Studia Ekonomiczne nr 2/2013 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

2/2013

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXVII) 2013

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2013

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXVII) 2013

WARSZAWA 2013

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny), Joanna Kotowicz-Jawor, Paweł Kozłowski, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2013 ISSN 0239-6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084-4395) jest dostępna na stronie: www.inepan.waw.pl/publikacje---/studia_ekonomiczne/ Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

REALIZACJA WYDAWNICZA Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, faks wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE DO NUMERU Barbara LIBERSKA, Przyszłość wzrostu gospodarki światowej – nowe pola wzrostu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

ARTYKUŁY Barbara LIBERSKA, Nowe centra wzrostu światowej gospodarki . . . . . . . . . Bogusława SKULSKA, Wzrost gospodarczy krajów ASEAN a globalny kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stanisław SZUKALSKI, Uwarunkowania i perspektywy rozwoju ekonomicznego Afryki Subsaharyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Joanna GOCŁOWSKA-BOLEK, Ameryka Łacińska – tendencje rozwojowe po globalnym kryzysie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

191 216 244 267

MISCELLANEA Katarzyna SIEROCIŃSKA, Panama na drodze ku trwałemu rozwojowi . . . 287 Mariusz TROJAK, Warunki do rozwoju przedsiębiorczości w krajach Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Piotr ŁASAK, Nowa pozycja państw BRiC na globalnym rynku samochodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

RECENZJE Marian GORYNIA, Recenzja książki Elżbiety Sobczak pt. „Segmentacja rynków zagranicznych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

CONTENTS EDITORIAL Barbara LIBERSKA, The Future Growth of the World Economy: New Growth Poles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

ARTICLES Barbara LIBERSKA, New Growth Poles in the Global Economy . . . . . . . . . Bogusława SKULSKA, Economic Growth of ASEAN Countries During the Global Crisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stanisław SZUKALSKI, Determinants and Prospects for Economic Development of the Sub-Saharan Africa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Joanna GOCŁOWSKA-BOLEK, Latin America: Economic Outlook After the Global Crisis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

191 216 244 267

MISCELANEA Katarzyna SIEROCIŃSKA, Panama on the Way to Sustainable Development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Mariusz TROJAK, The Conditions of Entrepreneurship In the European Union Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Piotr ŁASAK, New Position of BRIC Countries in the Global Automotive Market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

REVIEWS Marian GORYNIA, Review of the Book ”Foreign Markets Segmentation” by Elżbieta Sobczak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

WPROWADZENIE DO NUMERU

Barbara Liberska*

PRZYSZŁOŚĆ WZROSTU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ – NOWE POLA WZROSTU Światowy kryzysy finansowy, recesja i osłabienie wzrostu gospodarczego krajów rozwiniętych budzi obawy o przyszłość globalnego wzrostu. Zasadne wydaje się zatem pytanie, skąd mogą pochodzić impulsy ożywienia światowej gospodarki oraz gdzie znajdują się obecnie największe pola wzrostu, które będą napędzały procesy wzrostu innych gospodarek i gospodarki światowej. Globalny kryzys przyspieszył proces przesuwania się centrów wzrostu światowej gospodarki z krajów wysoko rozwiniętych do krajów rozwijających się. W czasie kryzysu motorem globalnego wzrostu stały się gospodarki wschodzące, które utrzymały stosunkowo wysokie tempo wzrostu i przyczyniły się do ożywienia gospodarczego w wielu krajach. Kraje rozwijające się wytwarzają obecnie ponad połowę światowego PKB1 a ich udział w globalnym wzroście w ostatniej dekadzie wynosił 70%. Wraz z przesuwaniem się siły ekonomicznej w gospodarce światowej wyłoniły się nowe centra wzrostu wokół grupy największych gospodarek wschodzących, których wpływ na wzrost innych gospodarek znacznie wzrósł. Badania Banku Światowego wskazują, że w najbliższej dekadzie oddziaływanie tradycyjnie największych pól wzrostu znajdujących się wokół starej Triady (USA, Europa, Japonia) będzie malało, natomiast wpływ nowych pól wzrostu wokół gospodarek wschodzących będzie rósł. Chiny stały się największym polem wzrostu we współczesnej gospodarce światowej. Szerokie powiązania gospodarki chińskiej z większością krajów stymulują wzrost gospodarki światowej oraz wielu krajów rozwijających się w Azji, Afryce, Ameryce Łacińskiej. Autorzy prac, które ukazują się w obecnym numerze „Studiów Ekonomicznych”, starają się wskazać na potencjał nowych pól wzrostu i możliwości ich oddziaływania na wzrost gospodarczy krajów w różnych regionach świata. * 1

Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. PKB wg siły nabywczej.

190

Barbara Liberska

W pierwszym artykule B. Liberska przedstawia proces przesuwania się pól wzrostu światowej gospodarki z krajów rozwiniętych do krajów rozwijających się. Autorka analizuje wielowymiarowy wskaźnik pól wzrostu opracowany przez Bank Światowy dla 15 gospodarek. We współczesnej gospodarce istnieje wiele pól wzrostu, ale zdecydowanie dominują trzy: Chiny, USA i strefa euro. Wśród nowych pól wzrostu znajdują się kraje rozwijające się, jak: Indie, Brazylia, Meksyk, Rosja, Singapur, Malezja, Turcja. W związku z tym, że Chiny stanowią największe pole wzrostu, w pracy został pokazany szerzej stopień i kierunki oddziaływania gospodarki chińskiej na wzrost gospodarczy krajów rozwijających się w różnych regionach, w tym Afryki. Autorka wskazuje, że Chiny stały się głównym motorem pogłębiania integracji gospodarczej między krajami rozwijającymi się, co dodatkowo napędza ich wzrost gospodarczy i zmniejsza wysoki stopień zależności od sytuacji w krajach wysoko rozwiniętych. W następnym artykule B. Skulska analizuje procesy zachodzące w najbardziej dynamicznie rozwijającym się regionie świata, jakim jest Azja. Autorka wskazuje na duży potencjał rozwojowy krajów ASEAN; niektóre z nich, jak Indonezja czy Tajlandia, mogą się stać nowymi regionalnymi polami wzrostu gospodarczego. W trzecim artykule S. Szukalski przedstawia rozwój gospodarczy krajów Afryki Subsaharyjskiej w ostatniej dekadzie i wskazuje na czynniki, które pozwoliły po latach stagnacji na „obudzenie się Afryki” i dynamiczny wzrost gospodarczy niektórych krajów. Wielu ekonomistów uważa, że Afryka Subsaharyjska może stać się nowym polem wzrostu światowej gospodarki. W kolejnym artykule J. Gocłowska-Bolek zwraca uwagę, że Ameryka Łacińska inaczej niż w czasie poprzednich kryzysów nie podążyła w głębokiej recesji za krajami wysoko rozwiniętymi, co stanowi dowód na oddzielenie tendencji wzrostu między krajami wysoko rozwiniętymi i krajami rozwijającymi się (decoupling)2. Niektóre kraje dzięki wysokim dochodom z eksportu surowców, głównie do Chin, mogły zrealizować ambitne programy poprawy konkurencyjności oraz reformy społeczne, które powinny w przyszłości zapewnić im stabilny wzrost. Do artykułu J. Gocłowskiej–Bolek nawiązuje praca K. Sierocińskiej, poświęcona rozwojowi gospodarki Panamy w latach 2009–2012. Jest to studium przypadku kraju, który dzięki zróżnicowanej strukturze gospodarki i odpowiedniej polityce gospodarczej oparł się skutkom globalnego kryzysu i stworzył podstawy trwałego wzrostu w najbliższych latach. P. Łasak analizuje dynamiczny rozwój przemysłu samochodowego w krajach BRIC. Kraje te stały się w czasie kryzysu największymi producentami samochodów osobowych, zaspokajając głównie rosnący popyt nowej klasy średniej w tych krajach. Nowy model rozwoju nastawiony na wzrost krajowej konsumpcji ma się stać motorem ich dalszego wzrostu gospodarczego. W kolejnym artykule M. Trojak upatruje możliwości wzrostu gospodarczego w Unii Europejskiej i utrzymania konkurencyjności w skali globalnej – w poprawie wskaźników przedsiębiorczości. Zwraca uwagę, że szczególnie w krajach, które po 2004 roku przystąpiły do UE, nastąpiły pozytywne zmiany. 2

Przebieg dyskusji na ten temat przedstawiono w artykule B. Liberskiej.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

ARTYKUŁY

Barbara Liberska*

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI WPROWADZENIE Globalny kryzys przyspieszył proces przesuwania się pól wzrostu i siły gospodarczej z krajów wysoko rozwiniętych do rynków wschodzących i krajów rozwijających się. W ostatnich dekadach kraje rozwijające się, szczególnie rynki wschodzące, rozwijały się bardzo dynamicznie. Wysoka dynamika wzrostu gospodarczego pozwoliła na szybkie doganianie krajów wysoko rozwiniętych i zmniejszenie dystansu rozwojowego. Znacznie wzrósł też udział gospodarek wschodzących w światowej produkcji, handlu i finansach oraz w globalnym PKB. Dziesięć lat temu kraje wysoko rozwinięte dominowały w gospodarce światowej, wytwarzając około 2/3 globalnego produktu brutto, a w 2011 r. ich udział spadł do 48%. Gospodarki wschodzące stosunkowo dobrze sobie radziły w czasie kryzysu w latach 2007–2009. Dzięki prowadzonej w ubiegłej dekadzie polityce gospodarczej miały zdrowe fundamenty makroekonomiczne, zróżnicowaną strukturę produkcji i eksportu, posiadały własne rezerwy kapitałowe i mogły wprowadzić skuteczne programy stymulacji gospodarki. Po krótkim okresie osłabienia gospodarczego wiele krajów powróciło na ścieżkę wzrostu. Inaczej niż w poprzednich kryzysach nie podążały w recesji za krajami rozwiniętymi. Po raz pierwszy nastąpiło oddzielenie cyklu w krajach wysoko rozwiniętych i w gospodarkach wschodzących. W czasie globalnego kryzysu gospodarki wschodzące stały się motorem napędzającym wzrost światowej gospodarki. Wzrost siły gospodarczej rynków wschodzących spowodował istotne zmiany w charakterze współzależności między krajami rozwiniętymi i krajami rozwijającymi się. Kraje, które jeszcze niedawno określane były jako „Peryferium” gospo*

Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.

192

Barbara Liberska

darki światowej, stanowią obecnie nowe centra globalnego wzrostu. Tradycyjny podział na kraje wysoko rozwinięte (Północ) oraz kraje rozwijające się (Południe)1 szczególnie w przypadku krajów wschodzących stracił znaczenie. Kraje rozwinięte nadal są znacznie bogatsze pod względem PKB na jednego mieszkańca, ale ich gospodarki nie są już największe i w pierwszej dziesiątce znajduje się pięć gospodarek wschodzących, których pozycja nadal będzie rosła. Oznacza to historyczną zmianę roli krajów rozwijających się w gospodarce światowej. Zmienił się również charakter współzależności między gospodarkami wschodzącymi i krajami rozwijającymi się. Dynamiczny wzrost wymiany handlowej, przepływu inwestycji, technologii i kapitału między krajami rozwijającymi się prowadził do coraz szerszych i głębszych powiązań gospodarczych. Obecny poziom stosunków gospodarczych między krajami wschodzącymi i krajami rozwijającymi się wskazuje na nową jakość wzajemnych stosunków. Ich powiązania handlowe, kapitałowe, produkcyjne, finansowe i technologiczne pozwoliły na większe uniezależnienie się od gospodarek wysoko rozwiniętych. Rosnące przepływy i szeroka współpraca gospodarcza tworzą warunki dla wzajemnie napędzającego się wzrostu gospodarczego. Nowe centra grawitacji i wzrostu gospodarki światowej znajdują się dzisiaj wokół największych gospodarek wschodzących zarówno w regionie Azji Południowo-Wschodniej, jak i w Ameryce Łacińskiej i Afryce. Chiny, Indie, Brazylia stały się polami wzrostu dla krajów sąsiadujących oraz krajów rozwijającym się w innych regionach. Kształtują proces globalizacji handlu, produkcji, finansów i integrują nowe kraje z globalnymi i regionalnymi rynkami, zwiększając ich możliwości rozwoju. Jednym z największych centrów grawitacji i pól wzrostu jest gospodarka chińska, której siła oddziaływania na rozwój wielu krajów jest bardzo duża. Wielkość gospodarki chińskiej, jej znaczenie w handlu światowym, w finansach, inwestycjach, rola korporacji transnarodowych powodują, że wpływa ona bezpośrednio lub pośrednio na wzrost gospodarczy wielu krajów. Chiny mają dziś większy wpływ na rozwój większości krajów rozwijających się niż Stany Zjednoczone czy kraje europejskie. Od dynamiki wzrostu gospodarczego chińskiej gospodarki i stopnia powiązania z nią zależy tempo wzrostu gospodarczego wielu krajów Azji, Ameryki Łacińskiej czy Afryki. Wiele czynników wskazuje na to, że duże gospodarki wschodzące w najbliższych dekadach będą dominującymi polami wzrostu światowej gospodarki. W pracy starano się pokazać, po pierwsze, jak zmieniały się pola wzrostu światowej gospodarki w ostatnich dekadach, po drugie, jak obecny charakter powiązań gospodarczych między krajami rozwijającymi się napędza ich wzrost, po trzecie, jak Chiny jako pole wzrostu oddziałują na wzrost gospodarczy krajów rozwijających się, po czwarte, jak będą się kształtowały przyszłe bieguny wzrostu. 1 W dalszej części artykułu „kraje wysoko rozwinięte” będą zamiennie określane jako Północ, a kraje rozwijające się, w tym rynki wschodzące, jako Południe.

193

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

1. PRZESUNIĘCIE CENTRÓW WZROSTU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ NA POCZĄTKU XXI WIEKU Dzięki globalizacji i reformom gospodarczym w większości krajów rozwijających się nastąpiło w ostatnich latach przyspieszenie wzrostu gospodarczego, a niektóre znalazły się w czołówce światowych gospodarek. W latach 2002–2008 tempo wzrostu około 85% krajów rozwijających było większe niż Stanów Zjednoczonych, podczas gdy w latach 1960–2000 mniej niż w 1/3 krajów. (The game of catch up, 2011). W ostatnich trzech dekadach 27 krajów rozwijających się osiągnęło średni roczny wzrost gospodarczy około 7% lub więcej, a ich PKB per capita podwajał się w każdej dekadzie (Spence, 2011). Ten dynamiczny wzrost gospodarczy spowodował, że zmieniła się pozycja i siła krajów Południa w globalnym dochodzie. W 2000 roku udział krajów wysoko rozwiniętych w światowym PKB wynosił około 2/3 (według siły nabywczej), a w 2011 roku spadł do około 40%. Większość światowego PKB jest dzisiaj wytwarzana w krajach wschodzących i rozwijających się.

1.1. TEMPO WZROSTU GOSPODARCZEGO ŚWIATA W LATACH 2003–2010 W ostatniej dekadzie gospodarki wschodzące i kraje rozwijające się osiągały wysoką dynamikę wzrostu gospodarczego i miały ponad dwukrotnie wyższe tempo wzrostu niż w krajach rozwiniętych. W latach 2000–2010 w kilkunastu krajach rozwijających się średni roczny wzrost PKB przekraczał 5%. Tabela 1. Dynamika wzrostu PKB w latach 2003–2010 Kraje

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Swiat

2,7

4,1

3,6

4,1

4,0

1,7

–2,1

3,9

Kraje rozwinięte

1,9

3,0

2,5

2,8

2,6

0,3

–3,6

2,5

Kraje rozwijające się

5,4

7,5

6,9

7,6

8,0

5,4

2,5

7,4

Afryka

5,2

8,0

5,3

6,0

5,9

5,4

1,8

4,4

Ameryka Łacińska

1,8

5,8

4,6

5,5

5,6

4,0

–2,2

5,9

Brazylia

1,1

5,7

3,2

4,0

6,1

5,2

–0,6

7,5

Azja

6,9

8,1

8,7

9,1

5,8

4,2

8,3

Chiny

10,0

10,1

11.3

12,7

14,2

9,6

9,1

10,3

Indie

8,4

8,3

9,3

9,4

9,6

5,1

7,0

8,6

Źródło: Trade and Development Report 2013, UNCTAD, s. 2; PKB liczone w dol. z 2005 roku.

194

Barbara Liberska

W latach 2004–2011 średnie roczne tempo wzrostu gospodarczego krajów wysoko rozwiniętych wynosiło 1,6%, natomiast krajów rozwijających się 6,8%, w tym w Azji Południowo-Wschodniej około 8% (w Chinach 10,8%, w Indiach 6,8%), w Afryce 6%, w Ameryce Łacińskiej około 5% (Global Economic Prospect, 2013). Kryzys finansowy i gospodarczy w 2007 r. w różny sposób wpłynął na zmiany tempa wzrostu gospodarczego w krajach wysoko rozwiniętych i krajach rozwijających się. Dla wielu ekonomistów fakt, że kraje rozwijające w większości nie podążały za krajami rozwiniętymi i nie pogrążyły się w głębokiej recesji było zjawiskiem zaskakującym, biorąc pod uwagę doświadczenia poprzednich kryzysów. Kryzys wystąpił w USA i szybko przeniósł się do Europy, powodując znaczne spadki PKB, tymczasem gospodarki wschodzące nie doświadczyły długotrwałego załamania gospodarczego. Starając się wyjaśnić to nowe zjawisko, postawiono hipotezę o oddzieleniu tempa wzrostu między krajami rozwiniętymi i krajami rozwijającymi się. Nie oznacza to, że recesja w krajach wysoko rozwiniętych nie miała wpływu na sytuację w gospodarkach wschodzących, zwłaszcza że w erze globalizacji gospodarki są ze sobą powiązane i współzależne. W większości krajów wschodzących spadek PKB nie był jednak tak znaczny jak w krajach wysoko rozwiniętych i w stosunkowo krótkim czasie mogły powrócić do wysokiego tempa wzrostu, podczas gdy w gospodarkach wysoko rozwiniętych ożywienie było niewielkie. W czasie kryzysu kraje wschodzące stały się motorem napędzającym wzrost światowej gospodarki. Rysunek 1. Tempo wzrostu gospodarczego krajów rozwiniętych i krajów wschodzących w latach 2007–2012 ¥ZLDW RGG]LHORQ\ :]URVW 3.% ZJ 333 Zb 9,1 7,7 5,2

5,8

2,7

2,4

2007

0,1 2008

5,0 3,1 –0,8

2,9 2010

–3,6 2009 *RVSRGDUNL ZVFKRG]ÈFH ¥ZLDW *RVSRGDUNL UR]ZLQLÚWH * Według parytetu siły nabywczej. Źródło: Economist Inteligence Unit (2012).

6,3 3,8 1,8 2011

Prognozy 5,8 5,1 3,5 3,1 1,4

1,6

2012

2013

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

195

Teza o oddzieleniu (decoupling)2 tendencji wzrostu krajów rozwiniętych i rozwijających się ma swoich zwolenników i przeciwników oraz wymaga potwierdzenia w dłuższym okresie (Kose, Prasad, 2009). Wiele czynników pozwala jednak wyjaśnić, dlaczego tym razem gospodarki wschodzące nie zaraziły się kryzysem w takim stopniu jak dawniej. Jednym z nich była znacznie lepsza sytuacja w finansach, niski deficyt budżetowy, kontrolowane zadłużenie (wyciągnięto lekcje z poprzednich kryzysów) oraz słabiej rozwinięty sektor finansowy w znacznym stopniu kontrolowany przez państwo. Ważną rolę odegrało posiadanie dużych rezerw walutowych i możliwości finansowania z własnych środków szerokich programów stymulacji gospodarki. Równocześnie recesja w krajach wysoko rozwiniętych spowodowała, że globalni inwestorzy przesunęli kapitały do krajów rozwijających się, co wsparło finansowanie ich długoterminowych projektów inwestycyjnych w rozwój infrastruktury, edukacji, innowacji. Kolejnym czynnikiem, który odegrał w tym okresie bardzo istotną rolę, była możliwość rekompensaty utraconych w czasie recesji w krajach wysoko rozwiniętych dochodów z eksportu wskutek zwiększenia wymiany handlowej między gospodarkami wschodzącymi i krajami rozwijającymi się (Purdy, 2012). Tym między innymi tłumaczy się decoupling chińskiej gospodarki (Yung Chul Park, 2011). Podczas gdy w czasie kryzysu eksport do USA i Europy spadał, eksport do gospodarek wschodzących i krajów rozwijających się wzrósł (Kose, Otrok, Prasad, 2012). Dzięki utrzymaniu wysokiej dynamiki wzrostu Chin nie załamał się globalny popyt na surowce (wskutek recesji popyt w krajach wysoko rozwiniętych znacznie spadł), co miało decydujące znaczenie dla sytuacji gospodarczej krajów rozwijających się będących eksporterami surowców. Powiązania i nowy charakter stosunków między krajami Południa pozwoliły na zwiększenie wymiany handlowej i przepływu kapitału między krajami rozwijającymi się, co umożliwiło lepszą amortyzację szoków pochodzących z krajów wysoko rozwiniętych. Mimo że w 2012 r. kraje rozwijające miały najniższe od 10 lat tempo wzrostu (5,1%), to było ono prawie 4-krotnie wyższe niż w krajach wysoko rozwiniętych. Szacuje się, że w 2013 r. wzrost gospodarek wschodzących wyniesie 5,9%, a krajów wysoko rozwiniętych 1,9%, Chin 8,4%. Indii 6,3%, Indonezji 6,4%. Brazylii 4%, Afryki Subsaharyjskiej 4,9% (World Bank, 2013). Z badań wynika, że w najbliższych dekadach globalny wzrost gospodarczy w coraz większym stopniu będzie tworzony w gospodarkach wschodzących i krajach rozwijających się (Multipolarity…, 2011). Prawdopodobnie nie będą się rozwijały w takim tempie jak w poprzedniej dekadzie (8–10%), ale nieco mniejszym (6–7%), nadal będzie to jednak tempo 2–3 razy szybsze niż w krajach wysoko rozwiniętych. Wielu autorów zwraca uwagę, że gospodarki wysoko rozwinięte 2 Decoupling – zjawisko, które odbiega od oczekiwanego normalnego zachowania i wcześniej występujących korelacji. Decoupling ma miejsce wtedy, gdy dwa różne zjawiska, które zwykle za sobą podążają, nagle idą w przeciwnych kierunkach; gdy jedno rośnie, drugie spada. W artykule decoupling odnosi się do spadku korelacji między wzrostem krajów rozwijających się a wzrostem krajów rozwiniętych.

196

Barbara Liberska

Rysunek 2. Eksport z gospodarek wschodzących do krajów rozwijających się i krajów rozwiniętych (wzrost w stosunku do poprzedniego roku w %) 40 GR LQQ\FK JRVSRGDUHN ZVFKRG]ÈF\FK

30 20 10 do USA

2003

2004

2005

2006

2007

Źródło: Szacunki „The Economist”, The decoupling debate (2008).

czeka długoletnia stagnacja (Gordon, Cowen, 2011). Szereg czynników stanowi poważne obciążenie dla przywrócenia wzrostu w krajach Starej Triady (USA, UE, Japonia), jak: wysokie zadłużenie i deficyt finansów publicznych, starzenie się społeczeństwa, słaby system edukacji, wzrost konkurencji zagranicznej. Natomiast prognozy dla krajów rozwijających wskazują na korzystną strukturę demograficzną, procesy urbanizacji i industrializacji, wykorzystanie postępu technologicznego i wzrostu kapitału ludzkiego, co powinno zapewnić dalszy dynamiczny wzrost (Liberska, 2011).

2.3. ZMIANA PÓL WZROSTU W ŚWIATOWEJ GOSPODARCE W historii gospodarczej świata co jakiś czas następowały zmiany w centrach wzrostu, kraje, które wcześniej dominowały, musiały ustąpić miejsca nowym potęgom. W XX wieku, a szczególnie w jego drugiej połowie, największymi polami wzrostu były kraje tzw. Triady (Madison, 2007). W XXI wieku sytuacja uległa zmianie w związku z procesem przesuwania się środka ciężkości gospodarki światowej (economic gravity) z krajów wysoko rozwiniętych do rynków wschodzących. Wraz ze wzrostem udziału gospodarek wschodzących w tworzeniu globalnego PKB, rosła siła ich oddziaływania na wzrost innych krajów. Ich dynamizm rozwojowy i powiązania z innymi krajami spowodowały, że stały się nowymi polami wzrostu, podczas gdy rola dominujących wcześniej centrów wzrostu w krajach wysoko rozwiniętych spadała. Bank światowy w swoim raporcie (Multipolarity…, 2011, s. 16) przyjmuje następującą definicję pola wzrostu: „polem wzrostu jest gospodarka, która ma znaczący wpływ na globalny wzrost gospodarczy”, oraz „polem wzrostu jest gospodarka, której wzrost gospodarczy napędza procesy wzrostu w innych gospo-

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

197

darkach”3. Chodzi o pozytywne oddziaływanie, czyli spillover effects na inne gospodarki przez różne kanały powiązań z danym polem wzrostu lub z głównym partnerem handlowym. Pola wzrostu oddziałują na inne kraje przez handel, inwestycje zagraniczne i transfer technologii, przyczyniając się do wzrostu produktywności i rozwoju produkcji technologicznie zaawansowanych towarów i usług konkurencyjnych na globalnych rynkach. Pole wzrostu jest nie tylko wyrazem własnej aktywności gospodarczej, ale jest w stanie stymulować działalność gospodarczą w innych krajach, z którymi ma silne powiązania. Mimo że niektórzy autorzy zwracają uwagę na różnice między pojęciem biegunów wzrostu a polami wzrostu czy centrami wzrostu, to jednak często pojęcia te stosuje się zamiennie. Do trzech głównych pól wzrostu należą obecnie: Stany Zjednoczone, Unia Europejska i Chiny; ich stopień pobudzania wzrostu gospodarczego w innych krajach jest największy. Udział Chin w globalnym wzroście w latach 2000–2010 wynosił 26%, natomiast USA 22% (Multipolarity…, 2011). Chiński udział w globalnym wzroście w 2011 r. był prawie dwukrotnie większy niż krajów wysoko rozwiniętych. Bank Światowy stworzył wielowymiarowy wskaźnik pomiaru pola wzrostu (multidimensional polarity index) dla 15 krajów. Biorąc pod uwagę udział krajów w globalnym handlu, finansach, inwestycjach i technologii, oszacował ich wpływ na wzrost gospodarki światowej i wzrost gospodarczy innych krajów (Multipolarity…, 2011, s. 19–20). Na pierwszym miejscu wśród pól wzrostu w latach 2004–2008 znalazły się Chiny, a na drugim Stany Zjednoczone. Od lat 70. nastąpiły znaczące zmiany w sile pól wzrostu wybranych krajów wysoko rozwiniętych. Pod koniec lat 90. zanotowano stały spadek wskaźnika w krajach wysoko rozwiniętych, największy spadek nastąpił w Japonii. W tym samym czasie następował stały wzrost wskaźnika dla niektórych gospodarek wschodzących. Najbardziej spektakularny wzrost indeksu zanotowały Chiny – wzrost o ponad 25 punktów od początku lat 70. (rys. 4). W latach 90. następował też wzrost wskaźnika dla Indii i Rosji. Największe oddziaływanie Korei Płd. jako pola wzrostu miało miejsce pod koniec lat 80. Brazylia osiągnęła najwyższy poziom indeksu w latach 1974–1978, podczas brazylijskiego cudu gospodarczego. Znaczny spadek wskaźnika miał miejsce podczas kryzysu zadłużeniowego lat 80. straconej dekady. Wśród gospodarek wschodzących cztery kraje – Chiny, Korea Płd., Indie, Rosja i Brazylia – po 2003 r. były największymi polami wzrostu. Natomiast indeks regionalnych pól wzrostu w latach 2004–2008, wskazuje, że w Afryce subsaharyjskiej największe oddziaływanie mają trzy kraje: Afryka Południowa, Nigeria i Angola; w Ameryce Łacińskiej: Brazylia, Argentyna, Meksyk; w Azji Wschodniej: Chiny, 3 Autorzy raportu koncepcje pól wzrostu w skali globalnej przyjęli z prac francuskiego ekonomisty F. Perroux, który w latach 60. stworzył teorię pól wzrostu w gospodarce narodowej i wskazał na ich oddziaływania na inne regiony kraju. Jego zdaniem, pola wzrostu mają zdolność stymulowania wzrostu gospodarczego różnymi kanałami (handel, inwestycje, transfer technologii) w innych strukturach. Koncepcja ta posłużyła jako element regionalnej polityki rozwojowej.

198

Barbara Liberska

Tabela 2. Wielowymiarowy wskaźnik pola wzrostu dla 15 krajów w latach 2004–2008 Kraj

Real Index

Kraj

Indeks HBS*

Kraj

Indeks PPP

China

26,20

Euro area

47,34

China

63,70

United States

20,33

China

41,54

United States

51,26

Euro area

10,86

United States

30,51

Euro area

40,15

Japan

5,59

Russian Federation

25,60

Japan

28,15

United Kingdom

5,51

Canada

22,61

Russian Federation

26,02

Korea Rep.

5,41

United Kingdom

22,49

Korea Rep.

24,57

Russian Federation

4,79

Korea, Rep.

20,49

United Kingdom

24,01

India

4,62

Australia

20,26

India

23,38

Singapore

4,30

Brazil

19,48

Singapore

22,95

Canada

4,08

Norway

19,25

Canada

22,92

Australia

3,27

Saudi Arabia

19,18

Saudi Arabia

21,33

Malaysia

3,12

Turkey

19,17

Turkey

21,33

Turkey

3,07

India

19,14

Mexico

21,27

Mexico

2,94

Singapore

19,11

Malaysia

21,19

Saudi Arabia

2,94

Poland

18,76

Australia

21,14

* HBS – Harrod-Balassa-Samuelson. Źródło: Multipolarity… (2011), s. 20.

Korea Płd., Indonezja; w Azji Południowej: Indie, Bangladesz, Pakistan (Multipolarity…, 2011, s. 21). W wielobiegunowym świecie istnieją konkurencyjne pola wzrostu skupione głównie wokół dziesięciu gospodarek – Chiny, strefa euro, USA, Indie, Japonia, Wielka Brytania, Indonezja, Brazylia, Rosja. Szacunkowy indeks na lata 2021–2025 pokazuje, że Chiny będą największym polem wzrostu, większym niż dwa alternatywne pola wzrostu, jakimi są strefa euro i USA razem wzięte.

199

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

Tabela 3. Pola wzrostu dla 15 głównych gospodarek, średnia podstawowa w latach 2021–2025

Gospodarka

Udział PKB (ceny z 2009 r. we wzroście globalnym w bilionach (%) USD)

Simple growth polarity index

Alternate growth polarity index

China

13,9

0,94

96,46

72,96

Euro area

18,3

0,38

38,95

37,93

United States

18,8

0,24

24,36

29,56

India

3,0

0,17

17,26

13,21

Japan

6,3

0,09

9,15

10,01

United Kingdom

3,4

0,07

7,53

8,68

Indonesia

1,2

0,07

7,46

6,46

Brasil

2,4

0,06

6,21

4,57

Russian Federation

2,0

0,04

4,12

2,94

Canada

2,1

0,04

4,01

3,91

Korea Rep.

1,4

0,04

4,00

5,55

Australia

1,5

0,03

3,50

4,55

Middle East

1,8

0,03

3,16

1,88

Sweden

0,8

0,03

3,08

3,37

Turkey

1,0

0,03

2,64

1,73

Źródło: Multipolarity…, 2011, s. 46.

W latach 2021–2025 wśród dziesięciu największych pól wzrostu pięć obejmuje kraje wschodzące – Chiny, Indie, Indonezja, Brazylia, Rosja. Nowe pola wzrostu z różną siłą oddziałują na wzrost regionów i gospodarki światowej. Szacuje się, że do 2025 r. nastąpi wzrost klasy średniej w krajach wschodzących do 4,2 mld osób, a ich roczna konsumpcja może osiągnąć około 30 bln dol.: byłyby to największe możliwości wzrostu w historii kapitalizmu (Atson, 2012). Gospodarki wschodzące są dzisiaj główną siłą globalizującą inne kraje Południa, przyczyniają się do włączenia ich w globalne rynki i pogłębienie integracji regionalnej, a tym samym wpływają na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i poprawę dobrobytu, co oznacza, że proces konwergencji obejmuje coraz to nowe kraje Południa (Spence, 2010).

200

Barbara Liberska

0,090

0,083

0,093

0,061

0,102

0,072

0,063

80 70 60 50 40 30 20 10

8 04

–2

3 20

–2

8 19

–1

3 19

–1

strefa euro

–1

3 19

–1

8 97 –1 64

–1

:LHORZ\PLDURZ\ ZVNDěQLN SROD Z]URVWX

Rysunek 3. Wielowymiarowy wskaźnik pola wzrostu dla wybranych gospodarek rozwiniętych

Stany Zjednoczone

Japonia

Źródło:jak w tabeli 2.

0,090

0,083

0,093

0,061

0,102

0,072

0,063

30 25

Źródło: jak w tabeli 2.

.RUHD 3ïG &KLQ\ SUDZD RĂ

–2

–1

3 99 –1 89

98 –1 84 19

98 –1 79 19

97 –1 74 19

97 –1 69 19

Brazylia Indie

0 3

0 8

Rosja

:LHORZ\PLDURZ\ ZVNDěQLN SROD Z]URVWX

Rysunek 4. Wielowymiarowy wskaźnik pola wzrostu wybranych gospodarek wschodzących

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

201

3. POWIĄZANIA GOSPODARCZE MIĘDZY GOSPODARKAMI WSCHODZĄCYMI I KRAJAMI ROZWIJAJĄCYMI SIĘ JAKO CZYNNIK NAPĘDZAJĄCY WZROST GOSPODARCZY W ostatnich dekadach dynamicznie rósł handel i przepływy kapitału z krajów rozwiniętych (bogatej Północy) do krajów rozwijających się (biednego Południa). Zagraniczne inwestycje bezpośrednie i działanie korporacji transnarodowych pozwoliły na integrację krajów Południa z globalnymi rynkami, przyczyniając się do rozwoju produkcji i usług na zaspokojenie globalnego popytu. Globalizacja otworzyła nowe możliwości rozwoju dla krajów rozwijających się, umożliwiła dostęp do kapitału i technologii, przyczyniła się zróżnicowania struktury produkcji i udziału w globalnym łańcuchu dostaw – outsourcing i offshoring. Dzięki globalizacji gospodarki wschodzące osiągnęły wysokie tempo wzrostu i znacznie zmniejszył się dystans rozwojowy, jaki dzielił je od krajów wysoko rozwiniętych (Stiglitz, 2011; Rodrick, 2011 ) Na początku XXI wieku nastąpiła historyczna zmiana w stosunkach gospodarczych między krajami Południa. Nowe potęgi gospodarcze osiągnęły taki potencjał rozwojowy, że mogły zwiększyć handel z krajami rozwijającymi się i na szerszą skalę realizować inwestycje zagraniczne w wielu krajach. Ekspansja handlu i przepływy kapitału, kredyty, pomoc rozwojowa i techniczna prowadziły do zasadniczych zmian w charakterze stosunków gospodarczych w ramach Południe– Południe. Zakres i nowa jakość powiązań zwiększyły ich odporność na szoki zewnętrzne pochodzące z krajów wysoko rozwiniętych. Dawniej polegały głównie na inwestycjach, technologii, kapitałach z krajów Północy, dzisiaj mają kapitały własne i mogą inwestować za granicą. Dawniej liczyły na korporacje transnarodowe z krajów rozwiniętych, aby rozwinąć produkcję na globalne rynki, dzisiaj korporacje z krajów wschodzących są producentami zaawansowanych technologicznie towarów i usług, coraz bardziej opierają je na własnych innowacjach. W dobie globalnego kryzysu przejmowały stojące na progu bankructwa firmy zachodnie. Symbolicznym wyrazem zmian jest to, że indyjska firma TATA stała się właścicielem Jaguara, a chińska firma Gerry przejęła Volvo. Wielkie firmy z gospodarek wschodzących znajdują się nie tylko wśród 100 największych światowych korporacji, ale należą do najbardziej nowoczesnych globalnych firm: np. z Chin (Huawei, Lenovo), z Indii (Tata, Wipro, Infosys,) czy z Brazylii (Embraer). Nowe potęgi gospodarcze są nie tylko polami wzrostu we własnych regionach, ale angażują się we wspieranie rozwoju krajów rozwijających się w różnych częściach świata, np. w Afryce, i niejednokrotnie zastępują ich tradycyjnych partnerów z krajów wysoko rozwiniętych. W czasie globalnego kryzysu 2008–2009 najmniej ucierpiały kraje, których poziom integracji gospodarczej z krajami wschodzącymi był największy (Emerging Powers Integration Report, 2011) W 2009 roku 20 krajów najbardziej zintegrowanych utrzymało wzrost gospodarczy na poziomie 2,5%, podczas gdy w krajach rozwiniętych była recesja.

