zachodniej i Północnej (członków OEEC) i Azji Południowo-Wschodniej (przede

03A.Ziewiec.indd 62

27.5.2011 12:04:48

Druga fala globalizacji (1950–1973)

wszystkim Japonii)9. Różnice w zamożności ludności wybranych regionów świata przedstawia rysunek 7. Regionem, w którym w latach 1913–1973 PKB per capita najznaczniej się zwielokrotnił, była Europa Zachodnia i Północna. W 1913 r. dochód mieszkańców tej części świata był o 142% wyższy od średniej światowej, w 1950 r. – o 137%, w 1960 r. – o 173%, a w 1973 r. – o 197%. W tym samym okresie najmniej wzrosły dochody mieszkańców państw afrykańskich i azjatyckich (gdy w danych dla tego regionu pominie się Japonię). W 1913 r. PKB per capita Afryki był o 139% niższy od średniej światowej, w 1950 r. – o 137%, a w 1973 r. – już o 194%. W tych samych latach przeciętny dochód mieszkańców krajów azjatyckich (nie licząc Japonii) był niższy od średniej światowej odpowiednio o: 132%, 233% i 234%10. W latach 1950–1973 różnicował się także dochód PKB per capita, którym dysponowali mieszkańcy poszczególnych państw. W 1950 r. najzamożniejszym krajem były Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Średni dochód obywatela USA wynosił 9561 dolarów. Był blisko sześciokrotnie większy od PKB per capita Brazylii, pięciokrotnie wyższy od dochodu Japończyka oraz więcej niż dziewiętnaście razy przewyższał dochód mieszkańca Nepalu. W 1970 r. różnice w zamożności przeciętnego Amerykanina i Japończyka zmalały (PKB per capita USA wynosił nieco ponad 15 000 dolarów, Japonii – 9714 dolarów). Wzrosły natomiast dysproporcje dochodowe między mieszkańcami USA i Nepalu – kraju, który w drugiej połowie XX stulecia − obok Czadu, Bangladeszu, Malawi, Birmy czy Botswany − należał do grupy najbiedniejszych państw świata. W 1970 roku stosunek PKB per capita USA do PKB per capita Nepalu wynosił 23:1. Jeszcze ostrzejszą polaryzację dochodową ujawnia porównanie PKB per capita najbogatszego i najbiedniejszego kraju. W 1970 r. średni dochód obywatela Republiki Malawi był niemal 40 razy niższy od dochodu, jakim dysponował przeciętny Szwajcar. Wbrew nadziejom twórców powojennego ładu intensyfikacja światowego handlu – w tempie niespotykanym w dotychczasowych gospodarczych dziejach świata i poddana koordynacji międzynarodowych organizacji gospodarczych – nie sprzyjała zmniejszaniu się dysproporcji dochodowych między mieszkańcami państw najwyżej i najsłabiej rozwiniętych regionów świata. Rysunki 8 i 9 szczególnie wyraźnie ilustrują trwałość dochodowej polaryzacji świata zapoczątkowanej w drugiej połowie XIX stulecia (jednocześnie pokazują one, że rozwój gospodarczo-społeczny w żadnej mierze nie stanowi prostej pochodnej wyposażenia kraju w zasoby wolnej, nisko opłacanej siły roboczej; ludność państw o stale malejącym 9 Sukcesy „azjatyckich tygrysów” (Hongkongu, Korei Południowej, Malezji, Singapuru, Tajwanu i Tajlandii) w mniejszym stopniu mają związek z polityką konsekwentnie wcielaną w życie od początku lat 50. XX wieku; zostały zapoczątkowane dopiero w kolejnych dziesięcioleciach. Dlatego koncentruję się tu jedynie na Japonii, historycznie pierwszym „tygrysie”. 10 Dane dotyczące krajów azjatyckich zostały opracowane na podstawie: Maddison (2001, s. 262).

03A.Ziewiec.indd 63

27.5.2011 12:04:48

Gabriela Ziewiec

udziale w światowym PKB, tj. krajów azjatyckich i afrykańskich, w 1913 r. stanowiła 58% populacji globalnej, w 1973 r. – 65%). Rysunek 8. Udział wybranych państw i regionów świata w PKB globalnym, lata 1820–1973 100% 80%

Afryka Azja (bez Japonii) Japonia Ameryka Łacińska USA ZSRR Europa Wschodnia Europa Zachodnia (12)*

60% 40% 20% 0%

1820

1870

1913

1950

1973

Rysunek 9. Udział ludności wybranych państw i regionów świata w populacji globalnej, lata 1820–1973 100% 80%

Afryka Azja (bez Japonii) Japonia Ameryka Łacińska USA ZSRR Europa Wschodnia Europa Zachodnia (12)*

60% 40% 20% 0%

1820

1870

1913

1950

1973

W trakcie drugiej fali przemian globalizacyjnych udział państw afrykańskich (zamieszkałych przez około 10% populacji globalnej) w PKB globalnym wzrósł

03A.Ziewiec.indd 64

27.5.2011 12:04:49

Druga fala globalizacji (1950–1973)

zaledwie o 0,5% w stosunku do 1913 roku. W latach 1820–1950 systematycznie zmniejszał się także udział w światowym PKB regionu o największej liczbie ludności. Wartość produkcji państw azjatyckich (nie licząc Japonii) wzrosła w latach 1950–1973, jednak zaledwie o 1%. Za owocne i dowodzące skuteczności strategii rozwoju opartej na substytucji importu trudno również uznać przemiany zachodzące w krajach Ameryki Łacińskiej. Choć w latach 1913–1973 dochody PKB i PKB per capita większości państw latynoamerykańskich rosły, stale zmniejszał się ich udział w handlu światowym. Trwające mniej więcej od połowy lat 60. XX wieku systematyczne pogarszanie się sald handlowych głównych państw tego regionu (Meksyku, Brazylii, Chile i Argentyny) zwiastowało nadejście kryzysu zadłużeniowego oraz zahamowanie rozwoju gospodarczo-społecznego w latach 80. Tabela 1 pokazuje, jak w latach 1820–1973 zmieniał się udział państw najwyżej i najsłabiej rozwiniętych w produkcji i populacji globalnej. Z danych w niej zawartych wynika, że główny cel konstruktorów powojennego ładu globalnego nie został zrealizowany. Przeciwnie. Perspektywy jego osiągnięcia oddaliły się w czasie. Polaryzacja dochodowa świata zamiast zmaleć, zyskała na ostrości. Od 1913 roku wraz z rosnącym udziałem mieszkańców najsłabiej rozwiniętych państw azjatyckich (nie licząc Japonii) i afrykańskich w populacji globalnej stale zmniejszała się wartość wytworzonej przez nich produkcji. Pogłębiała się przepaść dzieląca ich od najwyżej uprzemysłowionych regionów świata. W 1973 r. mieszkańcy najwyżej uprzemysłowionych regionów świata stanowili 15% populacji globalnej, a bogactwo, które wytworzyli o 167% przewyższało wartość produkcji państw zamieszkałych przez 65% ludności świata. Tabela 1. Udział państw najwyżej i najsłabiej rozwiniętych w produkcji i populacji globalnej, lata 1820–1973 (w %) Kraje

1820

1870

1913

1950

1973

PKB

Ludność

PKB

Ludność

PKB

Ludność

PKB

Ludność

PKB

Ludność

22,3

17,2

41,6

20,9

52,3

21,6

54,4

18,9

52,7

15,1

B**

60,9

72,3

40,2

64,6

25,2

58,7

19,2

60,4

19,8

64,6

A − Europa Zachodnia (12) + USA + Japonia;

B − Azja (bez Japonii) + Afryka.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Maddison (1997; 2008).

Dane zebrane w tabeli 1 dowodzą jednocześnie, że samo zjawisko ogromnych rozbieżności między dzisiejszymi krajami bogatymi i biednymi powstało w stosunkowo nieodległym okresie historii ludzkości. W 1820 roku, gdy przemiany mające kluczowy wpływ na dynamikę pierwszej fali globalizacji dopiero zyskiwały na ostrości, kraje północno-zachodniej Europy, USA i Japonię zamieszkiwało 17% ludności świata, a wartość ich produkcji była o 142% niższa od bogactwa wytworzonego w państwach azjatyckich i afrykańskich.

03A.Ziewiec.indd 65

27.5.2011 12:04:49

Gabriela Ziewiec

Narastanie rozbieżności między krajami wyżej i słabiej rozwiniętymi było jedną z przyczyn załamania się polityki promowanej w latach 60. i 70. XX wieku. Kolejna, współczesna fala globalizacji została oparta na polityce stanowiącej zaprzeczenie idei, które wyznaczyły kształt przemian wcielanych w życie od końca lat 40. XX stulecia. W latach 80. i 90. przekonanie o tym, że mechanizm rynkowy nie powinien być jedynym regulatorem losu człowieka, odeszło w zapomnienie. „Pod wpływem ogromnych zakłóceń związanych z dwoma kryzysami naftowymi, gospodarkę światową opanowała na kilka dziesięcioleci doktryna neoliberalna, reprezentująca nieograniczoną wiarę w swobodę rynkową” (Sadowski, 2009, s. 20) oraz odbierająca państwu kluczową rolę w kierowaniu zmianą społeczną prowadzącą do rozwoju.

BIBLIOGRAFIA Cameron R. (1996), Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Książka i Wiedza, Warszawa. Collier P., Dollar D. (2002), Globalization, Growth, and Poverty. Building an Inclusive World Economy, Oxford University Press, World Bank. Galbraith J.K. (1973), Społeczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Gray J. (2001), Po liberalizmie. Eseje wybrane, Fundacja Aletheia, Warszawa. Hampden-Turner Ch., Trompenaars A. (1998), Siedem kultur kapitalizmu. USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa. Kaliński J. (2008), Historia gospodarcza XIX i XX wieku, PWE, Warszawa. Kennedy P. (1994), Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit upadek, Książka i Wiedza, Warszawa. Keynes J.M. (1985), Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWE, Warszawa. Kołodko G. (2008), Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa. Kowalik T. (2000), Współczesne systemy ekonomiczne. Powstawanie, ewolucja, kryzys, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa. Landes D.S. (2000), Bogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy, MUZA, Warszawa. Maddison A. (1997), The Nature and Functioning of European Capitalism: A Historical and Comparative Perspective (tekst dostępny na oficjalnej stronie internetowej Angusa Maddisona: http://www.ggdc.net/maddison/ − data dostępu: 23.09.2010). Maddison A. (2001), The World Economy: a Millennial Perspective, OECD Development Center, Paris. (Wybrane zestawienia danych statystycznych dostępne są na stronie internetowej OECD: http://www.theworldeconomy.org/index.htm − data dostępu: 23.09.2010). Maddison A. (2008), Statistics on World Population, GDP and per capita GDP, 1–2008 AD (plik dostępny na oficjalnej stronie internetowej Angusa Maddisona: http:// www.ggdc.net/maddison/ − data dostępu: 23.09.2010).

03A.Ziewiec.indd 66

27.5.2011 12:04:49

Druga fala globalizacji (1950–1973)

Meier G.M. (2001), The Old Generation of Development Economists and the News, w: Frontiers of Development Economics. The Future in Perspective, G.M. Meier, J.E. Stiglitz (eds.), The World Bank, Washington DC. Myrdal G. (1975), Przeciw nędzy na świecie. Zarys światowego programu walki z nędzą, PIW, Warszawa. Sachs J. (2006), Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, WN PWN, Warszawa. Sadowski Z. (2009), Kryzys światowy i przyszłość lewicy, „Zdanie”, nr 3–4(142–143). Wallerstein I. (2004), Kryzys świata jaki znamy, Scholar, Warszawa. Wallerstein I. (2007), Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa. WTO (2010), Statistic Database (http://stat.wto.org/ − data dostępu: 23.09.2010).

STRESZCZENIE W tekście dominuje perspektywa ekonomii rozwoju. Łączy ona teraźniejszość z przeszłością, a przekształcenia gospodarcze ze zmianami zachodzącymi w sferze politycznej, społecznej i kulturowej. Ujawnia też falujący charakter globalizacji. Skłania, by w historii gospodarczej świata wyodrębniać trzy fale tego procesu: pierwszą przebiegającą w latach 1870–1913, drugą zapoczątkowaną po II wojnie światowej i trwającą do połowy lat 70. oraz trzecią (najbliższą czasom współczesnym), której intensyfikacja ma związek ze zmianą podejścia do problematyki rozwoju w latach 80. Tekst oparty jest na metodzie komparatystyczno-historycznej. Koncentruje się na drugiej fali globalizacji – wskazuje specyficzne źródła i mechanizmy jej dynamiki, łączące się z nimi główne idee i teorie rozwoju oraz realny wpływ na gospodarczo-społeczny kształt świata. Eksponuje zmiany zachodzące w latach 1950–1973, by zarysować ekonomiczno-polityczny kontekst formułowania myśli o rozwoju w latach 80. i 90. XX wieku. Słowa kluczowe: fale globalizacji, dynamika globalizacji, idee globalizacji, globalne nierówności, rozwój, teorie rozwoju.

The second wave of globalization (1950–1973) abstract The paper assumes the perspective of developmental economics, which combines the present with the past, and economic transition with changes in political, societal and cultural realities. This perspective also reveals a fluctuating character of globalization. It prompts to divide the history of the world’s economy into three waves of the process: the first period between the years 1870 and 1913, the second one from the end of World War II till the mid 1970s, and the third and most recent one which arouse with a change in approach to developmental issues in 1980s.

03A.Ziewiec.indd 67

27.5.2011 12:04:49

Gabriela Ziewiec

The article applies the comparative-historical methodology to focus on the second wave of globalization. It points out specific sources and mechanisms of its dynamics, related main ideas and theories of development, and real influence on socioeconomic condition of the world. It presents the changes in the years 1950â&#x20AC;&#x201C;1973 to outline economic and political context of evolving ideas about development in the 1980s and 1990s. Key words: waves of globalization, dynamics of globalization, ideas of globalization, global inequalities, development, theories of development. JEL: O10, O20, P16

03A.Ziewiec.indd 68

27.5.2011 12:04:49

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXVIII) 2011

Katarzyna Sierocińska*

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY Pojęcie kapitału społecznego funkcjonuje w naukach społecznych stosunkowo od niedawna. Po raz pierwszy tego terminu użyła Lyda J. Hanifan w 1916 r. w odniesieniu do ośrodków wiejskich (Hanifan, 1916). W swej pracy zwróciła uwagę na to, że sąsiedzka współpraca na terenach wiejskich poprzez zmniejszenie kosztów ułatwia wytwarzanie dóbr i generowanie przychodu. Podobną zależność, ale w innych kontekstach, zaobserwowano w ośrodkach miejskich1. Termin ten rozpowszechnił się w latach 80. za sprawą socjologa Jamesa Colemana i politologa Roberta Putnama2 oraz później Pierre Bourdieu i Francisa Fukuyamy. Od tej pory powstało wiele koncepcji rozumienia kapitału społecznego. Szczególnym zainteresowaniem pojęcie to cieszyło się wśród socjologów, stąd też możemy znaleźć najwięcej socjologicznych publikacji poświęconych temu tematowi. Przeniknęło ono również m.in. do teorii zarządzania oraz ekonomii. W tej ostatniej starano się zaobserwować wpływ, jaki kapitał społeczny wywiera na rozwój gospodarki. Dużą trudnością w wykorzystywaniu pojęcia kapitału społecznego jest wielość definicji oraz niemierzalność tego zjawiska. Istnieje szereg propozycji, w jaki sposób można mierzyć kapitał społeczny, jednak wciąż wydają się niewystarczające. Niektóre proponowane sposoby pomiaru i wybrane definicje zostaną przedstawione w artykule. * Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN. The Death and Life of Great American Cities Jane Jacobs starała się wyjaśnić, że gęste sieci stosunków społecznych istniejące w starszych dzielnicach o zróżnicowanej strukturze społecznej sprzyjały bezpieczeństwu publicznemu. Natomiast ekonomista Glenn Loury wraz z socjologiem Ivanem Lightem analizowali rozwój przedsiębiorczości w wielkich miastach w roku 1970 i do tego celu posłużyli się pojęciem kapitału społecznego. 2 Zainicjował debatę na temat roli kapitału społecznego i społeczeństwa obywatelskiego we Włoszech i w Stanach Zjednoczonych w książce: Putnam (1995). 1 W pracy