202

Barbara Liberska

3.1. ZMIANA CHARAKTERU STOSUNKÓW GOSPODARCZYCH POŁUDNIE–POŁUDNIE Ostatnie lata charakteryzują się znacznym wzrostem i zakresem powiązań gospodarczych między krajami Południa. Do zacieśnienia stosunków między krajami rozwijającymi się przyczyniły się głównie: 1

po pierwsze – wewnętrzna stabilizacja polityczna, która pozwoliła na przeprowadzenie reform i realizację polityki gospodarczej w kierunku liberalizacji i otwarcia gospodarki;

po drugie – zmniejszenie napięć w stosunkach między krajami umożliwiło podpisanie wielu porozumień o liberalizacji handlu i powstanie stref wolnego handlu oraz podjęcie działań na rzecz wzmocnienia regionalnej integracji;

po trzecie – otwarcie na procesy globalizacji i integracji, przyciąganie zagranicznych inwestycji bezpośrednich i włączenie się do sieci globalnych dostaw największych światowych korporacji;

po czwarte – nowe warunki dla przyspieszonej industrializacji i proeksportowej strategii rozwoju, które pozwoliły na zwiększenie eksportu wielu towarów i usług na globalne rynki;

po piąte – wzrost dochodów z eksportu i rosnące rezerwy kapitałowe gospodarek wschodzących pozwoliły na większe inwestycje zagraniczne w wielu w krajach rozwijających się;

po szóste – wzrost pozycji korporacji transnarodowych z rynków wschodzących zwiększył ich możliwości transferu technologii i poprawy efektywności produkcji w krajach rozwijających się;

po siódme – rozwój infrastruktury, budowa kolei, portów, dróg, lotnisk, umożliwiły transport towarów między krajami słabiej rozwiniętymi i wzrost powiązań handlowych i produkcyjnych;

po ósme – szerokie wykorzystanie rewolucji informatycznej i telekomunikacyjnej, dostęp do Internetu w krajach Południa stworzyły warunki rozwoju globalnego biznesu;

po dziewiąte – rozwój edukacji i kapitału ludzkiego przyczynił się do wzrostu wydajności i zdobycia lepiej płatnej pracy;

po dziesiąte – w większości krajów nastąpiło zmniejszenie biedy i poprawa dobrobytu oraz wzrost klasy średniej. Rosnąca konsumpcja krajowa stała się źródłem dalszego wzrostu gospodarczego. Dobra konsumpcyjne produkowane w krajach rozwijających się są bardziej dostępne ze względu na niższą cenę i lepsze dostosowanie do potrzeb konsumentów w tych krajach.

Te i inne czynniki spowodowały, że stopień powiązań gospodarczych (handel, inwestycje, przemysł) między krajami rozwijającymi się Ameryki Łacińskiej,

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

203

Afryki i Azji (A+A+A) jest obecnie niespotykany w historii4 (The Southern Silk Road, … 2011). Badania przeprowadzone przez wiele międzynarodowych instytucji wskazują na znacząca rolę stosunków gospodarczych Południe–Południe jako czynnika przyspieszenia ich wzrostu gospodarczego (OECD, 2010; World Bank, 2011; Asian Development Bank, 2011).

3.2. EKSPANSJA HANDLU MIĘDZY KRAJAMI POŁUDNIA W XX wieku w handlu światowym dominowała wymiana towarowa między gospodarkami wysoko rozwiniętymi w ramach TRIADY: USA, Europa i Japonia. Kraje rozwijające się były głównie dostawcami surowców. Sytuacja się zmieniła radykalnie, kiedy kraje rozwijające się otworzyły się szeroko na handel, a liberalizacji handlu towarzyszył dynamiczny wzrost eksportu szczególnie towarów przemysłowych, które dzisiaj dominują w ogólnym eksporcie wielu krajów. W ostatniej dekadzie nastąpił gwałtowny wzrost wymiany handlowej między krajami rozwijającymi się. Wymiana między krajami Południa była najbardziej dynamicznym segmentem handlu światowego, Ich handel jest obecnie przeszło dwukrotnie większy niż w latach 80. W strukturze eksportu gospodarek wschodzących ponad ¾ stanowią towary przemysłowe. Obecnie około 1/3 światowego eksportu towarowego ma miejsce między gospodarkami wschodzącymi, a w 2000 r. – około 15%. Rysunek 5. Handel między krajami Południa w latach 2001–2010 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

3öïQRF–3öïQRF 3RïXGQLH–3RïXGQLH

3öïQRF–3RïXGQLH 3RïXGQLH–3öïQRF

Źródło: Global Economic Prospect, 2013.

Wartość eksportu krajów rozwijających się do innych krajów Południa była w 2010 r. prawie 4,5-krotnie większa niż w 2001 r., podczas gdy eksport PółnocPółnoc wzrósł w tym czasie 1,5-krotnie, a Północ-Południe około 2-krotnie. 4 Uważa się, że sieć powiązań między Azją, Ameryką Łacińską i Afryką jest współczesną wersją Jedwabnego Szlaku z XVI wieku – ale tym razem nie tylko przez lądy i morza, lecz przy użyciu sieci lotniczych i środków elektronicznego przekazu (zob. The Southern Silk Road…, 2011).

204

Barbara Liberska

W roku 2000 około 60% eksportu krajów rozwijających się było przeznaczone na rynki krajów wysoko rozwiniętych, a 40% do krajów rozwijających się, natomiast w 2011 r. już ponad połowa eksportu szła do krajów rozwijających się. Obecnie w eksporcie krajów rozwijających się dominują inne kraje rozwijające się (IMF, 2012) Dla wielu krajów wschodzących i rozwijających się ich głównymi parterami handlowymi są kraje Południa. W roku 2010 gospodarki wschodzące jak np. Indie i Brazylia więcej eksportowały do rynków wschodzących i krajów rozwijających się niż do krajów rozwiniętych. Udział krajów rozwijających się w handlu Indii, Brazylii i Afryki Południowej sięgał prawie 60%, również około 55% towarów eksportowanych z Azji (bez Chin) kierowano do krajów wschodzących, a z Ameryki Łacińskiej (bez Brazylii) ponad 37%, z Afryki 45%. Udział krajów wschodzących i rozwijających się w ogólnym eksporcie Chin wzrósł z 43% w 2000 r. do 53% w 2010 r., a Indii z 46% do 65%, Brazylii z 48% do 63% (The Southern Silk Road…, 2011). Prognozy wskazują, że do 2050 r. udział eksportu Chin do krajów Południa w ich ogólnym eksporcie może wzrosnąć do 73%, a dla Indii i Brazylii wzrośnie do 83%5.

3.3. PRZEPŁYWY BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH MIĘDZY RYNKAMI WSCHODZĄCYMI I KRAJAMI ROZWIJAJĄCYMI SIĘ W ostatnich dekadach gospodarki wschodzące były bardzo atrakcyjnym miejscem dla zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Napływ inwestycji i działanie korporacji transnarodowych z krajów Północy przyczyniły się do ich sukcesów eksportowych. Od 2005 roku gospodarki wschodzące rozpoczęły na szerszą skalę inwestycje za granicą, (szczególnie Chiny, Indie, Rosja, Brazylia) zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i w krajach rozwijających się. Tabela 4. Inwestycje zagraniczne z wybranych krajów wschodzących w latach 2006–2010 (w mld dol.) Kraje

2006

2007

2008

Brazylia

28,2

7,1

20,4

–10,0

11,6

Chiny

21,2

22,4

52,5

56,3

68,8

Indie

14,3

19,6

19,2

15,9

13,1

2,7

4,6

5,9

2,2

2,6

23,1

45,6

55,6

43,6

52,5

Indonezja Rosja

Źródło: World Investment Report, 2012, s. 170–173.

The Southern Silk Road… (2011).

2009

2010

205

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

800 700 600 500 400 300 200 100 0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Rosja Indie

Chiny Brazylia

160 140 120 100 80 60 40 20 0

1DSï\Z

Stan

Rysunek 6. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie (stan i napływ) ogółem z krajów BRIC w latach 1998–2009

BRIC

Źródło: World Investment Report (2010).

Ogólna wielkość zagranicznych inwestycji Brazylii w świecie wzrosła w latach 2000–2011 prawie 4-krotnie, Chin ponad 15-krotnie, Indii prawie 100-krotnie, a Rosji ponad 15-krotnie. Ogólny stan zagranicznych inwestycji bezpośrednich z krajów rozwijających się w 2011 r. wynosił ponad 3 705,0 mld dol. i około 2/3 zostało zainwestowanych w innych krajach Południa. W latach 2005–2010 średnio rocznie kraje Południa inwestowały około 100 mld dol. w innych krajach Południa. Udział rynków wschodzących w globalnych przepływach bezpośrednich inwestycji zagranicznych wzrósł z 5% w 2003 r. do 32% w 2010 roku. Kraje BRIC w 2011 r. realizowały około 60% inwestycji zagranicznych w krajach Południa – najwięcej w Azji (około 31%), w Ameryce Łacińskiej (15%), w Afryce (11%) i 8% w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (UNCTAD, 2012). Początkowo dominowały inwestycje typu greenfield, a ostatnio rosną inwestycje związane z fuzjami i przejęciami. Firmy z krajów wschodzących uczestniczyły w ostatnich pięciu latach w ponad 12,5 tys. inwestycji typu greenfield o wartości prawie 1,7 bln dol. (Multipolarity…, 2011, s. 5). Wzrost inwestycji zagranicznych wiąże się z rosnącą pozycją korporacji transnarodowych z krajów wschodzących w świecie. W latach 2004–2010 wielkość M&A, w których uczestniczyły firmy z rynków wschodzących, przekroczyła 1,1 bln dol., tj. około 17% światowych transakcji. Korporacje z krajów wschodzących stały się nową siłą globalizującą kraje Południa; dzięki transferowi kapitału i technologii przyczyniają się do specjalizacji przemysłu, a poprzez globalny łańcuch dostaw integrują je z globalnymi rynkami.

3.4. RYNKI WSCHODZĄCE JAKO DOSTAWCY POMOCY ROZWOJOWEJ W ostatniej dekadzie kraje wschodzące, jak: Chiny, Brazylia, Malezja, Indie, Wenezuela, Tajlandia i kraje arabskie, przeznaczały coraz większe środki na

206

Barbara Liberska

pomoc rozwojową dla krajów słabiej rozwiniętych. Wiele krajów Południa otrzymuje dzisiaj większą pomoc z tych krajów niż od ich tradycyjnych dostawców, jakimi są organizacje międzynarodowe czy kraje Północy. Największe projekty dotyczą rozwoju infrastruktury zarówno wewnątrz krajów, jak i między sąsiadami i regionami. Rozwój infrastruktury jest jednym z warunków przyspieszenia wzrostu gospodarczego oraz zwiększenia wymiany handlowej i powiązań z globalnymi rynkami. Wraz z rozwojem handlu między rynkami wschodzącymi, konieczne stały się odpowiednie połączenia transportowe i komunikacyjne, dostęp do Internetu. Bilateralna pomoc rozwojowa krajów Południa dla krajów Południa wzrosła z 4,4 mld dol. w 2005 r. do 15 mld dol. w 2010 roku. W czasie globalnego kryzysu duże gospodarki wschodzące przekazały organizacjom międzynarodowym dodatkowe środki na pomoc dla krajów rozwijających się w walce ze skutkami kryzysu.

4. CHINY JAKO CENTRUM GRAWITACJI HANDLU I POLE WZROSTU DLA KRAJÓW POŁUDNIA Dynamiczny rozwój Chin w ostatnich dekadach oraz szerokie powiązania z większością krajów świata spowodował, że stały się w 2010 r. drugą potęgą gospodarczą i jednym z największych pól wzrostu światowej gospodarki. Ich wpływ na globalny wzrost i na wzrost gospodarczy wielu krajów jest bardzo duży (Arora, Vanrakidis, 2012). Chiny różnymi kanałami wpływają na wzrost innych krajów i od tego, w jakim tempie będzie się rozwijała chińska gospodarka, zależy wzrost gospodarczy wielu krajów6. Z badań wynika, że wzrost gospodarczy wielu krajów rozwijających się w ostatniej dekadzie był w znacznie większym stopniu uzależniony od wzrostu chińskiej gospodarki niż krajów rozwiniętych G7 (OECD, 2010). Międzynarodowy Fundusz Walutowy analizuje gospodarki, które mają największe znaczenie systemowe dla wzrostu gospodarki światowej. Do grupy tzw. Systemic Five należą: kraje euro, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Japonia i Chiny (IMF, 2012). W związku ze znacznym osłabieniem wzrostu w Stanach Zjednoczonych i strefie euro, coraz więcej uwagi poświęca się Chinom jako jednemu z głównych pól wzrostu. Jako pierwszy kraj szybko powróciły do wysokiego wzrostu, przyczyniając się do ożywienia gospodarczego w wielu krajach. Nawet stosunkowo niewielki spadek inwestycji i tempa wzrostu gospodarki chińskiej może mieć poważne konsekwencje dla wielu gospodarek świata, szczególnie w krajach, dla których Chiny stały się najważniejszym partnerem handlowym. Chińskie spowolnienie o 1–2% wpłynie najbardziej na spadek tempa wzrostu PKB u jego głównych partnerów handlowych takich jak: Tajwan, Korea Południowa, Malezja i Tajlandia. Chińskie spowolnienie będzie miało też wpływ na duży spadek eksportu krajów surowcowych, głównie w takich krajach jak: Chile, Zambia, Arabia Saudyjska, Kazachstan, Iran, Australia i Brazylia (The slowdown in China…, 2012). W „The 6 Podobnie jak w poprzednich dekadach mówiono o wpływie osłabienia gospodarki USA i zarażeniu się reszty świata, mówi się dzisiaj o oddziaływaniu gospodarki chińskiej.

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

207

Economist” (2012, August 25) przedstawiono „Sinodependency index”, który wskazuje, jaki jest wpływ rynku chińskiego na firmy i wartość akcji. Akcje firm działających w Chinach w grupie S&P 500 w latach 2009–2012 wzrosły o 129%, podczas gdy indeks dla całej grupy wzrósł w tym czasie o 57%. Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Chiny są dzisiaj najbardziej centralną siłą handlową w świecie, biorąc pod uwagę szerokie powiązania handlowe z innymi gospodarkami. W roku 2012 kraj ten stał się największą potęgą handlową świata, wartość eksportu i importu towarów (3,87 bln dol.) przewyższyła wartość wymiany handlowej Stanów Zjednoczonych, które dotychczas zajmowały pierwsze miejsce7. W ostatnich latach Chiny stały się największym centrum grawitacji handlu światowego i przesunęły się z pozycji światowego eksportera towarów na pozycje partnera handlowego, który coraz więcej importuje. Stały się ważnym rynkiem zbytu nie tylko dla surowców, ale i towarów z wielu krajów. W czasie kryzysu import chiński rósł znacznie szybciej niż eksport: tylko w 2009 r. spadł o 6%, ale w 2010 r. wzrósł o 39%, a w 2011 o 25% (Liberska, 2011). Wiele krajów zarówno wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających dzięki eksportowi na duży rynek chiński było w stanie ograniczyć negatywne skutki kryzysu. Chiny są nie tylko największą potęgą handlową świata, ale największym partnerem handlowym dla wielu krajów. W roku 2011 były pierwszym lub drugim partnerem handlowym dla 78 krajów, dla 148 krajów były jednym z pięciu najważniejszych dostawców towarów, a dla 68 krajów jednym z najważniejszych rynków zbytu (The slowdown in China…, 2012).

4.1 CHINY JAKO PARTNER HANDLOWY KRAJÓW POŁUDNIA Chiny mają bezpośredni wpływ na wzrost gospodarczy wielu krajów rozwijających się przez handel i inwestycje oraz pośredni – przez ceny wielu surowców. Chiński popyt zwiększa ich dochody z eksportu, natomiast import z Chin tańszych towarów i dóbr kapitałowych zmniejsza koszt inwestycji. Chiny są największym konsumentem surowców energetycznych i wielu surowców mineralnych oraz produktów rolnych. Popyt chiński na surowce wpływa na ich ceny i kształtuje dochody z eksportu krajów surowcowych. W ostatniej dekadzie Chiny znacznie zacieśniły stosunki gospodarcze z krajami rozwijającymi się w różnych regionach świata. W celu ożywienia wzajemnych stosunków gospodarczych podpisano ponad 300 różnego rodzaju bilateralnych porozumień o liberalizacji handlu i inwestycji, a z wieloma krajami umowy o tzw. strategicznym partnerstwie, które zakładają wspieranie długofalowego wzrostu i współpracę w wielu dziedzinach. Porozumienia te przyczyniły się do dynamicznego ożywienia wymiany handlowej z wieloma krajami. Obecnie dla wielu krajów rozwijających się Ameryki Łacińskiej, Azji Południowej i Afryki subsaharyjskiej Chiny stały się głównym partnerem handlowym. Wymiana handlowa między Chinami 7 Udział Chin w światowym eksporcie wynosił 13,3% (USA – 10,8%), a udział w światowym imporcie – 9%. Chiny stały się w 2010 r. największym eksporterem, a w 2012 r. największym importerem.

208

Barbara Liberska

Rysunek 7. Eksport gospodarek wschodzących do USA i Chin w latach 1992–2007 (w %) 25 eksport do USA 20 15 10 eksport do Chin 5

1992 94

98 2000 02

2007

Źródło: The slowdown in China …, 2012.

a krajami rozwijającymi była w ostatniej dekadzie najbardziej dynamicznie rozwijającym się segmentem handlu światowego. Jej wartość wzrosła w latach 2001–2010 ponad 4,5-krotnie, podczas gdy handel między krajami wysoko rozwiniętymi wzrósł 1,5-krotnie, a handel Północ-Południe wzrósł 2-krotnie (Multipolarity…, 2011). Po roku 2000 eksport gospodarek wschodzących do USA systematycznie spadał, przy równoczesnym stałym wzroście ich eksportu do Chin. Dla wielu krajów rozwijających się rynek chiński jest największym rynkiem zbytu. W roku 2011 eksport do Chin stanowił ponad 92% ogólnego eksportu Mongolii, 68% – Sudanu, 59% – Turkmenistanu, 46,5% – Korei Północnej, 41,8% – Gambii, 38% – Konga, 37,7% – Angoli, 34,8% – Zambii, 28,1% – Tajwanu, 27,4% – Australii, 24,9% – Kuby, 22,4% – Korei Południowej, 21,7% – Chile, 19,7% – Japonii, 18,8% – Afryki Południowej, 17,3% – dla Brazylii (Purdy, Peppers, 2012). Chiny są pierwszym lub drugim partnerem handlowym krajów BRICS – Brazylii, Rosji, Indii, Afryki Południowej – i odgrywają ważną rolę w intensyfikacji ich wzajemnych powiązań handlowych i finansowych.

4.2. CHINY JAKO ZAGRANICZNY INWESTOR W KRAJACH ROZWIJAJĄCYCH SIĘ Kolejnym kanałem oddziaływania Chin na wzrost gospodarek krajów rozwijających się jest napływ inwestycji zagranicznych. Chiny są nie tylko największym odbiorcą FDI wśród rynków wschodzących8, ale coraz większym inwestorem w wielu krajach. W roku 2011 były na piątym miejscu wśród inwestorów zagranicznych w świecie. W ramach strategii go global chińskie firmy coraz więcej inwestują za granicą. 8 Ogólny stan inwestycji zagranicznych w Chinach w 2010 r. wynosił około 580 mld dol. (30-krotnie większy niż w 1990 r.).

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

209

Rysunek 8. Inwestycje chińskie w krajach rozwijających się w latach 2003–2010 (w mld dol.) 80 70 60 50 40 30 20 10 0

2003

Azja Europa

2004

2005

2006

2007

$PHU\ND DFLñVND Inne

2008

2009

2010

Afryka

Źródło: World Investment Report (2012).

W roku 2006 zainwestowały 21 mld dol., w latach 2008–2009 już dwukrotnie więcej, średnio rocznie 55 mld dol., a w okresie 2010–2011 rocznie około 66 mld dol. (World Investment Report, 2012). W roku 2012 chińskie inwestycje zagraniczne przekroczyły 77 mld dol. W latach 2004–2011 rosły rocznie o 58%. Najwięcej zainwestowano w krajach azjatyckich oraz w krajach Ameryki Łacińskiej. Od 2008 r. Chiny stały się drugim największym inwestorem zagranicznym w Ameryce Łacińskiej, a dla niektórych krajów głównym inwestorem. W latach 2008–2010 dynamicznie rosły też inwestycje chińskie w niektórych krajach afrykańskich. Napływ chińskich inwestycji do wielu krajów rozwijających się był w znacznym stopniu spowodowany dążeniem do zapewnienia bezpieczeństwa dostaw surowców dla dynamicznie rozwijającej się gospodarki. Kraje bogate w surowce w Afryce i Ameryce Łacińskiej stały się największymi odbiorcami chińskich inwestycji. Chińskie firmy przyniosły kapitał i technologie, które pozwoliły na zwiększenie wydobycia i szerszą eksploatację zasobów. Chiński popyt na surowce kształtował ceny i przyczynił się do wzrostu dochodów z eksportu wielu krajów Południa. Ostatnio chińskie firmy przenoszą również produkcję niektórych towarów przemysłowych do krajów Południa, poszukując poprawy efektywności. Stosują azjatycki model uprzemysłowienia tzw. flying geese (latających gęsi), przenosząc produkcję do krajów o niższych kosztach i wykorzystują globalny łańcuch dostaw dla poprawy konkurencyjności. W Chinach w ostatnich latach rosną płace – średnia płaca rosła rocznie o kilkanaście procent, co zwiększało koszty produkcji. W najbliższych latach płace będą nadal rosły, nie tylko ze względu na protesty społeczne, ale w związku z planami odchodzenia od dotychczasowego modelu wzrostu napędzanego inwestycjami i eksportem w kierunku modelu opartego na wzroście konsumpcji. Firmy chińskie będą zatem zainteresowane przenoszeniem produkcji do krajów Południa, gdzie płace są niskie. W ten sposób będą wpływały na procesy industrializacji i urbanizacji krajów słabiej rozwiniętych.

210

Barbara Liberska

4.3. CHINY JAKO POLE WZROSTU KRAJÓW AFRYKAŃSKICH Na szczególną uwagę zasługuje wzrost obecności Chin w Afryce w ostatnich latach. Dynamiczny wzrost gospodarczy wielu krajów afrykańskich (6%) był w dużym stopniu możliwy dzięki Chinom (Brautigam, 2011). Chiński popyt na surowce wywołał boom surowcowy i wzrost dochodów z eksportu. Wymiana handlowa z krajami Afryki Subsaharyjskiej rosła w latach 2000–2010 średnio rocznie o 33,5%. W roku 2012 wymiana handlowa między Chinami i Afryką wzrosła 20-krotnie w stosunku do 2001 r. i przekroczyła 200 mld dol. Największymi partnerami handlowymi Chin w Afryce są: Angola (44%), Afryka Południowa (16%), Sudan (12%), Republika Konga (8%). Chiny stały się jednym z głównych inwestorów zagranicznych w krajach czarnej Afryki, szczególnie w takich krajach jak: Angola, Sudan, Republika Kongo, Zambia, Mozambik, Nigeria (Jacques, 2009). Wielkość bezpośrednich inwestycji zagranicznych wzrosła w latach 2005–2011 siedmiokrotnie (roczny wzrost o 115%) (Africa– China Trade FT June 14, 2010). Ponad ¾ inwestycji chińskich jest skoncentrowane w 10 krajach. W roku 2010 Chiny zainwestowały 2,0 mld dol., a w czasie odbywającego się w 2012 r. Forum Ekonomicznego Chiny–Afryka pod hasłami „Pokój, Rozwój, Współpraca” obiecały w zainwestować 20 mld dol. w ciągu pięciu najbliższych lat, zwłaszcza w powstających w niektórych krajach Specjalnych Strefach Ekonomicznych. Rządy krajów afrykańskich negocjują długoterminowe dostawy surowców, uzależniając je od uzyskania kredytów na rozwój infrastruktury, budowę dróg, kolei, portów, lotnisk szpitali, szkół. Inwestycjom chińskim związanym z wydobyciem surowców towarzyszyły szerokie programy wspierania rozwoju przez rozbudowę infrastruktury, budowę elektrowni, uniwersytetów, szpitali, nowych miast i osiedli mieszkaniowych, centrów handlowych, farm rolnych (Carike, Elsabe, 2012). Rysunek 9. Chińskie zobowiązania finansowania projektów infrastrukturalnych w krajach Afryki Subsaharyjskiej (w mld dol.) 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Źródło: World Bank Report (2008).

W ostatnich latach Chiny stały się największym kredytodawcą dla wielu krajów afrykańskich. W ramach współpracy bilateralnej państwowe banki chińskie udzielają kredytów na zakup dóbr kapitałowych dla rozbudowy infrastruktury. Wiele projektów infrastrukturalnych realizowały przez duże państwowe firmy

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

211

chińskie. Rozwój infrastruktury prowadzi do powstania połączeń transportowych i telekomunikacyjnych wewnątrz krajów i między krajami, co ma istotny wpływ na możliwości zwiększenia przepływu towarów i usług i pogłębienia integracji gospodarczej między krajami Południa. W latach 2000–2008 nastąpiło podwojenie wielkości pomocy rozwojowej dla krajów Południa, najwięcej, bo 44%, otrzymały kraje afrykańskie (OECD, 2010). Zaangażowanie Chin w krajach afrykańskich znacznie wykracza poza sektor surowcowy (Szukalski, 2012). Inwestycje zagraniczne przyczyniają się do rozwoju przemysłu przetwórczego, Chiny dostarczają sprzęt telekomunikacyjny (Huawei) i wysokiej jakości maszyny do rozwoju przemysłu po konkurencyjnych cenach w stosunku do produkowanych w krajach wysoko rozwiniętych, a transfer technologii pozwala na produkcję wyrobów konkurencyjnych na globalnych rynkach. Chińskie firmy inwestują też w rolnictwo, budują farmy, które pozwolą znacznie zwiększyć produkcję żywości nie tylko na zaspokojenie lokalnego popytu, lecz również na eksport. Chińczycy kupują lub dzierżawią ziemię uprawną (Namibia, Zambia, Nigeria). W ramach współpracy z krajami afrykańskimi Chiny wspierają rozwój szkolnictwa (budowa szkół i uniwersytetów technicznych) oraz przygotowanie specjalistów dla powstających nowych gałęzi gospodarki. Przywódcy państw afrykańskich doceniają rolę, jaką Chiny odgrywają na kontynencie i rośnie ich zainteresowanie chińskim modelem wzrostu9. Chiny jako pole wzrostu z jednej strony silnie oddziałuje na możliwości rozwojowe wielu krajów Afryki, a z drugiej wzmacnia nowe pola wzrostu na tym kontynencie. Lepsze wykorzystanie dużych zasobów naturalnych oraz potencjału zasobów pracy (młode lepiej wykształcone społeczeństwo), rozwój przemysłu przy wsparciu kapitałowym i technologicznym gospodarek wschodzących (kraje BRIC) głównie Chin powinno zapewnić dalszy wzrost gospodarczy krajom afrykańskim, a niektóre kraje mogą stać się ważnymi polami wzrostu dla całego kontynentu. Chiny są dzisiaj główną siłą integrującą i globalizującą kraje Południa jako partner handlowy, jako inwestor i dostawca technologii, jako kredytodawca i dostawca pomocy rozwojowej. Mogą stać się pomostem między krajami Ameryki Łacińskiej, Afryki a najbardziej dynamicznie rozwijającym się regionem świata, jakim jest region Azji Południowo-Wschodniej. Integracja przemysłów i włączenie firm w globalny łańcuch dostaw technologicznie zaawansowanych towarów pozwoliłoby tym krajom zmniejszyć zależność od eksportu surowców i zapewnić dalszy rozwój na znacznie bardziej stabilnych podstawach.

ZAKOŃCZENIE Globalizacja stworzyła niespotykane możliwości rozwoju krajów rozwijających się – dostęp do kapitału i technologii i otwarte rynki pozwoliły na przyspieszony proces industrializacji i rozwój produkcji na zaspokojenie globalnego popytu. Niektóre kraje dzięki reformom gospodarczym i właściwej polityce włączenia się w procesy 9 W literaturze wskazuje się też na wiele negatywnych skutków działalności chińskich firm, jak: zanieczyszczenie środowiska, korupcja, osłabienie lokalnych firm, nadmierna eksploatacja i inne.

212

Barbara Liberska

globalizacji osiągnęły wysoką dynamikę wzrostu i stały się nowymi potęgami gospodarczymi. Środek ciężkości gospodarki światowej przesunął się z krajów wysoko rozwiniętych (Północ) do krajów wschodzących i rozwijających się (Południe). Wzrost pozycji Południa w tworzeniu globalnego dochodu, w produkcji i handlu światowym spowodował, że zwiększyło się ich oddziaływanie na światowy wzrost i możliwości wzrostu gospodarczego innych krajów. Nastąpiła znacząca zmiana w polach wzrostu światowej gospodarki, spadek znaczenia tradycyjnych centrów w krajach rozwiniętych i wzrost znaczenia nowych pól wzrostu wokół największych gospodarek wschodzących. Chiny – druga gospodarka świata i największa gospodarka wschodząca – poprzez swoją wielkość i dynamikę oraz powiązania gospodarcze z większością gospodarek świata stały się największym polem wzrostu we współczesnej gospodarce światowej. Są też główną siłą globalizującą kraje rozwijające się i kształtującą kierunki współpracy gospodarczej Południe–Południe. Obecny poziom wymiany handlowej, kapitału, inwestycji, technologii między krajami wschodzącymi i krajami rozwijającymi się wskazuje na rewolucyjną zmianę w strukturze gospodarki światowej. Wielkość gospodarek wschodzących i zakres ich wzajemnych powiązań handlowych, kapitałowych, finansowych, przemysłowych, technologicznych powoduje, że stały się znacznie mniej zależne od rynków krajów wysoko rozwiniętych w kształtowaniu wzrostu gospodarczego. W najbliższych dekadach nowe centra wzrostu światowej gospodarki znajdujące się wokół gospodarek wschodzących będą coraz silniej oddziaływały na globalny wzrost i możliwości przyspieszenia wzrostu gospodarczego krajów rozwijających się.

BIBLIOGRAFIA Africa at Work: Job Creation and Inclusive Growth. Report (2012), McKinsey Global Institute, August. Agtmael A. van (2007), The Emerging Markets Century, London. Akin C., Kose M.A. (2008), Changing nature of North-South linkages: Stylized facts and explanations, “Journal of Asian Economics, Vol. 19, No. 1. Arora V., Vanrakidis A. (2010), China’s economic growth; International spillovers, “IMF Working Paper”, July. Asia 2050. Realizing the Asian Century (2011), Asian Development Bank. AtsonY., Child P., Dobbs R., Narsimhan L. (2012), Winning the $ 30 bilion decathlon. Going for gold in emerging markets, “McKinsey Quarterly”, August. Bisson P., Kirkland R., Stephenson E. (2010), The great rebalancing (2010), “The McKinsey Quarterly”, June. Brautigam D. (2011), Dragon’s Gift, The Real Story of China in Africa, Oxford University Press. Canuto O. (2010), Recoupling or Switchover. Developing Countries in Global Economy, ABD Institute Publications. China’s Growing Role in World Trade (2010), R.C. Feenstra, S. Wei (red.), University of Chicago Press. Classen C., Loots E. (2012), Chinese foreign investment in Africa. Making sense of new economic reality, “African Journal of Business Management”, Vol. 6 (47).

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

213

Coupling, recoupling or decoupling, “ADBI Working Papers Series” (2010), No. 257, s. 1–10. Emerging Powers Integration Report (2011), Maplecroft Global Risk Analitics. Global Economic Prospect (2013), The World Bank, Washington. Global movers and shakers are worried about China (2012), “The Economist”, September 15. Global Trends 2025 – A Transformed World (2008), US Government, Washington. Hawksoworth J., Cookson G. (2013), The World in 2050: Beyond the BRICS – a Broader Look at Emerging Markets Growth Prospects’, PricewaterhouseCoopers, January. Henderson J. (2008), China and future of the developing world, “UNU – WIDER Research Paper”, No. 58. IMF (2012), Spillover Report, June. Jacques M. (2009), When China Rules the World, The End of the Western World and the Birth of a New Global Order, New York. Juggernaut U., Dadush U., Show W. (2011), How Emerging Markets are Reshaping Globalization, Carnegie Endowment for International Peace, Washington. Kose M.A., Prasad E.S. (2010), Emerging markets come of age, ”Finance and Development”, November. Kose M.A, Otrok C., Prasad E.S. (2012), Global business cycles: Convergence of decoupling? “International Economic Review”, Vol. 53, No. 2, May. Liberska B. (2009), System powiązań Ameryki Łacińskiej z Indiami i Chinami we współczesnej gospodarce światowej, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej SGH”, nr 2. Liberska B. (2010), Perspektywy rozwojowe chińskiej gospodarki do 2050 roku, „Studia Ekonomiczne”, nr 4. Liberska B. (2012), Wiek XXI wiekiem rynków wschodzących, w: Zmiany w gospodarce światowej, Komitet Prognoz PAN, Warszawa, s. 71−107. Maddison A. (2007), Contours of the World Economy, Oxford University Press, Oxford. Maddison A. (2001), The World Economy. A Millennial Perspectives, OECD, Paris. Magnus G. (2010), Uprising: Will Emerging Markets Shape or Shake the World Economy, Toronto. Multipolarity: The New Global Economy (2011), The World Bank (worldbank.org/ INTGDH/.../GDH_CompleteReport2011.pdf). OECD (2010), Perspectives of Global Development, Shifting Wealth, Paris. OECD (2012), Looking to 2060- long-term growth scenarios, “Economic Department Working Papers”, No. 3, Paris. Ozawa T., Bellak Ch. (2010), Will China relocate its labor – intensive factories to Africa – flying geese style? Perspectives on topical foreign direct investment, Columbia Center on Sustainable International Foreign Investment, August. Park Y.Ch. (2011), The global financial crisis: Decoupling of East Asia- Myth or reality, “ADBI Working Paper”, No. 289. Prasad E., Kose A. (2009), The decoupling debate is back, “Foreign Policy”, June. Purdy M., Peppers A. (2012), The Rise of E2E Integration. How Trade and Investment between Emerging Markets is Reshaping Global Competition, Reseach Report, The Accenture Institute of High Performance, January.

214

Barbara Liberska

Quah D. (2011), The global economy’s Shifting Center of gravity, “Global Policy”, Vol. 2, Issue 1. Rodrik D. (2008), One Economics, Many Recipies: Globalization, Institutions, and Economic Growth, Princeton University Press. . Rodrik D. (2011), The future of economic convergence, “NBER Working Paper”, No. 17400 (www.nber.org/papers/w17400). Rodrik D. (2012), Globalization Paradox:Democracy and the Future of the World Economy, New York. Roubini N., Mihim S.M. (2010), Crisis Economics. A Crash Course in Future of Finance, London. Sharma R. (2012), Breakout Nations, In Pursuit of the Next Economic Miracle, London. Southern Engines of Global Growth (2010), A.U. Santos-Paulino (red.), Oxford University Press 2, Oxford. “South-South Trade Monitor” 2012, No. 1, UNCTAD, Geneva. South-South Economic Links (2011), Asian Development Outlook 2011, Asian Development Bank (www.adb.org). South-South Economic Links (2011), Asia Development Outlook, Asian Development Bank. Special Report on World Economy (2012), “The Economist”, October 9. Spence M. (2011), The Next Convergence. The Future of Economic Growth in a Multispeed World, New York. Stiglitz J.E. (2012), Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, Warszawa. Subramanian A. (2011), Elipse: Living in Shadow of China’s Economic Dominance, Peterson Institute for International Economics. Washington. Subramanian A., Kessler M. (2013), The hiperglobalization of trade and its future, Peterson Institute for International Economics, “Working Paper” WP 13–6. Szukalski M. (2012), Zmiany w gospodarce światowej, w: Zmiany w gospodarce światowej, Komitet Prognoz PAN. The decoupling debate (2008), “The Economist”, March 16. The game of catch up. Special report on world economy (2011), “The Economist”, September 24. The slowdown in China would have far reaching effects. Sinodependency index (2012), “The Economist”, August 25. The Southern Silk Road. Turbocharging South-South Economic Growth (2011), HSBC Global Economics Report, June. The World in 2050: Quantifying the Shift in the Global Economy (2011), HSBS, Global Research, London (www.hsbc.com/~/media/HSBC-com/about-hsbc/in-the-future/ pdfs/120508-the-world-in-2050.ashx). World Economic and Social Survey. Retooling Global Development (2010), United Nations, New York. World Investment Report (2010), UNCTAD, Geneva. World Investment Report (2012), UNCTAD, Geneva. Young Chul Park (2011), The global financial crisis. Decoupling of East Asia, Myth or reality, Asian Development Bank Institute, “Working Paper”, No. 289.

NOWE CENTRA WZROSTU ŚWIATOWEJ GOSPODARKI

215

Zhu Y. (2010), Trade, capital flows and external balance: is China unique in two hundred years of globalisation?, “Journal of Chinese Economic and Business Studies”, Vol. 8, No. 1, s. 1–22.

STRESZCZENIE Globalny kryzys przyspieszył przesuwanie się pól wzrostu z krajów wysoko rozwiniętych do krajów rozwijających się. Dynamiczny wzrost gospodarczy rynków wschodzących w ostatnich dekadach spowodował, że ich udział w światowym PKB, handlu oraz przepływach kapitału, inwestycji i technologii znacznie wzrósł. W rezultacie wyłoniły się nowe centra wzrostu, które znajdują się wokół największych gospodarek wschodzących w różnych regionach świata. Chiny – największa gospodarka wschodząca – poprzez swoją wielkość i dynamikę oraz powiązania gospodarcze z większością krajów stały się największym polem wzrostu. Są obecnie główną siła globalizującą kraje rozwijające się, przyczyniając się do pogłębienia integracji gospodarczej między krajami rozwijającymi się, co stanowi jeden z ważnych czynników napędzających ich wzrost gospodarczy. Badania wskazują, że w najbliższych dekadach wzrośnie stopień oddziaływania nowych pól wzrostu na globalny wzrost gospodarczy. Słowa kluczowe: globalizacja, pola wzrostu gospodarki światowej, rynki wschodzące, Chiny jako pole wzrostu, integracja gospodarcza krajów rozwijających się (Południe-Południe).

NEW GROWTH POLES IN THE GLOBAL ECONOMY ABSTRACT Global crisis has accelerated the shift of growth poles from developed to developing countries. Dynamic economic growth of emerging markets in the last decades caused a significant increase in their share of global GDP, trade, capital flows, investment, and technology transfer. The result is the emergence of new growth centers located around the major emerging economies in various regions of the world. China – the largest emerging economy – thanks to its size, dynamics, and economic ties with majority of countries has become the largest growth pole in contemporary world. It is now a major force in the globalizing developing world and contributes to the deepening of economic integration among developing countries, which is an important driver of economic growth. The World Bank studies indicate that the impact of new growth poles will increase in the coming decades.

216

Bogusława Skulska

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

Bogusława Skulska*

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS1 WPROWADZENIE Wzrost gospodarczy dla wielu polityków jest fetyszem, którym swobodnie szermują, pragnąc osiągnąć upragnione stanowiska i odnieść sukces, lecz jednocześnie jest podstawowym parametrem ekonomicznym, którego wzrost warunkuje rozwój krajów i gospodarki światowej, a także wpływa na dobrobyt całych społeczeństw. Natomiast poszukiwanie źródeł wzrostu gospodarczego jest przedmiotem dysput politycznych i debat ekonomicznych od kilkuset lat, nasilających się zwłaszcza w okresach recesji. Z powyższych przyczyn autorka niniejszego artykułu postanowiła przyjrzeć się tym zagadnieniom, a obszarem rozważań uczyniła Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) w dobie globalnego kryzysu ekonomicznego 2007/2008+. Kraje tworzące to ugrupowanie mają odmienne ustroje, są zróżnicowane pod względem poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego, lecz łączy je dążenie do coraz większej liberalizacji przepływów oraz stopniowego otwierania gospodarek narodowych. Z tego względu z jednej strony są coraz bardziej narażone na transmisje kryzysów gospodarczych, lecz z drugiej – ich rosnące powiązania z gospodarką światową pozwalają im wykorzystywać własne atuty w poszukiwaniu źródeł wzrostu gospodarczego mimo globalnej recesji. * Autorka artykułu pracuje na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Katedrze Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych na Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu. 1 Artykuł został przygotowany w ramach projektu badawczego nr 3802/B/H03/2011/40, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

217

1. KRYZYS GOSPODARCZY A CYKL EKONOMICZNY W definicjach „kryzysu” – terminu pochodzącego od greckiego krisis (Morawski, 2003, s. 9) – zwraca się uwagę na stosowanie tego słowa w znaczeniu „przesilenie, moment rozstrzygający, okres przełomu, załamanie się dotychczasowej linii rozwoju” (Nowa Encyklopedia …, 1995, s. 586). Uściślenie pojęcia „kryzys ekonomiczny” odnosi się natomiast do okresowego spadku aktywności życia gospodarczego. Obie te – bynajmniej nie stricte ekonomiczne – definicje umieszczają zjawisko kryzysu w kontekście jakiegoś trendu. Podkreślają, iż jest to jakiś przełom lub załamanie się realizowanych do danego momentu kierunków rozwoju. W ujęciu ekonomicznym takie podejście jest wyrażane w teorii wahań koniunkturalnych, która wskazuje na określoną rytmikę gospodarek (w ujęciu narodowym) lub gospodarki (w ujęciu światowym). T. Grabowski (2000, s. 169), definiując koniunkturę gospodarczą, zauważa, iż jest to całokształt „zjawisk składających się na sytuację gospodarczą danego kraju, regionu gospodarczego lub gospodarki światowej”, których cechą charakterystyczną jest „rozwój cykliczny, przerywany kryzysowymi spadkami produkcji”. W takim ujęciu kryzys jest tymczasowym trendem „złym”, przeciwnym wobec pozytywnej zmiany długookresowej. Próba określenia ram czasowych występowania odwróconego trendu i zaznaczenie jego początku oraz końca na sinusoidzie cyklu koniunkturalnego, powoduje jednak, iż napotyka się na podstawowy problem rozgraniczenia poszczególnych faz odchyleń (Mazurek, 2011, s. 12). Klasyczna teoria business cycle wskazuje na czterofazową konstrukcję cyklu zawierającą: kryzys (recesję), depresję, ożywienie i rozkwit (prosperity). Amerykańskie National Bureau of Economic Research (NBER) tak definiuje recesję: „Jest to znaczny spadek aktywności ekonomicznej obejmujący całą gospodarkę, trwający dłużej niż kilka miesięcy, widoczny zazwyczaj w [zmianach – B.S.) realnego PKB, realnych dochodów, poziomu zatrudnienia, produkcji przemysłowej i sprzedaży. Recesja zaczyna się po tym, jak gospodarka osiągnie szczyt aktywności, a kończy w momencie osiągnięcia „dołka” koniunktury”2. W kolejnej fazie w gospodarce krajowej i/lub światowej pojawiają się oznaki ożywienia gospodarczego, które przynoszą pozytywne trendy oraz dają nadzieję na rozkwit ekonomiczny. Wpływ globalnego kryzysu ekonomicznego 2007/2008+ na Azję PołudniowoWschodnią okazał się słabszy niż przewidywano, lecz analiza wskaźników ekonomicznych w tych krajach – głównie w latach 2008–2009 – wskazuje, iż głównymi kanałami transmisji były handel i inwestycje zagraniczne. Natomiast już w 2010 r. odnotowano ich ponowny wzrost. Jednak w latach 2011–2012 wzrosły obawy państw azjatyckich co do nowej fali turbulencji zagrażających potencjalnie dynamice regionalnego eksportu i przepływom finansowym, mających tym razem swoje źródło w Europie. Tajlandia i Wietnam wydają się przy tym szczególnie podatne z uwagi na silne uzależnienie od rynków europejskich. Podobnie może 2

Cytat za Sz. Mazurek (2011, s. 13).

218

Bogusława Skulska

wyglądać sytuacja gospodarek uzależnionych od turystyki i transferów pieniężnych, tj. Filipin, Kambodży, Tajlandii i Wietnamu. Wpływ kryzysu na sektor finansowy wielu państw azjatyckich może być znaczący, o ile dojdzie do odpływu kredytów i kapitału oraz spadku eksportu (Learning Lessons, 2012). Co prawda, ograniczona obecność zagranicznego kapitału właścicielskiego, podobnie jak ekspozycja na papiery dłużne strefy euro osłonią systemy bankowe wschodzących rynków azjatyckich, jednak rosnące zapotrzebowanie europejskich banków na pomoc międzynarodowych instytucji finansowych może ograniczyć podaż kredytów dla regionalnych gospodarek rozwijających się. Wpływ na poziom ubóstwa w regionie będzie raczej umiarkowany, dotykając w szczególności mniejsze kraje oraz grupy szczególnego ryzyka w krajach większych.

2. WZROST GOSPODARCZY W KRAJACH ASEAN W XXI WIEKU Znaczenie Azji Południowo-Wschodniej oraz rosnący udział krajów tego regionu w globalnej gospodarce światowej są obecnie zjawiskami niezaprzeczalnymi. Przez trzy kolejne dekady XX wieku kraje te utrzymywały bardzo wysokie tempo wzrostu gospodarczego mimo okresowego załamania wywołanego kryzysem azjatyckim lat 1997–1998 oraz dynamicznym rozwojem gospodarki chińskiej. W pierwszej dekadzie XXI wieku są one również symbolem sukcesu ekonomicznego w gospodarce światowej pomimo odczuwanych skutków globalnego kryzysu gospodarczego 2007/2008+. Do najważniejszych, choć zarazem najczęściej krytykowanych, mierników wzrostu gospodarczego należy produkt krajowy brutto (PKB), czyli miara produkcji wytworzonej przez wszystkie czynniki produkcji zlokalizowane w granicach danego kraju w określonym czasie – wyrażona w pieniądzu (Woźniak, 2008, s. 9–11). Nominalny PKB nie uwzględnia jednak różnic w liczbie ludności poszczególnych państw czy zróżnicowanej dynamiki cen, dlatego powszechne jest stosowanie pochodnych tego wskaźnika, czyli PKB per capita bądź PKB mierzonego parytetem siły nabywczej. W przypadku ASEAN wahania wzrostu PKB wynoszą po 2005 r. 1,3–7,1%. Średnia wartość wzrostu gospodarczego krajów ASEAN w latach 2005–2010 wynosi aż 5,28%. Należy jednak podkreślić, iż w badanym okresie mamy do czynienia z globalnym kryzysem ekonomicznym 2007/2008+, który wywołał gwałtowny spadek wzrostu gospodarczego w krajach ASEAN do poziomu 1,3% w 2009 r. (tab. 1). Dodatkowo kraje tworzące ASEAN charakteryzują się zróżnicowanym poziomem rozwoju gospodarczego i społecznego, co tym samym powoduje zróżnicowaną odporność na światową recesję. Z analizy wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach ASEAN w latach 2005–2009 wynika, iż największą odpornością na kryzys wykazały się: Laos, Wietnam i Indonezja, a najboleśniej odczuły go: Brunei, Malezja i Tajlandia. Jednak już analiza PKB w przywołanych

219

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

Tabela 1. Wzrost gospodarczy krajów ASEAN w latach 2005–2010 (%) Kraj

2005

2006

2007

2008

2009

2010

ASEAN–6 Brunei

0,4

4,4

0,6

–1,4

–1,8

2,6

Filipiny

4,9

5,3

7,4

3,4

1,1

7,3

Indonezja

5,7

5,5

6,3

6,0

4,5

6,1

Malezja

5,3

5,8

6,3

4,8

–1,6

7,2

Singapur

6,6

7,9

10,1

1,8

–0,8

14,5

Tajlandia

4,7

5,2

4,9

2,5

–2,2

7,8

ASEAN–4 (CLMV)* Kambodża

13,6

10,8

10,2

6,7

0,1

5,0

Laos

7,3

8,3

6,0

7,8

7,6

7,2

Myanmar

4,5

6,9

5,6

3,6

4,8

5,3

Wietnam

8,4

8,2

8,5

6,3

5,2

6,8

ASEAN

5,7

6,0

6,7

4,9

1,3

7,1

* CLMV – skrót utworzony od pierwszych liter nazw czterech krajów (w języku angielskim) – członków ASEAN, słabiej rozwiniętych i bardziej zamkniętych, którą tworzą: Kambodża, Laos, Myanmar i Wietnam. Źródło: opracowanie własne na podstawie: ASEAN Statistical Yearbook 2008, The ASEAN Secretariat, Jakarta, July 2009, s. 34; ASEAN Community in Figures 2011, The ASEAN Secretariat, Jakarta, April 2012, s. 4.

krajach w 2010 r. pokazała, iż we wszystkich odnotowano znaczący wzrost tego parametru. Fakt kreowania wzrostu gospodarczego przez kraje Azji PołudniowoWschodniej nie jest zaskoczeniem; potwierdza jedynie ogólnoświatowe tendencje, które wyraźnie wskazują, że kraje wysoko rozwinięte wyczerpały już możliwości szybkiego wzrostu gospodarczego, w przeciwieństwie do gospodarek rozwijających się i nowo uprzemysłowionych, które odnotowują bardzo wysokie roczne wzrosty wartości realnego PKB. A jak kształtują się perspektywy wzrostu krajów ASEAN w średnioterminowej perspektywie? W publikacji Banku Światowego z lipca 2012 pt. Global Economic Prospects. Managing Growth in a Volatile World zwraca się uwagę, iż „w przypadku największych gospodarek ASEAN przewiduje się w 2012 r. dynamiczny wzrost, o ile popyt wewnętrzny uzupełni braki w popycie globalnym, którego ożywienie oczekiwane jest w drugiej połowie roku. Zagregowany wzrost dla omawianej grupy krajów w 2012 r. wyniesie 5%, w dużym stopniu za sprawą aktywności Indonezji i Tajlandii. Do sukcesów Indonezji przyczyni się też zapewne perspek-

220

Bogusława Skulska

tywiczna polityka ekonomiczna prowadzona przez obecnego prezydenta Yudhoyono, który zalecił – w sierpniu 2012 r. – Radzie Ministrów skoncentrować obecne działania na sześciu priorytetach: zwrócić większą uwagę na wzrost gospodarczy, stworzyć większą liczbę miejsc pracy, stabilizować rosnące ceny żywności, prowadzić elastyczną politykę żywnościową oraz wykorzenić ubóstwo i zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne (Indonesia: Defending …, (data dostępu: 28.08.2012)). W roku 2014 tempo wzrostu powinno sięgnąć poziomu 5,7%, przy czym przewiduje się wzrost gospodarki Indonezji w tempie 6,5%, natomiast Malezji, Tajlandii i Filipin – 5–5,5%” (Global Economic …, 2012, s. 80–81). Podkreśla się również, iż wymienione kraje skorzystają z ożywienia światowego handlu. Wietnam jako eksporter ropy zyska dodatkowy atut w postaci wysokich cen tego surowca na rynkach światowych, jednakże wraz ze stabilizacją cen, tempo wzrostu sięgnie co najwyżej 6,5% w 2014 roku. Natomiast w gronie słabiej rozwiniętych i bardziej zamkniętych gospodarek stowarzyszenia ASEAN, zwłaszcza takich jak Kambodża i Laos, zagregowany wzrost PKB w 2012 r. spadnie do poziomu 7,1% (z 7,7% w 2011 roku). Zdaniem autorów cytowanego raportu, Laos powinien jednak utrzymać dynamikę wzrostu w przedziale 7–8%, kontynuując wielkie inwestycje w elektrownie wodne, podczas gdy Kambodża (z dynamiką 5–6%) korzystać ma ze wzrostu produkcji ryżu, napływu BIZ do branży odzieżowej oraz rozwoju turystyki. W latach 2012–2014 prognozuje się wzrost całego regionu Azji i Pacyfiku, lecz wskazuje się na czynniki ryzyka, takie jak (Global Economic …, 2012, s. 86–87): 1

spadek popytu importowego w krajach bogatych, zaostrzenie międzynarodowych regulacji kapitałowych oraz prewencyjne zwiększanie poziomu oszczędności w regionie;

wzrost cen ropy naftowej, który może wystąpić jako następstwo napięć geopolitycznych w Zatoce Perskiej (eskalacji arabskiej rewolucji w Syrii, objęcia rozruchami największych eksporterów ropy oraz ryzyka konfliktów zbrojnych np. w Iranie);

spowolnienie wzrostu gospodarki chińskiej, obserwowane od 2011 r., przejawiające się spadkiem dynamiki PKB, produkcji, handlu, inwestycji i wydatków gospodarstw domowych w Państwie Środka.

Wskaźnik PKB pozwala, co prawda, określić (z pewnymi ograniczeniami) rozmiar oraz dynamikę gospodarki, lecz nie obrazuje poziomu życia obywateli danego kraju. Dlatego poszukując źródeł wzrostu gospodarek Azji PołudniowoWschodniej, należy analizować ich potencjał ekonomiczny zarówno z perspektywy gospodarczej, jak i społecznej. Należy zwrócić uwagę na takie podstawowe wskaźniki, jak dochód na jednego mieszkańca (tab. 2) oraz wartości charakteryzujące struktury poszczególnych gospodarek (tab. 3). Szczegółowa analiza wartości PKB na 1 mieszkańca w krajach ASEAN w latach 2007–2010 wskazuje, iż rozpiętość dochodów jest olbrzymia. Jednocześnie – co jest istotne z punktu widzenia artykułu – we wszystkich dzie-

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

221

sięciu krajach dochód per capita, liczony zarówno według oficjalnego kursu walutowego, jak i uwzględniający parytet siły nabywczej, wzrósł mimo globalnego kryzysu gospodarczego 2007/2008+ (tab. 2). W najnowszym opracowaniu Wealth Report 2012 Singapur został uznany w 2010 r. za najbogatsze państwo na świecie pod względem dochodu per capita, który osiągnął wartość 56 532 USD według PPP, wyprzedzając dominującą dotychczas Norwegię (The Wealth Report 2012 …, s. 11 (data dostępu: 28.09.2012)). Czy można zatem postawić tezę, iż mimo globalnej recesji wysoki wzrost gospodarczy w Azji PołudniowoWschodniej przełożył się na poprawę warunków życia mieszkańców we wszystkich krajach regionu? Tabela 2. Podstawowe dane wpływające na poziom rozwoju społecznego w krajach ASEAN PKB w mld USD Kraj 2007

2010

DOCHÓD per capita według kursu walutowego w USD

według parytetu siły nabywczej w USD

2007

2010

Human Development Index (HDI)

Stopa bezrobocia (w proc.)

2007

2010

2007

2010

ASEAN-6 Brunei

12,3

12,4

31,076 29,915 49,160 46,811 0,920

0,805

3,4

2,7

Filipiny

146,9

189,3

1,653

2,014

3,409

3,741

0,751

0,638

6,2

7,5

Indonezja

431,7

708,0

1,920

3,023

3,716

4,403

0,734

0,600

9,1

7,1

Malezja

187,0

238,8

6,880

8,262 13,167 14,361 0,829

0,744

3,2

Singapur

161,5

223,0 35,206 43,929 49,714 57,505 0,944

0,846

4,0

3,1

Tajlandia

245,7

318,7

3,740

4,735

7,901

8,701

0,783

0,654

1,4

b.d.

ASEAN-4 Kambodża

8,7

11,2

598

731

1,784

1,898

0,593

0,494

2,3

b.d.

Laos

4,1

6,5

736

1,045

2,244

2,585

0,619

0,497

1,3

b.d.

Myanmar

12,6

43,0

216

715

b.d.

1,273

0,586

0,451

4,0

b.d.

Wietnam

71,3

107,7

837

1,238

2,639

3,351

0,725

0,572

4,6

b.d.

Źródło: opracowanie własne na podstawie ASEAN Community in Figures 2011, ASEAN Secretariat, Jakarta 2012, s. 1; ASEAN Community in Figures 2010, ASEAN Secretariat, Jakarta 2011, s. 56; ASEAN Community in Figures 2009, ASEAN Secretariat, Jakarta 2010, s. 55; ASEAN Community in Figures 2008, ASEAN Secretariat, Jakarta 2008, s. 1 (http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table2.pdf; http://www.undp.bg/uploads/ documents/2898_866_en.pdf).

222

Bogusława Skulska

Postawiona teza jest niestety nieprawdziwa. Globalny kryzys gospodarczy 2007/2008+ wpłynął na obniżenie poziomu rozwoju społecznego w badanym regionie, mierzonego wskaźnikiem HDI3 (Human Development Index), który obok aspektów gospodarczych (PKB per capita) uwzględnia także czynniki pozaekonomiczne, w tym przewidywaną długość życia w chwili narodzin, liczbę osób dorosłych potrafiących czytać i pisać (określaną jako procent populacji powyżej 15. roku życia) oraz dostęp do edukacji (przy uwzględnieniu wskaźnika piśmienności i liczby lat trwania nauki) (Human Development …, 2005, s. 340 i nast.). We wszystkich dziesięciu krajach ASEAN odnotowano spadek HDI w okresie 2007– 2010. Analiza HDI w 2010 r. w krajach Azji Południowo-Wschodniej wskazuje, iż znajdują się tu państwa klasyfikowane jako wysoko rozwinięte – Singapur i Brunei. Pięć kolejnych państw – Wietnam, Indonezja, Filipiny, Tajlandia i Malezja – ma HDI w przedziale od 0,572 do 0,744, co pozwala zaliczyć je do krajów średnio rozwiniętych. Warto także zauważyć, iż w tej grupie krajów między 2007 r. a 2010 r. indeks HDI spadł najbardziej w Wietnamie (tab. 2). W najuboższych krajach regionu – Myanmar, Kambodży i Laosie – indeks HDI wahał się w przedziale od 0,451 do 0,497, a globalna recesja spowodowała, iż wszystkie trzy kraje spadły do grupy krajów słabo rozwiniętych. Interesująca w kontekście poszukiwania potencjalnych źródeł wzrostu jest analiza danych dotycząca udziału poszczególnych sektorów w tworzeniu PKB w krajach badanego regionu. W ASEAN występują zarówno kraje typowo rolnicze, jak i takie, w których rolnictwo nie jest sektorem dominującym. Do tych pierwszych możemy zaliczyć: Laos (32%) i Kambodżę (29%), w pozostałych wskazanych w tabeli 3 udział rolnictwa w PKB w 2010 r. był niższy niż przemysłu i usług. Grupa państw „nierolniczych” nie jest jednorodna – w Brunei, Indonezji, Tajlandii i Wietnamie przemysł i usługi w podobnym stopniu przyczyniają się do wytworzenia PKB; różnica w ich udziałach nie przekracza 7 punktów procentowych. Natomiast w pozostałych państwach ASEAN dominującą rolę w tworzeniu dochodu narodowego odgrywa sektor usług, którego udział waha się w przedziale 67% w Singapurze do 56% w Malezji i na Filipinach. Szczególna sytuacja występuje w Singapurze, co niewątpliwie jest konsekwencją faktu, że to małe państwo-miasto jest jednym z największych na świecie portów morskich, specjalizującym się w obsłudze kontenerów, a także azjatyckim centrum bankowym i finansowym, lecz jednocześnie jego gospodarka jest silnie uzależniona od popytu zagranicznego. Trudność w ocenie struktury gospodarczej występuje natomiast w przypadku Myanmar, ponieważ brak jest wiarygodnych statystyk międzynarodowych4. 3

Indeks ten przybiera wartość od 0,0 do 1,0 i stanowi podstawę podziału krajów na trzy kategorie: kraje wysoko rozwinięte (0,801–1,0), średnio rozwinięte (0,501–0,800) i słabo rozwinięte (poniżej 0,501). 4 Reformy społeczno-polityczne zapoczątkowane w Myanmar w 2011 r. oraz notowany wzrost gospodarczy spowodowały, iż coraz częściej ten kraj jest określany jako „wschodząca gwiazda” Azji; za: MYANMAR hopeful to become middle-income nation to 2030 – ABD; „News Track India” (http://www.newstrackindia.com/newsdetails/2012/08/20/170-Myanmar-hopeful-to-becomemiddle-income-nation-by-2030-ADB-.html – data dostępu: 25.08.2012).

223

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

Tabela 3. Struktura gospodarek krajów ASEAN w latach 2000, 2005 i 2010

Kraj

Udział sektorów w wytwarzaniu PKB (jako % PKB) PKB w mld rolnictwo przemysł usługi USD (2010) 2000 2005 2010 2000 2005 2010 2000 2005 2010 ASEAN-6

Brunei

12,4

b.d.

Filipiny

189,3

Indonezja

708,0

Malezja

238,8

Singapur

223,0

0,1

0,0

Tajlandia

318,7

ASEAN-4 Kambodża

11,2

Laos

6,5

Myanmar

43,0

b. d.

Wietnam

107,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie ASEAN Community in Figures 2011, ASEAN Secretariat, Jakarta 2012, s. 1; Asian Development Outlook 2012, Asian Development Bank, Manila 2012, s. 257–259.

Warto jednocześnie nadmienić, iż zmiany zachodzące w strukturach wszystkich badanych gospodarek w latach 2000–2010 zwiększają szansę każdego kraju z osobna i całego regionu na intensyfikację procesów integracji ekonomicznej oraz tworzą bazę do budowania trwałych podstaw wzrostu gospodarczego i kreowania wielopłaszczyznowych powiązań z gospodarką światową (tab. 3). Jednym z zasadniczych czynników wzrostu jest wysoka stopa oszczędności i inwestycji w zdecydowanej większości krajów ASEAN (tab. 4). Stopy oszczędności w większości krajów ASEAN kształtują się na relatywnie wysokim poziomie, zwłaszcza w Brunei, Singapurze i Malezji, lecz w wymienionych krajach nastąpił ich spadek w latach 2008–2010. W pozostałych krajach, takich jak: Filipiny, Indonezja, Tajlandia i Wietnam, odnotowano nieznaczny wzrost oszczędności nie przekraczający czterech punktów procentowych. Wyjątek stanowi Myanmar, w którym wskaźnik w latach 2008–2010 wzrósł o 7,1 pkt. proc. (tab. 4). Tak wysoki poziom krajowych oszczędności umożliwiał realizację wysokiej stopy inwestycji w dochodzie narodowym, która była i jest najważniejszym źródłem wzrostu gospodarczego. Tabela 4 przynosi zestawienie danych dotyczących stopy oszczędności, stopy inwestycji i różnicy między nimi w latach 2005–2010. Jest rzeczą niezwykle

224

Bogusława Skulska

Tabela 4. Stopy oszczędności i inwestycji w krajach ASEAN (jako % PKB) Stopa krajowych oszczędności brutto

Stopa krajowych inwestycji brutto

(1)

(2)

Kraj 2005

2008

2010

2005

2008

Luka między stopą inwestycji a stopą oszczędności (1) – (2)

2010

2005

2008

2010

ASEAN-6 Brunei

59,1

65,2

54,4

11,4

13,7

15,9

47,7

51,5

38,5

Filipiny

20,1

16,8

18,7

15,7

19,3

20,5

4,4

–2,5

–1,8

Indonezja

26,3

31,0

34,4

22,2

27,8

32,6

4,1

3,2

1,8

Malezja

43,3

43,8

40,3

19,8

21,5

23,1

23,5

22,3

17,2

Singapur

48,6

49,9

50,5

18,6

29,4

22,1

30,0

20,5

28,4

Tajlandia

29,4

30,8

31,2

31,6

28,4

24,9

–2,2

2,4

6,3

ASEAN-4 Kambodża

13,9

14,9

14,1

21,5

18,6

17,4

–7,6

–3,7

–3,3

Laos

b.d.

Myanmar

11,0

15,6

22,7

11,0

15,6

22,7

0,0

Wietnam

30,2

26,5

27,0

35,4

39,7

38,9

–5,2

–13,2

–11,9

Źródło: Key Indicators 2006, Asian Development Bank, Manila 2006, s. 115; Key Indicators 2012, Asian Development Bank, Manila 2012, s. 171, 174, www.adb.org (data dostępu: 20.08.2012).

interesującą, że poziom zainwestowanego kapitału ze źródeł krajowych jako procent PKB, w takich państwach jak: Brunei, Indonezja, Malezja, Singapur, a w latach 2008–2010 także Tajlandia, będąc niższym od stopy oszczędności, wskazuje na fakt nadwyżki kapitału netto, która jest eksportowana za granicę. Dodatkowo warto zaznaczyć, że wysoki poziom oszczędności zmniejsza koszty inwestycji, a także iż wyższe oszczędności stwarzają większą dostępność kapitału na regionalnym rynku kapitałowym przy mniejszym koszcie oraz implikują wysoki poziom inwestycji, gdy występuje kontrola przepływu kapitału, jak to ma miejsce w wielu państwach Azji Południowo-Wschodniej (Skulska, 2012).

4. ZNACZENIE EKSPORTU DLA WZROSTU GOSPODARCZEGO KRAJÓW ASEAN Wzrost gospodarczy był i jest napędzany w ASEAN, chociaż w niejednakowym stopniu we wszystkich omawianych krajach, przez sektory eksportowe, a rosnąca

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

225

integracja handlowa krajów stowarzyszenia oraz rozwój powiązań z gospodarką światową są bez wątpienia jednymi z głównych czynników ich sukcesów ekonomicznych. Analiza handlu zagranicznego krajów Azji Południowo-Wschodniej wskazuje, że jego intensyfikacja nastąpiła na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Wynikało to przede wszystkim z zacieśniania współpracy regionalnej, wzrostu uprzemysłowienia krajów regionu oraz reorientacji polityki gospodarczej prowadzonej w tych krajach, polegającej na przejściu od substytucji importu do intensywnej promocji eksportu. Stało się to bodźcem do rozwoju i zmiany struktury wymiany handlowej krajów badanego regionu oraz do pełniejszego ich uczestnictwa w handlu międzynarodowym (Biznes międzynarodowy …, 2009, s. 57–80). W XXI wieku zaobserwowano, iż poszczególne kraje ASEAN utrwaliły swoją pozycję w handlu światowym zarówno po stronie importu, jak i eksportu i co ciekawe globalny kryzys gospodarczy 2007/2008+ nie zahamował tego rosnącego trendu (tab. 5). Przeciwnie, w statystykach WTO w 2010 r. na liście 50 czołowych eksporterów i importerów znalazło się 6 krajów ASEAN: Singapur, kraje należące do tygrysów drugiej generacji, tzn.: Indonezja, Malezja, Tajlandia, Filipiny (jedynie po stronie importu zajmujące 47. pozycję) i Wietnam, które zwiększyły swój udział w światowym handlu (w stosunku do 2008 r.), a tym samym poprawiły swoją pozycję w rankingach światowych eksporterów i importerów. Najwyższą pozycję zajmuje oczywiście Singapur, który uplasował się w 2010 r. na 14. pozycji wśród eksporterów i na 15. pozycji wśród importerów na świecie, a kolejne trzy tygrysy znalazły się w trzeciej dziesiątce. Natomiast największy sukces odniósł Wietnam (zaliczany do trzeciej grupy tygrysów), który w latach 2008–2010 przesunął się w światowych rankingach z pozycji 50. na 39. wśród eksporterów oraz z pozycji 41. na 35. wśród importerów. W XXI wieku obserwuje się również wzrost powiązań handlowych w obrębie krajów Azji Południowo-Wschodniej, będący wynikiem splotu oddziaływania kilku czynników. Jak zauważa E. Oziewicz, jest po pierwsze odreagowaniem spadku, jaki miał miejsce w latach 80. XX wieku w wyniku obniżenia się cen surowców oraz oddziaływania kryzysu zadłużeniowego (Oziewicz, 2007, s. 38–39). Po drugie, wynika ze znaczącej liberalizacji handlu oraz wdrażania w poszczególnych krajach badanego regionu strategii rozwoju nakierowanych coraz bardziej na otwieranie się gospodarek, a także z rozwoju procesów integracyjnych oraz powstawania licznych stref wolnego handlu oferujących preferencyjne warunki wymiany swoim członkom. Najważniejszy jednak jest chyba fakt coraz dynamiczniejszego rozwoju drugiej i trzeciej generacji tygrysów azjatyckich, a także pogłębianie się wewnątrzregionalnej specjalizacji. W latach 2002–2010 pogłębiły się powiązania handlowe pomiędzy krajami ASEAN, a mianowicie eksport wewnątrz ugrupowania wzrósł z poziomu 22,6% do 25%, a import z 22,2% do 24%. Rosnące zależności handlowe między członkami stowarzyszenia w XXI wieku wynikają zarówno z liberalizacji wzajemnych reguł handlowych, jak i z istnienia odpowiedniej struktury gospodarczej i rozwoju infrastruktury komunikacyjnej, rosnącej komplementarności gospodarek oraz

226

Bogusława Skulska

Tabela 5. Udział w eksporcie i imporcie światowym (w %) i ranga wybranych krajów ASEAN w latach 2000–2010 Eksport Kraj

Udział w eksporcie (w %)

Import Udział w imporcie (w %)

Ranga w świecie

2000 2008 2010 2000 2008 2010 2000 2008 2010 2000 2008 2010 ASEAN-6 Brunei

0,1

0,0

Filipiny

0,6

0,3

0,6

0,4

Indonezja

1,0

0,9

1,0

0,6

0,8

0,9

Malezja

1,5

1,2

1,3

1,2

0,9

1,1

Singapur

2,1

2,3

2,0

1,9

2,0

Tajlandia

1,1

1,3

0,9

1,1

1,2

ASEAN-4 Kambodża

0,0

Laos

0,0

Myanmar

0,0

0,1

0,0

Wietnam

0,2

0,4

0,5

0,2

0,5

–

Świat

100,0 100,0 100,0

* dany kraj nie był klasyfikowany wśród największych 50 eksporterów lub importerów na świecie przez WTO w danym roku. Źródło: obliczenia własne na podstawie International Trade Statistics 2001, 2009 i 2011, World Trade Organization; http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2011_e/its2011_e. pdf; http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2009_e/its2009_e.pdf; http://www.wto. org/english/res_e/statis_e/its2001_e/chp_1_e.pdf (data dostępu: 24.08.2012).

prowadzenia polityki ekonomicznej sprzyjającej integracji (Azja-Pacyfik …., 2007, s. 32). Dodatkowym bodźcem dla rosnącej wymiany handlowej między krajami badanego obszaru jest chęć uniezależnienia się od partnerów z innych regionów świata, których gospodarki skurczyły się w wyniku globalnej recesji, co spowodowało ograniczenie ich możliwości popytowych i wzrost tendencji protekcjonistycznych na rynkach starych krajów Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. Głównymi eksporterami towarów wśród członków ASEAN w latach 2005– 2010 były kraje zaliczane do grupy ASEAN-6. Dominował Singapur, a na drugiej i trzeciej pozycji uplasowały się Malezja i Tajlandia. Wśród biedniejszych człon-

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

227

ków (ASEAN-4) dominował Wietnam. W statystykach obrazujących wartość eksportu towarowego tych krajów można dostrzec, iż po przejściowym spadku w 2009 r. we wszystkich krajach stowarzyszenia w kolejnym roku odnotowano trend wzrostowy (ASEAN Statistical Yearbook 2008, 2009, s. 60). Analiza struktury branżowej eksportu w krajach ASEAN wskazuje, iż w latach 2005–2010 najważniejszą grupę towarową stanowiły produkty przemysłowe, których udział w eksporcie ogółem wzrósł z 16,1% do 64,9% z dominacją maszyn i środków transportu5. Świadczy to o skutecznej realizacji strategii uprzemysłowienia i otwierania gospodarek narodowych, które podjęli członkowie stowarzyszenia. Należy również zauważyć, iż globalna recesja wpłynęła negatywnie na obrót tą grupą towarów i spowodowała ujemny przyrost wartości jej eksportu na poziomie minus 15% w 2009 roku. Na drugim miejscu uplasowały się paliwa i kopaliny, których udział w eksporcie spadł w badanym okresie z 72,1% do 18,7%, a jednocześnie roczny spadek przyrostu wartości eksportu był największy: minus 28% w 2009 roku. Stosunkowo niewielkie znaczenie ma eksport produktów rolnych w krajach ASEAN, lecz, co interesujące, ich udział wzrósł w eksporcie ogółem z 9,5% do 12,6% w latach 2005–2010, a także okazał się bardziej odporny na globalny kryzys gospodarczy 2007/2008+ (roczny spadek przyrostu wartości eksportu wyniósł minus 18%). Można to tłumaczyć wzrostem cen surowców i artykułów rolnych na światowych rynkach, co niestety odbija się negatywnie na najuboższych krajach i regionach świata. Głównymi importerami towarów wśród członków ASEAN w latach 2005– 2010 były – podobnie jak w eksporcie – Singapur, Tajlandia i Malezja, a w grupie ASEAN-4 dominował Wietnam. Wartość importu towarowego tego kraju prawie się potroiła, wzrastając z 32,6 mld USD w 2005 r. do 84 mld USD w 2010 r. wskutek konsekwentnie realizowanej polityki uprzemysłowienia i rozwoju kraju6. We wszystkich krajach stowarzyszenia – z wyjątkiem Brunei i Myanmar – odnotowano spadek wartości importu w 2009 r. w stosunku roku poprzedniego, lecz w kolejnym 2010 r. nastąpił jego wzrost. Podobne wahania w przypadku eksportu i importu badanego regionu można zaobserwować w latach 2011–2012, gdyż po gwałtownym spadku w drugiej połowie 2011 r. nastąpiło dynamiczne odbicie w pierwszych miesiącach kolejnego roku. Utrwalenie trendu przy dalszym wzroście popytu wewnętrznego stworzy solidne podstawy ożywienia gospodarczego w drugiej połowie 2012 roku. Wolumen importu Chin powrócił na ścieżkę wzrostu, osiągając w kwietniu 2012 r. imponujący poziom 27% (Global Economic …, 2012, s. 80–81). Kraje ASEAN doświadczyły ożywienia w obrębie regionalnych sieci produkcyjnych angażujących w szczególności gospodarki Malezji, Indonezji i Filipin. Wczesnym symptomom ożywienia na rynkach regionalnych towarzyszył skromny wzrost chińskiego eksportu – 11% w kwietniu 2012 roku. Podobnie 5

Obliczenia własne dokonane na podstawie: International Trade Indicators 2011 (2011), s. 39 oraz International Trade Indicators 2010 (2010), s. 28; www.wto.org (data dostępu: 28.08.2012) 6 Obliczenia własne na podstawie: ASEAN Statistical Yearbook 2008 (2009), s. 60; ASEAN Community in Figures 2011 (2012), s. 12.