04A.Sierocinska.indd 69

27.5.2011 12:05:00

Katarzyna Sierocińska

DEFINICJE Jedną z podstawowych definicji kapitału społecznego zaproponował Robert D. Putnam w Bowling Alone: America’s Declining Social Capital (1995). Brzmi ona następująco: „Kapitał społeczny to te cechy organizacji społecznych, takich jak sieci (układy) jednostek lub gospodarstw domowych oraz powiązanych z nimi norm i wartości, które kreują efekty zewnętrzne dla całej wspólnoty” (Pogonowska, 2004, s. 16). Putnama interesowały przede wszystkim duże społeczności, gdyż uznał, że choć relacje na poziomie większych struktur są słabsze, mają one większy wpływ na wzrost gospodarczy niż silne relacje nawiązywane w małych społecznościach. Putnam uznał za ważną cechę kapitału społecznego zaufanie i wspólne wartości, jakie posiadają członkowie danej społeczności. Nie jest to jednak wystarczające do powstawania kapitału społecznego. O zasobności w kapitał społeczny świadczą oddolne przejawy samoorganizowania się ludzi i zaangażowania obywatelskiego. Zatem gdy jednostki o podobnych cnotach obywatelskich spotykają się i nawiązują relacje, powstaje dodatkowa wspólna jakość, która przynosi korzyści wszystkim członkom społeczności. Kapitał społeczny jest ich dobrem wspólnym, publicznym. Putnam podkreśla jednak, że „Dobrze powiązana jednostka3 w słabo powiązanym społeczeństwie nie jest tak produktywna, jak dobrze powiązana jednostka w dobrze powiązanym społeczeństwie. A nawet słabo powiązana jednostka może czerpać korzyści ze skutków ubocznych życia w dobrze powiązanym społeczeństwie. Kapitał społeczny może być zatem jednocześnie »dobrem prywatnym« i »dobrem publicznym«. Niektóre korzyści z inwestowania w kapitał społeczny przypadają osobom postronnym, inne zaś promują własne interesy osoby dokonującej inwestycji” (Putnam, 2008, s. 36). Łączenie kapitału społecznego z zaangażowaniem obywatelskim Putnam rozumiał następująco: ci, „…którzy należą do formalnych i nieformalnych sieci społecznych, są bardziej skłonni poświęcić swój czas i pieniądze w dobrej intencji, niż ci, którzy funkcjonują w izolacji społecznej. Z tych powodów altruizm [wolontariat, uczciwość itp. − K.S.] (...) jest ważnym objawem pozwalającym zdiagnozować obecność kapitału społecznego (Putnam, 2008, s. 197). Francis Fukuyama definiował kapitał społeczny jako atrybut jedynie stabilnych społeczności, gdzie istnieje trwały system polityczny i prawny. Podał następującą definicję kapitału społecznego: „Kapitał społeczny można najprościej zdefiniować jako zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie” (Fukuyama, 2003, s. 169). Przestrzeganie wspólnych norm i wartości tworzy pole dla zaufania, a „zaufanie działa niczym smar, który zwiększa wydajność funkcjonowania każdej grupy lub instytucji” (Fukuyama, 2003, s. 169). Rozważane są tu wartości4, które nie prowadzą do powstania organizacji terro3 Przyjęte przez Putnama określenie powiązanie rozumiane jest tu jako kapitał społeczny danej jednostki albo grupy ludzi. 4 Na przykład niepodejmowanie działalności przestępczej.

04A.Sierocinska.indd 70

27.5.2011 12:05:00

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

rystycznych, mafii itd. Bez tego rozróżnienia organizacje te można by podawać jako przykłady wysokiego kapitału społecznego. Fukuyama stwierdza, że aby budować zdrowe relacje społeczne, należy wzmacniać m.in. takie cnoty etyczne, jak: prawdomówność, wywiązywanie się z obowiązków i wzajemność w stosunkach z innymi. Główną korzyścią z istnienia wysokiego kapitału społecznego jest obniżenie kosztów transakcyjnych, czyli m.in. kosztów związanych z zawieraniem umów, postępowaniem sądowym i innymi działaniami formalnymi. Dotyczy to gospodarczej sfery życia. W innych dziedzinach, wysoki poziom kapitału społecznego, według Fukuyamy, łączy się z funkcjonowaniem zdrowego państwa obywatelskiego oraz tworzeniem grup i stowarzyszeń będących wypełnieniem pomiędzy państwem a rodziną. Brak kapitału społecznego powoduje powstawanie dysfunkcji społecznych (korupcja, terroryzm itd.) i może prowadzić do braku lub obniżania rozwoju gospodarczego. Mimo że każde społeczeństwo posiada określony zasób kapitału społecznego, jak wyjaśnia Fukuyama, jedne społeczeństwa od drugich rozróżnia „promień zaufania”, jaki tworzy się wokół określonych środowisk. „Chodzi o to, że normy współdziałania, takie jak uczciwość i wzajemność w relacjach międzyludzkich, mogą być podzielane jedynie przez ograniczone grupy ludzi i nie obejmują pozostałych członków tego samego społeczeństwa. Rodzina to pierwsze i bardzo istotne źródło kapitału społecznego na całym świecie. (…) Czasami zaufanie wewnątrz rodziny i poza nią pozostaje w stosunku odwrotnie proporcjonalnym: kiedy jeden element jest silny, drugi zazwyczaj słabnie” (Fukuyama, 2003, s. 170). Rysunek 1. Promień zaufania

Źródło: F. Fukuyama (2000).

James Coleman ujął pojęcie kapitału społecznego w odmienny sposób. Widział go przede wszystkim jako atrybut małych grup, w których nawiązywane są silne relacje. Ludzie łączą się w grupy w celu realizacji własnych celów, ale przy okazji,

04A.Sierocinska.indd 71

27.5.2011 12:05:01

Katarzyna Sierocińska

w miarę powstawania w małych społecznościach więzów międzyludzkich, pojawia się dodatkowa jakość – kapitał społeczny – który staje się zasobem wszystkich i wszyscy, nawet nowi członkowie grupy, mogą z niego czerpać korzyści. Kapitał społeczny, w tym rozumieniu, nie jest tworzony przez ludzi świadomie, ale jest wypadkową powstania w małych społecznościach silnych więzi, które zostały nawiązane z powodu posiadania celów indywidualnych. W ten sposób cele indywidualne mogą przekształcić się w korzyści płynące z przyjacielskich relacji nawiązanych z innymi ludźmi. Pierre Bourdieu zauważył istnienie tzw. indywidualnego kapitału społecznego. Definiował go następująco: „kapitał społeczny to zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu – lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie – która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa” (Bourdieu, 1986). Według Bourdieu, kapitał społeczny oznacza liczbę znajomych, jaką posiada dana jednostka. Ważne jest również jacy są to znajomi, wedle zasady: nieważne co wiesz, ważne kogo znasz. Bourdieu uważał, że różny kapitał społeczny poszczególnych osób przyczynia się do tworzenia nierówności społecznych. Pośród tak wielu możliwych definicji, próby objaśnienia tego pojęcia podjęli się również badacze związani z Bankiem Światowym, którzy określili kapitał społeczny jako: „instytucje, związki, postawy i wartości, które kierują relacjami między ludźmi i przyczyniają się do wzrostu ekonomicznego i społecznego” (World Bank, 2002, s. 2). Charakterystyczne dla tej definicji jest włączenie instytucji (pojętych szeroko; formalnych i nieformalnych) jako ważnego składnika kapitału społecznego kształtującego społeczno-gospodarczy wzrost. Omawiając kolejne definicje i sposoby ujęcia kapitału społecznego, można zauważyć różnorodność: od podejścia w skali makro (Putnam, Fukuyama), mezo (Coleman) do mikro (Bourdieu). Niektórzy badacze zaprzeczający istnieniu pojęcia kapitału społecznego5 za szczególnie nieuzasadnione uważają użycie słowa „kapitał”. W ujęciu ekonomicznym kapitał można wyprodukować, akumulować, odtwarzać, inwestować, może przynosić zyski i można go stracić. Najważniejsze jest też, że można go w sposób ściśle określony zmierzyć. Socjologowie rozumieją kapitał raczej jako zasób do wytwarzania dóbr. Definicje tworzone przez socjologów nie zawierają jednak wymienionych powyżej cech kapitału społecznego, co może wskazywać na brak uzasadnienia używania terminu „kapitał społeczny”. Krzysztof Kostro (2005) poszukiwał powiązania kapitału społecznego z podstawowymi cechami kapitału rzeczowego, w rozumieniu ekonomicznym. Udowodnił, że kapitał społeczny określa realny zasób, którego istnienie ma znaczenie społeczne. Kostro wymienił następujące cechy kapitału społecznego: 5 Robert

04A.Sierocinska.indd 72

Solow oraz Kenneth Arrow (World Bank, 1999).

27.5.2011 12:05:01

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

Produkcja – kapitał społeczny tworzy się przy użyciu konkretnych zasobów materialnych, pieniężnych, pracy oraz czasu;

Transformacja – kapitał społeczny ma zdolność przekształcania jednych dóbr (zasobów materialnych, pieniężnych, pracy oraz czasu) w korzyści niemożliwe do osiągnięcia w inny sposób (np. korzystanie z cudzej wiedzy, umiejętności, zapewnienia uprzywilejowanego traktowania, otrzymanie wsparcia emocjonalnego lub pomocy w trudnej sytuacji itd.);

Proces inwestycji − zasoby materialne, pieniężne, pracę oraz czas „inwestuje” się w stworzenie klimatu sprzyjającego wzajemnemu zaufaniu. Silniejsze więzi wymagają większych inwestycji, słabsze – mniejszych;

Różnorodność – podobnie jak kapitał rzeczowy, kapitał społeczny jest heterogeniczny.

Różne stopnie trwałości – od rodzaju relacji zależy czas jej trwania;

Dbałość o kapitał społeczny – aby kapitał społeczny zachował swoją produktywność, musi być co pewien czas „uruchamiany”;

Przewidywalność – znając rodzaj relacji (stopień trwałości kapitału społecznego), można przewidzieć niektóre sytuacje;

Koszt alternatywny – tworzenie i utrzymywanie kapitału społecznego poprzedza kalkulacja kosztów i korzyści;

Zbywalność − ta cecha kapitału społecznego występuje jedynie po części, gdyż nie jest możliwe odsprzedanie i wynajęcie kapitału społecznego. W pewnej formie można przekazać lub odziedziczyć kapitał społeczny (np. znajomi rodziców stają się też znajomymi dzieci).

Wyżej wymienione cechy kapitału społecznego wskazują, iż zasadne jest stwierdzenie, że jest to swoisty kapitał, który posiada każda społeczność badana w makro, mezo lub mikro skali. Kapitał społeczny można zatem mierzyć jako realnie istniejące zjawisko.

TYPY KAPITAŁU SPOŁECZNEGO Próbą uporządkowania często sprzecznych rozważań na temat pojęcia kapitału społecznego jest tworzenie typów kapitału społecznego. Typy wydzielane są na podstawie przeważających rodzajów więzi, jakie mogą łączyć ludzi w danej grupie. Istnieją różne podziały powiązań międzyludzkich, dokonane przez wielu badaczy. Putnam (2008, s. 39) zaproponował dwa podziały. Pierwszy z nich przedstawia następujące rodzaje więzi: 1) intensywne i powtarzalne;

04A.Sierocinska.indd 73

27.5.2011 12:05:01

Katarzyna Sierocińska

2) epizodyczne; 3) jednopasmowe i anonimowe (np. ludzie w kolejce w sklepie, których czasem się widzi); 4) formalnie zorganizowane; 5) nieformalne (gra z kolegami w piłkę nożną); 6) dotyczące spraw publicznych (ochotnicza straż pożarna); 7) dotyczące rozrywki (klub brydżowy); 8) dotyczące i spraw publicznych, i prywatnych (np. Rotary Club) itd. Drugiego podziału w podobnej formie dokonało wielu badaczy. Putnam zawarł w nim dwa rodzaje więzi: inkluzywne i ekskluzywne6. Inni badacze określali podobne zjawisko, nadając własne nazwy (tab. 2). W niniejszym opracowaniu przyjęte zostało nazewnictwo stworzone przez R.D. Putnama. Tabela 2. Podziały typów kapitału społecznego Robert D. Putnam

Michael Woolcock i Fabio Sabatini

Kapitał społeczny inkluzywny (spajający)

Kapitał społeczny więzi – bonding social capital

Kapitał społeczny zamykający

Kultury rodzinne

Kapitał społeczny ekskluzywny (łączący)

Kapitał społeczny mostów – bridging social capital oraz kapitał społeczny powiązań – linking social capital

Kapitał społeczny otwierający

Jarosław Działek

Francis Fukuyama

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Woolcock M. (1998); Sabatini F. (2006); Działek J. (2008, s. 127–143).

Więzi inkluzywne nakierowane są do wewnątrz, pozwalają na wzmacnianie wykluczanych społeczności i grup homogenicznych, np. etnicznych organizacji bratniej pomocy. Więzi inkluzywne najbardziej przypominają więzi, jakie są w rodzinie i innych homogenicznych grupach. Wzbogacają ludzi w wartości i idee ważne dla małych kręgów społecznych, które zamykają się na konkurencyjne wizje ładu kulturowego. Ustanawia porządek chroniący status quo. Więzi inkluzywne tworzą tzw. społeczny kapitał inkluzywny. 6 Koncepcja dwóch typów więzi jest zbieżna z socjologiczną koncepcją wspólnoty i stowarzyszenia Ferdinanda Tönniesa (Szacki, 2007, s. 439−447).

04A.Sierocinska.indd 74

27.5.2011 12:05:01

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

Więzi ekskluzywne ukierunkowane są na zewnątrz, łączą różnorodności i pozwalają na wykorzystywanie zewnętrznych aktywów i rozprzestrzenianych informacji. Tworzą społeczny kapitał ekskluzywny. Więzi ekskluzywne powstają w grupach heterogenicznych, łączących ludzi z różnych zinstytucjonalizowanych struktur, np. znajomych, sąsiadów. Istnienie tych więzi oznacza otwartość ludzi na powstanie relacji między zróżnicowanymi kategoriami społecznymi, pomimo różnic wyznawanych wartości i odmiennych zakorzenień życiowych. Są to słabe więzi pod względem emocjonalnym, jednak mogą spełniać ważną rolę np. w procesie zmian sytuacji życiowej7. Oba typy więzi nie są wyłączające się. Relacje w wielu grupach społecznych mogą jednocześnie być inkluzywne i ekskluzywne. Putnam podał przykład kościoła Afroamerykanów w USA, który łączy ludzi tej samej rasy i religii, ale różnych klas. Oba rodzaje więzi „nie są rozdzielnymi kategoriami, na które można w sposób niedwuznaczny podzielić sieci społeczne, lecz z grubsza nakreślonymi wymiarami, wedle których możemy porównywać różne formy kapitału społecznego” (Putnam, 2008, s. 42). Oba rodzaje kapitału mogą mieć również charakter wzajemnie antagonistyczny. Fukuyama zauważył, że w krajach Ameryki Południowej (dotyczy to również większości krajów Trzeciego Świata) rodzina oraz związani z nią bliscy przyjaciele posiadają duże wzajemne zaufanie, jednak kosztem zaufania do osób obcych, co często powoduje obniżenie poziomu uczciwości i współpracy w życiu publicznym (Fukuyama, 2000, s. 5). Putnam określił to zjawisko w sposób następujący: inkluzywny „kapitał społeczny, poprzez tworzenie silnej lojalności wewnątrzkulturowej, może też stworzyć silny antagonizm zewnątrz kulturowy” (Putnam, 2008, s. 41−42). Opisał przypadek funkcjonowania grup religijnych na przykładzie ewangelików: „zarówno jako jednostki, jak i wspólnoty, wykazują większą skłonność do angażowania się w działalność podejmowaną w ramach ich własnych wspólnot, ale mniej są skłonni do działania na rzecz społecznego otoczenia. (…) Chodzą do kościoła regularniej niż tradycyjni protestanci, dużo hojniej wspierają działalność filantropijną, oddając średnio 2,8% dochodu rodziny, regularniej pojawiają się w szkółkach niedzielnych i na wspólnych czytaniach Biblii, mają również więcej bliskich przyjaciół w swoim zborze. (...) Kapitał społeczny ewangelików jest jednak inwestowany bardziej u siebie niż na zewnątrz. (...) [Ich działalność] nie przenosi się jednak na pracę na rzecz szerszych społeczności w takim stopniu, jak ma to miejsce w przypadku innych wyznań” (Putnam, 2008, s. 132)8. 7 Na przykład czasem słabe więzi z odległymi znajomymi z innych kręgów są bardziej wartościowe, np. przy znalezieniu pracy, niż silne więzi z kręgu bliskich i znajomych, których sytuacja jest podobna. 8 Jarosław Działek podał podobny przykład społeczności Komorów, gdzie „w skali poszczególnych wysp zaobserwowano pozytywną dynamikę społeczną i wzrost solidarności społecznej, podczas gdy w skali całego archipelagu i relacji między wyspami odnotowano raczej zamknięcie się poszczególnych społeczności i ograniczenie kontaktów. Tak więc kapitał społeczny w postaci gęstej sieci powiązań wewnątrz wysp przynosił tam pozytywne skutki, ale nie dla całego archipelagu ta sama gęsta sieć powiązań miała ujemny wpływ na rozwój państwa” (Działek, 2008, s. 127–143).