228

Bogusława Skulska

grupa ASEAN-4, wyłączając Tajlandię, w pierwszych trzech miesiącach 2012 r. odnotowała wzrost eksportu na poziomie blisko 30%, gdy – w tym samym okresie – gospodarka Tajlandii, po odtworzeniu potencjału produkcyjnego, zwiększyła eksport aż o 57%. Co prawda, przytoczone trendy można po części tłumaczyć ożywieniem handlu „Południe – Południe”, są jednak przesłanki, by sądzić, że popyt importowy ze Stanów Zjednoczonych, Japonii i Niemiec odradza się (mimo zawirowań w strefie euro), stymulując dynamikę wschodnioazjatyckiego eksportu. Kraje badanego regionu nie stanowią homogenicznej grupy, różnią się rozmiarami, ustrojami i doświadczeniem w rozwoju przemysłowym, lecz łączy je w XXI wieku dążenie do realizacji proeksportowej strategii rozwoju, zależnej od handlu zagranicznego. Udział eksportu i importu towarów w PKB krajów ASEAN prezentuje rosnący stopień otwartości ich gospodarek i zaangażowanie w gospodarce światowej. W latach 2000–2010 udział handlu w PKB najbardziej znacząco wzrósł w Singapurze, Malezji, Tajlandii i Wietnamie, jednak spadając częściowo w latach 2009–2010 w wyniku globalnego kryzysu ekonomicznego 2007/2008+7. W Tajlandii dodatkową przyczyną spadków udziału handlu w PKB były powodzie, jakie nawiedziły kraj w tym okresie. Kolejnym źródłem wzrostu gospodarczego w krajach Azji PołudniowoWschodniej jest sektor usług. Średni roczny wzrost eksportu usług na świecie w latach 1980–2004 wynosił prawie 8%, podczas gdy eksport towarowy wzrastał w tym okresie w tempie 6,5% (Kuźnar, 2007, s. 59). W tym samym okresie nastąpił prawie siedmiokrotny wzrost wartości usług krajów rozwijających się, co sprawiło, że ich udział w światowym eksporcie usług wzrósł z 19% do 23%. Tak znaczący wzrost wynika przede wszystkim z rosnącego znaczenia Azji na światowym rynku usług. To właśnie kraje nowo uprzemysłowione pochodzące z tego regionu zanotowały najwyższe tempo wzrostu eksportu usług. Udział zaś całego regionu w światowym eksporcie usług wzrósł z 14% w 1980 r. do 21% w 2004 roku. Natomiast udział krajów Azji Południowo-Wschodniej w światowym eksporcie usług wzrósł z 4,4% w 2005 r. do 6,1% w 2010 r. mimo globalnej recesji8. W światowym imporcie usług obserwuje się odwrotne tendencje. W porównaniu z rokiem 1980 wzrosło znaczenie krajów wysoko rozwiniętych, które obecnie importują 71% wszystkich usług, spadł zaś udział krajów rozwijających się (z 31% w 1980 r. do 26% w 2004 r.). Natomiast regionalna analiza światowego rynku usług wskazuje, iż Azja umocniła swoją pozycję na światowym rynku nabywców usług i jej udział wzrósł z 18% w 1980 r. do 24% w 2004 r. (Kuźnar, 2007, s. 60–61). Dotyczy to również krajów Azji Południowo-Wschodniej, które zwiększyły swój udział w światowym imporcie usług z 5,5% w 2005 r. do 7,1% w 2010 roku9. W latach 2005–2010 wartość eksportu usług krajów ASEAN wzrosła dwukrotnie, a jego całkowita wartość w 2010 r. wyniosła 216 mld USD, z czego ponad 51% (tj. ok. 112 mld USD) przypadało na Singapur, 15,7% (tj. 34 mld USD) na 7

Opracowanie własne na podstawie bazy danych Banku Światowego dostępnej pod adresem: http://data.worldbank.org/indicator/NE.EXP.GNFS.ZS (data dostępu: 20.08.2012) 8 Ibidem. 9 Ibidem.

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

229

Tajlandię oraz 15% (ponad 32 mld USD) na Malezję10. Kraje te znajdują się odpowiednio na: 10., 27. i 29. pozycji wśród największych eksporterów usług na świecie. W tym samym roku Wietnam odnotował przyrost wartości eksportu usług na poziomie 32,4%(!), przy wskaźniku dla całego regionu 17,8% (co daje mu zresztą drugie miejsce wśród wszystkich regionów na świecie), a dla całej gospodarki światowej – 4,9%11. Interesujące jest również spostrzeżenie, iż wśród badanych gospodarek w latach 2008–2010 tylko Tajlandia i Kambodża odnotowały spadek przyrostu eksportu usług. Natomiast wartość importu usług krajów Azji Południowo-Wschodniej w latach 2005–2010 wzrosła o ponad 60%, a jego całkowita wartość w 2010 r. osiągnęła poziom ponad 226 mld USD; największymi konsumentami usług – analogicznie jak eksporterami – były Singapur i Tajlandia. Jak można zauważyć, kraje badanego regionu z roku na rok stają się coraz bardziej znaczącym zarówno dostawcą, jak i odbiorcą usług na rynku międzynarodowym. Ich udział w międzynarodowych obrotach usługowych systematycznie rósł do 2008 r., a w latach 2009–2010 nastąpiło jego załamanie. Podstawowymi branżami, w ramach których odbywa się handel zagraniczny usługami w Azji Południowo-Wschodniej, podobnie zresztą jak i na całym świecie, są transport i turystyka. Według danych Światowej Organizacji Turystyki, w 2011 r. Kambodża, Tajlandia i Wietnam odnotowały wzrost liczby przyjazdów turystycznych o około 20% (Global Economic…, 2012, s. 84–85). Poziom wpływów z turystyki istotnie wzrósł od czasów kryzysu w 2009 r., sprzyjając ustabilizowaniu rachunku obrotów bieżących na poziomach umiarkowanych, stanowiąc przy tym ważne i względnie stabilne źródło waluty zagranicznej dla części gospodarek regionu. W Kambodży wpływy z turystyki stanowiły 21,2% udziału w PKB w 2010 r., a w Malezji i Tajlandii odpowiednio 8,4% oraz 7,4% w tym samym roku.

5. PRZEPŁYWY KAPITAŁOWE W AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ A WZROST GOSPODARCZY W XXI WIEKU Współcześni ekonomiści zgadzają się powszechnie ze stwierdzeniem, iż inwestycje zagraniczne są jedną z sił napędowych wzrostu gospodarczego i stanowią solidny fundament dla rozwoju technologicznego wszystkich krajów, w tym rozwijających się. W latach 2005–2010 do krajów ASEAN napływały bezpośrednie inwestycje zagraniczne o średniej wartości ponad 54 mld USD rocznie12. Po rekordowym roku 2006, w którym do regionu napłynęło ponad 69 mld USD, nastąpiło załamanie napływu kapitału w tej postaci. Przez kolejne dwa lata region odczuwał skutki globalnego kryzysu ekonomicznego 2007/2008+. Jednak w 2010 r. nastąpiła widoczna poprawa i kraje ASEAN przyjęły 76 mld USD bez10

Ibidem. Obliczenia własne na podstawie International Trade Statistics 2006, 2009, 2010 i 2011, World Trade Organization, www.wto.org; The ESCAP online database, http://www.unescap.org/ stat/data/syb2011/III-Economy/III.19-Trade-in-services.pdf (data dostępu: 23.08.2012). 12 Obliczenia własne na podstawie danych tabeli 6. 11

230

Bogusława Skulska

Tabela 6. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do krajów ASEAN w latach 2005–2010 (mld USD) Kraj

2005

2006

2007

2008

2009

2010

ASEAN-6 Brunei

0,29

0,43

0,26

0,24

0,37

0,63

Filipiny

1,9

2,9

1,5

2,0

1,7

Indonezja

8,3

4,9

6,9

9,3

4,9

13,3

Malezja

4,1

6,1

8,4

7,2

1,4

9,2

Singapur

14,4

27,7

31,6

8,6

15,3

35,5

Tajlandia

8,0

9,5

11,2

8,5

5,0

6,3

ASEAN-4 Kambodża

0,38

0,48

0,87

0,82

0,54

0,78

Laos

0,03

0,19

0,32

0,23

0,32

0,33

Myanmar

0,24

0,43

0,26

0,98

0,96

0,45

Wietnam

2,0

2,4

6,7

9,6

7,6

8,0

39,6

55,0

69,5

47,1

38,3

76,2

ASEAN

Źródło: opracowanie własne na podstawie: ASEAN Statistical Yearbook 2008 (2009), s. 124; ASEAN Community in Figures 2011 (2012), s. 37.

pośrednich inwestycji zagranicznych. Najwięcej kapitału ulokowano w Singapurze (35,5 mld USD), Indonezji (13,3 mld USD) oraz w Malezji (9,2 mld USD). Głównym inwestorem w regionie w 2010 r. była Unia Europejska. Warto jednak zwrócić uwagę na bardzo duże zaangażowanie krajów azjatyckich. Udział wzajemnych bezpośrednich inwestycji zagranicznych krajów ASEAN wyniósł 16% (dominowały Singapur i Malezja), a japońskie BIZ oscylowały na poziomie 11%. Można stwierdzić, iż inwestycje pochodzące z Azji stanowiły ponad 42% BIZ poczynionych w ASEAN, co odpowiadało zaangażowaniu o wartości 32 mld USD (rys. 1.). Rosnąca aktywność inwestycyjna tej grupy krajów (z coraz wyraźniej zaznaczającymi swoją obecność Koreą Południową i Chinami) w badanym regionie jest możliwa na taką skalę, ponieważ równolegle notują one szybki przyrost rezerw dewizowych. Świadczy to również o rosnących powiązaniach inwestycyjnych w regionie Azji i Pacyfiku, co sprzyja pogłębianiu regionalizmu ekonomicznego i uniezależnieniu całego regionu od sytuacji kryzysowych w globalnej gospodarce. Jednocześnie coraz częściej atutami krajów Azji PołudniowoWschodniej, decydujących o lokowaniu w tych krajach bezpośrednich inwestycji zagranicznych, są: coraz wyższa jakość kapitału ludzkiego oraz rosnące rozmiary rynku i popytu wewnętrznego, a nie niskie koszty siły roboczej.

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

231

Rysunek 1. Główni inwestorzy w krajach ASEAN 2010 r. według struktury geograficznej Inne 19%

Unia Europejska 22%

Kanada 2% Australia 2% Indie 4% Chiny 4%

ASEAN 16%

Kajmany 4% Republika Korei 5% Japonia 11%

Stany Zjednoczone 11%

Źródło: http://www.aseansec.org/stat/Table27.pdf

Podsumowując, warto podkreślić, że kraje regionu odgrywają coraz ważniejszą rolę w przepływie inwestycji na świecie i w regionie Azji i Pacyfiku zarówno jako eksporter, jak i importer kapitału. Wskazują na to wartości omawianych wskaźników charakteryzujące ASEAN jako całość i odnoszące się do poszczególnych krajów – zwłaszcza Singapuru, Malezji i Tajlandii, która stopniowo staje się kolejnym liczącym się graczem ekonomicznym w regionie.

6. KONKURENCYJNOŚĆ GOSPODAREK PAŃSTW REGIONU AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ Umiejętność wykorzystania szans związanych z napływającymi inwestycjami, a także posiadanych przewag w handlu decyduje o pozycji konkurencyjnej regionu Azji Południowo-Wschodniej na światowym rynku i tworzy trwałe podstawy wzrostu gospodarczego. Aby obraz roli badanego regionu w gospodarce światowej był pełny, warto zwrócić uwagę na dwa wskaźniki, powszechnie stosowane do oceny stopnia konkurencyjności krajów, skonstruowane i obliczane przez Światowe Forum Gospodarcze (World Economic Forum – WEF): wskaźnik konkurencyjności (Global Competitiveness Index – GCI) oraz wskaźnik gotowości sieciowej (Network Readiness Index – NRI). Pierwszy z nich konstruowany jest na podstawie oceny dziewięciu elementów: instytucje publiczne, infrastruktura, warunki makroekonomiczne, zdrowie i szkolnictwo podstawowe, szkolnictwo wyższe, efektywność rynku, gotowość technologiczna, zaawansowanie przedsiębiorstw

232

Bogusława Skulska

i innowacje13. Natomiast NRI mierzy stopień przygotowania państw i społeczeństw do udziału w tworzeniu technik informacyjnych i komunikacyjnych oraz w czerpaniu z nich korzyści. Tworzą go trzy elementy: środowisko dla ICT oferowane przez dany kraj lub społeczeństwo, gotowość głównych podmiotów do tworzenia ICT oraz do faktycznego korzystania z tych technik (Global Information… (2007) (data dostępu: 29.08.2012)). Tabela 7. Wskaźniki konkurencyjności gospodarek krajów ASEAN Wskaźnik GCI Kraj

Ranking 2007–2008

Wartość wskaźnika 2007–2008

Wskaźnik NRI Ranking 2010–2011

Ranking 2010–2011 (2006–2007)

Wartość wskaźnika 2010–2011

ASEAN-6 Brunei

b.d.

57 (–)

3,89

Filipiny

3,99

86 (69)

3,57

Indonezja

4,24

53 (62)

3,92

Malezja

5,10

28 (26)

4,74

Singapur

5,45

2 (3)

5,59

Tajlandia

4,70

59 (37)

3,89

ASEAN-4 Kambodża

110

3,48

109

111 (105)

3,23

Laos

b.d.

Myanmar

b.d.

Wietnam

4,04

55 (82)

3,90

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness Report 2007–2008, The Global Competitiveness Report 2010–2011, The Global Information Technology Report 2006–2007, The Global Information Technology Report 2010–2011, www.weforum.org.

Jak można zauważyć, wszystkie kraje ASEAN-6 były klasyfikowane w światowych rankingach konkurencyjności (tab. 7). Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje Singapur, który zajmował trzecie miejsce w rankingu GCI oraz drugie miejsce w rankingu NRI w latach 2010–2011. Kolejne miejsca wśród najbardziej 13 Global Competitiveness Index został po raz pierwszy wprowadzony w raporcie WEF w roku 2006 i zastąpił stosowany dotychczas Growth Competitiveness Index (wskaźnik wzrostu konkurencyjności). Nowy GCI (2006) jest bardziej wszechstronnym indeksem obejmującym ponad 90 różnych zmiennych sklasyfikowanych w 9 kategoriach; Global Competitiveness Network: Frequently asked questions, www.weforum.org.

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

233

konkurencyjnych gospodarek, w trzeciej dziesiątce, zajęły: Malezja (26. miejsce wg GCI i 28. miejsce wg NRI) oraz Brunei (odpowiednio 28. i 57.). Wszystkie kraje ASEAN, co istotne, które były klasyfikowane w obu rankingach konkurencyjności, poprawiły swoje pozycje pomimo globalnej recesji. Istotnymi źródłami informacji o nastawieniu inwestorów zagranicznych do poszczególnych krajów są oceny wiarygodności kredytowej i poziomu ryzyka wystawiane przez agencje ratingowe. Najczęściej w literaturze przywoływane są rankingi przygotowywane przez Fitch Ratings. Na przykład w 2008 r. ta agencja bardzo korzystnie oceniła Singapur i Malezję. W pierwszym z nich rating dla zadłużenia długoterminowego w walutach zagranicznych został określony bardzo wysoko – na poziomie AAA, a w drugim na A-. Natomiast w grupie B znalazły się: Tajlandia (ocena BBB+), Filipiny i Indonezja (oba kraje BB), a także Wietnam (BB-). Trzy lata później, w 2011 roku ocena Singapuru i Malezji nie uległa zmianie, natomiast w grupie B: Tajlandia (BBB), Filipiny i Indonezja (BBB-) otrzymały niższe wskazania. Pozytywnym zaskoczeniem był rating Wietnamu, który został oceniony wyżej, bo na B+ w 2011 roku (www.fitchratings. com – data dostępu: 30.08.2012). Ciekawych informacji na temat atrakcyjności inwestycyjnej krajów dostarcza firma doradcza A.T. Kearney, która regularnie bada zamierzenia inwestorów w zakresie kierunków inwestowania w chwili obecnej oraz w przyszłości. Wyniki badań prezentowane są w raporcie Foreign Direct Investment Confidence Index. Z raportu (New Concerns…, 2007, s. 1–7), który był opublikowany w 2007 r. wynikało, że największym zainteresowaniem inwestorów cieszyły się kraje rozwijające się, wśród których wskazano wówczas: Singapur (7. pozycja), Tajlandię (12.), Malezję (16.) i Indonezję (21.). Zaskoczeniem była pozycja Wietnamu, który powrócił do czołówki rankingu po czterech latach. Swoją wysoką 12. pozycję, a tym samym duże zaufanie inwestorów, zawdzięczał w dużej mierze przystąpieniu do WTO w 2007 roku. Największy odsetek badanych inwestorów wykazał zainteresowanie inwestycjami w tym kraju w sektor produkcyjny ze względu na niskie koszty wytwarzania. Raport opublikowany w 2012 r. jednoznacznie potwierdził rosnące zaufanie inwestorów do podejmowania działalności w Azji Południowo-Wschodniej. Kraje tego regionu kuszą relatywnie niskimi kosztami pracy (w porównaniu z rynkiem chińskim), a także rosnącymi rynkami wewnętrznymi i popytem wewnętrznym, co jest wynikiem wzrostu i bogacenia się klasy średniej. W przywołanym raporcie z 2012 r. analizowane gospodarki zajęły odpowiednio pozycje: Singapur (ponownie 7. pozycja), Indonezja (9.), Malezja (10.) i Wietnam (14.). Ponadto w rankingu pojawiła się ponownie Tajlandia sklasyfikowana na miejscu 16. (The 2012 A.T. Kearney …, 2012). W szczegółowych badaniach inwestorzy pozytywnie oceniają klimat inwestycyjny na rynkach wschodzących, deklarując, iż podejmą na nich działania (ponad 33%) oraz spodziewają się wzrostu roli państwa w tych gospodarkach poprzez obniżenie barier handlowych (34%) oraz wprowadzenie korzystnych regulacji rynku pracy (41%) w tych krajach (Cautious investors … – data dostępu: 29.08.2012). Singapur cieszy się zaufaniem jako globalne centrum finansowe i regionalny hub dla wielu korporacji

234

Bogusława Skulska

międzynarodowych, Indonezja zyskuje na znaczeniu dzięki silnemu wzrostowi gospodarczemu, dużemu rynkowi konsumenckiemu i obfitości surowców naturalnych, a rynkiem Malezji zainteresowały się w 2011 r. Zjednoczone Emiraty Arabskie. Arabskie przedsiębiorstwo Mubadala Development Company zainwestuje 7 mld USD w malezyjski sektor aluminiowy w ramach strategicznego partnerstwa ze spółką rządową Malaysia Development Berhad. Wietnam i Tajlandia spadły na niższe pozycje w analizowanym rankingu. W przypadku Wietnamu wzrost gospodarczy jest wolniejszy niż w przypadku sąsiadów. Pomimo rosnącej otwartości i relatywnej stabilności politycznej, inwestorzy mogą być zaniepokojeni wysoką inflacją, deprecjacją waluty oraz napięciami w finansach publicznych. Jednak niektóre firmy przenoszą produkcję do Wietnamu, skuszone niższymi niż w Chinach kosztami pracy i głębszymi portami, które mogą przyjąć kontenerowce o większej wyporności, przypływające bezpośrednio ze Stanów Zjednoczonych, Europy i Azji. Natomiast Tajlandia, zajmując 16. miejsce w rankingu, potwierdziła swój status – pokonując skutki olbrzymich powodzi z początku 2011 r. i wprowadzając regulacje sprzyjające prowadzeniu działalności inwestycyjnej – jako baza produkcyjna i regionalne centrum produkcyjno-eksportowe produktów przemysłowych na rynki krajów Azji Południowo-Wschodniej.

7. WPŁYW INSTYTUCJI REGIONALNYCH W AZJI WSCHODNIEJ NA STYMULOWANIE WZROSTU GOSPODARCZEGO W REGIONIE Skala oddziaływania globalnego kryzysu ekonomicznego 2007/2008+ na kraje Azji Południowo-Wschodniej zależy nie tylko od ich wrażliwości na negatywne zjawiska, ale także od siły instytucji regionalnych, systemów polityki monetarnej i fiskalnej, kondycji sektora finansowego, wreszcie – sprawności systemu ubezpieczeń społecznych zarówno w poszczególnych krajach, jak i w całym regionie. W poszczególnych krajach ASEAN począwszy od 2007 r. podejmowano wiele działań w odpowiedzi na globalną recesję i pogarszającą się światową koniunkturę gospodarczą. Celem ochrony systemów bankowych część gospodarek regionu (m.in. Malezja i Singapur) zagwarantowała klientom, wzorem Stanów Zjednoczonych i niektórych państw europejskich, wypłatę depozytów przetrzymywanych w autoryzowanych instytucjach (Kawai, 2008, s. 3–8). Z kolei na Filipinach i w Singapurze uproszczono reguły rachunkowości, by spadek wartości aktywów, w tym instrumentów kapitałowych przechowywanych przez banki, nie spowodował kryzysu na rynku kredytowym. W 2008 r., w sytuacji gwałtownego spadku cen ropy i innych towarów, w perspektywie zwalniającego wzrostu, część państw dostrzegło przestrzeń dla poluzowania polityki monetarnej, aby poprawić płynność systemu bez podbijania inflacji. Chiny, Indie i Korea Południowa obniżyły stopy procentowe, natomiast Chiny, Indie i Indonezja obniżyły poziom obowiązkowych rezerw od depozytów. Kilka krajów zdecydowało się na zwiększenie wydatków fiskalnych na potrzeby zrów-

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

235

noważenia słabnącego wzrostu. Inne kraje, uboższe w zasoby – tj. Indonezja i Filipiny – zainicjowały nieformalne konsultacje z międzynarodowymi instytucjami finansowymi na temat pakietów finansowych w celu stabilizacji gospodarki, uniknięcia kryzysu bilansu płatniczego czy ratowania instytucji finansowych napotykających problemy płynnościowe. Pomimo braku koordynacji podejmowanych działań przez rządy poszczególnych krajów, istniało powszechne przekonanie co do potrzeby minimalizacji negatywnego wpływu globalnego kryzysu ekonomicznego 2007/2008+ i spowolnienia gospodarczego na azjatycki sektor finansowy i realną sferę gospodarki. Priorytetami było, jak dotąd, utrzymanie zaufania do rynku finansowego, zapobieżenie kryzysowi finansowemu, wreszcie – podtrzymanie wzrostu gospodarczego. W latach 2007–2008 odpowiedź członków ASEAN na globalny kryzys przyjmowała postać indywidualnych strategii krajowych i implementowanych rozwiązań, pozbawionych skoordynowanych działań na forum stowarzyszenia. Niemniej jednak nadszedł czas, by ASEAN podjął szereg wspólnych działań w odpowiedzi na globalną recesję. W szczególności ASEAN może przysłużyć się azjatyckiej i globalnej stabilności finansowej poprzez utrzymanie zdrowego sektora finansowego, zdolnego do zaangażowania oszczędności na poczet inwestycji – zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw. Stymulując popyt wewnętrzny dla skompensowania spadku popytu zewnętrznego, ASEAN może zrównoważyć źródła wzrostu. Tym sposobem kraje ASEAN i Azja jako całość stać się mogą solidnym napędem globalnego odrodzenia z obecnego kryzysu. W końcu pierwszej dekady XXI wieku kraje ASEAN wraz z Japonią, Chinami i Koreą Południową (ASEAN+3) stały się centrum walki z globalną recesją w regionie Azji i Pacyfiku, co zaowocowało podjęciem wielu działań, których myślą przewodnią jest dążenie do prowadzenia ekspansywnej polityki i wzmocnienia nadzoru makroekonomicznego oraz stabilności sektora finansowego. Prowadzone działania mają służyć wsparciu azjatyckiego wzrostu gospodarczego i reformie regionalnej architektury finansowej. Ze względu na ograniczoną objętość artykułu autorka zdecydowała się przedstawić tylko najważniejsze inicjatywy podejmowane w tym zakresie przez kraje badanego regionu. Na szczycie w Bali w 2003 r. członkowie ASEAN podpisali Deklarację, która zawierała decyzję o utworzeniu Wspólnoty ASEAN. A następnie, akceptując nowe podejście do procesu integracji regionalnej, w 2007 r. przyjęto tzw. Kartę ASEAN, która jest wzorowana na europejskim modelu organizacji instytucjonalnej. Stanowi ona podstawę powołania Wspólnoty (ASEAN Community) (Skulska, 2012). Karta ASEAN ustanawia, w szczególności, osobowość prawną ASEAN (Artykuł 3 Karty), podstawowe cele i reguły działania instytucji, uzgodnione w gronie państw członkowskich (Artykuł 2), ramy instytucjonalne (Artykuły 7–15), a także podstawowe reguły procesu podejmowania i wykonywania decyzji (Artykuły 20–21) (The ASEAN Charter …, data dostępu: 09.07.2012). Dokument ten jest swoistą konstytucją państw wchodzących w skład stowarzyszenia. Karta ASEAN weszła w życie 1 stycznia 2009 roku. Dzięki jej przyjęciu możliwa będzie

236

Bogusława Skulska

transformacja stowarzyszenia w bardziej zwartą i opartą na instrumentach prawnych organizację. Podpisany dokument ma zachęcić do przekształcenia ASEAN w ugrupowanie regionalne oparte na trzech filarach: wspólnocie w zakresie bezpieczeństwa, wspólnocie ekonomicznej oraz wspólnocie społeczno-kulturalnej. Tworzenie wspólnot ma zostać ukończone do 2015 roku. W zakresie ekonomicznym celem karty jest zintegrowanie państw członkowskich w jeden wspólny rynek, ze swobodnym przepływem towarów, usług i inwestycji oraz zwiększeniem ulg w odniesieniu do swobodnego przemieszczania się przedsiębiorców, inwestorów i siły roboczej. Takie rozwiązanie przyczyni się zapewne do stworzenia solidnych fundamentów dla wzrostu gospodarczego w Azji Wschodniej. Karta ASEAN ustanawia podstawy prawne określające prawa i obowiązki krajów członkowskich oraz wytycza kierunki działania w relacjach z partnerami zewnętrznymi. Karta podtrzymuje poszanowanie prawa nieingerencji z zewnątrz oraz nadaje mandat ciału odpowiedzialnemu za promocję i ochronę praw człowieka, a także fundamentalnych wolności w regionie (Kowal, data dostępu: 10.07.2012). Odnotowany postęp w integracji krajów członkowskich ASEAN świadczy o tym, iż uczestnicy procesu uświadamiają sobie korzyści z bliższej integracji ekonomicznej, a jednocześnie mają świadomość zachodzących w świecie procesów globalizacji i rosnącej konkurencji na arenie międzynarodowej. Opowiadają się jednak za kultywowaniem tradycyjnego podejścia do integracji, opartego na niewiążących prawnie instrumentach politycznych, dotyczących chociażby metodologii budowania Wspólnoty Gospodarczej ASEAN. Wspólnota ta ma powstawać stopniowo na podstawie niewiążącego prawnie porozumienia dotyczącego „Projektu Wspólnoty Gospodarczej ASEAN”, załączonego do Karty ASEAN. Należy podkreślić, iż bilans dokonań ASEAN na przestrzeni dziesięcioleci stał się czynnikiem motywującym i wzorcem dla kolejnych inicjatyw oraz form kooperacji politycznej i gospodarczej w badanym regionie. Kolejnym przedsięwzięciem, które powinno zabezpieczyć kraje Azji Wschodniej przed skutkami kryzysu, jest pogłębienie współpracy w ramach Inicjatywy Chiang Mai (Chiang Mai Initiative, CMI). Pierwotnie była ona powołana na forum ASEAN+3 w 2000 roku, rozszerzyła zakres funkcjonowania ASEAN Swap Agreement (ASA) i stanowiła bazę bilateralnych porozumień walutowych między poszczególnymi krajami ASEAN+3 (Bilateral Swap Agreements, BSA) (Azja-Pacyfik. Obraz …, 2007, s. 56–57). Obecnie funkcjonująca sieć bilateralnych państwowych linii kredytowych ma dwa źródła (Arner, Lejot, Wang, 2010, s. 31): wspólne zagraniczne linie transakcji swap współtworzone przez pięć państw założycielskich ASEAN oraz pakiet linii wykupu papierów wartościowych, zainicjowany przez EMEAP, którego powstanie było reakcją na meksykański kryzys finansowy z 1994 roku (Moreno, 1997, s. 97–100). Za pośrednictwem obu filarów realizowane są dwa konkretne cele: pierwszy, który podkreśla potrzebę koordynacji polityki gospodarczej w regionie Azji Wschodniej, drugi – polityczny, związany z manifestacją siły ugrupowania.

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

237

W ramach CMI każdy kraj członkowski mający problemy z płynnością mógł zażądać natychmiastowego wsparcia krótkoterminowego w celu obrony przed spekulacyjnym atakiem walutowym. Wsparcie miało postać pożyczki (zazwyczaj w USD), która była wykorzystywana na zakup własnej waluty i stabilizację kursu walutowego. Pomoc nieprzekraczająca 10% poziomu określonego w BSA udzielana była bezwarunkowo, natomiast większe wsparcie było częścią programu podlegającego MFW. Stworzony w ramach CMI system dwustronnych porozumień walutowych umożliwiał poszczególnym krajom wykorzystywanie w celach kredytowych części rezerw walutowych, które w niektórych przypadkach gwałtownie wzrastały przez cały okres po roku 1997 (Bulletin on Asia-Pacific …, 2003, s. 90–93). Na szczycie ADB w maju 2008 r. w Madrycie, a następnie w październiku 2008 r. w Pekinie podczas spotkania ASEM, kraje ASEAN+3 porozumiały się, co do wydatkowania 80 mld USD rezerw finansowych poprzez wielostronne otwarcie Inicjatywy Chiang Mai. Natomiast w lutym 2009 r. podjęto decyzję o podwyższeniu poziomu tych rezerw do 120 mld USD (rys. 2) (The Global Economic Crisis …, 2009, s. 11). Było to istotne posunięcie, zważywszy, iż funkcjonujące bilateralne porozumienia swap miały tworzyć jeden fundusz, a środki z niego pochodzące miały być przeznaczane na wsparcie monetarne gospodarek dotkniętych ograniczeniem płynności. Ponadto, usprawnienie mechanizmów monitoringu makroekonomicznego i finansowego, wykorzystującego systemy wczesnego ostrzegania i inne narzędzia analityczne, jest kluczowe dla szybkiego rozpoznania źródeł wrażliwości finansowej i wypracowania adekwatnych rozwiązań w obliczu globalnego kryzysu gospodarczego (Skulska, 2009, s. 158–159). Rysunek 2. Rozwój współpracy walutowej w Azji Wschodniej w latach 1997–2010 CMIM 120 mld USD Bilateralne CMI 80 mld USD

Porozumienie ASEAN SWAP (ASA) 2 mld USD

Źródło: Skulska (2011), s. 110.

238

Bogusława Skulska

Kolejnym posunięciem, które wzmocniło azjatycką kooperację finansową, było zawarcie porozumienia między ministrami finansów i prezesami banków centralnych państw członkowskich ASEAN oraz Chin, Japonii i Republiki Korei (ASEAN+3) oraz władzami monetarnymi Hongkongu dotyczącego multilateralizacji Inicjatywy Chiang Mai (Chiang Mai Initiative Multilateralization, CMIM), co nastąpiło 24 marca 2010 r. (Chiang Mai …; data dostępu: 25.08.2012). Chiny, Japonia i Korea Południowa zapewniają wspólnie 80% potencjału dla tego przedsięwzięcia, kraje członkowskie ASEAN – pozostałe 20%. CMIM, czyli multilateralny kontrakt walutowy swap obejmujący wszystkie państwa członkowskie ASEAN+3, stanowi efekt ewolucji funkcjonującej dotychczas sieci bilateralnych porozumień, których celem było usprawnienie równolegle prowadzonych transakcji walutowych, oparty na wspólnym mechanizmie decyzyjnym jednego kontraktu. Stanowi również źródło wsparcia finansowego dla transakcji walutowych swap realizowanych pomiędzy stronami porozumienia w okresie niedoborów płynności, a także uzupełnia międzynarodowe porozumienia finansowe. Każdy sygnatariusz CMIM uprawniony jest, zgodnie z procedurami i warunkami porozumienia, do wymiany swojej waluty lokalnej na dolara amerykańskiego do poziomu wkładu skorygowanego o określony mnożnik. Formalna i publiczna implementacja CMIM wymaga porozumienia pomiędzy krajami w kwestii procedur decyzyjnych, zobowiązania co do zasobów operacyjnych, procedur zarządzania ryzykiem, włączając mechanizmy akceptacji, dopuszczalne wykorzystanie dostępnych linii, nadzór nad ratingiem kredytowym i kondycją makroekonomiczną krajów członkowskich. Czynniki te będą determinować użyteczność stosowanego modelu, a także stopień, w jakim CMIM stanowić będzie realny wkład Azji Wschodniej w międzynarodową architekturę finansową oraz kamień milowy w zacieśnianiu regionalnej integracji finansowej. Zdaniem analityków azjatyckiego rynku finansowego, CMIM może stać się w przyszłości instrumentem, który pozwoli w długim okresie uniknąć fluktuacji kursów walutowych w celu ochrony eksportu i wartości inwestycji zagranicznych (Eichengreen, 2009, s. 11). Świadomość konieczności wzmocnienia nadzoru ekonomicznego, zwłaszcza w okresie globalnego kryzysu, przez kraje Azji Wschodniej doprowadziła do utworzenia Biura Nadzoru Makroekonomicznego ASEAN+3 (ASEAN+3 Macroeconomic Research Office, AMRO), co nastąpiło w kwietniu 2011 r. w Singapurze (ASEAN+3 Macroeconomic …; data dostępu: 2.09.2012). Podstawowym zadaniem AMRO jest monitorowanie i analizowanie sytuacji gospodarczej i finansowej w całym regionie i poszczególnych krajach. Działalność tej niezależnej jednostki badawczej przyczyni się do wczesnego wykrywania zagrożeń i szybkiego podejmowania środków zaradczych, które będą ograniczały ryzyko makroekonomiczne w regionie i wspomagały podejmowanie efektywnych decyzji w ramach CMIM. Wydaje się istotne, iż działalność AMRO powinna, z jednej strony uzupełnić, a z drugiej zmodyfikować obecny proces nadzoru makroekonomicznego w ramach ASEAN+3 (Sussangkarn, data dostępu: 04.09.2012). Na poziomie ASEAN+3

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

239

nadzór jest prowadzony poprzez wykorzystanie instrumentu, jakim jest Dialog Przeglądu Polityki i Gospodarki (Economic Review and Policy Dialogue, ERPD), w ramach corocznych Spotkań Delegatów Ministrów Finansów oraz Banków Centralnych ASEAN+3 (Finance and Central Bank Deputies Meeting AFDM+3). Biorąc pod uwagę fakt, że zadaniem AMRO jest tworzenie kwartalnych raportów nadzorczych z regionu, można zakładać, iż jego działalność stanie się istotną częścią procesu ERPD. Zdaniem analityków, AMRO powinno koncentrować się na dostarczeniu wysokiej jakości, niezależnych ocen dla innych podmiotów nadzorujących, które istnieją na globalnym oraz regionalnym poziomie, ściśle współpracować, poza MFW i ADB, z innymi globalnymi agencjami, takimi jak Bank Światowy, Bank Rozrachunków Międzynarodowych oraz sekretariat ASEAN. Warto również zauważyć, iż podejmowane przez kraje Azji Wschodniej działania mające na celu koordynację polityki makroekonomicznej, zbudowanie regionalnej architektury finansowej oraz wzmocnienie mechanizmów nadzoru finansowego są wspierane od wielu lat przez Azjatycki Bank Rozwoju (ABR). Świadczy on na rzecz poszczególnych krajów usługi doradcze, udostępnia źródła finansowania różnych projektów, lecz przede wszystkim inicjuje i koordynuje projekty regionalne, które ułatwiają tworzenie infrastruktury twardej i miękkiej oraz pokonywanie głębokich różnic rozwojowych pomiędzy krajami Azji.

PODSUMOWANIE Wpływ globalnego kryzysu gospodarczego 2007/2008+ spowodował zahamowanie wzrostu gospodarczego w krajach ASEAN podobnie jak na rynkach innych gospodarek wschodzących. Jak zasygnalizowano w artykule, od 2010 r. jednak obserwuje się ponowny wzrost tego wskaźnika. Rosnąca siła gospodarcza i polityczna Chin oraz Indii stanowi ogromną szansę dla ASEAN. Potencjalnie jednak może to być także zagrożenie, o ile rola ASEAN nie ulegnie wzmocnieniu. Należy przypuszczać, iż w kolejnych dwóch dekadach wzrośnie znaczenie rynku chińskiego i indyjskiego – z ogromną, bogacącą się populacją – jako partnerów handlowych i inwestycyjnych krajów ASEAN, zwłaszcza gdy gospodarki te zwiększą konkurencyjność branż eksportowych na drodze głębszej integracji i pełnej implementacji założeń budowanej Wspólnoty Azjatyckiej. Dlatego też regionalne źródła wzrostu ulegną strukturalnej przemianie: z uzależnienia od eksportu – w gospodarki innowacyjne i zaawansowane technologicznie. To z kolei zmieni obecną konfigurację azjatyckich sieci produkcyjnych i łańcuchów dostaw. ASEAN musi być aktywnym uczestnikiem tej ewolucji. Ewolucja ma stanowić panaceum na rozwiązanie wielu problemów – począwszy od globalnej nierównowagi płatniczej, poprzez krajowe źródła wzrostu, konwergencję gospodarczą, finanse, aż po faworyzowanie małych i średnich przedsiębiorstw kosztem firm państwowych czy konglomeratów sektora prywatnego. Uświadomienie tych poważnych zmian zainspirowało wielu członków ASEAN do nakreślenia długoterminowej wizji rozwoju ich gospodarek i współpracy na forum regionalnych instytucji.

240

Bogusława Skulska

BIBLIOGRAFIA Arner D.W., Lejot P., Wang W. (2010), Assessing East Asian Financial Cooperation and Integration, Singapore Year Book of International Law and Contributors, Singapore. ASEAN Community in Figures 2008 (2008), ASEAN Secretariat, Jakarta. ASEAN Community in Figures 2009 (2010), ASEAN Secretariat, Jakarta. ASEAN Community in Figures 2010 (2011), ASEAN Secretariat, Jakarta. ASEAN Community in Figures 2011 (2012), The ASEAN Secretariat, Jakarta, April. ASEAN Industrial Cooperation (AICO) Scheme. Towards more competitive ASEAN industry, http://www.aseansec.org/pdf/BrosurAICO.pdf (data dostępu: 10.07.2011). ASEAN Statistical Yearbook 2008 (2009), The ASEAN Secretariat, Jakarta, July. ASEAN+3 Macroeconomic Research Office, http://www.amro-asia.org/ (data dostępu: 02.09.2012). Azja-Pacyfik. Obraz gospodarczy regionu (2007), Drelich-Skulska B. (red.) Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław. Biznes międzynarodowy w regionie Azji i Pacyfiku (2009), B. Skulska (red. nauk.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Bulletin on Asia-Pacific Perspectives 2002/03 (2003), United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific. Cautious investors find a tentative recovery, http://www.atkearney.com/index.php/ Publications/cautious-investors-feed-a-tentative-recovery.html (data dostępu: 29.08.2012). Chiang Mai Initiative Multilateralization (CMIM) Comes Into Effect, ASEAN+3 Joint Press Release 24 marca 2010, http://www.boj.or.jp/en/type/release/adhoc10/ un1003e.htm (data dostępu: 25.08.2012). Eichengreen B. (2009), Fostering monetary & exchange rate cooperation in East Asia, w: D. Chung, B. Eichengreen (eds.), Fostering Monetary & Financial Cooperation in East Asia, World Scientific Publishing, Singapore. Emerging Asian Regionalism. A Partnership for Shared Prosperity (2008), ADB, Mandaluyong City (Philippines). Global Economic Prospects. Managing growth in a volatile world (2012), Vol. 5, The World Bank, Washington, June. Global Information Technology Report 2006–2007, Executive Summary, www.weforum. org. (data dostępu: 29.08.2012). Grabowski T. (2000), Podstawy teorii ekonomii, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Haas D.A. (1994), Out of Others’ Shadows: ASEAN Moves Toward Greater Regional Co-operation in the Face of the EC and NAFTA, w: “The American University Journal of International Law and Policy”, No. 9(3). Human Development Report 2005 (2005), United Nations Development Programme (UNDP), www.undp.org. INDONESIA: Defending the country’s economic prosperity, “Jakarta Globe”, http:// www.thejakartaglobe.com/business/call-in-defense-of-indonesias-economicprosperity/540294 (data dostępu: 28.08.2012). International Trade Indicators 2011 (2011), World Trade Organization, Geneva (data dostępu: 28.082012).

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

241

International Trade Statistics 2010 (2011), WTO, Geneva, www.wto.org (data dostępu: 25.08.2012). Kawai M. (2008), Global financial crisis and implications for ASEAN, w: Global Financial Crisis. Implications for ASEAN, Institute of Southeast Asian Studies, Singapore. Key Indicators 2006 (2006), Asian Development Bank, Manila, www.adb.org (data dostępu: 20.08.2012). Key Indicators 2012 (2012), Asian Development Bank, Manila, www.adb.org (data dostępu: 20.08.2012). Kowal G., Karta ASEAN, www.azjapacyfik.pl (data dostępu: 10.07.2011). Kuźnar A. (2007), Usługi w handlu międzynarodowym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Learning Lessons (2012), “Independent Evaluation ADB”, Asian Development Bank, Manila, July. Mazurek Sz. (2011), Mechanizm międzynarodowej transmisji kryzysów gospodarczych, Dom Wydawniczy DUET, Toruń. Meredyk K. (2007), Ekonomia ogólna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok. Morawski W. (2003), Kronika kryzysów gospodarczych, Wydawnictwo Trio, Warszawa. Moreno R. (1997), Dealing with Currency Speculation in the Asian Pacific Basin, Fed. Reserve Bank of San Francisco Econ. Letter, 11 April. MYANMAR: hopeful to become middle-income nation to 2030 - ABD; „News Track India”. http://www.newstrackindia.com/newsdetails/2012/08/20/170-Myanmarhopeful-to-become-middle-income-nation-by-2030-ADB-.html (data dostępu: 25.08.2012). New Concerns in an Uncertain World. The 2007 A.T. Kearney Foreign Direct Investment Confidence Index (2007), A.T. Kearney, Vienna. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN (1995), t. 3, PWN, Warszawa. Oziewicz E. (1998), Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Oziewicz E. (2007), Dylematy rozwoju gospodarczego krajów Azji PołudniowoWschodniej na tle procesów globalizacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Skulska B. (2009), Środowisko biznesu międzynarodowego w regionie Azji i Pacyfiku w warunkach globalnego kryzysu gospodarczego, w: Militarne i gospodarcze determinanty państwowości azjatyckiej, J. Marszałek-Kawa (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Skulska B. (2011), Nowy regionalizm w Azji Wschodniej, „Stosunki Międzynarodowe. International Relations”, Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, nr 3–4 (t. 44). Skulska B. (2012), Regionalizm ekonomiczny Azji Wschodniej. Jedno spojrzenie – różne wymiary, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Sussangkarn Ch., Institution Building for Macroeconomic and Financial Cooperation in East Asia (http://www.jsie.jp/Annual_Conferences/Spring_1st/pdf/Paper_Sussangkarn.pdf; data dostępu: 04.09.2012).

242

Bogusława Skulska

Thanadsillapakul L. (2009), Legal and institutional frameworks for open regionalism in Asia. A case study of ASEAN, w: East Asian Regionalism from a Legal Perspective, T. Nakamura (red.), Routledge. The 2012 A.T. Kearney Foreign Direct Investment Confidence Index, http://www.atkearney.com (data dostępu: 29.08.2012). The ASEAN Charter, http://www.aseansec.org (data dostępu:09.07.2012). The ESCAP online database http://www.unescap.org/stat/data/syb2011/III-Economy/ III.19-Trade-in-services.pdf (data dostępu: 23.08.2012). The Global Economic Crisis Challenges for Development Asia and ADB’s Response (2009), ADB, April, www.adb.org The Global Information Technology Report 2006–2007, www.weforum.org The Global Information Technology Report 2010–2011, www.weforum.org The Wealth Report 2012. A Global Perspective on Prime Property and Wealth, s. 11, http://www.thewealthreport.net/The-Wealth-Report-2012.pdf (data dostępu: 27.09.2012). Woźniak (2008), Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. www.fitchratings.com (data dostępu: 30.08.2012).

STRESZCZENIE Celem artykułu jest próba identyfikacji źródeł wzrostu gospodarczego w okresie globalnego kryzysu 2007/2008+ w krajach ASEAN. Aby jego realizacja była możliwa, autorka wykorzystała krytyczną analizę światowej literatury przedmiotu, którą poparła przeglądem i prezentacją danych liczbowych pozyskanych ze statystyk ASEAN i WTO. W wyniku przeprowadzonych rozważań ustalono, iż w dobie globalnego kryzysu 2007/2008+ poszczególne gospodarki i społeczeństwa w zróżnicowany sposób reagowały na jego oddziaływanie. Generalnie jednak we wszystkich krajach tego ugrupowania odnotowano zahamowanie wzrostu gospodarczego w okresie tej fazy cyklu koniunkturalnego, lecz już w 2010 r. weszły one ponownie na ścieżkę wzrostu gospodarczego. W perspektywie średniookresowej źródeł wzrostu gospodarczego w krajach ASEAN należy upatrywać w: dalszej liberalizacji przepisów narodowych dotyczących swobody przepływów towarowych i usługowych oraz możliwości lokowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych, a także szybszego otwierania poszczególnych gospodarek; stopniowym wzroście dobrobytu społecznego oraz liczebności klasy średniej; dalszych zmianach w strukturach badanych krajów, w których coraz większą rolę odgrywa sektor usług; rosnącym udziale handlu zagranicznego w tworzeniu PKB poszczególnych krajów, co sprzyja wzrostowi powiązań z gospodarką globalną, lecz przede wszystkim jest źródłem wzrostu powiązań gospodarczych prowadzących do ściślejszej integracji ekonomicznej wewnątrz ASEAN. Należy również zaznaczyć, iż na stymulowanie wzrostu gospodarczego w badanym regionie kapitalny wpływ mają działania podejmowane

WZROST GOSPODARCZY KRAJÓW ASEAN A GLOBALNY KRYZYS

243

na forum instytucji regionalnych (podpisanie i przyjęcie Karty ASEAN), a także dążenie do prowadzenia ekspansywnej polityki i wzmocnienia nadzoru makroekonomicznego oraz stabilności sektora finansowego (ERPD, CMIM, AMRO). Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy, kraje ASEAN, kryzys globalny.

ECONOMIC GROWTH OF ASEAN COUNTRIES DURING THE GLOBAL CRISIS ABSTRACT The aim of the paper is to identify sources of economic growth in ASEAN countries during the global economic crisis of 2007/2008+. The study is based on critical analysis of international professional literature, supported by an overview and presentation of numerical data obtained from ASEAN and WTO statistics. The analysis shows that individual economies reacted to the global economic crisis of 2007/2008+ in various ways. In general, however, global crisis suppressed economic growth in all ASEAN countries, and a high growth rate returned in 2010. In medium term, sources of the present economic growth in ASEAN countries lie in further liberalization of domestic regulations on free trade in goods and services and on foreign direct investments, opening up of economies, steady increase of social welfare and the growth of the middle class, continued structural changes consisting in the increasing role of the service sector, growing share of foreign trade in GDP of individual countries. The latter in particular has strengthened links with the global economy, but also fostered multilateral cooperation among ASEAN countries, resulting in their rapid economic integration. It should also be noted that the stimulation of economic growth in the region is strongly affected by regional level initiatives (i.e. signing and ratification of the ASEAN Charter), as well as the expansionary monetary policy, macroeconomic supervision, and financial stability measures already adopted or postulated within the region (ERPD, CMIM, AMRO). Key words: economic growth, ASEAN countries, global crisis. JEL Classification: F12, O11, F15

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

Stanisław M. Szukalski*

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ WPROWADZENIE Opracowanie jest poświęcone problematyce rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego krajów Afryki Subsaharyjskiej (ASS)1 w perspektywie najbliższych dziesięcioleci. Zainteresowanie tym zagadnieniem jest związane z faktem, iż w dyskusjach o przyszłości świata rzadko wymienia się kontynent afrykański jako obszar ważny dla światowego wzrostu. Jednocześnie warto odnotować wysokie tempo wzrostu w niektórych krajach Afryki Subsaharyjskiej (sprzedaż surowców kopalnianych), liczne czynniki wzrostu tkwiące w potencjale demograficznym, surowcowym, bezpośrednich inwestycjach zagranicznych (BIZ), zmianach, jakie zachodzą na kontynencie, i w wielu innych uwarunkowaniach, o których mowa w artykule. To daje szansę na to, iż nadchodzące dziesięciolecia mogą być dla tego kontynentu okresem intensywnego rozwoju, mimo że dziś obszar ten jest przez bogaty świat traktowany jako jego peryferium, z licznymi problemami wewnętrznymi oraz z rażąco niskimi poziomami standardowych wskaźników ekonomicznych. Mówienie o całym kontynencie może rodzić wątpliwości metodologiczne związane z generalizowaniem i wnioskowaniem w sytuacji, gdy mamy tutaj kraje *

Uniwersytet Łódzki, Instytut Ekonomii, Katedra Makroekonomii. Do krajów Afryki Subsaharyjskiej zalicza się 48 z 53 krajów afrykańskich, są to: Angola, Benin, Botswana, Burkina Faso, Burundi, Kamerun, Wyspy Zielonego Przylądka (WZP), Republika Środkowoafrykańska, Czad, Komory, Kongo, Demokratyczna Republika Kongo (DRK), Erytrea, Etiopia, Gabon, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea-Bissau, Gwinea Równikowa, Kenia, Lesotho, Liberia, Madagaskar, Malawi, Mali, Mauretania, Mauritius, Mozambik, Namibia, Niger, Nigeria, Republika Południowej Afryki (RPA), Rwanda, Senegal, Seszele, Sierra Leone, Somalia, Sudan, Suazi, Tanzania, Togo, Uganda, Wyspy Św. Tomasza i Książęca, Wybrzeże Kości Słoniowej (WKS), Zambia, Zimbabwe. W opracowaniu są stosowane skróty (Afryka Subsaharyjska – ASS). 1

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

245

zdecydowane różniące się pod względem liczby ludności, struktury gospodarek, zasobów naturalnych, wielkości i struktury eksportu itp. W Afryce Subsaharyjskiej są bowiem państwa (głównie kraje surowcowe), do których wartkim strumieniem napływają BIZ, dzięki czemu odnotowują one wysokie stopy wzrostu PKB, oraz i takie, w których możliwe jest „trwanie” tylko dzięki pomocy humanitarnej. Niektóre z państw przeżywają okres stabilizacji gospodarczej i politycznej, pokoju i bezpieczeństwa, inne są uwikłane w konflikty, związane ze wzrostem zorganizowanej przestępczości ponadnarodowej (przemyt narkotyków, broni, handel ludźmi). Kraje kontynentu łączą wspólne doświadczenia okresu kolonializmu i postkolonialnych wojen, konfliktów regionalnych o podłożu etnicznym, religijnym, doświadczenia rządów dyktatorskich itd. Mimo różnic warto spojrzeć na kontynent jako całość, jako na region świata, który w nadchodzących dziesięcioleciach ma szansę rozwijać się w przyśpieszonym tempie, o ile nie pojawią się globalne turbulencje wywołane światowym kryzysem, konfliktem w skali globalnej czy regionalnej. Tam gdzie to możliwe, dezagregujemy rozważania do przekroju geograficznego, położenia krajów, zasobów naturalnych czy nawet wybranych krajów. Opracowanie składa się z trzech merytorycznych części. W pierwszej scharakteryzowano ekonomiczną pozycję krajów Afryki Subsaharyjskiej u progu XXI wieku, uwarunkowania naturalne i cechy strukturalne gospodarek. Przedmiotem rozważań w części drugiej są czynniki i uwarunkowania wzrostu gospodarczego na kontynencie. Mowa tutaj głównie o uwarunkowaniach demograficznych, bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, zasobach surowcowych oraz o tendencjach integracyjnych w ramach kontynentu. W części trzeciej wskazano na bariery rozwojowe i pozaekonomiczne determinanty tkwiące z systemach gospodarczych, społecznych i politycznych. Rozważania kończą konkluzje. Rozległość problematyki i charakter opracowania uzasadnia skoncentrowanie się autora na wybranych zagadnieniach, chodzi tutaj głównie o strukturalne aspekty rozwoju państw kontynentu. W analizie oparto się głównie na materiałach statystycznych The World Bank, African Development Bank, United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD), United Nations (UN), International Monetary Fund i innych.

1. AFRYKA SUBSAHARYJSKA NA POCZĄTKU XXI WIEKU – UWARUNKOWANIA NATURALNE I CECHY STRUKTURALNE GOSPODAREK Afrykę Subsaharyjską zamieszkuje 841,8 mln mieszkańców (spośród 1,02 mld w Afryce), co stanowi 83,5% ludności kontynentu oraz 12,2% ludności świata, ale tutaj wytwarza się zaledwie 2,4% światowego PKB (African Economic Outlook, 2010 – dotyczy 2009 r.). W konsekwencji nieco ponad 90% ludności ASS uzyskuje PKB per capita na poziomie poniżej 2,3 tys. USD rocznie (6,3 USD/ dzień), z czego 33,3% (280,1 mln osób) otrzymuje dochód 654 USD (1,79 USD/ dziennie). Tylko 0,66% ludności ma dochody na średnim poziomie 18,1 tys.

246

Stanisław M. Szukalski

USD2. Niskim dochodom per capita towarzyszy ogromne ich zróżnicowanie, co ilustruje współczynnik Giniego, który w 34 krajach kształtuje się na poziomie powyżej 39, a w niektórych powyżej 50: Angola (58,6), Komory (64,3), Lesoto (52,5), Rwanda (53,1), Zambia (50,7) (The World Bank, 2011, s. 7). Rozwarstwienie dochodowe i ubóstwo jest podstawowym problemem większości krajów afrykańskich, obok lokalnych wojen, klęsk żywiołowych, epidemii. W ASS notuje się znaczne opóźnienia rozwojowe praktycznie we wszystkich obszarach życia. Wystarczy wspomnieć, iż w 2008 r. tylko 26% ludności Afryki Subsaharyjskiej miało dostęp do energii elektrycznej, 30% ludności wiejskiej – dostęp do infrastruktury drogowej, 65% populacji do czystej wody, 34% mieszkańców miało urządzenia sanitarne, zaledwie 5% upraw rolniczych jest nawadnianych (The African Development Bank Group, 2010, s. 2–3). Wymowna jest tutaj klasyfikacja ONZ, w której do krajów tzw. trzeciego świata zakwalifikowano 49 krajów, z czego aż 32 znajdują się na kontynencie afrykańskim (UNCTAD/UN, 2011). Kraje ASS mają bardzo zróżnicowane warunki rozwojowe zdeterminowane naturalnymi zasobami surowcowymi czy położeniem. Gdyby wyodrębnić: a) kraje surowcowe, w tym: naftowe i nienaftowe; b) kraje ubogie w surowce z podziałem na: kraje przybrzeżne i śródlądowe (22 z nich to kraje przybrzeżne, pozostałe 13 to kraje śródlądowe) (International Monetary Fund, 2011), to jeszcze wyraźniej widać zróżnicowanie wskaźników ekonomicznych, takich jak poziom i stopa wzrostu PKB per capita.

Udział w PKB krajów ASS

Średnioroczna stopa wzrostu w okresie 2000–2009 (%)

PKB wg PPP w USD w mld

298 717

35,5%

9 233

106

855 035

49,3% 3 243

279 374

33,2%

7 706

100

220 544

12,7% 1 128

4,05

Kraje naftowe (7)*

209 788

24,9%

4 568

550 449

31,7% 8 843

8,33

53 896

6,4%

2 799

107 856

6,2% 4 082

4,56

70 1 733 884 100,0% 4 324

5,22

Kraje surowcowe nie naftowe (6)* Razem

841 775 100,0% 24 306

Liczba osób na km2

Udział w liczbie ludności ASS

Kraje przybrzeżne (22) Kraje śródlądowe (13)

Grupy krajów

Powierzchnia w km2

Liczba ludności w tys. osób

PKB p.c. wg PPP w USD

Tabela 1. Kraje ASS sklasyfikowane według zasobów naturalnych i położenia na kontynencie

3,93

* Kraje naftowe: Angola, Kamerun, Czad, Kongo, Gwinea Równikowa, Gabon, Nigeria; kraje surowcowe nienaftowe: Botswana, WKS, Gwinea, Namibia, Sierra Leone, Zambia. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: African Economic Outlook 2010, http://www. africaneconomicoutlook.org/en/data-statistics/table–1-basic-indicators–2009 (data dostępu: 22.12.2011), African Statistical Yearbook 2011 African Development Bank Group, African Union, Economic Commission for Africa, http://www.afdb.org/en/documents/publications/african-statistical-yearbook/ (data dostępu: 23.12.2011). 2 Wysokość zależy od dochodu per capita w Gwinei Równikowej, gdzie wynosi on 31 tys. USD (eksport paliw), przy populacji 676 tys.; gdyby wyeliminować ten przypadek, średni PKB maleje do 14, 9 tys. USD.

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

247

Kraje surowcowe (naftowe i nienaftowe) zamieszkuje 31,3% ludności omawianego obszaru oraz wytwarza się tam 37,9% PKB Afryki Subsaharyjskiej. Kraje naftowe w okresie 2000–2009 zanotowały najwyższą średnioroczną stopę wzrostu (8,33%) i najwyższy PKB per capita (8,8 tys. USD), podczas gdy kraje mające surowce inne niż ropa zanotowały stopę wzrostu na poziomie 4,56% (przy średniej dla ASS wynoszącej 5,22%), zaś PKB per capita – 4 tys. USD. Kraje najsłabiej rozwinięte, z najniższym dochodem na głowę mieszkańca to kraje śródlądowe z zaledwie 1,1 tys. PKB per capita (ośmiokrotnie niższy PKB niż w krajach surowcowych) i 4,05% stopą wzrostu w rozpatrywanym okresie. Znacznie zróżnicowany w poszczególnych krajach PKB per capita to konsekwencja archaicznych struktur gospodarki, w których rolnictwo i przemysł wydobywczy mają dominujący udział, co przekłada się na monokulturę eksportową; najczęściej są to nieprzetworzone surowce lub produkty rolne. Dotyczy to większości krajów Afryki Subsaharyjskiej. Kraje o najniższych dochodach na głowę mieszkańca, mają bardzo wysoki udział rolnictwa w wartości produktu krajowego – Gwinea Równikowa (66,1%), Liberia (63,7%), Etiopia (50,8%), Somalia (60,2%), Sierra Leone (62%), Republika Środkowoafrykańska (53,5%). W tych krajach średni dochód per capita wynosi 681 USD (African Statistical Yearbook, 2011, s. 47). Sektor przemysłowy w ASS tworzy średnio 26% PKB, ale przemysł przetwórczy tylko 9,4%. W latach 1970–2008 w Afryce Subsaharyjskiej, z wyjątkiem Afryki Południowej, wzrósł udział przemysłu ogółem w strukturze gospodarek, ale warto zauważyć, że w latach 2002–2009 w wielu krajach miał miejsce spadek udziału przemysłu przetwórczego, co wynikało na ogół ze zwiększenia znaczenia przemysłów surowcowych; tak jest w Angoli, Czadzie (udział przemysłu wzrasta z 18,5% do 45,6%, a przemysłu przetwórczego spada z 9,4% do 6,2%). Można tutaj wyróżnić kraje typowo surowcowe, w których przemysł wydobywczy dominuje; dobrym przykładem jest Angola z 70,9% udziałem przemysłu w strukturze gospodarki (od 2002 r. udział ten wzrósł z poziomu 69%), przemysł przetwórczy zaś stanowi tylko 0,9%, podczas gdy w 2002 r. udział ten wynosił 3,7%; Nigeria odpowiednio 34,3% i 2,3%; Kongo 67,6% i 5,4%. Sektor usług stanowi średnio 46,1% w strukturze PKB. Tutaj wyróżniają się Seszele (80%) ze względu na turystykę, Republika Zielonego Przylądka (74,1%), Dżibuti (76,4%) – usługi portowe i tranzytowe, Mauritius (66,6%) – turystyka, RPA (66%) – turystyka. Dla porównania w krajach UE udział usług w wartości PKB wynosi 73,2%, zaś rolnictwa 1,8%. Przemysł przetwórczy w krajach Afryki Subsaharyjskiej jest oparty głównie na surowcach, choć ich udział w przetwórstwie przemysłowym zmalał z 51,6% w 2000 r. do 48,8% w 2008 r. na korzyść przemysłów średnich i wysokich technologii, które zwiększyły swój udział odpowiednio z 25,5% do 31,4%. Niektóre branże zanotowały wysokie średnioroczne stopy wzrostu (chemiczny 8,4%, maszyny elektryczne 5,9%) – tabela 2. Relatywnie niski udział w strukturze gospodarek krajów afrykańskich przemysłu przetwórczego, będącego bazą rozwojową, każe postawić pytanie o możliwości industrializacji omawianych gospodarek. Do oceny poziomu rozwoju produkcji

248

Stanisław M. Szukalski

Tabela 2. Struktura przemysłu przetwórczego Afryki w latach 2000 i 2008

Przemysły:

Udział w wartości dodanej (%)

Średnioroczny wzrost (%)

Udział Afryki w świecie (%)

2000

2008

2000–2008

2000

2008

Oparte na surowcach

51,6

48,8

2,6

2,0

1,8

Niskich technologii

22,9

19,9

1,6

1,5

Średnich i wysokich technologii

25,5

31,4

5,7

1,2

1,1

100,0

3,2

1,2

1,1

Razem

Źródło: UNCTAD/UNIDO, Economic Development in Africa,. s. 19 (opracowanie własne).

przemysłowej przyjęto wskaźnik produkcji dodanej na mieszkańca (WDpc) (UNCTAD/UNIDO, 2011, s. 27–28), który pozwala wyodrębnić kraje o wyższej zdolności przemysłu przetwórczego niż średnia na kontynencie i takie, w których nie ma jeszcze żadnej produkcji lub jest bardzo niewielka. Średnia WDpc dla Afryki wynosi 100 USD, kraje osiągające poziom powyżej 200 USD na mieszkańca są uważane za będące na stosunkowo wysokim poziomie uprzemysłowienia. Drugim parametrem oceny jest średnioroczne tempo wzrostu omawianego wskaźnika w okresie 1990–2010, co pozwala określić, jak dynamicznie rozwijał się przemysł przetwórczy w danym czasie. Jest on podstawą do oceny, które z krajów można uznać za będące w fazie industrializacji, które są w stadium stagnacji lub deindustrializacji. Średni poziom wskaźnika dla Afryki równa się 0,7%. Przyjęto, iż 2,5% wzrost jest poziomem wyznaczającym wysokie tempo uprzemysłowienia. Posiłkując się tymi dwoma parametrami, można wyodrębnić pięć grup krajów. Pierwsza charakteryzuje się wysoką wartością dodaną w przemyśle przypadającą na mieszkańca, która jest dwa razy wyższa od średniej dla Afryki, oraz wysoką długoterminową ścieżką wzrostu z ponad 2,5% wzrostem w okresie 1990–2010. Kraje tej grupy można uznać za prekursorów uprzemysłowienia. Należy do nich Namibia ze wzrostem WDpc z 92 USD do 348 USD (średnioroczny przyrost 6,9%). PKB per capita kształtuje się na poziomie prawie 12 tys. USD i jest czterokrotnie wyższy niż średnia w Afryce Subsaharyjskiej. Druga grupa krajów to te, które osiągnęły stosunkowo wysoki poziom WDpc, ale w badanym okresie zanotowały wzrost tego wskaźnika znacznie poniżej 2,5% progu (RPA, Mauritius, Gabon, Botswana, Suazi); WDpc wynosi w tej grupie prawie 440 USD i średnioroczne tempo wzrostu 1,4%, PKB per capita w tej grupie jest ponad 4-krotnie wyższy niż w całej Afryce Subsaharyjskiej. Grupa trzecia, określana jako kraje doganiające lub na starcie, to: Angola, Sudan, Mozambik, Uganda, Lesoto. Niski poziom wartości dodanej na głowę mieszkańca (średnio tylko 56 USD), ale wysokie tempo wzrostu (4,7%). Obiecujący wzrost dający szansę osiągnięcia wyższego

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

249

poziomu uprzemysłowienia w stosunkowo krótkim czasie. Średni poziom dochodu na mieszkańca w tej grupie to 0,8 poziomu ASS. Czwarta grupa to kraje ze stosunkowo niskim poziomem wskaźnika WDpc (53,8 USD) i nie udało się osiągnąć wysokiego tempa jego wzrostu (0,33%), co nie daje szansy na to, aby znacznie poprawić sytuację w zakresie rozwoju przemysłu przetwórczego. Należy do tej grupy 16 krajów głównie Afryki Zachodniej (Benin, Burkina Faso, Togo, WKS, Ghana, Mauretania, Nigeria, Senegal, WZP) i Wschodniej (Kenia, Tanzania, Zimbabwe, Madagaskar, Zambia) oraz dwa kraje z Afryki Środkowej (Kamerun, Kongo). Dochód per capita to 0,65 dla ASS. Ostatnia grupa obejmująca 18 państw ma bardzo niski poziom WDpc (12,5 USD) i w większości przypadków ujemny przyrost tego wskaźnika w badanym okresie (–1,6). To stawia pytanie o realną możliwość poprawy sytuacji w stosunkowo szybkim okresie. Moce produkcyjne przemysłu przetwórczego w tych krajach to zaledwie 10% poziomu w afrykańskich krajach-liderach w tym zakresie. PKB per capita wynosi 35% średniego PKB dla ASS. W tej grupie znajdują się następujące kraje: Republika Środkowoafrykańska, Czad, DRK, Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Niger, Sierra Leone, Somalia, Malawi, Rwanda, Gambia, Burundi, Komory (tab. 3). Tabela 3. Grupy krajów ASS sklasyfikowane wg poziomu i średniorocznej stopy wzrostu wartości dodanej per capita przemysłu przetwórczego

770,5

441

56,20

53,81

12,50

4,8

1,4

4,7

0,33

–1,61

11 259

2 253

1 814

898

Benin, Burkina Faso, Kamerun, Kongo, WKS, Ghana, Kenia, Madagaskar, Mauretania, Nigeria, Senegal, Tanzania, Togo, Zambia, Zimbabwe, Wyspy Ziel. Przylądka

Republika Środkowoafrykańska, Czad, DRK, Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Mali, Niger, Sierra Leone, Somalia, Malawi, Rwanda, Gambia, Burundi, Komory

PKB per capita średni 11 945 dla grupy w USD Liczba krajówa

Kraje

a Bez

Kraje opóźnione

Angola, Mozambik, Lesoto, Suda, Uganda,

Stopa wzrostu WDpc 1990–2010 (%)

Kraje w tyle

Gabon, Botswana, RPA, Suazi, Mauritius

WDpc (USD)

Kraje Kraje Kraje dogaprekurstabilne niające sorzy

Namibia, Seszele

Wyszczególnienie

Gwinei Równikowej i Wyspy Św. Tomasza i Książęca, Seszele.

Źródło: UNCTAD/UNIDO (2011); opracowanie własne.

250

Stanisław M. Szukalski

Konsekwencją słabego uprzemysłowienia i przetwórstwa przemysłowego jest struktura eksportu, w której dominują nieprzetworzone surowce oraz produkty pochodzenia rolniczego W wielu krajach niemal 100% przychodów z eksportu dostarcza jeden produkt. Jest to najczęściej surowa ropa i pochodne (Angola, Sudan, Nigeria, Gwinea Równikowa). Czasem 2–4 produkty dostarczają 75% wartości eksportu (Gabon, Somalia, Zambia – eksport rud manganu, miedzi, żelaza, kobaltu). Eksport surowców, głównie energetycznych, uzależnił te kraje od wahań cen na światowych rynkach, co przekłada się na wahania PKB. Najlepszym tego przykładem są: Angola, Ghana, Malawi czy Nigeria. Kiedy w latach 2004–2008 ropa naftowa drożała, Angola zanotowała realną stopę wzrostu PKB 16,8%, która w 2009 roku spadła do –0,6%. Gwinea Równikowa w 2004 r. miała stopę wzrostu 32,7%, a w 2007 r. – 23,2% , zaś w 2009 r. – 0,5%. Podobne tendencje zanotowały inne kraje-eksporterzy ropy naftowej (African Economic Outlook, 2010). Monokultura produkcyjna i eksportowa oraz słabo rozwinięty przemysł przetwórczy sprawiają, iż mamy wysoki import, stąd praktycznie wszystkie kraje z wyjątkiem sześciu (Botswana, Angola, Kongo, Gwinea Równikowa, RPA, Etiopia) w latach 2000–2009 notowały ujemne saldo obrotów bieżących (The World Bank, 2011b, s. 29). Gdy mowa o eksporcie wyrobów przemysłu przetwórczego, to warto zauważyć, iż ponad 34,3% stanowią wyroby oparte na surowcach (benzyna, tlenki soli, perły, precjoza), 12% produkty zaliczane do niskich technologii (odzież, wyroby stalowe), 20,8% wyroby zaliczane do średnich technologii (surówka żelaza, samochody), a tylko 3,3% produkty wysokich technologii (tranzystory, akcesoria telekomunikacyjne, leki weterynaryjne) (UNCTAD/UNIDO, 2011, s. 20).