04A.Sierocinska.indd 75

27.5.2011 12:05:01

Katarzyna Sierocińska

Różnicę pomiędzy kapitałem społecznym inkluzywnym a ekskluzywnym Putnam określił w następujący sposób: inkluzywny „kapitał społeczny jest (…) dobry do „przetrwania”, ale (…) [ekskluzywny] kapitał społeczny jest istotny dla »robienia postępów«” (Putnam, 2008, s. 41). Na tej podstawie można sformułować tezę, że kapitał społeczny typu inkluzywnego, kształtujący się w grupach homogenicznych, utrudnia jednostkom produktywne włączanie się w relacje z ludźmi z innych grup społecznych. Natomiast kapitał społeczny powstający w grupach heterogenicznych tworzy zachowania bardziej korzystne dla społeczeństwa z punktu widzenia rozwoju społecznego i gospodarczego. Fabio Sabatini posunął się dalej w konstruowaniu tej tezy. Na podstawie swoich badań stwierdził istnienie wysokiego poziomu negatywnej korelacji pomiędzy kapitałem społecznym inkluzywnym a indeksem rozwoju ekonomicznego oraz, przeciwnie, istnienie dodatniej korelacji wskaźników rozwoju gospodarczego i ekskluzywnego kapitału społecznego9.

POMIAR Francis Fukuyama uważa, że „pomiar w sumie (…) nie należy do łatwych”, a wielu badaczy też podkreśla, że pomiar kapitału społecznego nie jest prosty. Podstawową przyczyną trudności jest wielość definicji, co wyraża pewną nieuchwytność badanego pojęcia. Trudno jest zmierzyć takie wskaźniki jak zaufanie, prawdomówność i inne wcześniej proponowane. Można natomiast badać te czynniki pośrednio, za pomocą elementów wyrażających ich istnienie. Poniżej przedstawiono kilka konkretnych propozycji pomiaru, jakie dotychczas stworzyli badacze tego tematu. W początkowych pracach Robert Putnam proponował pomiar kapitału społecznego za pomocą następujących rodzajów danych statystycznych: członkostwo w grupach dobrowolnych lub liczba takich grup, frekwencja wyborcza oraz czytelnictwo czasopism. Wskaźniki te mają na celu pokazanie, jaka jest postawa ludzi znamionująca występowanie wysokiego lub niskiego kapitału społecznego. Wysoki kapitał społeczny oznacza, że bardzo wielu ludzi będzie stowarzyszało się w grupach dobrowolnych dla różnorakich wspólnych i indywidualnych celów, brało aktywnie udział w życiu publicznym poprzez uczestnictwo w wyborach oraz chętnie czytało czasopisma. W pracy Social Capital: Measurrment and Consequences Putnam wskazał jeszcze kilka innych ewentualnych sposobów pomiaru kapitału społecznego. 9 Sabatini wymieniał dwa rodzaje ekskluzywnego kapitału społecznego: kapitał społeczny mostów – bridging social capital oraz kapitał społeczny powiązań – linking social capital, które nie zostały tu bliżej omówione. Sabatini (2006) nie badań korelacji typów kapitału społecznego ze wzrostem PKB. Użył wskaźnika produktywności pracowników oraz wskaźnika rozwoju społecznego (HDI). Implikował jednak swoje wyniki na rozwój gospodarczy. Innym torem badań poszedł J.J. Sztaudynger (2009), który otrzymał pozytywny wynik korelacji wskaźnika wzrostu gospodarczego z kapitałem społecznym rodzinnym, m.in. reprezentowanym wskaźnikiem liczby rozwodów.

04A.Sierocinska.indd 76

27.5.2011 12:05:01

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

Zaproponował pomiar poziomu altruizmu (rozumianego jako czynienie dobra innym ludziom), mierzonego za pomocą wielkości udziału wydatków na cele charytatywne względem ogólnych wydatków czynionych przez poszczególne osoby. Inną propozycją jest mierzenie liczby osób oddających krew. Altruizm może być właściwym miernikiem dla kapitału społecznego ze względu na występujący według Putnama silny związek między włączaniem się ludzi do życia społecznego a altruizmem. Poziom zaufania społecznego jest czasem łączony z wielkością kapitału społecznego. Według Putnama zależność między tymi elementami istnieje i jest silna, ale nie można jej jednoznacznie identyfikować. Zatem poziom zaufania, mierzony np. za pomocą badań ankietowych, może być istotnym, ale nie jedynym wskaźnikiem kapitału społecznego. Inną propozycją jest użycie wskaźnika liczby prawników przysługujących określonej liczbie ludzi. Putnam uważa, że wraz z obniżaniem się kapitału społecznego rośnie liczba prawników oraz zwiększa się również liczba instytucji pośredniczących między ludźmi. Twierdzi on również, że, aby dobrze zrozumieć poziom i formę kapitału społecznego, należy odnieść się do przeszłości danej grupy ludzi. Putnam prowadził badania przede wszystkim w USA10, a w przypadku tego kraju silny wpływ na obecny kapitał społeczny ma np. istniejące w przeszłości niewolnictwo. Francis Fukuyama choć definiował kapitał społeczny inaczej niż Robert Putnam, zgodny był jednak w kwestii pomiaru. Do wymienionych przez Putnama wskaźników dodał własne propozycje, tj. liczbę członków grup dobrowolnych względem liczby całego społeczeństwa. Interesującą propozycją Fukuyamy pomiaru kapitału społecznego jest mierzenie „braku” kapitału społecznego, czyli różnego rodzaju dysfunkcji społecznych, za pomocą wskaźników takich jak: wskaźnik przestępczości, odsetek rozwodów, ilość zażywanych narkotyków, liczba procesów, wskaźnik samobójstw, rozmiar szarej strefy11. Użycie tego sposobu pomiaru uzasadnia następująco: „można domniemywać, że skoro kapitał społeczny odzwierciedla istnienie norm kooperatywnych, dewiacyjne postawy społeczne wskazują ipso facto na brak tegoż kapitału” (Fukuyama, 2003, s. 175). Ważnym argumentem na zastosowanie takiego podejścia badawczego może być lepsza dostępność danych, szczególnie dla krajów rozwijających się. Bank Światowy bada kapitał społeczny za pomocą pomiaru członkostwa w lokalnych stowarzyszeniach i sieciach (w tym zagęszczenie członkostwa oraz zakres połączeń z innymi grupami). Dodatkowo brane jest pod uwagę zaufanie (do nieznajomych, do instytucji rządowych itd.), komunikacja społeczna (współpraca, konflikty i rozwiązywanie konfliktów) oraz działalność grupowa (rozmiar 10 Inne

badania Putnama dotyczyły Włoch oraz Wielkiej Brytanii. strefa może świadczyć również o istnieniu kapitału społecznego. W warunkach słabego państwa szara sfera wypełnia lukę instytucjonalną. Obliczanie kapitału społecznego za pomocą tego wskaźnika nie w każdym przypadku jest odpowiednie. Fukuyama zapewne odnosił się do specyfiki społeczeństwa USA, które badał. 11 Szara

04A.Sierocinska.indd 77

27.5.2011 12:05:01

Katarzyna Sierocińska

działalności i chęć uczestnictwa). Prowadzone są również badania ankietowe. Stworzono dwa narzędzia badawcze: The Social Capital Assessment Tool (SOCAT) oraz Integrated Questionnaire for the Measurment of Social Capital (SOCAP IQ). Na podstawie badań przeprowadzonych za pomocą tych kwestionariuszy powstają raporty pokazujące rozmiar i kierunek rozwoju kapitału społecznego. Wiele z wymienionych wskaźników daje możliwość pewnego zobrazowania kapitału społecznego. Możliwe jednak jest, że dla części proponowanych metod pomiaru znajdą się kontrprzykłady, które będą mogły wykluczyć je jako źródło informacji na temat poziomu kapitału społecznego. Dlatego uzasadnioną propozycją może być rozszerzenie tego obrazu za pomocą wielu wskaźników, tworzących wskaźniki syntetyczne. Podstawę do tworzenia takich wskaźników dostarczyć może Światowy Sondaż Wartości (World Value Survey)12, organizacja, która za pomocą ankiet ma na celu badanie wartości oraz zachowań społeczeństw w grupie około 60 krajów na całym świecie. Podobne badania przedstawia również General Social Survey, Current Population Survey, Social Capital Community Benchmark Survey (dla USA) oraz General Household Survey i Home Office Citizenship (dla Wielkiej Brytanii). Wybór sposobu mierzenia kapitału społecznego jest utrudniony poprzez wspomnianą wcześniej mnogość definicji i związaną z tym wielość sposobów pomiaru, jak to próbowano zobrazować w niniejszym podrozdziale. Na dobór sposobu pomiaru adekwatnego do konkretnych celów konieczne będzie dokładne przeanalizowanie wskaźników, gdyż każdy z nich nieco inaczej obrazuje to samo zjawisko.

POMIAR TYPÓW KAPITAŁU SPOŁECZNEGO Pomiar samego kapitału społecznego nie jest już prosty, a badanie występowania typów kapitału zdaje się prawie niemożliwym zadaniem. Istnieje jednak kilka propozycji zbadania typów kapitału społecznego. Jedną z nich opracował JeanMarc Callois (Działek, 2008, s. 127−143). Za pomocą wybranych przez badacza wskaźników można przeanalizować istnienie kapitału społecznego inkluzywnego lub kapitału społecznego ekskluzywnego. Kapitał społeczny inkluzywny był badany m.in. poprzez: 1) odsetek osób, które nie zastrzegły swojego numeru w książce telefonicznej; 2) odsetek osób, które odpisały w zeznaniu podatkowym kwoty przeznaczone na darowizny; 3) frekwencję wyborczą; 4) liczbę stowarzyszeń; 12 http://www.worldvaluessurvey.org/

04A.Sierocinska.indd 78

27.5.2011 12:05:01

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

5) ilość barów i kawiarni; 6) liczbę związków sportowych. Uzasadnienie wyboru tych wskaźników nie jest jasne. Można przypuszczać, że częściowo odnoszą się do specyfiki badanego obszaru oraz dostępności danych. Te same wskaźniki można w innym przypadku potraktować zupełnie przeciwnie jako przykłady występowania społecznego kapitału ekskluzywnego. Callois zaproponował również sposób pomiaru kapitału społecznego ekskluzywnego za pomocą wielkości migracji oraz powiązań kapitałowych przedsiębiorstw. Fabio Sabatini przeprowadzał analizy na podstawie danych włoskiego urzędu statystycznego ISTAT (Istituto Nazionale di Statistica). Kapitał społeczny inkluzywny określił za pomocą 18 wskaźników. Wśród nich były głównie dane reprezentujące jakość relacji rodzinnych, np. przestrzenną odległość między członkami rodziny, jakość relacji z członkami najbliższej rodziny oraz z krewnymi, liczbę spotkań rodzinnych itd. Kapitał społeczny inkluzywny niekoniecznie musi dotyczyć tylko więzi rodzinnych, może wykształcić się również w innych grupach społecznych, należałoby zatem badać relacje względem grupy, z którą osoba badana powiązana jest inkluzywnie. Wielkość kapitału społecznego ekskluzywnego Sabatini badał przy użyciu wskaźników określających zaangażowanie obywatelskie, czyli za pomocą: liczby stowarzyszeń, świadomości obywatelskiej i partycypacji politycznej oraz innych wymienianych m.in. przez R. Putnama. Fukuyama nie podał żadnej konkretnej metody pomiaru typów kapitału społecznego, ale był zdania, że „społeczeństwa o niskim poziomie zaufania i orientacji rodzinnej [przeważającym kapitale społecznym inkluzywnym] charakteryzują się siodłowym wykresem dystrybucji firm pod względem skali. Tajwan, Hongkong, Włochy i Francja utrzymują niezliczoną liczbę drobnych firm rodzinnych stanowiących podstawę gospodarki kraju oraz zaledwie parę bardzo dużych przedsiębiorstw należących do państwa. Ponieważ w tego typu społeczeństwach spontaniczne inicjatywy sektora prywatnego nie są w stanie obsługiwać branż wymagających dużej skali, państwo przejmuje inicjatywę w tym zakresie, choć wiąże się to nierzadko ze spadkiem wydajności” (Fukuyama, 1997, s. 151). Fukuyama zasugerował, że gospodarki krajów, w których przeważa kapitał społeczny inkluzywny, będą miały podobny charakter dystrybucji firm. Dominację jednego z typów kapitału społecznego można zatem sprawdzić, badając strukturę przemysłu. W społeczeństwach cechujących się silną więzią rodzinną i niskim poziomem zaufania wobec ludzi spoza kręgu pokrewieństwa przeważać będą małe, rodzinne przedsiębiorstwa. „Z kolei kraje, które utrzymują prężne prywatne organizacje niezarobkowe, np. szkoły, szpitale, kościoły i instytucje charytatywne, mają większy potencjał tworzenia silnych prywatnych struktur gospodarczych znacznie wychodzących poza skalę biznesu rodzinnego” (Fukuyama, 1997, s. 64).

04A.Sierocinska.indd 79

27.5.2011 12:05:02

Katarzyna Sierocińska

KAPITAŁ SPOŁECZNY A ROZWÓJ Kapitał społeczny posiada cechy kapitału w ujęciu ekonomicznym. Oczekiwać więc można, że jedną z jego funkcji będzie przynoszenie korzyści zarówno w sferze społecznej jak i gospodarczej13. Niski poziom kapitału społecznego oznacza małą liczbę więzi istniejących między ludźmi (czyli niewiele osób zna siebie nawzajem) albo ludzie znają siebie nawzajem, ale nie obdarzają się zaufaniem. Efektem tego jest niepodejmowanie wspólnych albo indywidualnych działań, mających na celu poprawę życia ogółu społeczeństwa. Może się to przekładać na sferę gospodarczą np. większymi kosztami transakcji, państwo musi odgrywać większą rolę w tworzeniu przedsięwzięć gospodarczych na dużą skalę (Fukuyama, 1997). Wysoki poziom kapitału społecznego występuje, gdy ludzie zawierają dobre relacje z innymi członkami społeczności, obdarzają się zaufaniem i wspólnie lub indywidualnie działają z myślą o poprawieniu warunków życia. W sferze gospodarczej owocuje to niższymi kosztami zawieranych transakcji, większą liczbą organizacji o charakterze charytatywnym i pomocowym, oddolnym (pochodzącym ze społeczeństwa) tworzeniem dużych przedsiębiorstw (Fukuyama, 1997). Wysoki poziom kapitału społecznego nie zawsze musi wpływać pozytywnie na wzrost gospodarczy. Potrafi stworzyć barierę dla rozwoju np. poprzez tworzone normy lub wartości danej społeczności (np. normę związaną z brakiem dążenia do rozwoju, albo koncentrowanie na działalności przynoszącej szybki, krótkotrwały efekt). Podział kapitału społecznego na typy, inkluzywny i ekskluzywny, jest próbą wyjaśnienia tych wątpliwości. Realizowane jest to w następujący sposób: ponieważ istnienie kapitału społecznego związane jest z tworzeniem się więzi w społecznościach, należy zwrócić uwagę na charakterystykę tych więzi oraz na związane z nimi normy i wartości przekazywane członkom grupy. Zależnie od rodzaju więzi, jakie dominują w społeczności, kapitał społeczny hamuje, albo przyspiesza rozwój społeczny i gospodarczy. Wielu badaczy sugeruje, że kapitał społeczny typu inkluzywnego hamuje rozwój gospodarczy, natomiast kapitał społeczny typu ekskluzywnego przyspiesza rozwój. Oprócz rodzaju więzi dominujących w społeczeństwie ważny jest również kapitał ludzki powiązanych w nim jednostek. Jarosław Działek zauważył, że „w analizach wpływu kapitału społecznego, na przykład, na wzrost gospodarczy, nie można zapominać o jego roli pośredniczącej w dostępie do zasobów. Jeżeli dana grupa społeczna składa się z osób niezamożnych i słabo wykształconych, to nawet gęsta sieć powiązań między jej członkami nie jest w stanie zmienić ich położenia. Analogicznie, jeżeli w danym regionie brak jest zasobów ekonomicznych czy wykształconych ludzi, to gęsta sieć stowarzyszeń nie będzie miała większego wpływu na jego rozwój. Chyba że mamy do czynienia z powiązaniami 13 Według przedstawionych teorii, jedynie wysoki poziom kapitału społecznego inkluzywnego negatywnie wpływa na rozwój gospodarczy (Sabatini, 2006).

04A.Sierocinska.indd 80

27.5.2011 12:05:02

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

wychodzącymi poza region, które umożliwiają dotarcie do niedostępnych na miejscu zasobów” (Działek, 2008, s. 129). Stwierdzenie to sugeruje, że społeczności zamknięte − o przewadze kapitału społecznego inkluzywnego − mogą dobrze funkcjonować gospodarczo, otwarcie nie zawsze jest korzystne dla rozwoju, a w niektórych sytuacjach może nawet spowodować obniżenie wzrostu gospodarczego.

KAPITAŁ SPOŁECZNY A PAŃSTWO Inną propozycją, która może służyć analizom kapitału społecznego, może być odniesienie tego czynnika do kondycji państwa. Zestawieniu podlegają dwa elementy: stan kondycji państwa oraz przewaga lub niedobór kapitału społecznego ekskluzywnego, które przedstawione zostały w formie uproszczonych czterech obrazów rzeczywistości społecznej (Narayan, 2002, s. 58−81) na rysunku 2. Rysunek 2. Związek pomiędzy kapitałem społecznym ekskluzywnym a funkcjonowaniem państwa Dobrze funkcjonujące państwo

1. Wyłączanie

2. Dobrobyt

Niedobór kapitału społecznego łączącego

Przewaga kapitału społecznego łączącego 3. Konﬂikt

4. Kopiowanie

Państwo dysfunkcjonalne Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Narayan (2002, s. 58–81).

Poprzez dobre funkcjonowanie państwa rozumie się: dbałość państwa o prawo, wolność do zrzeszania się, kreowanie norm społecznych wpływających na pojawienie się instytucji społecznych itd. Innymi aspektami funkcjonowania państwa są: kompetencja, autorytet i odpowiedzialność. Niedobór kapitału społecznego ekskluzywnego oznacza dążenie do społecznego rozpadu. Natomiast przewaga tego czynnika wpływa na tworzenie społecznego ładu. Przyjmuje się tu, że przeciwieństwem kapitału społecznego ekskluzywnego jest kapitał społeczny inkluzywny. Prawdopodobnie zakłada się, że kapitał społeczny inkluzywny jest bardziej „naturalny”, dlatego powstaje samoistnie, kiedy zaczyna

04A.Sierocinska.indd 81

27.5.2011 12:05:02

Katarzyna Sierocińska

brakować kapitału społecznego ekskluzywnego14, którego istnienie wymaga wypracowania. Na przecięciu dwóch osi powstają cztery kwadranty charakteryzujące się: wyłączaniem słabszych grup społecznych przez silniejsze, dobrobytem, konfliktem wewnętrznym albo kopiowaniem instytucji formalnych przez nieformalne w warunkach braku tych pierwszych. 1. Wyłączenie. Wyłączanie słabszych grup społecznych przez silniejsze następuje przy niedoborze kapitału społecznego ekskluzywnego. Proces scalania się grup homogenicznych (np. etnicznych, albo biedniejszych lub bogatszych) zwiększa dystans między odmiennymi grupami społecznymi. W rezultacie powstaje państwo rozczłonkowane wewnętrznie, zdominowane przez bogate elity. Inne, słabsze grupy zostają wykluczane. Dopóki państwo funkcjonuje prawidłowo, rozszczepienie nie doprowadza do powstania konfliktów wewnętrznych. Wyłączone grupy mogą się połączyć, tworząc więzi typu ekskluzywnego, doprowadzając do rozwoju społecznego (następuje wówczas przeniesienie do kwadrantu 2), albo zdegenerować się w stronę kwadrantu 3, czyli konfliktów wewnętrznych. 2. Dobrobyt. Sytuacją idealną na tym wykresie jest dobrze funkcjonujące państwo oraz przewaga więzi typu ekskluzywnego. Kraje, które należą do tego kwadrantu, charakteryzują się długim wzrostem gospodarczym, społeczną spójnością, relatywnym brakiem przemocy, konfliktów i wyłączenia (przykładem mogą być kraje skandynawskie). 3. Konflikt. Przeciwieństwem dobrobytu jest sytuacja konfliktu wewnętrznego. Konflikt powstaje, gdy państwo jest dysfunkcjonalne oraz przeważa kapitał społeczny typu inkluzywnego (Narayan, 2002, s. 68−70). Następuje wykluczenie jednych grup społecznych przez drugie. Gdy państwo nie wypełnia swojej roli wprowadzania ładu wewnętrznego, zastępczo przejmują ją najsilniejsze elity, stając się nieformalnymi substytutami państwa, władzy, autorytetu15 (np. lokalni przywódcy wojskowi, mafia, guerilla i inne). Najczęściej mają one na celu realizację własnych celów, a nie wspólnych, ogólnopaństwowych. Stąd powstaje konflikt. 4. Kopiowanie. Gdy państwo funkcjonuje słabo, ale społeczeństwo jest spójne i istnieją więzi między odmiennymi grupami społecznymi, funkcje państwa oraz formalnych instytucji zostają zastępowane (skopiowane) przez instytucje niefor14 Narayan nie wyjaśnia tego w publikacji, jednak można przypuszczać, że uznaje kapitał społeczny eksluzywny za efekt pewnej pracy ogółu społeczeństwa w wytworzeniu trudniejszych do utworzenia i utrzymania więzi z ludźmi z różnych środowisk. 15 William Easterly i Ross Levine zaobserwowali negatywną korelację pomiędzy różnorodnością etniczną w społeczeństwie a wzrostem gospodarczym. Badania przeprowadzali na przykładzie krajów afrykańskich. Najbardziej niestabilnymi krajami były te, gdzie występowały dwie silne grupy etniczne. Por.: Easterly, Levine (2001).

04A.Sierocinska.indd 82

27.5.2011 12:05:02

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

malne. Następuje zwiększanie się tzw. szarej strefy16. Tworzony jest np. nieformalny handel, bankowość, szkolnictwo, medycyna itd. Opisane cztery obrazy są uproszczone i realizowane jedynie w przypadkach skrajnych − maksymalnego niedoboru lub przewagi kapitału społecznego ekskluzywnego oraz stanu funkcjonowania państwa. Wskazane są zatem tendencje, jakie mogą pojawić się w określonych sytuacjach. Najczęściej jednak występować będą sytuacje pośrednie. W przypadku kwadrantu 1 określającego stan wykluczenia, powstawanie tego typu sytuacji społecznej może być związane z istnieniem dużych nierówności dochodów w społeczeństwie, ponieważ łączą się one z niskim zaufaniem i zaangażowaniem obywatelskim (Keefer, Knack, 1997). Taki schemat funkcjonowania państwa istnieje zapewne w większości krajów rozwijających się. Wielokrotnie pisał o tym Fukuyama (1997), nie nazywając wprawdzie tego w ten sposób. Niedobór więzi typu ekskluzywnego, oznaczający brak zaufania i współpracy między odmiennymi grupami społecznymi, powoduje, że nie jest możliwe oddolne tworzenie większych przedsięwzięć (np. przemysłowych) obejmujących zasięgiem całe państwo. Fukuyama wyjaśnia to następująco: „W kulturach rodzinnych (…) interwencja państwowa jest często jedynym sposobem na stworzenie wielkiego przemysłu, jest zatem nieunikniona, jeżeli państwo chce uczestniczyć w światowych rynkach wielkoprzemysłowych. Z drugiej strony państwa o wysokim poziomie zaufania w społeczeństwie, takie jak Japonia czy Niemcy, są w stanie zbudować przemysł na wielką skalę bez pomocy rządu” (Fukuyama, 1997, s. 27). Przewaga kapitału społecznego inkluzywnego może stać się istotną barierą rozwojową.

PODSUMOWANIE Koncepcja kapitału społecznego zawiera pewne wyjaśnienie rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Szuka przyczyny nierównomiernego rozwoju społeczeństw. Jako koncepcja badawcza nie jest jednak jeszcze dopracowana ani jednoznaczna, przede wszystkim w obszarze metodologii. Różnorodność pojawia się już w kwestii podstawowej, czyli definicji. Wielość znaczeń pojęcia kapitału społecznego, być może, świadczy o tym, że zauważane są odrębne zjawiska społeczne, albo odmiany tego samego zjawiska. Wyróżnienie typów kapitału społecznego w pewnym stopniu porządkuje jego różne znaczenia i ma na celu przynajmniej częściowe usunięcie mankamentów. Precyzację metod pomiaru utrudnia nie tylko brak danych statystycznych lub wysokie koszty ich uzyskania. Dobór wskaźników może być uzależniony od charakterystyki badanej społeczności. Zindywidualizowane podejście mogłoby być cenne szczególnie w przypadku pomiaru dwóch typów kapitału społecznego: eks16 Zob.

04A.Sierocinska.indd 83

też Kozłowski (2004), Soto (2002).

27.5.2011 12:05:02

Katarzyna Sierocińska

kluzywnego i inkluzywnego, a decyzję o doborze wskaźników poprzedzałoby określenie najważniejszych wartości, norm oraz instytucji (formalnych i nieformalnych) badanej społeczności17. Interesujące może okazać się zbadanie elementów, które są na wejściu i wyjściu układu kapitału społecznego oraz jego otoczenia, czyli określenie warunków powstawania oraz hamowania rozwoju kapitału społecznego, a także ustalenie konkretnych konsekwencji gospodarczych, jakie niesie ze sobą istnienie lub brak omawianego zjawiska. Analiza wątków sprawi, że kapitał społeczny może stać się cennym narzędziem, pozwalającym na badanie rzeczywistości społeczno-gospodarczej, nieuchwytnej za pomocą innych metod badawczych.

BIBLIOGRAFIA Bierwiaczonka K., Nawrocki T., Szczepański M. (2008), Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów, WUŚ, Katowice. Bourdieu P. (1986), The Forms of Capital, w: Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, J. Richardson (ed.), New York. Easterly W., Levine R. (2001), It’s Not Factor Accumulation: Stylized Facts and Growth Models (http://www.nyu.edu/fas/institute/dri/Easterly/File/its%20not%20factor %20accumulation.pdf). Fukuyama F. (1997), Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa−Wrocław. Fukuyama F. (2000), Social Capital and Civic Society, IMF Working Paper. Fukuyama F. (2003), Kapitał społeczny, w: Kultura ma znaczenie, L.E. Harrison, S.P. Huntington (eds.), Zysk i S-ka, Kraków. Hanifan L.J. (1916), The Rural School Community Center, “Annals of the American Academy of Political and Social Science” No. 67. Keefer P., Knack S. (1997), Does Social Capital Have an Economic Payoff? A Cross-Country Investigation, “Quarterly Journal of Economics”, No. 4. Kostro K. (2005), Kapitał społeczny w teorii ekonomicznej, „Gospodarka Narodowa”, nr 7−8. Kozłowski P. (2004), Gospodarka nieformalna w Polsce, INE PAN, Warszawa. Narayan D. (2002), Bonds and Bridges: Social Capital and Poverty, w: J. Isham, T. Kelly, S. Ramaswamy (eds.), Social Capital and Economic Development. Well-being in Development Countries, Edward Elgar Publishing Limited, UK. Pogonowska B. (2004), Kapitał społeczny – próba rekonstrukcji kategorii pojęciowej, w: Kapitał społeczny – aspekty teoretyczne i praktyczne, Januszek H. (red.), Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Putnam R.D. (1995), Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo Znak, Warszawa−Kraków. Putnam R.D. (2001), Social Capital: Measurement and Consequences, “Canadian Journal of Policy Research”, No. 2(1) ( http://www.oecd.org/dataoecd/25/6/1825848.pdf). 17 Na przykład w krajach słabo rozwiniętych istnienie szarej strefy może świadczyć o występowaniu kapitału społecznego, a nie o jego braku.

04A.Sierocinska.indd 84

27.5.2011 12:05:02

KAPITAŁ SPOŁECZNY. DEFINIOWANIE, POMIAR I TYPY

Putnam R.D. (2008), Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Sabatini F. (2006), Does Social Capital Improve Labour Productivity in Small and Medium Enterprises? La Sapienza, Roma. Szacki J. (2007), Historia myśli socjologicznej, WN PWN, Warszawa. Sztaudynger J.J. (2009), Rodzinny kapitał społeczny a wzrost gospodarczy w Polsce, „Ekonomista”, nr 2. Woolcock M. (1998), The Place of Social Capital in Understanding Social and Economic Outcomes (http://www.oecd.org/dataoecd/5/13/1824913.pdf). World Bank (2002), Understanding and Measuring Social Capital: a Multidisciplinary Tool for Practitioners, t. I.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest uporządkowanie zebranej wiedzy na temat kapitału społecznego oraz zestawienie różnych propozycji pomiaru i typologii tego zjawiska. W artykule przedstawiono podstawowe koncepcje od 1916 roku do współczesności proponowane przez naukowców z polskich i zagranicznych ośrodków badawczych. Zaprezentowano typologię polegającą na wyróżnieniu typu ekskluzywnego i inkluzywnego kapitału społecznego. W drugiej części artykułu podjęto próbę określenia związków omawianego zjawiska z rozwojem społeczno-ekonomicznym. Przedstawiono także relacje pomiędzy funkcjonowaniem państwa a kapitałem społecznym poprzez zestawienie dwóch elementów: kondycji państwa oraz przewagi lub niedoboru kapitału społecznego ekskluzywnego. W ten sposób przedstawione zostały uproszczone cztery obrazy rzeczywistości społecznej: wyłączenia, dobrobytu, konfliktu i kopiowania. Słowa kluczowe: kapitał społeczny, kapitał społeczny inkluzywny, kapitał społeczny ekskluzywny.

SOCIAL CAPITAL: DEFINITIONS, MEASUREMENT, AND TYPES Abstract The aim of the article is to organize the actual knowledge on social capital and to list different proposals for measurement and typology of this phenomenon. The article presents basic concepts developed since 1916 by scientists from Polish and foreign research centers. The main line is drawn between the bridging and bonding types of social capital.