2. CZYNNIKI I UWARUNKOWANIA WZROSTU GOSPODARCZEGO KRAJÓW AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ Podstawą do optymizmu co do możliwości rozwoju kontynentu jest wysokie tempo wzrostu PKB w latach 2000–2009 wynoszące w krajach ASS 5,2%, choć było ono zróżnicowane w poszczególnych regionach: Afryka Zachodnia 6,7%, Afryka Wschodnia 6,6%, Centralna 4,9%, Północna 4,5% i Południowa 4,7% (African Statistical Yearbook, 2011, s. 41). W wielu krajach tempo wzrostu było znacznie powyżej średniej dla omawianego obszaru. Spośród dziesięciu najszybciej rozwijających się gospodarczo krajów w latach 2001–2009 większość leży w Afryce Subsaharyjskiej; są to: Angola – 10,9% (realny wzrost dochodu per capita wyniósł 9,9% rocznie), Gwinea Równikowa – 18,5% (13,6%), Etiopia – 8,1% (5,7%), Czad – 8,3% (6,7%) Rwanda – 7,7% (5,1%), Uganda – 7,2% (4,3%), Nigeria – 6,1% (4,0%) (The World Bank, 2011b, s. 10–11)). Był to okres szybszego rozwoju gospodarczego niż w innych regionach świata. Wynikało to, po części, z wysokiego tempa eksportu surowców, na które rósł popyt i ceny na rynkach światowych. Tempo wzrostu było szybsze niż w latach 90. (średniorocznie 2,5%) i szybsze niż innych części świata (Ameryka Południowa 3,3%); najdyna-

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

251

miczniej rozwijała się Azja (7,9%) głównie za sprawą wysokiego tempa wzrostu Chin. Oprócz wysokiego tempa wzrostu gospodarczego warto podkreślić kilka pozytywnych tendencji, jakie zarysowały się w ostatnich dziesięciu latach: spadek liczby analfabetów na kontynencie średnio z 70% do 30%, ale w wielu krajach przewyższa jeszcze poziom 50% osób powyżej 15. roku życia: Benin (59%), Burkina Faso (71%), Czad (68%), Etiopia (64%), Mali (74%), Niger (71%), Sierra Leone (62%) (African Economic Outlook, 2010); wzrost absolwentów wyższych uczelni, choć w dalszym ciągu w większości krajów wskaźnik skolaryzacji na trzecim poziomie rzadko przekracza 5%, w wielu krajach wynosi 2–3%. Poprawia się wskaźnik rozwoju społecznego HDI, który jest miarą rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego, wysoki wskaźnik ma Mauritius (0,728), 9 krajów jest w grupie o średnim poziomie HDI, pozostałe przyporządkowane są do grupy o niskim HDI; wskaźnik ten dla świata wynosi 0,682, kraje wysoko rozwinięte mają wskaźnik 0,889, Afryka Subsaharyjska 0,4633. To po części efekt realizacji celów milenijnych ogłoszonych w 2000 r. przez ONZ, które definiowały określone kierunki działań dla świata prowadzących do ograniczenia luki rozwoju między państwami rozwijającymi się i rozwiniętymi. Cele milenijne obejmowały4: eliminację biedy i głodu, upowszechnienie wykształcenia na poziomie podstawowym, popieranie równości płci i wzmocnienie pozycji kobiet, obniżenie umieralności dzieci, poprawa zdrowia kobiet oczekujących na rozwiązanie, pokonanie HIV/AIDS, malarii i innych chorób, zagwarantowanie wzrostu zrównoważonego w sferze ochrony środowiska, stworzenie warunków dla globalnego partnerstwa na rzecz rozwoju (Żukrowska, 2012). Dla wzrostu gospodarczego niezwykle ważny jest stabilny i atrakcyjny klimat inwestycyjny wynikający z jakości zarządzania krajem, transparentności działań, współpracy biznesowej na arenie międzynarodowej, integracji regionalnej (Communication from the Commission to the Council.., 2005). Mówiąc o determinantach rozwoju gospodarczego Afryki Subsaharyjskiej zwracamy uwagę na kilka czynników. Po stronie zasobów są nimi: a) zasoby pracy, b) zasoby naturalne, potencjał odnawialnych źródeł energii, c) bezpośrednie inwestycje zagraniczne. W aspekcie instytucjonalnym szansą rozwoju tego regionu jest: a) regionalna integracja prowadząca do współpracy i umożliwiająca budowę regionalnych rynków zbytu, infrastruktury biznesowej, b) aktywna polityka przemysłowa, c) gospodarcza współpraca międzynarodowa. Wśród potencjalnych źródeł rozwoju omawianego regionu świata należy wymienić w pierwszej kolejności zasoby pracy. Prognozy demograficzne zakładają dynamiczny przyrost ludności ASS znacznie przewyższający dynamikę innych obszarów świata. Wynosi ona w latach 2010–2050 w wariancie średnim 214,4% przy 123,5% w Azji i 2,6% w Europie, a w krajach Afryki Subsaharyjskiej – 228,9%. 3 Szerzej: http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Summary.pdf (data dostępu: 14.01.2012), s. 17–20. 4 Zobacz: http://www.un.org/millenniumgoals/global.shtml (data dostępu: 12.01.2012).

252

Stanisław M. Szukalski

Tabela 4. Pozycja Afryki Subsaharyjskiej w prognozie ludności świata do 2050 roku (w tys. osób) 2010

2020

2030

2040

2050

Dynamika 2010=100

Świat

6 895 889

7 656 528

8 321 380

8 874 041

9 306 128

134,95

Afryka

1 022 234

1 278 199

1 562 047

1 869 561

2 191 599

214,39

856 327

1 088 812

1 353 772

1 647 268

1 960 102

228,90

12,42

14,22

16,27

18,56

21,06

4 164 252

4 565 520

4 867 741

5 060 964

5 142 220

123,48

Europa

738 199

744 177

741 233

731 826

719 257

97,43

Ameryka Południowa

392 555

431 471

461 496

480 325

488 073

124,33

Ameryka Północna i Środkowa

500 410

550 783

595 404

632 504

662 432

132,38

78 239

86 377

93 459

98 860

102 547

131,07

Wyszczególnienie

Afryka Subsaharyjska Udział ASS w świecie (%) Azja

Pozostałe a zmiana

1,70a

wskaźnika udziału (relacji wskaźnika udziału dla lat 2050/2010).

Źródło: World Population Prospects (2010), http://esa.un.org/unpp Friday, August 24. (8.05.2012). Obliczenia własne.

Oznacza to zmianę struktury populacji światowej, w której udział Afryki Subsaharyjskiej wrasta z 12,4% w 2010 r. do 21,06%. Kontynent afrykański jako jedyny powiększy swój udział w ludności świata. W kolejnych dziesięcioleciach ludność ASS przyrastać będzie średnio po 275 mln osób. Jest to rezultat wysokiego współczynnika przyrostu naturalnego kształtującego się na poziomie powyżej 2,44 w latach 2010–2025 i 2,00 w kolejnych pięcioleciach okresu 2025–2050. W tym czasie Europa będzie miała ujemny przyrost od –0,1 do –0,19 w różnych okresach badanego przedziału. Wysoka dzietność kobiet, która w latach 2010– 2020 wyniesie 4,2 oraz 3,03 w okresie 2020–2050, podczas gdy w Europie kształtuje się na poziomie 1,59 (2010–2015) i potem wzrasta do 1,9. Wzrostowi liczby mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej będą także towarzyszyć: 1

zwiększenie liczby osób w wieku 15–64 lat z 465,8 mln osób w 2010 r. do 1,2 mld osób w 2050 r., co oznacza wzrost udziału tej grupy w populacji z 54,4% do 62,5%, czego skutkiem będzie zwiększenie zasobów pracy,

Afryka Subsaharyjska ma niski (3,2%) udział osób w wieku 65+, co wynika z relatywnie krótszego życia w porównaniu z innymi częściami świata (średni okres życia ludności obszaru ASS wynosi tylko 51,5 lat) – do 2050 r. zwiększy się on do 5,4%; dla porównania warto zauważyć, iż wskaźniki te dla Europy wynoszą odpowiednio 16,2% i 26,9%, dla Azji 6,7% i 17,9%,

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

253

relacja między osobami w wieku 65+ a 15–64 lata wynosi dziś 5,9%, a w 2050 r. wzrośnie do 8,6%, podczas gdy w Europie wskaźniki kształtują się na poziomie 23,7% i 47,1%.

Z tego wynikają istotne konsekwencje dla rozwoju gospodarczego. Z jednej strony mamy korzystne zmiany demograficzne, młode społeczeństwo, niewielki udział osób wieku poprodukcyjnym (co jest problemem Europy i innych krajów wysoko rozwiniętych), dużą podaż pracy, która jest szansą dla krajów afrykańskich. Z drugiej zaś zmiany te są wyzwaniem dla rządów poszczególnych krajów. Trzeba stworzyć miejsca pracy dla kolejnych roczników młodych osób wchodzących w wiek produkcyjny, warunki dla przygotowania kadr, co wymaga rozwoju systemu edukacji na wszystkich poziomach, stworzenia warunków rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Dziś 36,3% ludności krajów Afryki Subsaharyjskiej zamieszkuje w miastach, w 2050 r. szacuje się ten udział na 56,5%5. Można mieć nadzieję, iż połączenie urbanizacji i wzrostu demograficznego będzie prowadzić, jak wynika z doświadczeń historycznych innych krajów, do rozwoju, zwiększenia popytu i poprawy produktywności. To swego rodzaju „dywidenda demograficzna”. Zmiany demograficzne to szansa, ale także wyzwania dla rządów państw ASS oraz społeczności międzynarodowej. Niezagospodarowanie rosnących zasobów pracy może skutkować napięciami społecznymi, przyśpieszoną migracją z kontynentu afrykańskiego do Europy i innych bogatych obszarów świata, a wtedy to będzie także problem Europy. Obecna prognoza zakłada, iż z Afryki migrować będzie około 450 tys. osób średniorocznie, co oznacza migrację na poziomie 4,5 mln w kolejnych dziesięcioleciach. Drugim istotnym czynnikiem rozwoju jest wielkość zasobów naturalnych i ich racjonalne wykorzystanie. Warto przypomnieć, iż Afryka ma udział 9,7% w światowych zasobach ropy i 7,8% w światowych zasobach gazu (African Development Bank…, 2009). W ostatnim dwudziestoleciu światowe zasoby ropy wzrosły o 20,7%, zaś na kontynencie afrykańskim o 99,7%, a w przypadku gazu wskaźniki te wynoszą odpowiednio: 38,5% i 65,8%. Kontynent posiada bogate złoża uranu (Niger), żelaza (Liberia, Sierra Leone, Gwinea, Mauretania), manganu (Ghana, WKS), miedzi (Mauretania), cyny i niobu (Nigeria), boksytów (Gwinea, Sierra Leone, Ghana), diamentów (Botswana, Liberia, Sierra Leone, Ghana, Gwinea, WKS), fosforytów (Senegal, Togo). Obfitość surowców jest potencjalnym źródłem przyspieszenia rozwoju krajów afrykańskich pod warunkiem racjonalnego ich wykorzystania i zbudowania bazy przetwórstwa na miejscu, co zmieni monokulturę eksportową wielu krajów. To powinien być strategiczny cel zmian strukturalnych w sektorze przemysłowym, tym bardziej że światowe zapotrzebowanie na surowce, nie tylko energetyczne, rośnie. Tendencje w światowym obrocie surowcami energetycznymi wyznaczają po stronie podaży warunki eksploatacji obecnych złóż i ograniczone możliwości szybkiego zwiększenia zdolności rafinacji ropy oraz czynniki, takie jak: problemy wewnętrzne w niektórych krajach eksporterach 5

http://esa.un.org/unpd/wup/CD-ROM/Urban-Rural-Population.htm (data dostępu: 8.05.2012).

254

Stanisław M. Szukalski

ropy (Nigeria, Libia), czynniki polityczne (Iran, Irak, Wenezuela), coraz częstsze zakłócenia dostaw związane ze zjawiskami pogodowymi. Po stronie popytu odnotować należy dynamicznie rosnące zapotrzebowanie krajów wschodzących oraz rosnący popyt na ropę na kontynencie afrykańskim. Rola tego ostatniego czynnika staje się bardziej wyrazista, gdy porównamy konsumpcję energii per capita w jednostkach (BTU)6 w krajach wysoko rozwiniętych i krajach afrykańskich. Dla przykładu wskaźnik ten dla Norwegii wynosi 424 (2004 r.), dla USA 342,7, dla Niemiec 178,3, zaś dla Japonii 177,7, podczas gdy w Kamerunie wynosi tylko 5,2, w Czadzie 0,3, w Botswanie 32,6, w Gabonie 29,4 (African Development Bank…, 2009, s. 29). Pamiętajmy także, iż Afryka Subsaharyjska ma 12,5% światowej populacji i udział 3,4% w światowej konsumpcji energii. Jakkolwiek Afryka dysponuje bogatymi zasobami surowców energetycznych, to są one skoncentrowane w Afryce Północnej, w pasie Afryki PołudniowoWschodniej i częściowo w Afryce Zachodniej. Jednocześnie warto podkreślić, iż 38 krajów Afryki importuje ropę naftową, na którą zapotrzebowanie, przy założeniu przyśpieszenia wzrostu, także będzie się zwiększać, co przy wahaniach cen na rynkach światowych może pogarszać terms of trade afrykańskich importerów ropy czy gazu oraz prowadzić do spadku siły nabywczej gospodarstw domowych. Wysokie ceny są szansą dla eksporterów ropy, ale istotną przeszkodą w rozwoju dla krajów importerów ropy. Jest to szczególnie ważne w sytuacji szoków cenowych na rynku ropy naftowej7, a zdolności reagowania wzrostem zapasów są małe wobec braku odpowiedniej infrastruktury. Możliwe są także perturbacje na rynku pieniądza, wzrost cen ropy naftowej może bowiem prowadzić do wzrostu popytu w państwach importujących ropę i presję na zwiększenie podaży pieniądza przy miękkiej polityce pieniężnej, wyższych stóp procentowych i inflacji. Krótko mówiąc, ma wówczas miejsce transfer bogactwa z krajów importerów ropy do krajów eksporterów tego surowca, co w przypadku krajów afrykańskich jest szczególnie ważne. Długookresowo wzrost cen ropy naftowej może wywoływać zakłócenia w realokacji pracy i kapitału we wszystkich sektorach. Pamiętajmy, iż wschodzące gospodarki są na ogół energochłonne, cechuje je wysoka zależność od surowców energetycznych, w połączeniu z niską efektywnością wykorzystania energii odnawialnej, co ma katastrofalny wpływ na rozwój gospodarek. W perspektywie do 2035 r., jak wynika z raportu International Energy Outlook 2011, średnioroczne tempo wzrostu konsumpcji energii w Afryce będzie wynosić 1,9%, przy 1,6% globalnie w świecie, tylko 0,7% w europejskich krajach OECD, 0,5% w USA (w Chinach 3,0% i w Indiach 3,2%). Biorąc pod uwagę poszczególne nośniki energii, zakłada się, iż średnioroczne tempo wzrostu zużycia węgla w Afryce będzie wynosić 1,9%, przy zerowym tempie wzrostu w krajach OECD oraz 1,5% w świecie i 2,4% w Chinach. W przypadku gazu mamy następujące prognozy wzrostu: Afryka 3,5%, kraje OECD 0,8%, świat 1,6%, Chiny 5,5%, 6

BTU – British Thermal Unit. Cena ropy wzrosła z niespełna 40 USD za baryłkę w 2000 r. do 147 USD w czerwcu 2008 r., by spaść do 42 USD za baryłkę w lutym 2009 r.; cyt. za: African Development Bank and the African Union, Oil and Gas in Africa, 2009, s. 15. 7

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

255

Indie 4,6%; w przypadku ropy: Afryka 0,9%, kraje OECD 0,2%, świat 1,0%, Chiny 2,9%, Indie 3,5%. Te uwarunkowania wymagają, by państwa afrykańskie współdziałały w obszarze eksploatacji i wykorzystania zasobów energetycznych poprzez budowę rafinerii ropy8 oraz regionalnej infrastruktury przesyłu surowców energetycznych (gazo i ropociągi), prowadzenie polityki inwestycyjnej w celu przyciągnięcia inwestorów, chroniąc przy tym zasoby i swoje interesy w długoterminowej perspektywie, dywersyfikację aktywności gospodarczej w celu zmniejszenia zależności od surowców energetycznych. W tym kontekście znaczenia nabierają naturalne zasoby energetyczne, które mogły by być wykorzystane zarówno na potrzeby lokalne, jak i eksportowe. Dziś afrykański potencjał hydroelektryczny jest wykorzystany w niespełna 7%. Potencjał energetyczny wiatru, słońca, biomas i innych odnawialnych źródeł na tym kontynencie jest praktycznie nietknięty. Oczywiście do tego niezbędne są kapitały i technologie, czynniki, których nie mają kraje afrykańskie w przeciwieństwie do krajów wysoko rozwiniętych. Są próby inwestycji w odnawialne źródła energii w Afryce. RPA ogłosiła, że pracuje nad planem przejścia na zasilanie energią słoneczną czterech lotnisk w kraju. Europejskie projekty9 dotyczą budowy elektrowni słonecznej na Saharze oraz elektrowni na rzece Kongo. Część energii ma być eksportowana do Europy, ale większość zostanie przeznaczona na zaspokojenie potrzeb krajów Afryki, gdzie zaledwie 1/3 gospodarstw ma prąd, a problemy z dostawami energii są barierą rozwoju zagranicznych inwestycji w Afryce. Kolejnym czynnikiem po stronie zasobów potencjalnie przyśpieszającym wzrost gospodarczy w krajach Afryki są bezpośrednie inwestycje zagraniczne, bowiem kraje ASS cierpią na niedostatek kapitału. Jakkolwiek rośnie wielkość BIZ w Afryce, tutaj lokuje się zaledwie 4,4% światowego napływu BIZ (nakłady liczone w cenach bieżących). BIZ podlegają znacznym fluktuacjom, o ile bowiem w latach 1990–2007 ten udział utrzymywał się na poziomie 2,9%, to w okresie 1997–2000, przy silnej ekspansji światowych BIZ, udział Afryki kształtował się poniżej 2%, a w 2000 r. zmalał nawet do 0,7%. Aktywność inwestycyjna była skoncentrowana na sektorach surowcowych, o czym świadczy fakt, iż w 2009 r. głównymi beneficjentami BIZ były: Nigeria, RPA, Sudan, Angola, Ghana, gdzie inwestowano w sektor naftowy. W roku 2010 najwięcej w sektor wydobywczy ropy i gazu zainwestowała firma CNPC (Chiny) w Czadzie, Gwinei, Nigrze, Sudanie, Nigerii. W Sudanie i Nigerii inwestowała indyjska firma ONGC (UNCTAD, 2011, s.49). Biorąc pod uwagę wielkość BIZ można zauważyć znaczne dyspropor8

Dziś główne centra rafinacji w Afryce znajdują się w RPA (4 rafinerie), w Nigerii (3 rafinerie), w Egipcie (9 rafinerii) i w Algierii (4 rafinerie). 9 To projekt Desertec, który powstanie na Saharze – największy system elektrowni słonecznych na świecie, który do 2050 r. mógłby pokryć około 15% europejskiego zapotrzebowania na energię. Inicjatorami projektu jest dwanaście koncernów, m.in.: Deutsche Bank, HSH Nordbank, E.ON (energetyka), RWE (energetyka), Siemens, Schott Solar (panele słoneczne), M+W Zander (technologie energetyczne), MAN Solar Millennium (technologie energetyczne), ABB (Szwecja/ Szwajcaria), Cevital (Algieria), Abengoa Solar (Hiszpania). http://www.dw-world.de/; European Photovoltaic Industry Association (EPIA), Global market outlook for photovoltaics until 2014, May 2010, www.epia.org (5.01.2012).

256

Stanisław M. Szukalski

cje między krajami. Otóż, w 2010 r. w Angoli i Nigerii zainwestowano ponad 3 mld USD w każdym z krajów, 2–2,9 mld USD w DRK i Ghanie, 1–1,9 mld USD w Sudanie, RPA, Zambii, 0,5–0,9 mld USD w Nigrze, na Madagaskarze, w Namibii, Ugandzie, Mozambiku, Czadzie, Tanzanii, Botswanie i Gwinei Równikowej. W pozostałych krajach inwestycje były znikome. Analiza BIZ w afrykańskich krajach w latach 2005–2010 pozwala zauważyć następujące fakty10: 1

w Afryce Subsaharyjskiej ulokowano 69,2% BIZ z ogółu inwestycji zagranicznych w Afryce; udział tego obszaru w światowych BIZ wyniósł 3,1%;

w regionie Afryki Południowej ulokowano 39,6% z globalnych BIZ w Afryce Subsaharyjskiej, z czego aż 65,8% w Angoli; w Afryce Zachodniej ulokowano 29,7% BIZ (tutaj dwa kraje: Ghana i Nigeria, absorbowały 56,2% nakładów); w dalszej kolejności w Afryce Centralnej (20,9% udział – tutaj dominuje Kongo i DRK, łącznie 72,3% BIZ) i wreszcie Afryce Wschodniej (9,8%) bez szczególnej dominanty jakiegoś kraju;

dynamika nakładów w rozpatrywanym okresie w Afryce była szybsza aniżeli w świecie i wyniosła 144,2% (ASS) i 126, 6% (świat).

Dla rozwoju gospodarek państw ASS duże znaczenie mają intraregionalne BIZ (UNCTAD, 2011). Udział krajów afrykańskich w inwestowaniu w sąsiednich krajach jednakże jest niewielki. Nie wykorzystuje się czynników takich, jak: bliskość geograficzna i podobieństwa kulturowe, znajomość środowiska biznesowego i potrzeb lokalnych konsumentów, mimo iż niektóre kraje stosują zachęty (Kenia, Nigeria, Tanzania, Uganda Mozambik). Dla przykładu w Etiopii w latach 2002– 2004 udział afrykańskich inwestorów wynosił 8,8% (wcześniej 0,4%). Kraje o relatywnie wysokim udziale inwestycji afrykańskich to: Namibia 80% (w latach 1991– 1993 i 2006–2008); Mozambik 36% (2006–2008). Kraje afrykańskie wykazują dużą aktywność w niektórych usługach, np. inwestycje w telekomunikacji. Czołowi inwestorzy to: MTN (RPA), Orascom (Egipt) i Seacom (Mauritius) i bankowości (banki Nigerii, RPA) (UNCTAD, 2011, s. 43). Szczególną pozycję w wewnątrzregionalnych przepływach inwestycyjnych ma RPA. Kraj ten zwiększył udział Afryki w swoich BIZ z 8% w 2005 r. do 22% w 2009 r. (UNCTAD, 2011, s. 44). Kraje o wysokim udziale wewnątrzregionalnych BIZ to: Botswana, Malawi, Maroko, Mozambik, Namibia i Tanzania. Mówiąc o BIZ, trzeba zwrócić uwagę na to, iż warunkiem determinującym lokowanie inwestycji w krajach ASS, jest nie tylko wielkość lokalnych rynków zbytu, dostęp do sąsiednich rynków w regionie, duże zasoby (surowcowe, osobowe), korzystne czynniki kosztowe, ale także infrastruktura oraz warunki prowadzenia biznesu, środowisko biznesowe i bezpieczeństwo. Gdyby spojrzeć na tę drugą grupę uwarunkowań, to w większości afrykańskich krajów przyjmujących inwestycje zagraniczne występuje wiele ograniczeń, których redukcja jest warunkiem zwiększenia BIZ. Są nimi: 10

Opracowano na podstawie danych: UNCTAD, The World Investment Report 2011. Annex Tables, s. 187.

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

257

Po pierwsze, niska jakość infrastruktury – dróg oraz sieci kolejowej i lotniskowej (na 1000 km² znajduje się tu tylko 204 km dróg, z czego zaledwie jedna czwarta jest utwardzona, przy średniej światowej 944 km dróg/1000 km²; 13 krajów ASS nie ma sieci kolejowej), słaby rozwój sieci telekomunikacyjnej, zakłócenia dostaw energii elektrycznej.

Po drugie, słaby rozwój bankowości i sfery finansów. Banki mają lokalny zasięg, korzysta z nich nikły procent społeczeństwa. Muszą być one zintegrowane z międzynarodowym systemem bankowym. Bez rozwiniętej infrastruktury bankowej, stabilnej waluty, respektowania zasad wymienialności walut nie można mówić ani o współpracy, ani o rozwoju11.

Po trzecie, liczne ryzyka prowadzenia biznesu związane z: niepokojami społecznymi i politycznymi, przestępczością, barierami biurokratycznymi, z wysokim udziałem szarej strefy (nawet do 60%), słabą ochroną praw własności intelektualnej.

Po czwarte, słaba jakość środowiska gospodarczego odbiegająca od zachodnich standardów, wysoka korupcja i niska etyka prowadzenia biznesu, niestabilna polityka rządowa (w zakresie podatków, prawa pracy, prawa administracyjnego, zachęt inwestycyjnych stabilności przepisów, skuteczności ochrony prawnej).

Po piąte, ryzyka makroekonomiczne (inflacja, kształtowanie się kursów walutowych, warunki przepływu kapitału).

Po szóste, niski poziom bezpieczeństwa osobistego, majątkowego, bezpieczeństwa danych, wysoka przestępczość w tym kradzieże, terroryzm, porwania biznesmenów.

A zatem, warunkami zwiększenia BIZ w regionie są likwidacja bądź zmniejszenie ryzyk w prowadzeniu działalności gospodarczej i inwestowaniu, poprawa infrastruktury materialnej i biznesowej w regionie, poniesienie standardów etycznych. W grupie czynników instytucjonalnych należy wyróżnić większą regionalną integrację umożliwiającą budowę regionalnych rynków zbytu, zwiększającą zakres powiązań lokalnych. Można to osiągnąć zarówno poprzez: a) tworzenie warunków do większych inwestycji pochodzących z krajów regionu, tylko wtedy bowiem mogą ujawnić się efekty alokacyjne jako skutek przepływu czynników produkcji, głównie kapitału i wiedzy, zwiększenia intensywności specjalizacji wewnątrzgałęziowej i międzygałęziowej; b) zwiększenie roli regionalnych ugrupowań integracyjnych i wzrost obrotów handlowych w ich ramach. Gdy mowa o ugrupowaniach integracyjnych, to ich ilość nie przekłada się na jakość. Spośród dziewięciu bloków regionalnych w okresie 1990–2009 pewien wzrost obrotów handlowych nastąpił w ugrupowaniu SADAC (Southern African 11 Do pozytywnych zjawisk w zakresie rozwoju infrastruktury bankowej należy zaliczyć inwestowanie światowych banków w Afryce i tworzenie infrastruktury finansowej (JPMorgan, Credit Suisse, Barclays).

258

Stanisław M. Szukalski

Development Community) – wzrost udziału handlu wewnątrz ugrupowania z 6,6% do 11%; COMESA (Common Market for Eastern and Southern Africa) wzrost odpowiednio z 4,7% do 7,2%. Stosunkowo wysoki udział wewnątrzintegracyjnego handlu obserwujemy w ugrupowaniu EAC (East African Community) – 18,9%. Obfitość ugrupowań i porozumień nie przekłada się na skuteczność działania, poszczególne kraje są w kilku blokach i niewiele z tego wynika dla poprawy gospodarki krajów w nich zrzeszonych, mimo iż ugrupowania te osiągnęły różny poziom integracji i zbliżenia gospodarczego, począwszy od strefy wolnego handlu, aż do poziomu unii walutowej i gospodarczej12. Wydaje się, iż w perspektywie długookresowej nie są możliwe radykalne zmiany strukturalne bez aktywnej roli rządów i racjonalnej polityki strukturalnej i przemysłowej. Produkcja jest silnie uzależniona od zasobów kopalnianych, wydajność pracy jest ogromnie zróżnicowana w poszczególnych krajach, przetwórstwo przemysłowe gospodarek afrykańskich krajów w dalszym ciągu stanowi niewielką część globalnej produkcji, produkcja zdominowana jest przez małe firmy, odnotowuje się pewien postęp w produkcji średniej i wysokiej technologii, ale w dalszym ciągu jest on bardzo wolny, afrykańskie firmy mają słabe możliwości technologiczne, cechą afrykańskiej produkcji jest znaczna nieformalność relacji biznesowych, korupcja. Wynika z tego, że jest konieczna polityka strukturalna zmierzająca do aktywizacji czynników rozwojowych. Czynniki decydujące o rozwoju gospodarki oraz międzynarodowej konkurencyjności są różne w zależności od poziomu rozwoju danej gospodarki. Ich znaczenie dla wzrostu zmienia się. Mowa tutaj o: a) czynnikach podstawowych ulokowanych w posiadanych zasobach produkcji (etap I), b) czynnikach podnoszących efektywność gospodarowania (etap II), c) czynnikach kreujących innowacyjność i rozwój rynków (etap III). Większość krajów afrykańskich znajduje się na etapie rozwoju uzależnionym od ilości posiadanych czynników produkcji oraz od ich dostępności. W okresie przejściowym z pierwszego do drugiego etapu są Angola, Botswana, Suazi. Do drugiego etapu zaliczyć można WZP, Mauritius Namibia, RPA (Żukrowska, 2012). Jakkolwiek mówiąc o czynnikach rozwoju państw ASS, należy poszukiwać ich w uwarunkowaniach i zmianach wewnątrz kontynentu i wykorzystania własnych zasobów, to jednak czynniki zewnętrzne związane z wszelkimi formami pomocy materialnej, instytucjonalnej, doradczej ze strony instytucji międzynarodowych, poszczególnych ugrupowań regionalnych, odgrywają istotną rolę w rozwoju 12 K. Czernichowski porządkuje je w następujący sposób: a) strefa preferencyjnego i wolnego handlu: Wspólnota Gospodarcza Państw Środkowoafrykańskich (ECCAS), Wspólnota Rozwoju Południowej Afryki (SADC), Wspólnota Gospodarcza Państw Zachodnioafrykańskich (ECOWAS), Wspólnota Państw Sahelu i Sahary (CEN-SAD); b) unie celne: Południowoafrykańska Unia Celna (SACU), Wspólny Rynek Afryki Wschodniej i Południowej (COMESA); c) ugrupowania o charakterze wspólnego rynku, do których zalicza on Wspólnotę Wschodnioafrykańską (EAC); d) unie walutowe: Zachodnioafrykańska Unia Gospodarcza i Monetarna (UEMOA) oraz Wspólnota Gospodarcza i Monetarna Afryki Środkowej (CEMAC); e) inne regionalne ugrupowania: Unia Maghrebu Arabskiego (UMA) oraz Międzyrządowa Organizacja do Spraw Rozwoju (GAD), których charakter jest złożony i dotyczy głównie problemów krajów regionu. Czernichowski (2010); zob także: Rubaj (2012).

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

259

państw ASS i aktywność ta będzie musiała być kontynuowana. Pomoc rozwojowa (Oficjalna Pomoc Rozwojowa – Official Development Assistance – ODA)13 dla Afryki Subsaharyjskiej i integracja Afryki z państwami rozwiniętymi jest kolejnym istotnym czynnikiem mogącym przyśpieszyć rozwój tego obszaru, jednakże pod warunkiem zmiany dotychczasowej polityki i wyeliminowania czynników zmniejszających dotychczasową skuteczność tej pomocy. Największe mankamenty obecnej polityki to: brak skoordynowanych programów pomocowych (dziś realizuje się często pojedyncze projekty), „wiązanie” pomocy rozwojowej z promocją własnych dóbr i usług, niedopasowanie świadczonej pomocy do potrzeb krajów, co wynika z małej zdolności krajów afrykańskich do wzięcia odpowiedzialności za własny rozwój, słaba infrastruktura instytucjonalna, niewłaściwe zarządzanie środkami pomocowymi po stronie krajów partnerskich, rozdrobnienie pomocy i jej fragmentaryzacja przy braku koordynacji działań podejmowanych przez poszczególnych donatorów (Stryjek, 2012, s. 285). Dziś wiele krajów mimo dużej pomocy nie jest w stanie jej racjonalnie wykorzystać, właśnie z uwagi na słabą infrastrukturę instytucjonalną oraz inne czynniki. Gdyby przyrównać ODA do PKB w krajach-beneficjentach pomocy, to czasem udział ten przewyższa 20% PKB. Tak jest w Liberii (57,6%), w Burundi (41,4%), DRK (22,3%), Sierra Leone (22,5%), Mozambiku (20,6%), przy średniej dla ASS 4,7% (dane dotyczą lat 2009–2010) (The World Bank, 2011c). W ostatniej dekadzie bogate kraje zmieniły swoje podejście do problemu krajów rozwijających się. Paradygmat „AID” (pomocy, zasilania) zastąpiono paradygmatem „Trade not AID” (wymiana, a nie pomoc). Przesunięto problematykę rozwoju krajów o niskiej zamożności z płaszczyzny „daru” na płaszczyznę „współpracy”. „Kompromisem, umożliwiającym krajom rozwijającym się włączenie się w system gospodarki światowej, powinna stać się formuła »AID for Trade« (wspomaganie dążeń do wymiany)” (Kłosiński, 2012). Biorąc pod uwagę te założenia, trudno nie zgodzić się z tym, by kierunkowymi działaniami były: 1

pomoc techniczna w zakresie rozwoju strategii handlowej, zdolności negocjacyjnych, przyjmowania nowych rozwiązań,

rozbudowa infrastruktury (drogi, porty, sieci telekomunikacyjne),

budowa potencjału produkcyjnego (pobudzanie inwestycji w sektorach dających szansę na dywersyfikację struktury eksportu i osiąganie korzyści komparatywnych),

dostosowania w obszarze handlu (w ramach WTO – spadek dochodów z taryf celnych, ze zniesieniem niektórych preferencji handlowych).

Należy podkreślić zaangażowanie UE w proces przemian gospodarek państw afrykańskich, czego dowodem są programy pomocy, uprzywilejowane warunki 13 To darowizny i pożyczki mające na celu wsparcie rozwoju gospodarczego krajów rozwijających się, przekazywane tym krajom przez oficjalne instytucje rządowe państw lub organizacje międzynarodowe.

260

Stanisław M. Szukalski

dostępu do rynku europejskiego, kontakty Europejskiego Banku Centralnego z instytucjami finansowymi państw Afryki. Konwencje z Jaunde, Układ z Cotonou (2000 r., 2010 r.) zawierały ustalenia dotyczące m.in. handlu, integracji regionalnej, rozwoju infrastruktury, realizacji celów milenijnych ONZ. Rada UE w 2007 r. podpisała dokument dotyczący partnerstwa strategicznego14. Dokument koncentrował się na: a) bezpieczeństwie i pokoju; b) zarządzaniu i respektowaniu praw człowieka; c) handlu i integracji regionalnej; d) rozwiązaniu zasadniczych problemów rozwoju. Również UE ogłosiła szereg dokumentów dotyczących Afryki, jak m.in. w 2005 r. rezolucja w sprawie współpracy z Unią Afrykańską i poszczególnymi państwami dla budowania pokoju, walki z terroryzmem i handlem bronią, pobudzania wzrostu gospodarczego, rozwoju edukacji i ochrony zdrowia, ochrony praw człowieka15. W latach 2004–2010, środki przekazane przez Unię Europejską stanowiły 57% ODA netto, która została skierowana do państw rozwijających się przez wszystkich darczyńców z Komitetu Pomocy Rozwojowej OECD i z UE. W 2010 r. wsparcie przekazane przez UE na rzecz Afryki wyniosło ponad 21 mld euro.

3. POTENCJALNE ZAGROŻENIA I BARIERY WZROSTU GOSPODAREK KRAJÓW AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ Mówiąc o warunkach rozwojowych, nie sposób nie odnieść się do barier i zagrożeń wzrostu na kontynencie. Ich wyeliminowanie lub złagodzenie jest konieczne, ale z pewnością nie będzie ani łatwe, ani szybkie. Dotyczy to zarówno inwestycji w infrastrukturę, głównie drogową i transportową, modernizacji przemysłu wydobywczego, jak i inwestycji oraz innowacji organizacyjnych w zakresie usprawnienia funkcjonowania rynków kapitałowych, zapewniających optymalną alokację kapitału, rozwój edukacji i wiedzy. Ta ostatnia w dobie globalnej konkurencji staje się wiodącym zasobem, pozwalając na większą dywersyfikację gospodarki, przemysłu zdatnego do konkurowania w skali globalnej. Musi temu towarzyszyć determinacja władz państwowych, sformułowanie strategii rozwojowych, pozyskanie kapitału na ich realizację. Potencjalne zagrożenia i bariery można klasyfikować w rozmaity sposób, wydaje się jednak, iż uzasadnione jest ujęcie ich pięciu grupach:

1. Niestabilność polityczna na kontynencie. 2. Czynniki historyczne (religijne, etniczne, kulturowe, doświadczenia kolonializmu, realizowane modele gospodarcze).

The Africa–EU Strategic Partnership. A Joint Africa–EU Strategy. Lisbon, 9 December 2007 16344/07(Press 291). 15 Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie strategii rozwoju dla Afryki (2005/2142(INI)), „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej” C 280 E/476.