04A.Sierocinska.indd 85

27.5.2011 12:05:02

Katarzyna SierociĹ&#x201E;ska

The second part of the article is devoted to identifying relations between the described phenomenon and the socio-economic development. Further, the relations between functioning of the state and the social capital are analyzed by juxtaposing the former with either excess or shortage of the bridging type of the latter. Thus, four simplified images of the social reality are derived: exclusion, welfare, conflict, and copying. Keywords: social capital, bonding social capital, bridging social capital. JEL: O43, O47

04A.Sierocinska.indd 86

27.5.2011 12:05:02

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXVIII) 2011

MISCELLANEA

Jan M. Fijor*

CZY DOBRA PUBLICZNE SĄ NAPRAWDĘ PUBLICZNE? WSTĘP Dobra publiczne, zwane też dobrami społecznymi, to termin liczący niewiele ponad pół wieku1 (Bator, 1958, s. 351–379). Sformułowany został w kontekście tzw. trzeciej drogi, czyli rozwiązań ustrojowych zmierzających do stworzenia kompromisu między gospodarką rynkową a socjalizmem. Dobra publiczne potraktowano jako jeden z podstawowych defektów rynku i sektora prywatnego, którego korektą musi się zająć państwo. Państwo takie nazwano państwem opiekuńczym, a teorię opisującą dobra publiczne − teorią dóbr publicznych lub ekonomią dobrobytu. Takie podejście do publicznego charakteru tych dóbr służy od kilku dekad za uzasadnianie interwencji gospodarczych dokonywanych przez państwo na wolnym – i zdaniem zwolenników koncepcji dóbr publicznych – zawodnym rynku. Udział rządu w kierowaniu gospodarką, a zwłaszcza skutki interwencjonizmu budzą jednak coraz więcej wątpliwości i zastrzeżeń. Szczególną okazją do krytyki był kryzys finansowy, jaki wybuchł w 2008 r. w Stanach Zjednoczonych i rozciągnął się niemal na całą gospodarkę światową, znany jako kryzys NINJA2. Niektórzy ekonomiści, zwłaszcza przedstawiciele szkoły austriackiej, dopatrują * Założyciel oraz editor-in-chief Fijorr Publishing, www.fijor.com; fijorr@fijorr.com 1 Pojęcie to pojawiło się w literaturze ekonomicznej po raz pierwszy w 1958 roku w kontek-

ście dyskusji nad tzw. zawodnością rynku. 2 NINJA, skrót od No Income No Job or Assets, odnosi się do amerykańskich kryteriów przyznawania kredytu na zakup nieruchomości z pominięciem podstawowych zasad przezorności. Do naruszenia tych zasad doszło w wyniku regulacji państwowych, znanych jako Community Reinvestment Act z 1977 roku, w których Kongres zobowiązywał banki do liberalizacji zasad udzielania kredytu hipotecznego, co miało uboższym (właśnie ludziom „bez pracy, bez dochodu czy jakiegokolwiek zabezpieczenia kredytu”) pomóc w nabyciu własnego domu.

05M.Fijor.indd 87

27.5.2011 12:05:14

Jan M. Fijor

się przyczyn załamania gospodarczego w nadmiernych wydatkach państwowych oraz w będącym ich skutkiem deficycie budżetowym, wywołanym głównie nadmierną ekspansją kredytową, która (w obliczu niechęci społeczeństwa do podnoszenia podatków) posłużyła m.in. do sfinansowaniu interwencjonistycznej polityki rządów. Z powyższych powodów można wyciągnąć wniosek, że głębsza analiza problemu dóbr publicznych stanowiących fundament, a nawet uzasadnienie państwa dobrobytu, dokonana właśnie z pozycji szkoły austriackiej, zwłaszcza w dobie długotrwałych kryzysów gospodarczych, pomoże przyczynić się do stworzenia niezbędnych modyfikacji ustrojowych, społecznych i naukowych.

DEFINICJE Dobrem publicznym nazwane3 zostało dobro, które z ekonomicznego punktu widzenia charakteryzuje się dwiema cechami4 (Buchanan, 1968; Head, 1962, s. 197–219): 11

Jest dobrem niekonkurującym (non-rivalry), co oznacza, że z chwilą jego powstania i dostępności na rynku może być konsumowane przez inną osobę bez ponoszenia przez nikogo dodatkowego kosztu. Innymi słowy, krańcowa jednostka dobra konsumowanego przez jednostkę X może być równocześnie konsumowana przez jednostkę B, C, D etc. bez ponoszenia przez nie jakiegokolwiek dodatkowego kosztu;

oraz 11

Jest dobrem niewykluczającym (non-excludable), co oznacza, że potencjalni konsumenci tak wyprodukowanego dobra publicznego nie mogą być z jego konsumpcji wyłączeni (wykluczeni)5. Innymi słowy, dobro publiczne jest dobrem niewykluczającym wtedy, gdy dobro to produkowane dla obywatela A musi być dostępne także dla obywateli B, C, D i pozostałych.

3 W popularnych mediach, w wystąpieniach politycznych podkreśla się (z reguły implicite) kolektywny charakter dobra, a głównie to, że jest ono zarządzane, wytwarzane lub dostarczane przez państwo (rząd). W taki sposób dobro publiczne traktowane jest także w codziennym użyciu. Silną analogię do teorii dóbr publicznych dostrzec można w społecznej nauce Kościoła Katolickiego, w której bardzo często podkreśla się, że dobra publiczne są dobrami stworzonymi przez Boga i chociażby z tego względu mają być dostępne dla każdego. Ten rodzaj myślenia ignoruje jednak opowiadanie biblijne z księgi Rodzaju, znane jako „Czyńcie sobie ziemię poddaną” (Rdz 1, 28); przytoczone tam słowa Stwórcy, wskutek uproszczenia ich sensu, mają być dowodem kolektywnego (niewykluczającego) charakteru większości dóbr. Przykładem takiego rozumowania jest np. tekst zamieszczony na portalu Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów „Czyńcie sobie ziemię poddaną” (Rdz 1, 28) – Refleksja z okazji obchodzonego w dniu 21 marca Dnia Ziemi, http://www.pijarzy.pl/?strona,doc,pol,glowna,221,0,1767,1,221,ant.html (pobrano 15 sierpnia 2010 r.). 4 Między innymi twórca teorii wyboru publicznego − James M. Buchanan. 5 Ten drugi warunek nie jest równie ortodoksyjny, co pierwszy. Niektórzy uczeni, jak np. Knut Wicksell czy Mancur Olson, najczęściej go pomijają.

05M.Fijor.indd 88

27.5.2011 12:05:15

CZY DOBRA PUBLICZNE SĄ NAPRAWDĘ PUBLICZNE?

O ile co do faktu istnienia takich dóbr panuje zasadniczo zgoda, o tyle wątpliwości budzi – przyjmowane mniej lub bardziej implicite – jedno z najważniejszych założeń towarzyszących teorii dóbr publicznych, że podaż dóbr publicznych w sektorze prywatnym jest niewystarczająca, a z tego względu powinny być one produkowane w sektorze państwowym, gdyż tylko państwo może zapewnić wystarczającą ich podaż. Mimo iż nawet niektórzy zwolennicy teorii dóbr publicznych uważają, że produkcja dóbr publicznych może się odbywać z powodzeniem w sektorze prywatnym, co się zresztą od dawna dzieje, znakomita większość jest zdania, że dobra te wytwarzane są dzięki aktywności państwa6. Najostrzej stanowisko to prezentuje Richard A. Musgrave, ale i Paul Samuelson, który jest zdania, że istnieje wiele powodów, aby produkcją dóbr publicznych zajmował się rząd (państwo): „Dobra posiadające cechę wspólności (jointness) w konsumpcji i niewykluczalności (nonexcludability) powinny być produkowane przez rząd”. Mimo wielu wątpliwości formalnych i definicyjnych dotyczących znaczenia terminu „dobro publiczne”, a tym bardziej znaczenia terminu „publiczny” 7 (Holcombe, 1997, s. 1−3), tezę o niezbędności sektora publicznego (państwowego) przy produkcji dóbr publicznych popierają nie tylko najbardziej znani zwolennicy teorii dóbr publicznych, jak wspomniani już Musgrave i Samuelson, lecz także mniej ortodoksyjni ekonomiści8. Na szczególną uwagę zasługuje stanowisko Mancura Olsona, jednego z najbardziej liberalnych przedstawicieli teorii dóbr publicznych, uczonego o poglądach zbliżonych do teorii austriackiej szkoły ekonomii. Jego wyraźnie wolnorynkowe stanowisko nie przeszkadza w formułowaniu tezy, że niektóre z dóbr publicznych, takich jak usługi bezpieczeństwa, komunalne czy ochrona porządku, muszą być produkowane9 (a więc i kupowane) pod przymusem, implicite, bez sektora państwowego nie możliwe byłoby dostarczenie ich w ilościach odpowiadających popytowi (Olson, 1965; 1971, s. 93−97). Fakt ten kwestionowany jest zwłaszcza przez przedstawicieli szkoły austriackiej, którzy z jednej strony krytykują założenie o wyłączności państwa w dostarczaniu dóbr publicznych, z drugiej zaś podkreślają, że wiele dóbr produkowanych przez sektor państwowy jako dobra publiczne nie odpowiada warunkom definicyjnym ekonomicznego dobra publicznego. Rothbard jest zdania, że gdyby 6 W takim rozumieniu pojęcie dóbr publicznych funkcjonuje w języku codziennym, w popularnych mediach, a nawet w nauczaniu szkolnym. 7 W tej kwestii dominuje definicja “zdroworozsądkowa”, intuicyjna, która również sugeruje, że dobra, które są publiczne, powinny być produkowane przez sektor państwowy, traktowany jako synonim sektora publicznego. 8 O ile dla Musgrave wyłączność taka jest niekwestionowana, zaś Samuelson dopuszcza jej alternatywę, o tyle Mancur Olson i James Buchanan rozszerzają ją – z ograniczeniami – także na sektor prywatny. 9 Teza ta wydaje się tautologią. Warto bowiem zwrócić uwagę na towarzyszące jej nie wprost założenie, że dobra publiczne, takie jak np. rzeki, morza, jeziora, powietrze itp. czynniki produkcji muszą być własnością państwową. Problem ten zostanie omówiony szerzej w innej pracy dotyczącej konsekwencji państwowej własności niektórych czynników produkcji, a w szczególności ograniczania zakresu prawa własności.

05M.Fijor.indd 89

27.5.2011 12:05:15

Jan M. Fijor

trzymać się definicji Samuelsona, takich dóbr w sensie ekonomicznym nie ma (Rothbard, 2008, s. 444). Mimo braku spójnej i jednoznacznej definicji, a zwłaszcza naukowego dowodu na kolektywny charakter dóbr publicznych, ta ostatnia kwestia wciąż traktowana jest w ekonomii dobrobytu raczej marginalnie, by nie powiedzieć, że jest z jakiegoś powodu przemilczana. Trudno zrozumieć, jaka jest przyczyna takiego stanu rzeczy, być może rację ma Rothbard, pisząc, że wywołane jest to przyjęciem przedstawionego w książce Interwencjonizm, czyli władza a rynek, apriorycznego założenia (Rothbard, 2009a, s. 260 i nast.), że gwarantem „kolektywności” dóbr publicznych jest jednak demokratyczne państwo. Tym samym nie do pomyślenia jest jakaś wyraźna partykularyzacja jego funkcji. Wynika to m.in. z odwiecznej niechęci większości ludzi do prywatnej własności środków produkcji, co przejawia się chociażby w obronie przez nich silnej pozycji państwa (state) kosztem gospodarki wolnorynkowej. Fiaskiem zakończyła się próba uściślenia niejednoznaczności tradycyjnej definicji dobra publicznego podjęta przez Paula Samuelsona, jednego z twórców teorii dóbr publicznych. Ale nawet ta nowa, uchodząca za znacznie bardziej precyzyjną (Samuelson, 1954, s. 387−90; 1955, s. 350−356) i satysfakcjonującą „technicznie” definicja dobra publicznego10 nie tylko nie usuwa zasadniczych wad definicji dotychczasowej11, ale, co gorsza, rodzi szereg nowych niejasności, pogłębiających wieloznaczność pojęcia „dobro publiczne” (Musgrave, 1959, s. 5 i nast.). Przede wszystkim zaś stoi w sprzeczności z zasadą uchodzącą za fundament myśli wolnorynkowej, która brzmi tak: „(…) Spośród wszystkich zasad służących zaspokajaniu materialnych i niematerialnych potrzeb człowieka (konsumenta) najprawdziwszą jest ta, która mówi, że w interesie tego ostatniego leży, by praca służąca zaspokajaniu jego potrzeb, a także wymiana dóbr odbywały się w sposób wolny. Wolność handlu i wolność pracy to czynniki najmocniej wpływające na obniżenie ceny. A także inna, mówiąca, że interes konsumenta stoi zawsze przed interesem producenta. Stosując te zasady do produkcji (zapewnienia) bezpieczeństwa [uchodzącego powszechnie za najbardziej państwowe dobro publiczne – J.M.F.] dochodzimy do wniosku, że w interesie wszystkich konsumentów (obywateli) leży, aby pro10 Brzmi ona tak: dobrem publicznym [zwanym też dobrem konsumpcji kolektywnej, wspólnej (jointness)] jest dobro, które z chwilą wytworzenia go dla pewnej grupy konsumentów, może być konsumowane przez dodatkowych konsumentów bez konieczności ponoszenia przez nich dodatkowego kosztu”. 11 Musgrave posługuje się w tej pracy definicją będącą tautologią. Jego zdaniem „dobro publiczne, to dobro, którego naturalną cechą jest produkcja publiczna”. Autor nie wyjaśnia precyzyjnie, co rozumie pod pojęciem „produkcja publiczna” (public production), podając przykłady takich podstawowych dóbr publicznych jak edukacja i obrona narodowa. W celu obrony „publicznego” charakteru dóbr publicznych posługuje się argumentami tyleż zdroworozsądkowymi, co niejednoznacznymi, twierdząc m.in., że istnieją nieodparte (compelling) racje za tym, aby edukacja i wojsko produkowane były w sektorze publicznym państwowym. Przeczą temu chociażby przykłady uchodzącego za najlepszy w świecie amerykańskiego systemu szkolnictwa wyższego, zdominowanego w dużym stopniu przez uczelnie prywatne i niepaństwowe, a także sukcesy armii najemniczych w afrykańskich wojnach (Nigeria, Sierra Leone, Angola) z oddziałami rządowymi (Jagielski, 1998), http://niniwa2.cba.pl/z_zawodu_wojownik.htm (pobrano 15 sierpnia 2010).

05M.Fijor.indd 90

27.5.2011 12:05:15

CZY DOBRA PUBLICZNE SĄ NAPRAWDĘ PUBLICZNE?

dukcja ta odbywała się w środowisku konkurencji. Innymi słowy, żaden rząd nie ma prawa zakazywać innemu rządowi wchodzenia z nim w konkurencję (…) i wymagać, aby konsumenci (obywatele) korzystali wyłącznie z usług (…) dostarczanych wyłącznie przez rząd”. (Molinari, 1977, s. 3). Podobny charakter mają, będące rozwinięciem myśli de Molinariego, zastrzeżenia stawiane koncepcji dóbr publicznych i ekonomii dobrobytu przez Hansa Hermanna Hoppe: (…) Rzekoma odmienność (dóbr publicznych) jest jedynie fikcją. (…) Zachodzi podejrzenie, że teoria dóbr publicznych jest próbą zbudowania racjonalnego kompromisu uzasadniającego istnienie socjalizmu oraz interwencjonizmu. Wydaje się, że kompromis ten, zakładający iż dobra publiczne wymagają innej (niż powyższa teza de Molinariego – J.M.F.) teorii ekonomicznej niż dobra nie posiadające takiej charakterystyki, zbudowany jest na fałszywych fundamentach teoretycznych i z racjonalizmem ma niewiele wspólnego (…). (Hoppe, 2006, s. 3−4). W popularnym podręczniku ekonomii podano następującą definicję dobra publicznego: jest to dobro konsumpcji zbiorowej, z której nie wolno wykluczyć nikogo. W większości polskich encyklopedii i słowników pojęcia „dobro publiczne” nawet się nie definiuje, odwołując się implicite do jego znaczenia intuicyjnego; że są to dobra konsumpcji zbiorowej, które ludność konsumuje obok dóbr prywatnych, konsumowanych indywidualnie (Bowden, Bowden, 2002, s. 698–717)12. Mimo prób uściślenia Adam Noga przyznaje, że w kwestii publicznego (zbiorowego, wspólnego) charakteru dobra publicznego „między ekonomistami toczy się wiele sporów. Ekonomiści uważają, że wiele dóbr, których konsumpcja finansowana była ze środków publicznych, powinno nabierać cech dóbr taryfowych, a nawet prywatnych i rezygnacja z finansowania ze środków publicznych powinna odciążać finanse państwa” (Bowden, Bowden, 2002, s. 698)13. Zwłaszcza że mimo wielu wątpliwości dotyczących zakresu ich stosowania czy metod produkowania, dobra publiczne nie muszą być wcale produkowane przez sektor publiczny, który nie wytwarza ich ani najlepiej, ani najefektywniej. Zdarza się coraz częściej, że produkcja dóbr publicznych – np. latarni morskich, dróg, programu radiowego, a nawet wspomnianych już dóbr niewątpliwie uważanych za najbardziej „publiczne”, jakimi są: obrona narodowa, a także utrzymanie porządku (policja, siły porządku) oraz wymiar sprawiedliwości – odbywa się także w sektorze prywatnym. Coraz częściej też kwestionuje się publiczny charakter dóbr publicznych wytwarzanych przez sektor państwowy. Zdaniem przedstawicieli szkoły austriackiej, argumenty użyte przez zwolenników ekonomii dobrobytu mają – siłą rzeczy – charakter arbitralny, etyczny i polityczny, stąd trudność w dyskutowaniu o nich na wolnej od wartościowania (Wertfrei) płaszczyźnie nauk ekonomicznych. 12 W rozdziale „Finanse publiczne” (Bowden, Bowden, 2002, s. 698) Adam Noga definiuje „dobra wspólne” jako dobra, których konsumpcji dokonuje się indywidualnie, ale trudno z niej wykluczyć jakieś jednostki; oraz dobra taryfowe, których konsumpcji dokonuje się zbiorowo, ale łatwo wykluczyć z niej pewne jednostki”. Rozróżnienie to ma jednak charakter sztuczny i rodzi więcej wątpliwości niż cokolwiek uściśla. Jest to kolejny dowód na to, że między definicją dobra publicznego a realnym jego rozumieniem istnieje trudna do likwidacji luka. 13 Jest to podstawowy dylemat zwolenników teorii dóbr publicznych, szczególnie widoczny we wspomnianych pracach Richarda A. Musgrave’a, Jamesa M. Buchanana i Mancura Olsona.

05M.Fijor.indd 91

27.5.2011 12:05:15

Jan M. Fijor

W dalszej części artykułu skupię się na analizie kilku najbardziej kolektywnych dóbr publicznych, takich jak obrona narodowa, policja i edukacja publiczna, starając się odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu posiadają one właśnie ów charakter publiczny.

KLUCZOWE DOBRA PUBLICZNE Obrona narodowa Obrona narodowa spełnia kryteria dobra publicznego: jest dobrem niekonkurującym, a także nie ma praktycznie możliwości wykluczenia z niego kogokolwiek, kto znajduje się na obszarze objętym obroną narodową. Co prawda, można sobie łatwo wyobrazić, że część obszaru Tatr, Bieszczad czy wyspy Wolin może być dyskryminowana, jeśli chodzi o zakres czy jakość obrony narodowej, z powodu braku odpowiedniej infrastruktury telekomunikacyjnej, czy lokalizacji na krańcach terytorium kraju i trudniejszego dostępu. Są to obszary z obronnego punktu widzenia peryferyjne i rzadko zaludnione, ale istnieją środki techniczne – jak np. rakiety czy łączność satelitarna – pozwalające owe mankamenty w razie potrzeby usunąć lub znacznie ograniczyć. Analogiczne pytania dotyczą udziału sił zbrojnych poza terenem kraju. Chodzi przykładowo o polskie misje wojskowe w Afganistanie, Czadzie czy Libanie, gdzie trudne jest zapewnienie równej obrony dla wszystkich biorących w niej udział żołnierzy i oficerów. Kwestią pozostaje także sposób traktowania tych misji jako działań wchodzących w skład instytucji obrony narodowej. Mimo tych wszystkich wątpliwości, obrona narodowa, niemal we wszystkich pracach poświęconych teorii dóbr publicznych traktowana jest jako klasyczne, typowe, podręcznikowe dobro publiczne i z tego względu będzie tu bardziej szczegółowo analizowana. Funkcjonalna definicja obrony narodowej zakłada, iż jest to działalność, mająca na celu obronę ludności, mienia i środowiska. Definicja strukturalna zakłada, iż jest to organizacja, która działa na poziomie państwowym w zakresie obrony ludności, mienia i środowiska14. Dla precyzji do powyższej definicji z Wikipedii należy dodać, że obrona ta jest obroną przed agresorem zewnętrznym, którym zwykle jest obce państwo lub grupa państw. Tak też rozumie się obronę narodową w powszechnym użyciu. Randall G. Holcombe w swojej pracy (Holcombe, 1979, s. 1−22) zauważa jednak, że uwzględniając wciąż bardzo wysoki udział rządu w gospodarkach większości krajów rozwiniętych Europy, obu Ameryk i Australii, jak i wschodzących potęg gospodarczych Azji, takich jak Chiny i Indie, obrona narodowa jest instytucją służącą rządowi do ochrony oraz umocnienia jego własnego majątku. W konsekwencji obrona narodowa jest produkowana przez rząd nie w obronie obywateli i ich stanu posiadania, lecz w celu ochrony prywatnego interesu tych, którzy tworzą rząd, a więc ochrony ich docho14 Patrz:

05M.Fijor.indd 92

hasło „obrona narodowa” w Wikipedii.

27.5.2011 12:05:15

CZY DOBRA PUBLICZNE SĄ NAPRAWDĘ PUBLICZNE?

dów, stanowisk, zakresu wpływów i reputacji. A zatem nie dlatego, że służy ogółowi obywateli jako dobro publiczne, lecz dlatego że służy rządowi15 i jego ludziom. Oba te zbiory – interesy obywateli i interesy przedstawicieli rządu – czasem, ale nie zawsze się na siebie nakładają, a to jest wymogiem kryterium niekonkurencyjności. Analogiczne stanowisko reprezentuje inny ekonomista amerykański Jeffrey Rogers Hummel (1990, s. 88–122), który – tak jak znakomita większość ekonomistów specjalizujących się w teorii dóbr publicznych16 − również uważa, iż obrona narodowa spełnia klasyczne warunki dobra publicznego „najczystszej próby”. W cytowanej pracy Hummel (ibidem), potwierdzając słuszność tezy Holcombe’a, dodaje, że: „W dyskusji na temat obrony narodowej większość ekonomistów podkreśla zwykle, że głównym jej celem jest ochrona ludzkiego życia, własności oraz wolności przed agresorem z zewnątrz. Podobnego zdania jest gros obywateli, zwłaszcza gdy w grę wchodzi ich obawa przed podbojem z zewnątrz. We wszystkich krajach świata ludzie wierzą, że ich własny rząd, bez względu na to jak bardzo by się z nim nie zgadzali, obroni ich przed rządami z zewnątrz, które w mniemaniu zagrożonych obywateli są bardziej opresyjne niż ich własny”. Hummel podkreśla jednak, że ochrona (obrona) obywateli (poddanych) nie jest synonimem innego celu obrony narodowej, jakim jest ochrona (obrona) samego państwa17 oraz jego integralności terytorialnej (Hummel, 1990). Z logicznego punktu widzenia między tymi dwoma „synonimami” nie musi być żadnej relacji. Obrona państwa i obrona jego mieszkańców to dwa różne pojęcia18. Wyobraźmy sobie społeczeństwo bez państwa. Mimo braku formalnego rządu – pisze Hummel − w przypadku zagrożenia z zewnątrz, o ile nie będzie potrzeby chronienia samego państwa, konieczna będzie jakaś obrona narodowa 15 Podobne dyskusje na temat celu działań zbrojnych toczyły się przez lata w Polsce w związku z nieudanymi powstaniami przeciwko zaborcom w 1830 i 1863 roku – patrz: Juliusz Słowacki „Kordian”; Bolesław Prus „Omyłka” – a ostatnio, w związku z oceną skutków powstania warszawskiego z 1944 roku, patrz: Tomasz Łubieński. Ani triumf, ani zgon. Szkice o powstaniu warszawskim (Nowy Świat, Warszawa 2004) oraz Jerzy Kirchmayer, Powstanie Warszawskie (Książka i Wiedza, 1984), a ostatnio także prof. Jan Ciechanowski z Londynu, który uważa, że doprowadzenie do wybuchu powstania warszawskiego było jednym z największych błędów popełnionych przez dowództwo AK. Ten zryw nie miał najmniejszych szans powodzenia – powiedział autor podczas promocji kolejnego wznowienia swojej książki Powstanie Warszawskie 16 Piszą o tym np. Paul A. Samuelson i William D. Nordhaus (Samuelson, Nordhaus, 2008). 17 Uwaga: za większością ekonomiczno-politycznego piśmiennictwa anglosaskiego terminy państwo i rząd używam w całej pracy zamiennie. 18 Angażowanie się państwa (rządu) w obronę wybranych obywateli, grup czy przedsiębiorstw bywa często przykrywką do udzielania bronionym osobom czy grupom przywilejów, co jest bliższe ochronie interesu rządzących niż całego społeczeństwa. Przykładem może tu być skandal związany z faworyzowaniem amerykańskiej firmy „ochroniarskiej” Blackwater. Patrz, m.in.: http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704065404574636170633783890.html (pobrano 2 marca 2010). Do tej samej grupy działań należą „akcje” ratowania zagrożonych sektorów czy firm, określanych popularnie jako „too big too fail”, o których głośno było pod koniec 2008 r. w związku z wybuchem światowego kryzysu finansowego. Patrz np.: http://mises.org/ daily/3110

05M.Fijor.indd 93

27.5.2011 12:05:15

Jan M. Fijor

ludzi19. Innym argumentem za powyższym stanowiskiem jest fakt, że np. w przypadku nieagresywnych interwencji zagranicznych, nie zagrażających bezpośrednio terytorium państwa, jak choćby udział w misjach NATO czy ONZ, rząd chroni własne interesy20, nie będąc zmuszonym chronić obywateli. Earl C. Ravenal oceniał, że tylko do początku lat 80. blisko dwie trzecie amerykańskich akcji zbrojnych odbywało się poza granicami terytorium Stanów Zjednoczonych21 i nie miało nic wspólnego z obroną zdrowia, życia czy wolności obywateli amerykańskich (Ravenal, 1984, s. 12 i in.). Ponieważ równocześnie państwo może „umrzeć” w wyniku klęski zadanej mu przez wojnę (lub rewolucję), stąd − pisze Rothbard w tym samym duchu − Podczas wojny rozpaczliwie mobilizuje ono ludzi, aby walczyli o nie z innym państwem, posługując się zarazem pretekstem, że samo o nich [obywateli – J.M.F.] walczy. Dowodem na to jest jedna z wytycznych postępowania rządu (państwa): Które z rodzajów przestępstw państwo ściga i karze z największą determinacją i energią – czy te, które godzą w zwykłych obywateli, czy skierowane właśnie przeciwko niemu samemu? Najcięższymi zbrodniami w państwowym leksykonie zbrodni nie są czyny godzące w osoby i mienie, lecz te, które zagrażają błogostanowi państwa, na przykład, zdrada, szpiegostwo, dezercja i przejście żołnierza na stronę wroga, unikanie zaciągu do wojska i spisek mający na celu obalenie rządu. Morderstwo jest ścigane na chybił trafił, chyba że ofiarą jest policjant albo (...) głowa państwa. Niemal zachęca się do niezwracania prywatnego długu, natomiast uchylanie się od płacenia podatków jest karane z całą surowością, a fałszowanie pieniędzy emitowanych przez państwo ściga się znacznie bardziej uparcie niż podrabianie czeków prywatnych, itd. Wszystkie te dowody świadczą o tym, że państwo jest znacznie bardziej zainteresowane utrzymaniem własnej władzy niż obroną praw zwykłych obywateli (Rothbard, 2009b, s. 95 i nast.). Podobną myśl miał wypowiedzieć Randolph Bourne: „Ludzie wierzą, że państwo chroni ich wolności, w rzeczywistości jednak to oni muszą zrezygnować z części swej wolności, aby chronić państwo”. Kwintesencja takiego postępowania zawarta jest w słynnym powiedzeniu Bourne’a, że „Wojna jest zdrowiem państwa”22. Ludzie są przekonani, że akceptując koszty i ryzyko obrony rządu zmniejszą w sposób znaczący koszty i ryzyko ewentualnej okupacji ze strony wrogiego państwa. W dalszej części swego eseju Hummel zwraca jednak uwagę, że tylko w nielicznych przypadkach pogląd ten jest w pełni uzasadniony. Najczęściej jest on 19 Licznych dowodów na prawdziwość tego poglądu dostarcza polska historia, która – zwłaszcza w okresie rozbiorów – roi się od czynów zbrojnych, obronnych, organizowanych przez obywateli, a więc mających charakter czysto „prywatny”, organizowanych w sposób „rynkowy”. Przykładem może być rewolucja krakowska czy powstanie chochołowskie. 20 Przykładem ilustrującym to stanowisko są tu obronne i pokojowe misje zbrojne polskiej armii w Libanie, Afganistanie, Czadzie, Bośni etc. 21 W latach późniejszych nastąpił atak na Granadę, Panamę, udział w wojnie bałkańskiej, wojna w Iraku, Afganistanie i kilka innych, które ten udział zwiększyły. 22 Obydwa cytaty Randolpha Bourne’a pochodzą z książki Reseka (Resek, 1964, s. 64−104).

05M.Fijor.indd 94

27.5.2011 12:05:15

CZY DOBRA PUBLICZNE SĄ NAPRAWDĘ PUBLICZNE?

mocno naciągany23. Narzędziem utrzymującym społeczeństwo w przekonaniu o szczerych intencjach rządu są – zwłaszcza w społeczeństwach rozwiniętych i tradycyjnych – doktryny kolektywizmu, nacjonalizmu oraz demokracji, która w świadomości obywateli traktowana jest jako „rządy ludu”. Hummel uważa, że w najlepszym razie jest to chwyt retoryczny24. Rozwinięcia tego poglądu dokonał Murray N. Rothbard, który poddaje krytyce model kolektywno-nacjonalistyczny, uważając, że konflikt, w którym biorą udział dwa zwaśnione państwa składa się nie z dwóch, lecz z czterech walczących ze sobą stron: 11

rządu kierującego narodem A;

rządu kierującego narodem B;

narodu mającego (nie)szczęście żyć pod rządem A;

narodu mającego (nie)szczęście żyć pod rządem B.

Jest to doktryna, wedle której terytorium składające się np. na Stany Zjednoczone jest w rzeczywistości obszarem (ludem) podbitym przez rząd amerykański. „Wszystko – twierdzi Hummel – zależy od tego, czy zmiana lokalizacji »nowej« stolicy przyniesie obywatelom kraju netto korzyści czy stratę. Niebezpieczeństwem nie jest bowiem podległość rządowi obcego kraju, lecz zakres kontroli, jaką okupujący kraj zdoła narzucić podbitemu narodowi”. Porzucenie modelu myślenia kolektywistycznego – uważa dalej Hummel – sprawia, że niknie identyfikacja instytucji państwa z jego obywatelami. Tym samym „obnażony zostaje krytyczny obraz obrony narodowej” (Hummel, 1990, s. 96), upada również mit usprawiedliwiający państwową obronę narodową z jej publicznym charakterem, interes państwa z interesem jego obywateli.

Policja Mniej dramatyczne, choć równie wyraźnie prorządowe, etatystyczne, a równocześnie opresyjne wobec poszczególnych obywateli jest zachowanie państwowych (publicznych) organów porządkowych (policji, milicji, straży granicznej, straży miejskiej, straży celnej itp.), które tylko zwyczajowo (z nazwy) mają charakter czysto publiczny, a więc służą ochronie obywateli (jednostek). W rzeczywistości, 23 Dowodem wątpliwości jest tocząca się od prawie 70 lat dyskusja na temat celowości i sensu organizowania powstania warszawskiego w 1944 roku, które zdaniem jednej ze stron wybuchło tylko dlatego, żeby jego organizatorzy (rząd londyński, sanacja) oraz przeciwnicy (komuniści, zwolennicy Moskwy), nie zważając na straty narodu i kraju, utrzymali się w wyzwalanym właśnie kraju przy władzy. 24 Widać tu pewne podobieństwo do doktryny, zgodnie z którą władza pochodzi od Boga, a władcy są tego Boga wysłannikami. Podobne elementy podnoszone są w kontekście tzw. sporu o krzyż przed Pałacem Prezydenckim, upamiętniającym śmierć prezydenta Lecha Kaczyńskiego, jego małżonki oraz osób towarzyszących w katastrofie lotniczej. Zob. Adam Wielomski, „Teologia polityczna spod Pałacu Prezydenckiego”, konserwatyzm.pl, http://www.konserwatyzm.pl/publicystyka.php/Artykul/6285/ (pobrano 9 sierpnia 2010).