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

261

3. Bariery w sferze instytucjonalnej oraz w organizacji życia ekonomicznego i społecznego.

4. Infrastruktura materialna i instytucjonalna. 5. Globalne zagrożenia cywilizacyjne. 1. Niestabilność polityczna na kontynencie. Dotychczasowe doświadczenia dowodzą, iż niestabilna sytuacja polityczna w Afryce, tendencje separatystyczne, konflikty zbrojne mocno destabilizują i opóźniają rozwój gospodarczy. Do tej pory konflikty zbrojne miały nierzadko podłoże ekonomiczne, jak choćby wojny o zasoby naturalne (Angola, Sierra Leone, DRK, Liberia). Źródłem konfliktów zbrojnych były także antagonizmy etniczne (Burundi, Rwanda), ekstremizmy religijne, nierówności i błędy w demokratyzowaniu kraju, dyktatorskie rządy. Od początku lat 60. do 2006 r. na kontynencie średnio w roku występowało od 3 do 15 konfliktów, co w niektórych latach oznaczało połowę światowych wojen i konfliktów notowanych w danym roku. Wśród największych wymienić trzeba: Angolę, gdzie w latach 1975–2002 w bezpośrednich walkach zginęło ponad 160 tys. osób, a liczba ofiar wojny przekroczyła 1,5 mln osób; Demokratyczną Republikę Kongo w latach 1998–2008 – 5,4 mln ofiar, Mozambik (1967–1992), gdzie bezpośrednio w walkach zginęło 145 tys. osób, a ofiar było około miliona (African Development Report 2008/2009, 2008). Skutkiem wojen były ogromne liczby uchodźców: z Sudanu 686 tys. osób, z Somalii 464,3 tys. osób, z DRK 401,9 tys. osób, z Burundi 396,5 tys. osób, z Angoli 206,5 tys. osób. Zagrożeniem są tendencje separatystyczne w wielu regionach kontynentu, niedawna secesja Sudanu Południowego, niepokoje w Mali, bez wątpienia destabilizuje to gospodarkę, sprawia, iż kraje te są postrzegane jako obszary o wysokim ryzyku dla inwestycji zagranicznych. 2. Czynniki historyczne (religijne, różnice etniczne, kulturowe, różne doświadczenia kolonializmu, realizowane modele gospodarcze). Większość mieszkańców Afryki wyznaje islam (45%), chrześcijaństwo (41%) oraz pozostałe religie tradycyjne (14%). W ASS wiele rejonów znajduje się poza strefą wpływów cywilizacji (np. tereny zamieszkałe przez członków plemienia Himba w Namibii; to koczownicze plemię zajmujące się pasterstwem nie jest zainteresowane kształceniem dzieci, oszczędzaniem czy inwestowaniem). Dobrym przykładem różnic w modelu gospodarczym może być Botswana, Namibia czy Republika Zielonego Przylądka w porównaniu z Zimbabwe czy Mozambikiem. W latach 70. i 80. rządy Mozambiku i Zimbabwe wdrażały ideę państwa socjalistycznego, co znalazło wyraz m.in. w urzędowych regulacjach cen na płody rolne oderwanych od kosztów. W efekcie rezygnowano z upraw ziemi, do tego doszły klęski żywiołowe (susza) wojny domowe i w efekcie w ciągu 20 lat gospodarka tych krajów skurczyła się o kilkanaście procent. Zimbabwe to jedyny kraj w Afryce, który w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. zanotował ujemną stopę wzrostu (–7,5%), której towarzyszyła hiperinflacja. 3. Bariery w sferze instytucjonalnej i organizacji życia ekonomicznego i społecznego, wpływające na wzrost to głównie:

262

Stanisław M. Szukalski

Brak zasadniczych strukturalnych reform gospodarek w kierunku zmniejszenia monokultury eksportowej opartej na eksporcie nieprzetworzonych surowców na rzecz szybszego rozwoju przemysłu przetwórczego. Wysoki popyt na surowce na rynkach światowych rodzi nadmierny rozwój górnictwa, prowadząc do regresu pozostałych dziedzin. To typowy przykład „holenderskiej choroby”. W krajach-eksporterach ropy naftowej skokowy wzrost zasobów jednego z czynników produkcji przy niezmienionych lub wolno rosnących zasobach pozostałych, sprawia, że szybko rozwijające się górnictwo „wysysa” kapitał i pracę z innych zastosowań, bowiem tylko w ten sposób może uzyskać do nich dostęp.

Utrudnione warunki uruchomienia i prowadzenia biznesu (poza nielicznymi wyjątkami), co przejawia się w długich terminach, licznych procedurach. Z indeksu Banku Światowego (The World Bank, 2011b, s. 59–60) wynika, iż start do biznesu wymaga w wielu krajach ASS przejścia średnio dziewięciu procedur (do wyjątków należą dwa kraje, Madagaskar i Rwanda, gdzie wymagane są tylko 2 procedury). Czas rejestracji firmy wynosi 45 dni, minimalny kapitał 151% PKB per capita, koszt założenia 97% PKB per capita. Jednakże w kilku krajach uruchomienie biznesu wymaga ponad 100 dni (Kongo – 160 dni, Gwinea Równikowa –136 dni, Gwinea Bissau – 216 dni), a w 18 krajach koszt założenia firmy przewyższa 100% PKB per capita. Minimalny kapitał wymagany do uruchomienia biznesu jest najwyższy w Togo 486,9%, Nigrze 613%, Gwinei 519,1%, Burkina Faso 416,2% PKB per capita. Jeżeli bierzemy pod uwagę pozwolenia na budowę, tutaj w Afryce Subsaharyjskiej jest wymagane przejście 18 procedur, co zajmuje 238 dni, a koszt wynosi 1775% PKB per capita. Egzekwowanie umów przekracza dwa lata, w niektórych krajach trzy lata. W rankingu Doing Business (The World Bank, 2012. s. 6) w pierwszej setce mamy 5 krajów Afryki Subsaharyjskiej: RPA (35), Botswana (54), Ghana (63), Namibia (78), Zambia (84), większość pozostałych jest na miejscach w ostatniej sześćdziesiątce sklasyfikowanych krajów. W indeksie konkurencyjności, w którym pod uwagę bierze się m.in. jakość instytucji, infrastrukturę, edukację, efektywność rynku pracy, rozwój rynku finansowego, rozmiar rynku, rozwój technologii, kraje ASS plasują się na odległych miejscach (The World Bank, 2011a, s. 9).

Ogromna korupcja, to jedna z największych barier i ograniczeń skutecznego prowadzenia działalności gospodarczej w większości krajów ASS. Jak wynika z badań (The World Bank, 2010, s. 15), tak twierdzi 83,8% badanych przedsiębiorców w Beninie, 52% w Kamerunie, 58,5% w Nigrze. Korupcja przejawia się w formie opłacania się urzędnikom publicznym (najgorzej jest w takich krajach, jak: Burkina Faso, DRK, Kamerun, Gwinea, Mauretania, Kenia – na ten czynnik wskazuje aż 75% badanych firm w tych krajach) za uzyskanie licencji na prowadzenie działalności (Benin, Burundi, DRK, Kongo, Gwinea, Liberia, Nigeria – powyżej 40% badanych wskazuje na ten czynnik), korupcja przy zdobywaniu kontraktów (Benin, Burkina Faso, DRK, Kongo, Ghana,

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

263

Kenia, Mali, Mauretania, Niger, Kongo, Gwinea, Kamerun – powyżej 70% wskazań). 1

Słabe i skorumpowane rządy, notoryczna walka o władzę i wpływy to kolejna bariera rozwojowa (przykłady: przywódcy Zairu, obecnie DRK i Nigerii). W ostatnich trzydziestu latach prawie w 90% państw afrykańskich były rządy autokratyczne. Tymczasem sukces ekonomiczny na ogół łączy się silnie z demokracją, swobodą gospodarczą, demokratycznym systemem i stylem rządzenia.

4. Słaba infrastruktura (drogowa, telekomunikacyjna, dostęp do Internetu)

ogranicza możliwości inwestycyjne. Kilka danych charakteryzujących problem. Z 204 km dróg na 1000 km² zaledwie jedna czwarta jest utwardzona, przy średniej światowej 944 km dróg/1000 km². W Afryce funkcjonują 64 porty morskie o wydajności 20 kontenerów/godz., podczas gdy w nowoczesnych terminalach w innych częściach świata wydajność ta wynosi 25–30 kontenerów/godz. Do tego dochodzą wysokie koszty przeładunku (50% wyższe niż gdzie indziej). W roku 2007 w Afryce było 55 tys. torów kolejowych. 13 krajów w ASS nie posiada sieci kolejowych, istniejące zlokalizowane są głównie w Afryce Północnej i Południowej. Najdłuższa linia kolejowa „Tazara” (Tanzania-Zambia Railway) o długości około 1067 km powstała w latach 70. ubiegłego wieku dla transportowania głównie rudy miedzi. Dostęp do Internetu ma w Afryce 11,4% populacji; wprawdzie jest to najniższy wskaźnik spośród wszystkich kontynentów, jednak dynamika wzrostu w okresie 2000–2011 wyniosła 2527%. Z Internetu korzysta dziś 139,8 mln osób, podczas gdy w 2000 r. tylko 4,5 mln osób. Aż 63,7% użytkowników na kontynencie jest skoncentrowanych w czterech krajach: Egipt –17,8%, Maroko – 9,8%, Nigeria – 28,9% Kenia – 7,2%16. W krajach ASS najwięcej użytkowników w stosunku do populacji kraju jest w Nigerii – 29,9% , Kenii – 25,5% i na Seszelach – 38%. Dla rozwoju infrastruktury w Afryce dobrym okresem była druga połowa ubiegłego dziesięciolecia, kiedy utworzono konsorcjum ds. rozbudowy infrastruktury w Afryce i zrealizowano 139 projektów o łącznej wartości 4,1 mld USD17. O skali zmian świadczą dwa wskaźniki: o ile w latach 1976–2010 na rozwój infrastruktury w Afryce przeznaczono tylko 19% środków inwestycyjnych, to w 2010 r. niemal 71%18.

5. Globalne zagrożenia cywilizacyjne, to przede wszystkim: 1

Zmiany klimatyczne, które dotykają regiony tropikalne, najbiedniejsze obszary Afryki. Brak opadów, deficyt wody prowadzi do degradacji środowiska rolniczego, problemów z utrzymaniem zasobów ziemi pod uprawy. 16

http://www.internetworldstats.com/stats.htm (data dostępu: 6.05.2012). Projekty te finansowane były przez Afrykański Bank Rozwoju (African Development Bank Group) w 63% (2,58 mld USD), Afrykański Fundusz Rozwoju (African Development Fund) w 35,5% (1,46 mld USD), Nigeryjski Fundusz Powierniczy (Nigeria Trust Fund) w 0,7% (29,5 mln USD) i ze środków funduszy specjalnych takich jak m.in. African Water Facility, Global Environment Facility w 0,8% (32,4 mln USD). 18 The African Development Bank Group (http://www.afdb.org/en/projects-and-operations/). 17

264

Stanisław M. Szukalski

Degradacja środowiska do celów produkcyjnych: wycinanie lasów, emisja gazów cieplarnianych, wzrost stężenia dwutlenku węgla i wynikająca stąd destabilizacja klimatu.

Zachwianie światowego sytemu równowagi surowcowej, energetycznej wskutek dynamicznego rozwoju krajów azjatyckich.

Zamachy terrorystyczne wywołane przez nacjonalistycznych fanatyków, wierzących w proste, siłowe rozwiązania dysproporcji i problemów światowych.

Globalny kryzys świata wysoko rozwiniętego, zachwianie światowego systemu równowagi finansowej.

Migracje ludności w ramach kontynentu i między kontynentami, epidemie głodu, chorób.

KONKLUZJA Najbliższe dziesięciolecia będą – jak się wydaje – „czasem Afryki”. Wynika to z faktu, że świat rozwinięty potrzebuje Afryki (zasoby, rynki zbytu), niestabilny kontynent to zagrożenia dla bogatych krajów (migracja). Ponadto zmieniający się świat, tempo zmian, zróżnicowania dochodowe, zagrożenia każą zatroszczyć się o globalną racjonalność egzystencjalną przyszłego świata. Egzystencjonalna racjonalność każe zapytać o uwarunkowania oraz instytucje zabezpieczające trwanie w ewolucyjnej, biologicznej oraz społecznej zmienności, egzystencji gatunku ludzkiego (Kłosiński, 2012, s. 55). W tym kontekście musi być miejsce na redukcję ubóstwa, zmniejszenie dysproporcji rozwojowych, w tym państw ASS. Pomoc bogatego świata musi stwarzać warunki dla rozwoju krajów w ich odrębności, różnorodności, eliminując przy tym próby narzucania własnych rozwiązań. Najlepszym dowodem na to jest z jednej strony fiasko rozwiązań opartych na założeniach konsensu waszyngtońskiego, z drugiej – polityka chińska w stosunku do krajów afrykańskich, która przy wszystkich zastrzeżeniach zyskuje uznanie wśród państw ASS. Kraje afrykańskie w obszarze ekonomicznym muszą: 1

zracjonalizować gospodarkę zasobami naturalnymi, zwiększając ich przetwórstwo na miejscu i eksport produktów przetworzonych, a nie tylko surowców,

zredukować bariery w lokowaniu BIZ,

zwiększyć realne znaczenie struktur integracyjnych na kontynencie,

prowadzić racjonalną politykę strukturalną i przemysłową w długookresowej perspektywie,

skuteczniej wykorzystywać pomoc rozwojową,

zredukować bariery instytucjonalne i organizacyjne w sferze rozwoju biznesu.

UWARUNKOWANIA I PERSPEKTYWY ROZWOJU EKONOMICZNEGO AFRYKI…

265

BIBLIOGRAFIA African Development Bank and the African Union (2009), Oil and Gas in Africa, Joint Study by the African Development Bank and the African Union, Oxford University Press. African Development Report 2008/2009 (2008), Conflict Resolution, Peace and Reconstruction in 2008–2009, Oxford University Press, New York. African Economic Outlook (2010), http://www.africaneconomicoutlook.org/en/data-statistics/table–1-basic-indicators–2009 (data dostępu: 22.04.2012). African Statistical Yearbook (2011), African Development Bank Group, African Union, Economic Commission for Africa, http://www.afdb.org/en/documents/ publications/african-statistical-yearbook/ (data dostępu: 23.12.2011). Communication from the Commission to the Council, the European Parliament and the European Economic and Social Committee of 12 October 2005 – EU Strategy for Europe: Towards a Euro-African pact to accelerate Africa’s development (COM(2005) 489 final – Not published in the Official Journal). Czernichowski K. (2010), Integracja afrykańska – uwarunkowania, formy współpracy, instytucje, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa. European Photovoltaic Industry Association (EPIA), Global market outlook for photovoltaic until 2014, May 2010, www.epia.org (data dostępu: 5.01.2012). Exports 2001–2010, International Trade in Goods Statistics by Country, http://legacy. intracen.org/tradstat/sitc3–3d/indexre.htm (data dostępu: 6.01.20012). http://esa.un.org/unpd/wup/CD-ROM/Urban-Rural-Population.htm (data dostępu: 8.05.2012). http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Summary.pdf (data dostępu: 14.01.2012). http://www.internetworldstats.com/stats.htm (data dostępu: 6.05.2012). http://www.un.org/millenniumgoals/global.shtml (data dostępu: 12.01.2012.). International Energy Outlook (2011), http://www.eia.gov/forecasts/ieo (data dostępu: 6.01.2012). International Monetary Fund (2011), Regional Economic Outlook, Sub-Saharan Africa Recovery and New Risks, APR11. Kłosiński K.A. (2012), Ekonomia polityczna w mundialnym wymiarze, Wydawnictwo KUL, Lublin. Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie strategii rozwoju dla Afryki (2005/2142(INI)) Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 280 E/476. Rubaj P. (2012). Rozwój i procesy integracyjne w krajach Afryki w XXI wieku w: Afryka: o godność życia, K.A. Kłosiński (red.), Wyd. KUL, Lublin. Stryjek J. (2012), Skuteczność europejskiej pomocy świadczonej na rzecz państw afrykańskich, w: Afryka: o godność życia, K.A. Kłosiński (red.), Wyd. KUL, Lublin. The Africa-EU Strategic Partnership. A Joint Africa-EU Strategy. Lisbon, 9 December 2007, 16344/07(Press 291). The African Development Bank Group, http://www.afdb.org/en/projects-and-operations/ (data dostępu: 12.04.2012). The African Development Bank Group (2010), Infrastructure Deficit and Opportunities in Africa, Economic Brief, Volume 1, http://www.afdb.org/en/topics-and-sectors/ sectors/infrastructure/ (data dostępu: 12.04.2012).

266

Stanisław M. Szukalski

The World Bank (2010), Africa Development Indicators, Silent and lethal: How quiet corruption undermines Africa’s development, Washington, D.C. The World Bank (2011a), The Africa Competitiveness Report 2011, Washington, D.C. The World Bank (2011b), Africa Development Indicators,Washington, D.C. The World Bank (2011c), The Little Data Book on Africa 2011, Washington, D.C. The World Bank (2012), Doing Business2012, Washington, D.C. UNCTAD (2011), The World Investment Report 2011, New York, Geneva. UNCTAD/UN (2011), The Least Developed Countries. Report 2011, The Potential Role of South-South Cooperation for Inclusive and Sustainable Development. United Nations Conference on Trade and Development, United Nations, New York, Geneva. UNCTAD/UNIDO (2011), Economic Development in Africa, Fostering Industrial, Development in Africa in the New Global Environment, Report 2011, United Nations, New York, Geneva. World Population Prospects (2010): The 2010 Revision and World Urbanization Prospects (http://esa.un.org/unpp Friday, August 24, data dostępu: 6.01.2012). Żukrowska K. (2012), Rozwój w Afryce – rola rynków wschodzących, w: Afryka: o godność życia, K.A. Kłosiński (red.), Wyd. KUL, Lublin.

STRESZCZENIE Przedmiotem opracowania jest problematyka uwarunkowań rozwojowych Afryki Subsaharyjskiej w XXI wieku. Omówiono w nim ekonomiczną pozycję krajów ASS oraz uwarunkowania rozwojowe, takie jak: demografia, BIZ, zasoby naturalne, czynniki instytucjonalne. Ostatni fragment dotyczy barier rozwojowych ASS. Słowa kluczowe: zasoby, demografia, struktura gospodarki, PKB, regionalna integracja, bezpośrednie inwestycje zagraniczne.

DETERMINANTS AND PROSPECTS FOR ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE SUB-SAHARAN AFRICA SUMMARY The article studies determinants of development of the Sub-Saharan Africa (SSA) in the XXI century. The author discusses the economical position of the SSA countries, determinants of their development such as: demography, FDI, natural resources, institutional factors. The last part concerns barriers to development of SSA. Keywords: resources, demography, economic structure, GDP, regional integration, foreign direct investments. JEL Classification: F43, F63, 013, 014, 015, P51, P52

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

Joanna Gocłowska-Bolek*

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE WPROWADZENIE Kryzysy gospodarcze i finansowe w regionie latynoamerykańskim nie są zjawiskiem rzadkim; wręcz przeciwnie – w poprzednich dekadach stały się niemal stałym elementem krajobrazu gospodarczego (wystarczy wspomnieć powtarzające się kryzysy z lat 90., m.in. w Meksyku, Brazylii, Argentynie; na przełomie wieków w Argentynie, Brazylii itd.). Część ekonomistów twierdziła, że w coraz silniej współzależnym i zintegrowanym świecie nieuniknione i nieodłączne jest przenoszenie cykli koniunkturalnych między krajami (Porzecanski, 2009). Wszystko wskazuje na to, że jednak obecny kryzys w sposób bezprecedensowy nie potwierdzi tej reguły, przynajmniej w odniesieniu do krajów Ameryki Łacińskiej. Spowolnienie gospodarcze w krajach uprzemysłowionych tym razem nie znalazło bezpośredniego przełożenia w postaci katastrofy finansowej w krajach na średnim poziomie rozwoju, zwłaszcza w regionie latynoamerykańskim, a ożywienie gospodarcze stało się tu faktem, zanim odpowiednia reakcja międzynarodowego systemu finansowego pozwoli zaryzykować optymistyczne oczekiwania co do poprawy kondycji krajów wysoko rozwiniętych. Być może na pozytywny scenariusz skutecznego zniwelowania skutków kryzysu w strefie euro i Stanach Zjednoczonych przyjdzie nam poczekać jeszcze długo, tymczasem gospodarki latynoamerykańskie, w trakcie – czasem głębokich – reform, coraz lepiej zarządzane i coraz mniej podatne na szoki zewnętrzne, potrafiły tym razem zminimalizować zagrożenie związane z kryzysem światowym.

Centrum Studiów Latynoamerykańskich CESLA Uniwersytet Warszawski.

268

Joanna Gocłowska-Bolek

W tym miejscu wydaje się zasadne postawienie pytania, czy jakieś istotne zmiany zaszły w systemach gospodarczych krajów Ameryki Łacińskiej? Czy istnieje przekonujące i jednoznaczne wytłumaczenie tego – bądź co bądź – novum w odniesieniu do krajów tradycyjnie borykających się z ogromnymi problemami ekonomicznymi, przy ogromnej, jak dotąd, podatności na szoki zewnętrzne? A idąc nieco dalej w poszukiwaniach: jakie konkretnie właściwości można dziś przypisać systemom gospodarczym regionu latynoamerykańskiego i czy są one faktycznie różne od tych kształtujących Amerykę Łacińską lat 80. i 90.? Na te pytania autorka postara się poszukać odpowiedzi, analizując sytuację makroekonomiczną gospodarek regionu.

1. SYTUACJA EKONOMICZNA REGIONU LATYNOAMERYKAŃSKIEGO PRZED KRYZYSEM Na lata 2003–2007 przypada okres najszybszego wzrostu gospodarczego (5,6%) w regionie latynoamerykańskim od czasu boomu po II wojnie światowej, który trwał do połowy lat 70. Co prawda tempo wzrostu nie dorównało dynamiką okresowi 1967–1974, kiedy PKB regionu rósł średniorocznie o 6,6%, jednak w czasach późniejszych kraje Ameryki Łacińskiej borykały się z poważnymi kryzysami (década perdida, czyli kryzys zadłużeniowy w latach 80.; „stracona półdekada” 1998–2002), między którymi także trudno mówić o zadowalającym wzroście. Wzrost gospodarczy półdekady 2003–2007 silniej zaznaczył się w małych i średnich gospodarkach niż w dwóch największych, czyli Brazylii i Meksyku. Co należy także podkreślić, pomyślne były wskaźniki rozwoju społecznego, czego nie odnotowano w okresie po wprowadzeniu reform rynkowych w połowie lat 80. (lub nieco wcześniej w niektórych gospodarkach Cono Sur). Statystyki pokazują rozszerzenie bazy formalnego zatrudnienia, spadek bezrobocia, a nawet długo oczekiwany spadek ubóstwa i poprawę dystrybucji dochodu narodowego w większości omawianych krajów1. To zestawienie: jednoczesne dobre wyniki gospodarcze plus społeczne jest traktowane przez ekonomistów jako charakterystyka wyróżniająca ostatnie lata (Cornia, 2010; Ocampo, 2010). Mimo iż dobre wyniki makroekonomiczne regionu latynoamerykańskiego po 2003 r. stworzyły solidną podstawę dla transformacji funkcjonowania państwa, wdrożenia ambitnych polityk społecznych, które są oparte na perspektywie rozwoju w ujęciu długookresowym i jednocześnie mają łagodzić krótkookresowe perturbacje, to obecna ekspansja i dobra kondycja regionu łączone są tradycyjnie raczej ze szczęśliwym układem warunków zewnętrznych, na które region miał niewielki (jeśli w ogóle jakikolwiek) wpływ: wysokie ceny surowców, rosnące obroty handlu zagranicznego, sprzyjająca sytuacja na rynkach finansowych i wysokie przychody z pracy za granicą (Ocampo, 2010). J.A. Ocampo zauważa ponadto, że historia gospodarcza regionu wielokrotnie poświadcza zbieżność okresów wyjątkowo szybkiego wzrostu gospodarczego Ameryki Łacińskiej z występowaniem sprzyjającego układu czynników zewnętrznych. Ostatnio współoddziaływanie dobrej sytuacji w handlu zagranicznym oraz na ryn1

Szczegółową analizę tego okresu, w tym dane makroekonomiczne, zawiera raport IDB (2008).

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

269

kach finansowych miało miejsce właśnie do połowy lat 70. Natomiast z jednoczesnym występowaniem wszystkich czterech korzystnych dla Ameryki Łacińskiej czynników mamy do czynienia po raz pierwszy w historii. Obecnie Ameryka Łacińska dostarcza rocznie 7,1 bln USD wartości dóbr i usług (cała gospodarka światowa to 81 bln USD), przy czym na największą gospodarkę regionu, Brazylię, przypada 2,4 bln USD, na Meksyk 1,74 bln USD, a na Argentynę 0,75 bln USD2. Sytuację makroekonomiczną regionu latynoamerykańskiego ukazują przekrojowo rysunki 1–4. Rysunek 1. Procentowa zmiana PKB w ujęciu realnym w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów

Percent change

10 7.5 5 2.5 0 –2.5 2004

2006

2008

2010

2012

Latin America and the Caribbean Brazil Argentina Źródło: IMF World Economic Outlook, April 2012

Rysunek 2. Inflacja w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów

Percent change

12.5

7.5

2.5 2004

2006

2008

2010

2012

Latin America and the Caribbean Brazil Mexico Źródło: Jak na rysunku 1. 2

Dane statystyczne za: World Economic Outlook Database, April 2012. PKB liczony za pomocą PPP.

270

Joanna Gocłowska-Bolek

Rysunek 3. Bilans obrotów bieżących jako procent PKB w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów

Percent change

–5

2001

2004

2007

2010

Latin America and the Caribbean Brazil Mexico Argentina Źródło: Jak na rysunku 1.

Rysunek 4. Wzrost wartości eksportu dóbr i usług w % w krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów

Percent change

30 20 10 0 –10 –20 2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Latin America and the Caribbean Brazil Mexico Argentina Źródło: Jak na rysunku 1.

2. PRZEBIEG KRYZYSU Z analizy ekonomistów BIS (2009 i 2010) wynika, że szybki wzrost regionu do wystąpienia pierwszych oznak kryzysu w sierpniu 2007 r. był związany przede wszystkim z ekspansją eksportu: rosnącymi przychodami z handlu zagranicznego, ale też wzrostem efektywności i innowacyjności technologicznej w sektorach eksportowych. Kraje latynoamerykańskie w większości odnotowały nadwyżki na

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

271

rachunku obrotów bieżących oraz dodatni napływ kapitału, co znalazło odzwierciedlenie we wzroście rezerw walutowych (w czasie poprzednich kryzysów gospodarki Ameryki Łacińskiej reagowały, co znamienne, dramatycznym dostosowywaniem w bilansach obrotów bieżących oraz – w końcu – kryzysami bankowymi). Warto także zaznaczyć, że udział gospodarek wschodzących (emerging markets) w światowym PKB w 2007 r. wzrósł do 31% (w porównaniu do ok. 20% w dekadzie lat 90.), zaś udział w oszczędnościach globalnych wyniósł w 2007 r. aż 40% (podczas gdy w 2003 r. było to ok. 30%, zaś w 1996 r. ok. 25%, co pokazuje stałą tendencję wzrostową). Region latynoamerykański nie poddał się natychmiastowemu załamaniu już w sierpniu 2007 r., kiedy Stany Zjednoczone odnotowały pierwsze jego symptomy w sektorze bankowym. Jednakże od tej pory zewnętrzny napływ kapitału wykazywał się dużo słabszą regularnością i musiała znacznie wzrosnąć premia za ryzyko. W związku ze spadkiem zatrudnienia w krajach rozwiniętych, zwłaszcza w sektorze budownictwa w Stanach Zjednoczonych, uległ spowolnieniu wzrost przychodów z tytułu przekazów pieniężnych. Dobra koniunktura na surowce trwała w gospodarce światowej jeszcze do połowy 2008 r., podobnie ekspansywna polityka w niektórych krajach, przede wszystkim w Brazylii, co łącznie złożyło się na przedłużenie dobrej kondycji gospodarek latynoamerykańskich o kilka kwartałów. Zdaniem Izquierdo i Talvi (2009), pierwsza faza kryzysu do czerwca 2008 r. paradoksalnie wzmocniła, a nie osłabiła, kondycję gospodarczą regionu latynoamerykańskiego. Dowodzą oni, że na chwilę wcześniej kraje te wykazywały raczej oznaki przegrzania koniunktury niż stabilności makroekonomicznej, o czym świadczyć mogą: aprecjacja kursów walutowych, szybko rosnące ceny aktywów, silnie rosnący popyt i produkcja, a także poważna presja inflacyjna. Punktem zwrotnym okazała się zmiana warunków na globalnym rynku surowców w połowie 2008 roku. Szybkie rozprzestrzenianie się kryzysu można było obserwować w regionie latynoamerykańskim, podobnie jak w pozostałych częściach świata, po upadku Lehman Brothers w połowie września 2008 r., co (poza innymi oczywistymi skutkami) spowodowało załamanie płynności na międzynarodowych rynkach finansowych oraz spadek popytu na aktywa krajów rozwijających się, od tej pory ocenianych przez inwestorów jako stosunkowo ryzykowne (Jara, Moreno, Tovar, 2009). Od tego momentu Ameryka Łacińska zaczęła zmagać się z poważną recesją, której rozmiary były najpoważniejsze spośród regionów rozwijających się (Ocampo, 2010). Warto jednak odnotować, że kanały transmisji obecnego kryzysu różniły się od tych z lat ubiegłych3. Dzięki znaczącym zmianom w bilansach płatniczych 3

Porzecanski (2009) opisuje trzy kanały transmisji kryzysu z krajów rozwiniętych do rozwijających się. Po pierwsze, kanał kredytowy będący efektem spadku płynności finansowej w krajach rozwiniętych, potęgowanej przez wzrost awersji inwestorów do ryzyka, które powoduje trudniejszy dostęp i wyższe koszty kredytów na rynku wewnętrznym, a w sytuacji integracji finansowej następnie – w innych krajach, przy czym jeśli jest wystarczająco silny i długotrwały, to spowoduje tzw. sudden stop, czyli całkowite odcięcie niektórych krajów bądź podmiotów, np. sektora publicznego, od międzynarodowych rynków finansowych. Po drugie, kanał handlowy: spadek płynności na dużym rynku przełoży się na spadek wydatków sektora prywatnego,

272

Joanna Gocłowska-Bolek

w okresie poprzedzającym boom, ale także dzięki pakietom pomocowym ze strony krajów rozwiniętych, kanały finansowe przenosiły kryzys w sposób znacznie słabszy i mniej intensywny, a krajom Ameryki Łacińskiej pozostawiły jednocześnie możliwość zastosowania antycyklicznej polityki makroekonomicznej. Ważną okolicznością było szybkie wdrożenie przez Chiny ekspansywnej polityki, stosunkowo agresywnej i dość dobrze ukierunkowanej, która pozwoliła temu azjatyckiemu gigantowi na sprawny powrót na ścieżkę szybkiego wzrostu, przy jednoczesnym wzroście globalnego popytu na surowce mineralne, a zwłaszcza na energię. Tymczasem recesja coraz poważniej dawała się we znaki eksporterom produktów przemysłowych i usług. Wiele zwłaszcza mniejszych gospodarek silnie ucierpiało z powodu spadku wartości przekazów pieniężnych. Zdaniem J.A. Ocampo (2010), w przeciwieństwie do optymistycznych oczekiwań analityków OECD, kryzys w krajach Ameryki Łacińskiej w ostatnim kwartale 2008 r. i pierwszym kwartale 2009 r. był bardzo głęboki zarówno w wartościach absolutnych, jak i w relacji do tempa wzrostu, jakie odnotowywano w okresie boomu przed kryzysem (nawet siedem punktów procentowych). Efekt netto tych szoków zewnętrznych okazał się różny w różnych gospodarkach. Większość krajów Ameryki Południowej stosunkowo szybko otrząsnęła się z kryzysu i zaczęła odnotowywać wzrost, gdy tymczasem Meksyk, najściślej związany kanałami handlowymi i inwestycyjnymi ze swoim północnym sąsiadem, a także kraje Ameryki Centralnej oraz Wenezuela4, pozostawały w głębokiej recesji albo przynajmniej w sytuacji poważnego spowolnienia gospodarczego aż do połowy 2010 roku. Jak wynika z rysunku 2, kraje Ameryki Południowej poradziły sobie tym razem znacznie lepiej niż Ameryka Północna i Centralna (ECLAC, 2010; IMF, 2010), a należy pamiętać, że w poprzednim, dłuższym kryzysie lat 1998–2003 to kraje południowoamerykańskie ucierpiały znacznie bardziej.

3. ROLA POLITYKI ANTYKRYZYSOWEJ Wyjaśnienia tej odrębnej wrażliwości na kryzys należy się doszukiwać, przynajmniej częściowo, w kierunkach i skuteczności polityk gospodarczych wprowadzoa w warunkach integracji handlowej niższy popyt na import wywoła spadek wolumenu handlu na rynkach światowych, co z kolei wywoła spadek cen w handlu zagranicznym (a także spadek dochodu z tytułu pracy za granicą, turystyki międzynarodowej itd.). Oba kanały są ze sobą ściśle powiązane, np. część surowców może być traktowana jako aktywa przez inwestorów zagranicznych, a zatem ich ceny są wrażliwe na wahania stóp procentowych. Po trzecie, kanał transmisji kryzysu przez zachowania stadne właścicieli kapitału i efekt zarażania się kryzysem (contagion effect): nieoczekiwane zmiany w otoczeniu ekonomicznym (a często także politycznym) skłaniają inwestorów do zmiany struktury inwestycji portfelowych, co może skutkować wycofaniem się z określonych rynków czy określonych rodzajów aktywów, przy czym oczekuje się, że problemy w jednym kraju czy z jedną grupą aktywów wystąpią niebawem w innym. 4 Wenezuela odnotowała w tym okresie największy spadek PKB (o 4,8%) spośród wszystkich krajów latynoamerykańskich. Mniejsze kraje na północy regionu, tj. Republika Dominikany i Panama, poradziły sobie znacznie lepiej (odpowiednio +3,3% i –1% w latach 2008–2010; wg danych CEPAL).

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

273

nych przez poszczególne kraje. Na przykład ostra rozbieżność pomiędzy Brazylią a Wenezuelą może być wyjaśniona wyłącznie poprzez czynniki z zakresu polityki wewnętrznej: w pierwszym przypadku mamy do czynienia z aktywną polityką antycykliczną, zaś w drugim – z klasyczną polityką procykliczną i tradycyjnym kryzysem gospodarczym. Z analizy polityk gospodarczych prowadzonych przez kraje, które najlepiej poradziły sobie z ostatnim kryzysem wynika, że największe pole manewru dla wprowadzenia polityki antycyklicznej w momencie zmagania się z kryzysem dał określony zestaw instrumentów zastosowanych w czasie boomu: dążenie do równowagi na rachunku obrotów bieżących, silniejsze regulacje rynku oraz – w mniejszym stopniu – skuteczniejsza polityka fiskalna. Kluczową rolę odgrywały jednak czynniki zewnętrzne. Po pierwsze, specjalizacja w ujęciu międzynarodowym, co zwłaszcza w odniesieniu do Ameryki Południowej oznacza silniejsze uzależnienie od globalnego popytu na surowce, których ceny, szczęśliwie, powróciły stosunkowo szybko do wysokiego poziomu z uwagi na ciągle wysokie zapotrzebowanie zgłaszane przez Chiny i inne kraje azjatyckie. Punktem zwrotnym kryzysu dla regionu Ameryki Łacińskiej była połowa 2008 r., kiedy to nastąpiło wyraźne i gwałtowne załamanie cen surowców na rynkach międzynarodowych. W ciągu pierwszych trzech kwartałów kryzysu, tj. od lipca 2008 r. do marca 2009 r. ceny ropy naftowej wykazały spadek o 65%, a ceny innych surowców o 34% (BIS, 2009). Spowodowało to spadek terms-of-trade krajów latynoamerykańskich o ok. 25%5 (Izquierdo, Talvi, 2009). W ciągu tych trzech kwartałów przychody regionu z tytułu eksportu uległy skurczeniu o blisko 25%6. Niewątpliwie przenoszenie się kryzysów jest łatwiejsze dzięki postępowi integracji subregionalnej, która jest dość zaawansowana w regionie Ameryki Łacińskiej. Ponieważ rezygnacja z narzędzi integracji gospodarczej wydaje się bezzasadna, skoro w czasie prosperity te same mechanizmy służą wzmocnieniu gospodarek, to w momencie zagrożenia należałoby – zdaniem wielu autorów7 – zadbać o skuteczną i skrojoną na miarę interwencję państwa. Ważne będzie zapewnienie odpowiedniej elastyczności makroekonomicznej, stabilności systemu fiskalnego i finansowego. W ujęciu finansowym, to czynniki zewnętrzne odegrały główną rolę, a zwłaszcza szybkie i intensywne ożywienie na międzynarodowych rynkach kapitałowych (z wyjątkiem bankowości) związane z masową strategią krajów uprzemysłowionych w zakresie antycyklicznej polityki monetarnej i pakietów ratunkowych w segmencie finansów. W tym sensie główną i znaczącą różnicą pomiędzy ostatnim kryzysem a kryzysem zadłużeniowym z dekady lat 80. czy kryzysem gospodarek wschodzących z 1997 r. była masowa międzynarodowa reakcja w celu ograniczenia i powstrzymania jego skutków8. 5

Dotkliwe okazały się zwłaszcza spadki cen produktów rolnych (o 31%) i metali (o 50%). Szacuje się, że surowce stanowią przeciętnie 40% eksportu regionu latynoamerykańskiego (Izquierdo, Talvi, 2009, s. 10–11). 6 W tym okresie przychody z eksportu krajów Europy Środkowej i Wschodniej spadły o ponad 43% (Porzecanski, 2009). 7 Por. m.in. Porzecanski (2009), Ocampo (2009). 8 Podobną międzynarodową reakcję, szybko i skutecznie ograniczającą skutki kryzysu, można było obserwować właściwie tylko w odpowiedzi na kryzys meksykański w grudniu 1994 r.