05M.Fijor.indd 95

27.5.2011 12:05:15

Jan M. Fijor

piszą Linda i Morris Tannehill (2004, s. 137 i nast.), mimo panującego przekonania, że w krajach demokratycznych policja chroni obywateli, dzieje się tak w nielicznych przypadkach, gdy dotyczy to ochrony urzędników wyższego szczebla, co widać szczególnie wyraźnie podczas międzynarodowych konferencji i zjazdów25. Liczne przykłady z życia codziennego wskazują, że pracownicy systemu ochrony porządku (policja, milicja, straż miejska) zajmują się przede wszystkim aresztowaniem i karaniem niektórych przestępców po tym, jak dokonany zostanie przez nich akt agresji. Większość przestępstw wobec obywateli karana bywa więzieniem. Wyroki nakazujące odszkodowanie na rzecz poszkodowanego26 należą do rzadkości. Wprawdzie sama obecność policji jest dobrem publicznym, gdyż przyczynia się do odstraszania przestępców, brak jednak wyraźnego związku między jakością pracy policji a skutecznością jej ochrony w stosunku do obywateli sprawia, że mimo odstraszającej funkcji stróżów porządku przestępczość rośnie27. Przyczyny takiego stanu rzeczy Linda i Morris Tannehill upatrują w tym, że „państwowa policja zajmuje się egzekwowaniem całej chmary inwazyjnych przepisów, które mają zmusić wszystkich do postępowania w sposób, jaki ustawodawca uznał za moralnie odpowiedni”28.

Edukacja Edukacja państwowa jest szczególną formą dobra publicznego, którego publiczny charakter również można łatwo zakwestionować. Opiera się na przekonaniu, że obywatel B powinien finansować edukację obywatela A, ponieważ w ten sposób B na edukacji A korzysta. Jeśli B korzysta na tym, za co sam płaci, to nie jest to dobro publiczne, lecz raczej dobro rynkowe, mimo iż wyprodukowane zostało przez państwo. Być może zatem chodzi tutaj o korzyść odniesioną przez A? Jeśli tak, to pamiętajmy, że A z kolei finansuje edukację obywatelowi C, a poza tym 25 Zob. np. portal gazeta.pl, „Ruszyło Światowe Forum Gospodarcze w Davos”, 21 stycznia 2004, http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33182,1878032.html (pobrano 14 września 2009, a także na portalu wnp.pl z dnia 27 czerwca 2010, „Uliczne zamieszki w proteście przeciw szczytowi G20”, zob. http://www.wnp.pl/informacje/uliczne-zamieszki-w-protescie-przeciw-szczytowig20,113492_1_0_0.html (pobrano 6 lipca 2010). 26 Innym przykładem może tu być postępowanie administracyjne wytoczone przeciwko serwisowi internetowemu (portalowi) pobieraczek.pl, który wprowadzał swych użytkowników w błąd, za co Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta ukarał go wysoką grzywną na rzecz państwa. Prezes UOKiK uznała, że właściciele portalu – spółka Eller Service − naruszyli zbiorowe interesy konsumentów i nałożyła na nich karę w wysokości 239 140 zł. Oszukani klienci nie ujrzą z tej sumy ani grosza. Natomiast wyrok ten – informuje prezes UOKiK − może stanowić podstawę do roszczeń o charakterze cywilnym, a więc prywatnym. Źródło: http://media2.pl 27 Przykładem takiego działania są wzmożone kontrole drogowe nastawione na identyfikowanie przypadków jazdy pod wpływem alkoholu. Mimo ostrzeżeń w mediach, mimo uporu ze strony policji liczba wypadków drogowych pod wpływem alkoholu nie spada, a niekiedy rośnie – http://tvn24.lajt.pl/1650661,1,2,wiadomosc.html (pobrano 3 kwietnia 2010 r.). 28 O zagadnieniach produkcji bezpieczeństwa pisał także m.in. Gustave de Molinari. Zob. Produkcja bezpieczeństwa. Libartarianizm.pl – http://www.libertarianizm.pl/wolnosciowe_czytanki:prekursorzy:produkcja_bezpieczenstwa

05M.Fijor.indd 96

27.5.2011 12:05:16

CZY DOBRA PUBLICZNE SĄ NAPRAWDĘ PUBLICZNE?

edukacja A nie prowadzi automatycznie do poprawy jego sytuacji poprzez zaspokojenie jakiejś potrzeby. Wprawdzie edukacja jest dobrem publicznym dla A, ale nie jest to ani dobro niekonkurujące, ani niewykluczające. Przecież wraz z dołączaniem kolejnych uczestników do udziału w procesie edukacji, jej poziom − poprzez spadek jakości i ograniczenia w finansowaniu, które jest dobrem rynkowym i dobrem rzadkim − zmienia się na gorszy. Taka edukacja może przybierać formę pseudoedukacji, a to już jest inne dobro, na pewno różniące się od edukacji. Skutkiem istnienia takiego systemu państwo posiada monopol, lub ściślej − quasi-monopol na edukację; pełen monopol na edukację szczebla podstawowego oraz średniego, połowiczny na edukację wyższą. Efektem monopolu jest brak konkurencji, a konsekwencją braku konkurencji – błędna alokacja zasobów i ich marnotrawstwo. System szkolnictwa, zwłaszcza na szczeblu podstawowym i średnim, gdzie alternatywa rynkowa jest niewielka, a i to znajduje się pod silną presją regulacyjną państwa, toleruje zastój. Jego publiczny charakter wymusza uniformizację programów oraz dostosowywania ich do możliwości uczniów słabszych. Monopol państwa sprzyja programom etatystycznym, które są mu przyjazne, osłabiając tym samym postawy indywidualistyczne i prorynkowe. Punkt ciężkości systemu szkolnictwa przenoszony jest z edukacji, inicjatywy, kreatywności na bierność i bezwarunkowe posłuszeństwo organom administracji i zatrudnionej w szkolnictwie kadry. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest chociażby pozycja Związku Nauczycielstwa Polskiego, związku zawodowego, którego interesy zdominowały interes samych uczniów, ich rodziców, a nawet rządu. Zamiast liberalizować system poprzez tworzenie warunków do prywatyzacji szkolnictwa, państwo pod dyktando ZNP prowadzi politykę syndykalistyczną. Od kilku miesięcy nauczycielski związek zawodowy domaga się przejęcia kompetencji nad systemem przedszkoli.

PODSUMOWANIE Jeśli obrona narodowa, szeroko rozumiane usługi porządkowe i bezpieczeństwa, a także system edukacji, które są dobrami publicznymi powszechnie uznanymi i to w stopniu nieporównywalnym z innymi dobrami, budzą tak wiele kontrowersji, można się spodziewać, że będzie ich równie dużo w odniesieniu do mniej uniwersalnych dóbr publicznych, takich jak: ochrona zdrowia (Goodman, Musgrave, Herrick, 2008. s. 265 i nast.), lotniska, gospodarka komunalna, systemy drogowe czy aspirująca w większości krajów do tytułu największego (w sensie ekonomicznym) dobra publicznego – redystrybucja dochodów budżetowych, a może nawet sama demokracja i jej instytucje. Coraz więcej faktów wskazuje na to, że przekazywanie państwu nowych kompetencji, a zwłaszcza finansowanie via systemy: podatkowy, ceł czy regulacji kosztem wymiany rynkowej, prowadzi do błędnej alokacji zasobów, marnotrawstwa, a przede wszystkim osłabiania ludzkiej przedsiębiorczości. Państwo nie może być konkurentem sektora prywatnego,

05M.Fijor.indd 97

27.5.2011 12:05:16

Jan M. Fijor

a tego po części domaga się teoria dóbr publicznych. Zwłaszcza że wyniki ekonomiczne i poziom zaspokojenia potrzeb świadczą o potrzebie zastępowania funkcji państwa ich odpowiednikiem rynkowym. Mówienie o defektach rynku, który trzeba zastąpić przy pomocy administracji i biurokracji, jest złudzeniem służącym uzasadnieniu powiększania sfery państwa, kosztem wolności osobistych, indywidualnych oraz poziomu życia obywateli. Przestrzegał przed tym Carl Schmitt, pisząc w swoim wiekopomnym artykule pt. Pojęcie polityki, że liberalna władza polityczna nie istnieje, liberalna może być jedynie krytyka władzy politycznej (Schmitt, 2007).

BIBLIOGRAFIA Bator F.M. (1958), The Anatomy of Market Failure, “Quarterly Journal of Economics”, Vol. 72, No. 3. Bowden E.V., Bowden J.H. (2002), Ekonomia. Nauka zdrowego rozsądku, Fundacja Innowacja, Warszawa. Buchanan J.M. (1968), The Demand and Supply of Public Goods, Rand McNally, Chicago. Goodman J.C., Musgrave G.L., Herrick D.M. (2008), Jak uzdrowić służbę zdrowia, raport o światowych systemach opieki zdrowotnej, tłum. K. Węgrzecki, Fijorr Publishing, Warszawa. Head J.G. (1962), Public Goods and Public Policy, “Public Finance”, No. 17. Holcombe R.G. (1997), A Theory of the Theory of Public Goods, “Review of Austrian Economics” Vol. 10, No. 1. Hoppe H.H. (2006), The Economics and Ethics of Private Property, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama. http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704065404574636170633783890.html http://www.pijarzy.pl/?strona,doc,pol,glowna,221,0,1767,1,221,ant.html Hummel J.R. (1990), Disarmament and Free Ride, “Review of Austrian Economics”, Vol. 4, s. 88–122. Jagielski W. (1998), Z zawodu wojownik, „Gazeta Wyborcza”, 18 grudnia; tekst ten znaleźć można także na: (http://niniwa2.cba.pl/z_zawodu_wojownik.htm). Molinari G. de (1977), The Production of Security, przekł. J. Huston Mc Culloch, New York Center for Libertarian Studies, Occasional Paper, Series No. 2. Musgrave R.A. (1959), The Theory of Public Finance, McGraw-Hill, New York. Olson M. (1965; 1971), The Logic of Collective Action, Public Goods and the Theory of Groups, Harvard University Press, Cambridge, Mass. Portal gazeta.pl, „Ruszyło Światowe Forum Gospodarcze w Davos”, 21 stycznia 2004. http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33182,1878032.html Portal konserwatyzm.pl, Adam Wielomski, Teologia polityczna spod Pałacu Prezydenckiego, http://www.konserwatyzm.pl/publicystyka.php/Artykul/6285/ Portal Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów „Czyńcie sobie ziemię poddaną” (Rdz. 1, 28) − Refleksja z okazji obchodzonego w dniu 21 marca Dnia Ziemi. http://www. pijarzy.pl/index.php?strona,doc,pol,glowna,221,0,1767,1,221,ant.html

05M.Fijor.indd 98

27.5.2011 12:05:16

CZY DOBRA PUBLICZNE SĄ NAPRAWDĘ PUBLICZNE?

Portal wnp.pl z dnia 27 czerwca 2010, „Uliczne zamieszki w proteście przeciw szczytowi G20”, http://www.wnp.pl/informacje/uliczne-zamieszki-w-protescie-przeciwszczytowi-g20,113492_1_0_0.html Rand A. (1967), Capitalism: The Unknown Ideal, A Signet book from New American Library, USA. Ravenal E.S. (1984), Defining Defense: The 1985 Military Budget, Cato Institute, Washington, D.C. Resek C. (1964), War and the Intellectuals, Harper and Row, New York. Rothbard M.N. (2008), Ekonomia wolnego rynku, tom III, tłum. R. Rudowski, Fijorr Publishing, Warszawa. Rothbard M.N. (2009a), Interwencjonizm, czyli władza a rynek, tłum. R. Rudowski, Fijorr Publishing, Warszawa. Rothbard M.N. (2009b), Egalitaryzm jako bunt wobec natury, tłum. K. Węgrzecki, Fijorr Publishing, Warszawa. Samuelson P.A. (1954), The Pure Theory of Public Expenditure, “Review of Economics and Statistics”, No. 36, November, s. 387−390. Samuelson P.A. (1955), A Diagrammatic Exposition of a Theory of Public Expenditure, “Review of Economics and Statistics”, No. 37, November. Samuelson P.A., Nordhaus W.D. (2008), Ekonomia, wyd. drugie, zmienione, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Schmitt C. (2007), The Concept of the Political, Extended Edition, The University of Chicago Press, Chicago. Tannehill L., Tannehill M. (2004), Rynek i wolność, tłum. Witold Falkowski, Fijorr Publishing, Warszawa. The Real Blackwater Scandal (2010), “Wall Street Journal”, January 4. Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Obrona_narodowa

STRESZCZENIE Coraz więcej faktów wskazuje na to, że kryzys finansowy, jaki rozpoczął się latem 2008 r., jest kryzysem interwencjonizmu, czyli zaangażowania rządu (państwa) w kierowanie gospodarką. Fundamentem ekonomicznym interwencjonizmu jest teoria dóbr publicznych, oparta na przekonaniu, że rynek (sektor prywatny) jest zawodny, stąd konieczna jest jego polityczna korekta bądź substytucja. W artykule, krytykując takie podejście, oparto się na teorii znanej jako austriacka szkoła ekonomiczna (ASE), z której m.in. wynika, że założenia teorii dóbr publicznych są mało precyzyjne; mają charakter uznaniowy; są zależne od nienaukowych sądów etycznych. Na przykładzie głównych dóbr publicznych (edukacja, produkcja bezpieczeństwa, obrona narodowa) wykazano, że chociaż rynek (sektor prywatny) bywa zawodny, tworzenie alternatywnego dla niego sektora państwowego jest mniej efektywne. W artykule posłużono się metodą analityczną, budując argumenty na podstawie aksjomatów ludzkiego działania i wolnego wyboru, będące fundamentem teorii ASE. Niniejszy artykuł jest teoretycznym punktem wyjścia dla pracy badawczej, w której porównaniu poddana zostanie efektywność

05M.Fijor.indd 99

27.5.2011 12:05:16

100

Jan M. Fijor

działania trzech podobnych przedsięwzięć wykonywanych w trzech różnych sektorach: państwowym, spółdzielczym oraz prywatnym. Autor uważa, że koncepcja państwa opiekuńczego, opartego na zastępowaniu sektora prywatnego (i rynku) gospodarką państwową, powinna zostać poddana gruntownej rewizji. Opieranie rozwoju gospodarczego na regulacjach i dyrektywach politycznych jest złudzeniem, które może spowodować spadek standardu życia. Słowa kluczowe: teoria dóbr publicznych, interwencjonizm, austriacka szkoła ekonomii, wolny rynek, rynek polityczny, regulacje, kryzys państwa opiekuńczego.

ARE PUBLIC GOODS REALLY PUBLIC? abstract There’s been compelling evidence that the financial crisis originated in the USA in the late summer 2008 resulted from growing interventionism and government involvement in the economies of the developed countries of the UE and the United States. A theoretical foundation of interventionism is the economic theory known as a welfare economics and/or public goods theory. Its principal thesis says that – since the free market fails – in order to correct that failure, a political (governmental) intervention (action) is needed. This paper criticizes such an approach and shows that although market is not perfect, any political (nonmarket) correction or/and substitution of the private sector by the state sector is an even bigger mistake. The reason is that public goods theory is based on arbitral, political, biased judgments rather than on pure, value-neutral, scientific assumptions. We support that point with examples of such basic public goods: education, security and national defense. The paper is a part of a bigger study on the efficiency of three similar enterprises working in three different sectors: state, cooperative and private. In conclusion, interventionism, substituting private sector with the state sector, and basing economic development on the welfare state concept, could jeopardize existing standard of living. Key words: Public goods theory, welfare economics, interventionism, Austrian School of Economics, efficiency, free market, political market, regulations, welfare state crisis. JEL: H23, H44

05M.Fijor.indd 100

27.5.2011 12:05:16

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 1 (LXVIII) 2011

Recenzje

Dorota Janiszewska*

Meandry społecznej gospodarki rynkowej Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, praca zbiorowa pod redakcją naukową Elżbiety Mączyńskiej i Piotra Pysza, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 238 Recenzowana książka jest drugą pozycją pod redakcją naukową Elżbiety Mączyńskiej i Piotra Pysza, wydaną przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, która traktuje o idei ordoliberalizmu i społecznej gospodarce rynkowej. Od poprzedniej, zatytułowanej Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Polsce, upłynęło już osiem lat. Kolejne wydanie, będące pokłosiem długoletniej współpracy PTE z Fundacją Ludwiga Erharda z Bonn i Ogólnoeuropejskim Ośrodkiem Studiów we Vlotho, jest zarówno aktualizacją podjętej wcześniej problematyki społecznej gospodarki rynkowej (SGR), jak również zawiera niepublikowane do tej pory w języku polskim fragmenty dzieł klasyków ordoliberalizmu. Książka zajmująca się zagadnieniem SGR i prezentująca teksty niemieckich ordoliberałów jest perełką na polskim rynku wydawniczym, gdyż ta tematyka podejmowana jest rzadko. Z tego względu warto szczegółowo zapoznać się z pełną treścią dzieła. Praca poprzedzona przedmową i wprowadzeniem redaktorów naukowych podzielona została na trzy części, które stanowią zwartą całość. Pierwsza część zawiera fragmenty oryginalnych tekstów prekursorów szkoły ordoliberalizmu (Walter Eucken, Wilhelm Röpke, Alexander Rüstow) i twórcy niemieckiej społecznej gospodarki rynkowej Ludwiga Erharda. Ponieważ podjęta przez ordoliberałów kwestia kształtowania porządku gospodarczego i ładu konkurencyjnego wzbudzała (i nadal wzbudza) duże emocje i kontrowersje nie tylko na gruncie * Doktorantka w Szkole Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN; janiszewska.dorota@wp.pl

06R.Janiszewska.indd 101

27.5.2011 12:05:28

102

Dorota Janiszewska

liberalizmu; druga część poświecona jest właśnie dyskusjom wokół SGR. Zawarto tu eseje głównie polskich naukowców (Piotr Pysz, Alojzy Czech, Grzegorz W. Kołodko, Wojciech Giza), ale i referat oraz wywiad z dyrektorem zarządzającym Fundacji im. Ludwiga Erharda – Horstem Friedrichem Wünsche. Trzecia część zatytułowana „Społeczna gospodarka rynkowa a współczesność” miała w założeniu ukazywać walory i słabości SGR na tle wyzwań XXI wieku, ale raczej luźno nawiązuje tematycznie do dwóch poprzednich części. Najcenniejsza dla czytelnika interesującego się głębiej ordoliberalizmem jest część pierwsza. Otwiera ją fragment dzieła W. Euckena „Czemu służy ekonomia polityczna?” z 1947 roku. Autor wieszczy koniec ery leseferyzmu i bliżej przygląda się jego przyczynom, za główną uważając fakt, iż w gospodarce wolnorynkowej wolność wykorzystywano do tworzenia ugrupowań o władzy monopolistycznej, co powodowało niestabilność gospodarki i jej podatność na kryzysy. Odrzucając zarówno leseferyzm, jak i rozwiązania typu centralistycznego, przedstawia on alternatywę w postaci „ustroju konkurencji”. Według tej koncepcji państwo kreuje i wspiera ład, w ramach którego na jak największej ilości rynków funkcjonuje pełna konkurencja jako jedyny środek zdolny do przełamania interesów ugrupowań władzy gospodarczej. W ustroju tym może się realizować prawdziwe współzawodnictwo w dziedzinie wydajności, a swobodnie rozwijająca się prywatna inicjatywa jest jednocześnie kontrolowana przez konkurencję. W kolejnym artykule W. Röpke formułuje „Główne kierunki liberalnego programu polityki gospodarczej”, argumentując, iż „kto nie chce kolektywizmu, musi chcieć gospodarki rynkowej” (s. 41). Autor opisuje docelowy ustrój gospodarki rynkowej, nazywając go „ładem konkurencyjnym”, a jego istotą jest silne i bezstronne państwo oraz polityka antymonopolowa. Uważając, iż gospodarka rynkowa wymaga silnych ram, postuluje ich zawarcie w „polityce ramowej”, a także uzasadnia istnienie „polityki rynkowej”, na którą składają się środki o oddziaływaniu bezpośrednim w postaci odpowiednio dawkowanych interwencji państwa wspierających słabsze podmioty na rynku (tzw. interwencjonizm liberalny A. Rüstowa, szerzej opisany w kolejnym artykule). Następnie możemy się zaznajomić z odczytem Ludwiga Erharda pt. „Zasady niemieckiej polityki gospodarczej” z 1954 roku, który przybliża kulisy odejścia od wojennej gospodarki nakazowo-rozdzielczej i ewolucyjnego przejścia (m.in. dzięki reformie walutowej z 1948 roku) do gospodarowania w warunkach wolności. Erhard stwierdza, że „nie ma nic bardziej pożytecznego niż uwolniona od ingerencji państwa wolna gospodarka z wolnymi przedsiębiorcami” (s. 58), uważając, iż ten typ gospodarki daje same korzyści: maksymalny poziom dobrobytu i zaopatrzenia w dobra oraz najlepsze warunki życia jak najszerszych mas ludności. Tę koncepcję ustroju można zawrzeć w innej jego wypowiedzi: „Dobrobyt dla wszystkich i dobrobyt przez konkurencję stanowią jedną całość. Pierwszy postulat charakteryzuje cel gospodarowania, drugi natomiast – drogę do tego celu prowadzącą” (s. 69). W części drugiej możemy stać się naocznymi uczestnikami dyskusji wokół SGR, a zaprezentowani autorzy sami przyznają, że można w niej popaść w prawdziwe meandry interpretacyjne. Wszystko z powodu tego, iż po dziś dzień SGR

06R.Janiszewska.indd 102

27.5.2011 12:05:28

Meandry społecznej gospodarki rynkowej

103

nie jest definiowana w jednoznaczny sposób, a potoczne rozumienie często wypacza sens jej istoty. Jak opisują to E. Mączyńska i P. Pysz (s. 125), SGR pojmowana jest opacznie albo jako socjalistyczna redystrybucyjna polityka socjalna lub interwencjonizm państwowy, albo jako rozbudowana opiekuńczość państwa połączona z dużymi wydatkami socjalnymi. Błędy i nieporozumienia w rozumieniu tego pojęcia wynikają z faktu, że jest ono (mimo zapisu w art. 20 Konstytucji RP) mało rozpoznane wśród opinii publicznej, a stan ten potęguje niewielka liczba publikacji na jego temat. Próbę rozwiązania problemu „Czym jest, a czym nie jest społeczna gospodarka rynkowa” podejmują E. Mączyńska i P. Pysz w rozmowie z H.F. Wünsche. Dyrektor Fundacji im. L. Erharda zaznaczył, że SGR nie jest tożsama ani z gospodarką rynkową, ani z leseferyzmem, gdyż jej ustrój nie jest kształtowany wyłącznie na czysto ekonomicznych zasadach, lecz także na społeczno-etycznym gruncie. W koncepcji Erharda wolność gospodarcza nabiera wymiaru społecznego, każdy może osiągać korzyści z władzy ekonomicznej, pod warunkiem że przynosi to korzyść także innym. Dużej wagi problem porusza w swym artykule G.W. Kołodko. Zajmuje się on pytaniem, dlaczego zapisana w Konstytucji RP zasada ustrojowa społecznej gospodarki rynkowej nie jest realizowana w praktyce? Przypomina, że mimo iż pojęcie SGR pojawiło się już w trakcie obrad Okrągłego Stołu i stało się późniejszą deklaracją premiera T. Mazowieckiego, to jednak nie zostało doprecyzowane, pozostając „zbitką pojęciową” (s. 142), ideą szerzej w Polsce nierozpoznaną. Kołodko zrzuca to na karb burzliwych przemian transformacyjnych, kiedy to dochodziło do sporów ideologicznych między różnymi opcjami politycznymi, a przez to partykularne, grupowe interesy ekonomiczne były silniejsze niż urzeczywistnianie obiecanej w Konstytucji wizji posocjalistycznej gospodarki rynkowej. Autor odwołuje się do przykładu państw skandynawskich, które wdrożyły u siebie rzeczywiste zasady SGR i dzięki temu stały się nie tylko jednymi z najbardziej konkurencyjnych gospodarek, ale też państw o najwyższych standardach życia. Kołodko podkreśla, że by osiągnąć podobne sukcesy, trzeba myśleć nie w wymiarze kadencji parlamentarnych, ale pokoleń. Uważa, że w Polsce są warunki dla SGR i to, że nie dało się jej powołać do życia w ciągu dwudziestolecia transformacji, nie oznacza, że powinno się z tego zadania zrezygnować. Przykłady państw nordyckich unaoczniają, że jest możliwe połączenie wysokiej efektywności ekonomicznej ze sprawiedliwością społeczną. Szanse na realizację SGR w przyszłości widzi on w przynależności do Unii Europejskiej, która często poprzez nacisk zewnętrzny wymusza zastosowanie niektórych rozwiązań. A przypomnijmy za E. Mączyńską, że idea SGR została przez Unię Europejską uznana za podwalinę integracyjnego ładu gospodarczego, co zgodnie z Traktatem Lizbońskim brzmi: „Unia (…) działa na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego” (s. 10). Wśród czytelników, którzy do tej pory nie zaznajomili się z ideami ordoliberalizmu i SGR, powstanie pytanie o sens powracania do idei liczących sobie pół

06R.Janiszewska.indd 103

27.5.2011 12:05:28

104

Dorota Janiszewska

wieku. A jednak w dzisiejszej rzeczywistości idee te są niemniej aktualne niż w czasach swoich narodzin. Ogólnoświatowy kryzys gospodarczy, zapoczątkowany w 2008 roku w USA, często porównywany jest z Wielkim Kryzysem lat 30. XX wieku. A to Wielka Depresja właśnie stała się przyczynkiem do powstania koncepcji ordoliberalnych, krytykujących zarówno nieuregulowany wolny rynek, jak i centralne planowanie. Co prawda, mimo wielu podobieństw kryzysu, nie znajdujemy się w identycznej sytuacji jak w tej z lat 1929−1933, ale zapewne możemy zaklasyfikować ten moment jako przełomowy, gdyż jest to kryzys dominującej w świecie w ostatnim ćwierćwieczu doktryny neoliberalnej, która państwo uważa za „wroga numer jeden”. Okazuje się jednak, że w kryzysie kraje znów powracają do idei sprawdzonych przy wychodzeniu z perturbacji z lat 30. XX wieku. Dziś światowi ekonomiści mówią „wszyscy jesteśmy keynesistami”, nie sprzeciwiając się już antykryzysowym interwencjom państwa w gospodarkę. Nie można zapominać, że to właśnie ordoliberalizm był „rówieśnikiem” keynesizmu i być może warto zaczerpnąć także i z tej teorii. Mało tego, to raczej ordoliberalizm powinien świecić dziś triumfy, ponieważ w przeciwieństwie do instrumentarium Keynesa, które działa w krótkim okresie, jest on nastawiony na długofalowe zabezpieczenie przed kryzysem. O ile Keynes kładł nacisk na politykę procesową i pobudzał przez państwo zagregowany popyt rynkowy, reagując ex post na kryzys, to ordoliberalizm głosił kształtowanie przez państwo takiego ładu gospodarczego, który by ex ante zapobiegł kryzysowi. Odpowiedź na pytanie, który sposób postępowania jest bardziej długofalowy i skuteczny, nasuwa się sama. Ponieważ, zdaniem E. Mączyńskiej, spory dotyczące ustroju przybierają na sile w momentach przełomowych (s. 8), może właśnie znajdujemy się w punkcie, w którym trzeba przewartościować dotychczasową politykę gospodarczą nie tylko w skali polskiej, czy europejskiej, ale i światowej. Powstaje pytanie, czy odpowiedzią na współczesne problemy jest społeczna gospodarka rynkowa? Według G.W. Kołodki światowe wydanie SGR jawi się jako utopia, jednakże dążenie do niej jako gospodarki efektywnej i sprawiedliwej jest „wizją, a nie iluzją” (s. 147). Może więc jednak jest nadal możliwe zrealizowanie ideałów SGR w skali krajowej czy ogólnoeuropejskiej, tym bardziej iż w najważniejszych dokumentach (Konstytucja RP i Traktat Lizboński) istnieje zapis deklarujący realizację społecznej gospodarki rynkowej w praktyce. Może wreszcie nadszedł właściwy czas, by te formalne deklaracje urzeczywistnić. Przyszłość pokaże, w jakim stopniu uda się to uczynić. Recenzowaną książkę uważam za cenną pozycję na naszym rynku wydawniczym, głównie ze względu na to, że dzięki niej można się zapoznać z dziełami prekursorów ordoliberalizmu, które nie są w Polsce znane szerokiej publiczności. A dla osób zajmujących się ideą SGR to lektura obowiązkowa, tym bardziej wartościowa, iż czyta się ją z ogromnym zainteresowaniem. Polecam ją nie tylko naukowcom i decydentom politycznym, jak to robią redaktorzy książki, ale także obecnym i przyszłym studentom oraz doktorantom. JEL: Y30

06R.Janiszewska.indd 104

27.5.2011 12:05:28

UWAGI REDAKCYJNE 11

Redakcja przyjmuje do publikacji artykuły w języku polskim i angielskim.

Wszystkie artykuły są poddawane recenzji.

Redakcja nie przyjmuje artykułów opublikowanych przez inne wydawnictwa.

Redakcja prosi o przesyłanie artykułów na adres e-mail czasopisma: studia. ekonomiczne@inepan.waw.pl. Objętość artykułów (łącznie z tabelami, rysunkami i bibliografią) nie powinna przekraczać 25 znormalizowanych stron (45 tysięcy znaków bez spacji). Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania w nadesłanych artykułach skrótów, poprawek redakcyjnych i innych zmian zgodnie z wymogami czasopisma.

Przypisy należy umieszczać na dole strony, a odnośniki bibliograficzne w tekście, na końcu zdania w nawiasie okrągłym (autor, rok wydania, numer strony).

Autorzy są proszeni o podanie tytułu naukowego oraz adresu zwrotnego do korespondencji (z adresem e-mailowym).

Razem z artykułem należy przesłać jego streszczenie w języku polskim i angielskim, w objętości 1/2–2/3 strony maszynopisu. Streszczenie powinno składać się z czterech części: celu pracy (purpose), wskazania wykorzystanej metodologii badawczej (methods), opisu uzyskanych wyników (results) oraz wniosków (conclusions). Streszczenie powinno również zawierać słowa i zwroty kluczowe (keywords) w języku polskim i angielskim oraz pełną afiliację autora (wraz z adresem macierzystej jednostki naukowej).

Przesyłając artykuły do publikacji, autorzy wyrażają zgodę na umieszczenie artykułu w pełnej wersji tekstowej wraz ze streszczeniami w języku polskim i angielskim w archiwum na stronie internetowej czasopisma oraz w internetowej bazie IDEAS RePEc (Research Papers In Economics), a także na wprowadzenie angielskiego streszczenia do internetowej bazy danych czasopisma „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities” (CEJSH) oraz upoważniają Redakcję „Studiów Ekonomicznych” do uzgodnienia z CEJSH ostatecznego tekstu streszczenia.

Redakcja „Studiów Ekonomicznych” Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Pałac Staszica (pok. 22) ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa, tel. (22) 657 27 90 e-mail: studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl „Studia Ekonomiczne” zamawiać można listownie lub faxem pod adresem: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Biblioteka ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa fax (22) 657 28 04

07.Uwagi.indd 105

27.5.2011 12:05:38

07.Uwagi.indd 106

27.5.2011 12:05:38

1/2011

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXVIII) 2011

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy Świat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2011