274

Joanna Gocłowska-Bolek

Po straconej dekadzie lat 80. oraz późniejszych kryzysach finansowych i bankowych wielokrotnie nękających region, a często związanych bezpośrednio z nadmierną dolaryzacją finansów (czego najlepszym przykładem jest kryzys argentyński z przełomu wieków), kraje Ameryki Łacińskiej zdecydowały się na wprowadzenie skutecznych instrumentów poprawiających strukturę walutową bilansów handlowych oraz akumulację rezerw walutowych. Część autorów uznaje wręcz ten mechanizm za „największy atut, jakim region dysponuje w obliczu bieżących globalnych zaburzeń finansowych” (Ocampo, 2009, s. 711). Bez wątpienia wartościowe okazało się stworzenie, na bazie bolesnych doświadczeń poprzednich dekad, systemu regulacji i nadzoru w sektorze bankowym i finansowym (IDB, 2006). Mimo wielu środków zaradczych, zestaw czynników niekorzystnych (zmiana kierunku przepływów kapitałowych, spadek cen surowców na rynkach międzynarodowych, spadek zaufania inwestorów) złożył się na znaczącą deprecjację kursów walutowych w regionie, ze szczególnym uwzględnieniem Brazylii i Meksyku, których waluty wykazywały się poważną niestabilnością także z uwagi straty, jakie poniosło środowisko inwestorów na instrumentach pochodnych. Całości regionu latynoamerykańskiego możemy jednak przypisać kilka cech systemów walutowych, które przyczyniły się do ograniczenia (w czasie i zasięgu) skutków deprecjacji w porównaniu z poprzednią dekadą: wcześniejsze wprowadzenie elastycznych kursów walutowych (co nie pozwoliło na ataki spekulacyjne); ograniczenie wpływu wahań kursów walutowych na poziom inflacji; lepsza i stabilniejsza równowaga bilansów płatniczych; mniejszy zakres dolaryzacji gospodarek; stabilność i zaufanie do banków centralnych i systemu nadzoru finansowego (Jara, Moreno, Tovar, 2009). Wydaje się, że znaczącą zmianą, mającą bezpośredni wpływ na kondycję gospodarczą analizowanych krajów, jest także akumulacja aktywów zagranicznych, w tym inwestycji zagranicznych (portfelowych i bezpośrednich). Na koniec 2007 r. suma regionalnych aktywów zagranicznych wyniosła 180 mld USD, przy czym w poprzednich dekadach ich wielkość była znikoma (Jara, Moreno, Tovar, 2009, s. 55 i nast.). W momencie wybuchu kryzysu aktywa te zaczęły przepływać do krajów pochodzenia, co z kolei odnotowano jako poprawę na rachunkach obrotów kapitałowych. Przełożyło się to na poprawę struktury zobowiązań, a więc spadek udziału zadłużenia oraz wzrost udziału inwestycji portfelowych. Pod koniec 2008 r. wyraźne stało się zahamowanie napływu kapitału, za co odpowiedzialnych jest jednocześnie kilka czynników: akumulacja aktywów płynnych przez instytucje finansowe krajów rozwiniętych, silne wahania kursów walutowych, spadek terms of trade dla regionu, znaczny wzrost awersji do ryzyka w środowisku inwestorów zagranicznych, załamanie na międzynarodowym rynku instrumentów pochodnych. Te ograniczenia okazały się jednakże i słabsze, i łatwiejsze do pokonania niż w poprzednich dekadach w obliczu podobnych załamań na rynkach finansowych. Już pod koniec 2008 r. premie za ryzyko osiągnęły stabilizację, a w połowie następnego roku powróciły do poziomu sprzed zawirowań, z wyjątkiem Wenezueli i Argentyny (gdzie inwestorzy uwzględniali ryzyko „polityczne”, a nie gospodarcze). Doszło w tym czasie również do załamania emisji obligacji na rynkach międzynarodowych, co szczególnie boleśnie odczuł sektor korpora-

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

275

cyjny. Suma bankowych pożyczek międzynarodowych spadła o ok. 13% w stosunku do poziomu sprzed kryzysu9. Prześledziwszy doświadczenia gospodarek latynoamerykańskich na przestrzeni dziesięcioleci, przynajmniej od początku ubiegłego stulecia, trudno oprzeć się wrażeniu, że dominująca w regionie procykliczna polityka makroekonomiczna wzmacniała mechanizm przenoszenia się szoków zewnętrznych, na co dodatkowo nakładała się silna procykliczność przepływów kapitałowych. J.A. Ocampo (2009, s. 716–717) zauważa, że największym problemem regionu przez dziesięciolecia była „akumulacja słabości w okresach ożywienia gospodarczego”. Faktycznie, rosnący popyt krajowy wraz z aprecjacją kursów walutowych skutkowały regularnie pogarszaniem się bilansów obrotów bieżących, a jednoczesne deficyty na rachunkach kapitałowych, tak w sektorze publicznym, jak i prywatnym, przynosiły nieuchronnie powiększanie się sumy zadłużenia. W momencie gdy z racji uwarunkowań zewnętrznych dochodziło do załamania przepływów handlowych bądź kapitałowych, nieuchronne okazywało się reagowanie w postaci zaostrzenia polityki gospodarczej, zwykle w formie zestawu restrykcji w zakresie polityki fiskalnej, monetarnej i walutowej. W ostatnim okresie ta sytuacja uległa zmianie: nie mamy już do czynienia z taką procyklicznością polityki makroekonomicznej, co wyzwoliło całkowicie odmienną reakcję gospodarek na szok w postaci kryzysu globalnego. Za Bankiem Światowym (World Bank, 2009) można wyróżnić kilka zasadniczych zmian, jakie stały się udziałem regionu latynoamerykańskiego w ostatnim dziesięcioleciu: 1) zasadnicza redukcja zadłużenia krótkoterminowego finansów publicznych, której towarzyszył rozwój krajowych rynków finansowych; 2) obniżenie ryzyka kursowego; 3) zwiększenie elastyczności kursów walutowych w ramach stabilnej polityki monetarnej; 4) znaczący wzrost rezerw zagranicznych (zwłaszcza w postaci aktywów o wysokiej płynności); 5) poprawa sytuacji w bilansach handlowych (redukcja deficytu bądź osiągnięcie nadwyżki); 6) zwiększenie wydatków w sektorze edukacji, opieki zdrowotnej i pomocy społecznej. Ocampo (2009) do tego zestawu dodaje jeszcze strategię bezpośredniego celu inflacyjnego oraz, w dalszej kolejności, lepsze regulacje ostrożnościowe i skuteczniejszy nadzór nad krajowymi systemami finansowymi. Taka kombinacja w zakresie polityk gospodarczych nie tylko bezpośrednio redukuje podatność regionu na szoki zewnętrzne, ale także pozwala na dość elastyczne działania rządu w razie konieczności, jak to miało miejsce właśnie w obliczu obecnego kryzysu światowego. 9

Kraje rozwijające się jako grupa odnotowały w tym okresie spadek około 25% (Porzecanski, 2009, s. 9).

276

Joanna Gocłowska-Bolek

4.1. RYNKI KAPITAŁOWE I POLITYKA WALUTOWA Po „straconej dekadzie” lat 80., a więc kryzysie zadłużeniowym, strategia rozwoju gospodarek latynoamerykańskich została w dużej mierze wymuszona przez MFW. Zalecenia Konsensu Waszyngtońskiego zostały przez wiele krajów potraktowane dosłownie, zwłaszcza w zakresie narzuconej konieczności ustabilizowania kursów walutowych, którą często rozumiano jako zalecenie usztywnienia kursów. Wiele gospodarek latynoamerykańskich boleśnie odczuło w następnej dekadzie skutki takiego podejścia10. Nic dziwnego, że na bazie własnych doświadczeń, kolejne kraje zarzucały sztywny kurs walutowy, począwszy od Meksyku po „kryzysie tequili” z grudnia 1994 roku. Zaczęto stosować raczej politykę bezpośredniego celu inflacyjnego, a nie stałego kursu walutowego, co pozwoliło bankom centralnym na swobodne podjęcie środków zaradczych w obliczu konieczności w postaci deprecjacji kursów walutowych. Tylko w przypadku Wenezueli bank centralny nie zdecydował się na deprecjację kursu, nawet w obliczu silnej presji deprecjacyjnej; skutkowało to szybką utratą rezerw walutowych oraz rozwinięciem czarnorynkowego handlu walutami (Porzecanski, 2009). Na podstawie niekorzystnych, często wyniszczających i destabilizujących gospodarczo doświadczeń lat 80. i 90., w regionie latynoamerykańskim (podobnie zresztą jak w innych regionach rozwijających się) zdecydowano się na wprowadzenie ambitnych standardów kontroli i stabilizacji rynków kapitałowych, w tym szczególnie bankowych, w postaci wielu instrumentów, jak przed wszystkim: kontrola operacji międzynarodowych i międzybankowych z udziałem walut zagranicznych, obowiązkowe ubezpieczenie depozytów, wysokie wymogi dla realizacji rozliczeń kapitałowych, pakiety ostrożnościowe. W większości państw regionu przeprowadzono reformy systemów bankowych, w których większą niezależność i swobodę decyzyjną zyskały banki centralne (Jara, Moreno, Tovar, 2009). Niektóre kraje (do tej pory Meksyk, Brazylia, kolejne kraje w trakcie przygotowań) skutecznie wprowadziły nowoczesny system legislacyjny w zakresie zabezpieczeń wierzytelności i prawa upadłościowego. Szybko okazało się, że w obliczu zaburzeń na globalnych rynkach kapitałowych, krajowe rynki kredytów wykazały się sporą niezależnością od wahań w zakresie płynności i ryzyka na rynkach międzynarodowych. Rynki krajowe są coraz ważniejszym dostawcą kredytu dla sektorów publicznych i prywatnych. Jednocześnie udział tzw. złych kredytów spadł do stosunkowo niskiego poziomu 2,5% w 2007 r. (Izquierdo, Talvi, 2009). 10

W systemie stałych kursów walutowych, wobec presji zewnętrznej, konieczne dostosowania w gospodarce muszą zostać podjęte przez system cen krajowych oraz popyt krajowy (konsumpcyjny i inwestycyjny), co może okazać się dość kosztowne dla gospodarki, jeśli skutkuje spadkiem zatrudnienia przy jednoczesnym wzroście cen krajowych, a ponadto zwykle jest czasochłonne i mało skuteczne. W literaturze przedmiotu podkreśla się także, że im elastyczniejsze są kursy walutowe, tym mniejsze ryzyko walutowe. Znane są też badania wskazujące, że w gospodarkach stosujących płynny kurs walutowy (w określonych warunkach) występuje wyższe tempo wzrostu gospodarczego (por. m.in. Kamil, 2009; Edwards, Levy-Yeyati, 2005).

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

277

W pierwszych latach obecnego stulecia znacząco wzrosły rezerwy walutowe regionu; wyższy wzrost rezerw odnotowały w tym czasie tylko kraje azjatyckie11. A kraje, które zachowały stosunkowo mniejsze rezerwy, mogą pochwalić się ich wysoką stabilnością (Chile, Kolumbia)12. Powszechne stały się odpowiednie regulacje na rynku płynnych rezerw walutowych (np. w formie obligatoryjnych depozytów bankowych od zobowiązań krótkoterminowych denominowanych w walutach zagranicznych), co pozwala na ograniczenie wpływu ewentualnych deprecjacji. Niezwykle ważną zmianą, rzadko zresztą zauważaną przez obserwatorów zewnętrznych, jest znaczny spadek udziału zadłużenia regionu latynoamerykańskiego w walutach zagranicznych: dla siedmiu największych gospodarek Ameryki Łacińskiej spadł on z 40% na przełomie wieków do zaledwie 20% w 2008 roku. Podmioty zarówno publiczne, jak i prywatne, wyciągając nauczkę z doświadczeń poprzedniej dekady, konsekwentnie dążą do zmniejszenia ryzyka walutowego, po pierwsze, decydując się dużo częściej na kredyty w walutach krajowych, a nie zagranicznych, nawet jeśli w krótkim okresie wydawały się one mniej atrakcyjne pod względem warunków finansowych, a po drugie, usiłując szybko uregulować wcześniejsze zobowiązania denominowane w walutach zagranicznych. Należy zauważyć, że realizacji tych działań sprzyjał szybki rozwój krajowych rynków finansowych, zwłaszcza dzięki podjęciu prywatyzacji systemów emerytalnych (Building Bond Markets…, 2008; Porzecanski, 2009). Wypada podkreślić jeszcze jedną nową okoliczność, bez precedensu w poprzednich dekadach. Podczas gdy podmioty sektora publicznego i prywatnego w krajach Ameryki Łacińskiej mniej więcej od początku obecnego stulecia z dużą determinacją ograniczały procentowy udział swoich zobowiązań w walutach zagranicznych, jednocześnie akumulowały znaczące aktywa zagraniczne (w 2006 r. po raz pierwszy dochodzi do wyrównania bilansu aktywów zagranicznych netto w rachunkach płatniczych regionu, zaś w 2008 r. aktywa zagraniczne wykazały nadwyżkę blisko 150 mld USD). Tak zatem, znowuż bez precedensu w historii gospodarczej regionu, dochodzi do poprawy – a nie pogorszenia, jak zwykle dotychczas – sytuacji finansowej ogółu podmiotów prywatnych i publicznych w obliczu deprecjacji walut krajowych (Porzecanski, 2009).

4.2. POLITYKA MONETARNA Banki centralne państw latynoamerykańskich dysponują stosunkowo dużą swobodą działania w obliczu obecnego kryzysu. Powszechną i znaczącą różnicą w porówna11 Ameryka Łacińska w 1996 r. miała rezerwy walutowe na poziomie 142 mld USD, zaś w 2008 r. było to aż 440 mld USD, co stanowiło 13% PKB regionu i 359% krótkoterminowego zadłużenia zagranicznego. Tymczasem dla regionu azjatyckiego rezerwy w 1996 r. wyniosły 246 mld USD, a w 2008 r. 2685 mld USD, czyli 40% PKB i 889% zadłużenia krótkoterminowego (Jara, Moreno, Tovar, 2009, s. 630). 12 W Chile to fundusze emerytalne, mając duży udział w rezerwach walutowych, wpływają stabilizująco na rynek finansowy; z kolei w Kolumbii stabilność rezerw jest wiązana z ograniczeniami transakcji międzybankowych, denominowanych w walutach (Jara, Moreno, Tovar, 2009, s. 63–64).

278

Joanna Gocłowska-Bolek

niu z latami 80. i 90., gdy z uwagi na bardzo ograniczony zasób aktywów zagranicznych i uzależnienie od zadłużenia denominowanego w walutach obcych gospodarki latynoamerykańskie były niezwykle podatne na negatywne skutki deprecjacji walut krajowych, obecnie osiągnięta została dużo większa stabilność na rachunkach walutowych. Wcześniej trudno było skutecznie stosować politykę antycykliczną, gdyż każdy przypadek obniżenia wartości waluty krajowej prowadził nieuchronnie do zwiększenia ciężaru zadłużenia i ograniczenia ekspansji fiskalnej, a w tych warunkach niedostatecznie restrykcyjna polityka monetarna – jeśli w ogóle była dopuszczalna przez określony system walutowy – przełożyłaby się po prostu na zwiększoną presję deprecjacyjną. Jeszcze w połowie lat 90. blisko jedna trzecia całości zadłużenia (publicznego i prywatnego) regionu to zadłużenie w walutach obcych (w 2006 r. już tylko 15%; Caruana, 2009). Obecnie banki centralne mogą stosunkowo swobodnie stosować konieczne interwencje na rynkach pieniężnych. Wiele państw (w tym Brazylia, Meksyk, Kolumbia, Chile) zarzuciło politykę sztywnego kursu walutowego, przechodząc do polityki bezpośredniego celu inflacyjnego, co pozwala na zastosowanie, w obliczu konieczności, stosunkowo szybko i skutecznie działającego narzędzia w postaci obniżenia stóp procentowych. Nawet w krajach trzymających się systemu stałego (Wenezuela) lub usztywnionego (Peru) kursu walutowego, wprowadzono regulacje umożliwiające interwencję w postaci narzędzi kredytowych w walucie krajowej lub zagranicznej (Porzecanski, 2009). Po wybuchu obecnego kryzysu banki centralne wielu państw dokonały stabilizacji zadłużenia zagranicznego i sprowadziły je do umiarkowanego poziomu poprzez interwencje na rynku walutowym. Na obniżenie stóp procentowych zdecydowano się dopiero po kilku miesiącach, zwykle w obawie przed powrotem inflacji i presji deprecjacyjnej13. Jednocześnie banki centralne wprowadziły operacje otwartego rynku, poszerzyły bazę akceptowanych aktywów dla zabezpieczeń finansowych, obniżyły stopy rezerw obowiązkowych od depozytów krajowych i podjęły starania o zapewnienie płynności kredytowej, co miało na celu z jednej strony poprawę dostępności do płynnego kapitału, a z drugiej – wyeliminowanie zakłóceń w transmisji polityki monetarnej14. Należy przyznać, że interwencje na rynku pieniężnym w niektórych przypadkach prowadziły do zmniejszenia stanu rezerw walutowych, jednakże nie przekroczono progu alarmowego, skoro w poprzednich latach udało się zgromadzić 13

Silna obniżka stóp procentowych w Brazylii i Kolumbii szybko poskutkowała zahamowaniem wzrostu produkcji. Meksyk i Chile zdecydowały się na mniej radykalne i wolniejsze obniżanie stóp procentowych (Jara, Moreno, Tovar, 2009). 14 Strategia i zakres interwencji banków centralnych w poszczególnych krajach różniły się, czasem znacznie. Ciekawym przykładem jest Brazylia, gdzie państwowe instytucje kapitałowe pod nadzorem państwa dokonały wykupu udziałów w zagrożonych niewypłacalnością bankach o kapitale prywatnym, a dodatkowo uruchomiono mechanizm finansowania transakcji w handlu zagranicznym, także dla podmiotów prywatnych, co w całości złożyło się na dość szybkie ustabilizowanie systemu bankowego (Ocampo, 2010, s. 13). W Meksyku (i w nieco mniejszym zakresie w Kolumbii) wprowadzono zasadę, że w przypadku deprecjacji kursu co najmniej o 2%, następnego dnia bank centralny wprowadzi na rynek krajowy 400 mln USD (Jara, Moreno, Tovar, 2009, s. 61–62).

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

279

relatywnie wysoki ich poziom. Region latynoamerykański otrzymał skuteczną pomoc z MFW oraz z Systemu Rezerwy Federalnej (Brazylia, Meksyk w 2008 r.).

4.3. POLITYKA FISKALNA Jak pisze Porzecanski15, do początków obecnego stulecia politykę fiskalną prowadzoną przez kraje regionu cechowała silna procykliczność, czyli sprzyjała ona wielokrotnie intensyfikacji wahań koniunktury i sytuacji kryzysowych w regionie. Tymczasem w trakcie obecnego kryzysu rządy państw latynoamerykańskich z powodzeniem mogły zastosowań politykę ekspansywną, co oczywiście nie byłoby możliwe bez uprzedniego obniżenia deficytów budżetowych i zmiany struktury walutowej długu publicznego. Pod koniec okresu ożywienia (a więc w połowie 2008 r.) średnia regionu w zakresie wydatków publicznych to 10%, zaś półtora roku później odnotowano znaczący jej spadek do 6,6%. Większość krajów regionu skutecznie zredukowała swoje deficyty budżetowe oraz osiągnęła spadek relacji zadłużenia publicznego do PKB, chociaż w części krajów, jak argumentuje Ocampo (2009, s. 717–718), wpływ na to miały raczej wyjątkowo wysokie wpływy budżetowe, a nie obniżka wydatków. Jednakże niektórzy ekonomiści (por. Ocampo, 2010, s. 19–20) negują antycykliczny wymiar reform podjętych przez rządy latynoamerykańskie. Rzeczywiście, jeśli polityka procykliczna ma spełniać dwa powszechnie przyjęte kryteria – tzn. po pierwsze elastyczność wydatków publicznych w odniesieniu do produktu krajowego brutto w okresie poprzedzającym kryzys miała być mniejsza od jedności oraz po drugie tempo wzrostu wydatków realnych w okresie kryzysu przewyższało tempo wzrostu z okresu poprzedzającego – to warunki te zostały spełnione w zaledwie sześciu krajach Ameryki Łacińskiej (klasyczny schemat polityki antycyklicznej zastosowało Chile, gromadząc, w celu stabilizacji gospodarki, wpływy z eksportu miedzi na specjalnie utworzonym funduszu; w nieco skromniejszym wydaniu politykę antycykliczną wprowadzono w Salwadorze, Gwatemali, Paragwaju, Peru oraz Urugwaju). Połowa krajów regionu według zastosowanych kryteriów ciągle stosuje politykę procykliczną (tab. 1). Jednocześnie należy zauważyć, że 18 państw regionu zastosowało politykę obejmującą cały zestaw działań antykryzysowych: wzmożone wydatki na budowę infrastruktury oraz mieszkań, wspieranie najuboższej części społeczeństwa za pomocą zorganizowanego systemu transferów (w tym zaawansowane i nowoczesne programy Conditional Cash Transfers CCT już nie tylko w Brazylii, Meksyku i Peru), ale także zmniejszenie stopy podatkowej dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, system kredytów gwarantowanych przez państwo itp. Dodatkowo należy uwzględnić fakt, że do tej pory nie wystąpiła konieczność ani kosztownej i uciążliwej interwencji w poważnym zakresie w sektorze bankowości, ani wykupu upadających podmiotów gospodarczych. Zdaniem Porzecanskiego (2009, s. 24–26), optymistyczne jest także utrzymanie korzystnych nastrojów czołowych inwestorów na rynkach papie15

Porzecanski, 2009, s. 24.

280

Joanna Gocłowska-Bolek

Tabela 1. Charakterystyka wydatków publicznych w krajach Ameryki Łacińskiej

Kraje

Średnioroczny wzrost realnych wydatków publicznych w latach: 2004–2008

Wzrost wydatków publicznych w latach 2004–2008 w odniesieniu do stopy wzrostu PKB w latach:

2009

2004–2008

1990–2008

Polityka antycykliczna Chile

5,3

14,8

1,10

0,98

Salwador

1,8

9,1

0,54

0,46

Gwatemala

1,8

6,4

0,41

0,46

Ekwador

1,9

28,7

0,39

0,71

Peru

7,3

12,7

0,95

1,50

Urugwaj

7,8

7,4

0,85

2,27

Stały wzrost wydatków Argentyna

12,1

19,7

1,44

2,92

Kolumbia

7,7

10,9

1,41

2,17

Kostaryka

7,4

12,8

1,27

1,46

Polityka procykliczna Boliwia

10,2

–0,8

2,11

2,66

Brazylia

7,7

3,0

1,63

2,56

Dominikana

11,6

–13,3

1,67

3,44

Ekwador

18,2

5,6

3,39

5,66

Honduras

7,8

3,5

1,33

1,92

Meksyk

6,7

–4,7

1,97

2,25

Nikaragua

6,8

–1,1

1,71

2,05

Panama

11,2

4,2

1,21

1,95

Wenezuela

12,0

–1,0

1,18

3,85

8,1

6,6

1,34

2,18

Średnia dla regionu

Źródło: Ocampo (2010, s. 20); Sordyl (2012, s. 197).

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

281

rów wartościowych i walutowych, co przełożyło się m.in. na utrzymanie stosunkowo wysokiego ratingu przez wiodące agencje16. Jest to niewątpliwie dowód na pozytywną w oczach środowisk międzynarodowych inwestorów ocenę reform podejmowanych (i – po nie zawsze pozytywnych doświadczeniach ubiegłych dziesięcioleci – konsekwentnie kontynuowanych) przez rządy państw latynoamerykańskich.

3.4. ROLA POLITYKI SOCJALNEJ Wydaje się, że najbardziej bolesne skutki obecny kryzys może wywołać na rynkach pracy. W raporcie przygotowanym przez ekonomistów z Międzyamerykańskiego Banku Rozwoju (IDB, 2009) pojawia się stwierdzenie, że w poprzednich okresach słabej koniunktury (czy wręcz kryzysowych) pojawiało się niezwłocznie dostosowanie na rynkach pracy w postaci spadku płac realnych wywołane wzrostem inflacji. Natomiast dzisiaj obserwuje się niepokojące zjawisko rozszerzenia – i tak już przecież dużego – sektora nieformalnego. Poważny spadek liczby miejsc pracy i poziomu realnych wynagrodzeń (zwłaszcza odczuwalny w sektorach bezpośrednio powiązanych z sektorem zagranicznym, tj. eksporcie i turystyce) wywołują także, zwłaszcza w średnim i długim okresie, niekorzystną presję na funkcjonujące systemy zabezpieczeń socjalnych i emerytalnych. Dodatkowo obserwujemy zjawisko nie tylko zamknięcia dotychczasowych kanałów migracji, ale nawet wzmożony napływ wczorajszych emigrantów zarobkowych z powrotem do krajów latynoamerykańskich. A zatem nie można obecnie liczyć ani na obniżenie stopy bezrobocia poprzez wzmożenie migracji do dotychczasowych odbiorców (głównie Stanów Zjednoczonych), ani na dodatkowe dochody w postaci przepływów pieniężnych od osób podejmujących zatrudnienie za granicą. Niezwykle istotną kwestią staje się zatem przyjęcie rozsądnej i dobrze skrojonej polityki socjalnej, krótko i długookresowej. Narzędzia polityki krótkookresowej, wśród nich najbardziej typowe, jak system szkoleń zawodowych, przekwalifikowań, skierowanych do bezrobotnych, młodzieży, osób starszych, subsydiowanie miejsc pracy, programy zatrudnienia czasowego itp.17, mogą być skuteczne, jeśli kryzys nie okaże się zbyt długotrwały i zbyt głęboki. Działania długookresowe powinny, zdaniem ekspertów z IDB (por. IDB, 2009, s. 19–20; Sordyl, 2012, s. 199–200), obejmować trzy główne domeny: po pierwsze, poprawę konkurencyjności firm (programy szkoleń, kredytowania, wsparcia technicznego, wsparcie finansowe i administracyjne dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, nowe regulacje legislacyjne przyjazne firmom itp.); po drugie, wspieranie akumulacji kapitału ludzkiego, zwłaszcza w zakresie wykształcenia technicznego, oraz po trzecie, zwiększenie atrakcyjności zatrudnienia formalnego w stosunku do sektora nieformalnego (w zakresie zabezpieczeń socjalnych itd.). 16

2010).

A nawet podniesienie oceny ratingowej dla Belize, Chile i Urugwaju w 2009 r. (Porzecanski,

17 Wyjątkiem są programy prac interwencyjnych, postrzeganych jako nieatrakcyjne, niehonorowe, a nawet prowadzące do stygmatyzacji społecznej i jako takie utrudniające uzyskanie stałego zatrudnienia w przyszłości (por. Sordyl, 2009).

282

Joanna Gocłowska-Bolek

Za najpoważniejszy problem uznaje się budowę skutecznego i możliwie szerokiego systemu zabezpieczeń socjalnych, zwłaszcza skierowanego do najuboższych. W wielu krajach Ameryki Łacińskiej funkcjonują, z coraz większym powodzeniem, systemy transferów warunkowych (CCT), nastawione głównie na wzmożoną akumulację kapitału ludzkiego wśród najuboższej części społeczeństwa. Nawet w okresach intensywnego wzrostu gospodarczego, z uwagi na bardzo nierównomierny rozkład dochodu narodowego oraz wysoki odsetek ubóstwa, ta grupa społeczna nie zdołała na trwałe poprawić swojej sytuacji, nawet jeśli kolejne rządy proponowały różnego typu programy pomocowe. Ocenia się także, że wcześniej stosowane programy skierowane do grup najuboższych i wykluczonych społecznie, nie mogły przynieść oczekiwanych rezultatów z uwagi na niesprawność czy niedostateczną informację aparatów rządowych. Doświadczenia ostatnich dziesięcioleci pokazały, ze nie wystarczy uzyskanie, nawet stabilnego, wzrostu gospodarczego. Należy jeszcze zapewnić poprawę dystrybucji dochodu narodowego, systemowe inwestycje w zakresie akumulacji kapitału ludzkiego oraz sprawne funkcjonowanie systemu legislacyjnego.

ZAKOŃCZENIE Wielu ekspertów nie kryje optymizmu w ocenie sytuacji ekonomicznej regionu latynoamerykańskiego. Za niewątpliwy sukces regionu należy uznać utrzymanie stabilnej stopy wzrostu w okresie tak trudnym dla tradycyjnie wiodących gospodarek świata. Prześledzenie kondycji gospodarek Ameryki Łacińskiej podczas obecnego kryzysu może prowadzić do refleksji, że po raz pierwszy od dziesięcioleci, spowolnienie tempa wzrostu gospodarki światowej, w tym głównie krajów wysoko uprzemysłowionych, nie miało bezpośredniego przełożenia na drastyczny spadek formy w krajach latynoamerykańskich. Wręcz przeciwnie, z trwającym jeszcze kryzysem kraje te poradziły sobie imponująco, wywołując dyskusję nad skutecznością reform gospodarczych prowadzonych przynajmniej od początku stulecia. O ile w ostatniej dekadzie poprzedniego wieku rozważano raczej przyczyny niepowodzenia, a przynajmniej niedostatecznego czerpania korzyści z wprowadzenia zasad Konsensu Waszyngtońskiego (Moreno-Brid, 2005; Stiglitz, 2002), o tyle w bieżącym stuleciu eksperci zastanawiają się raczej, czy do gospodarek uznanych przez Goldman Sachs za wiodące i nadające rytm rozwoju globalnego do 2050 r., do zestawu Chiny, Stany Zjednoczone, Indie i Brazylia, dostatecznie szybko dołączy Meksyk. Po ponad dwóch dekadach stosowania neoliberalnego modelu rozwoju, przy braku spektakularnych sukcesów mimo – w niektórych przypadkach dość konsekwentnego – stosowania reform zalecanych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, kraje Ameryki Łacińskiej próbują na nowo określić swoją rolę w gospodarce światowej i po raz pierwszy są bliskie wypracowania własnej ścieżki rozwoju. Przy długotrwałym braku zadowalających rezultatów narzuconych

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

283

reform neoliberalnych, Ameryka Łacińska powraca do źródeł i tradycji własnej myśli ekonomicznej, rozwijanej od połowy ubiegłego wieku w ramach Komisji Gospodarczej ds. Ameryki Łacińskiej (CEPAL), czego widocznym rezultatem jest podjęcie dyskusji (określane jako Santiago Consensus18) nad koniecznością wypracowania i wprowadzenia własnego modelu rozwoju, pozwalającego na maksymalne odniesienie korzyści z globalizacji, przy jednoczesnym ograniczeniu ryzyka. Dzięki stałemu od kilkunastu lat zapotrzebowaniu na surowce latynoamerykańskie, zgłaszanemu konsekwentnie przez Chiny i inne szybko rozwijające się kraje azjatyckie, Ameryka Łacińska dysponuje wysokimi dochodami. Wzrost gospodarczy napędzany eksportem surowców, stwarza nowe możliwości realizacji ambitnych, przemyślanych – a także po raz pierwszy dobrze dopasowanych do potrzeb regionu – projektów rozwojowych. Projektów, które nie mają na celu jedynie utrzymanie wzrostu gospodarczego bądź wybranych celów polityki ekonomicznej (jak np. cel inflacyjny czy obrona kursu walutowego, co utrudniało przeprowadzenie skutecznych reform w latach 90.). W coraz większym stopniu Ameryka Łacińska kładzie nacisk na realizację celów społecznych oraz wzrost konkurencyjności gospodarki. I chociaż o innowacyjności gospodarki Brazylii, Meksyku czy Chile mówi się przynajmniej od lat 60., to wreszcie owa innowacyjność ma coraz bardziej realne przełożenie na utrzymanie całych gospodarek w dobrej kondycji w obliczu kryzysu. Jednocześnie Ameryka Łacińska próbuje określić nową rolę państwa w gospodarce. Zamiast modelu neoliberalnego, bez interwencji państwa, obecnie coraz szerzej przypisuje się państwu rolę wspierania wzrostu konkurencyjności za pomocą odpowiedniej polityki edukacyjnej, rozwoju infrastruktury, wykorzystania rewolucji informacyjnej, reform instytucjonalnych, regionalnej współpracy energetycznej, polityki proinnowacyjnej, wspierającej konkurencyjność firm na rynku krajowym i w ekspansji globalnej. I po raz pierwszy wielu krajom latynoamerykańskim udało się wprowadzić i konsekwentnie stosować skuteczne programy wspierania tych grup społecznych, które dotąd przegrywały w globalizacji. Programy pomocy społecznej funkcjonowały co prawda od lat, jednak do tej pory ich skuteczność była znikoma. Tymczasem obecnie coraz szersze grupy społeczne korzystają z programów CCT, sprawnie organizowanych i zarządzanych, obejmujących właśnie najbardziej potrzebujących. Widoczne są pierwsze efekty polityki rządów wobec regionów zacofanych, marginalizowanych społeczności, podniesienie poziomu i dostępności usług publicznych, w tym przede wszystkim edukacji, a także – walka z korupcją i przestępczością. Oczywiście przed Ameryką Łacińską jeszcze długa droga, lecz jeśli obecne programy będą stosowane konsekwentnie, niezależnie od opcji politycznej rządzących, można oczekiwać, że w najbliższej dekadzie uda się osiągnąć jeszcze lepsze perspektywy rozwojowe na tle gospodarki światowej. 18

Więcej na temat drogi zwiększenia korzyści z globalizacji według Santiago Consensus np. w: Liberska (2008).

284

Joanna Gocłowska-Bolek

BIBLIOGRAFIA Building Bond Markets in Latin America: on the Verge of a Big Bang? (2008), E. Borensztein, K. Cowan, B. Eichengreen, U. Panizza (eds.), MIT, Cambridge, Mass. Calvo G. (1998), Capital Flows and Capital Market Crises: The Simple Economics of Sudden Stops, „Journal of Applied Economics”, Vol. 1, No. 1. Cardenas M. (2010), What’s Next for Latin America After the Global Crisis?, Brookings, Washington, May. Caruana J. (2009), Financial Globalization, the Crisis and Latin America, Bank for International Settlements, http://bis.org/speeches/sp090519.pdf (data dostępu: 21.06.2012). ECLAC (2010), Estudio económico de America Latina y el Caribe 2009–2010, ECLAC, Santiago de Chile. ECLAC (2011), Estudio económico de America Latina y el Caribe 2010–2011, ECLAC, Santiago de Chile. Edwards S., Levy-Yeyati E. (2005), Flexible exchange rates as shock absorbers, “European Economic Review”, Vol. 49. Hernandez J. (2010), Viva la económia nueva! Latin America Emerges from the Financial Crisis, BNY Mellon Treasury Services, Sept. IDB (2009), Social and Labor Market Policies for Tumultuous Times. Confronting the Global crises in Latin America, IDB, Washington. IMF (2009), Regional Economic Outlook, Western Hemisphere: Crisis Averted – What is Next?, IMF, Washington., Oct. Izquierdo A., Romero R., Talvi E. (2008), Booms and Busts in Latin America: The Role of External Factors, IDB, Washington, Working Paper No. 631. Izquierdo A. Talvi E. (2009), Policy Trade-offs for Unprecedented Times: Confronting the Global Crisis in Latin America, IDB, Washington, Working Paper. Jara A., Moreno R., Tovar C. (2009), The global crisis and Latin America, Financial impact and policy responses, “BIS Quarterly Review”, June. Liberska B. (2008), Ameryka Łacińska – w poszukiwaniu nowej strategii rozwoju i modelu globalizacji, w: Doświadczenie demokracji w Ameryce Łacińskiej, M. Kania, A. Kaganiec-Kamińska (red.), Wyd. UJ, Kraków. Moreno-Brid J.C. (2005), The Washington Consensus: a Latin American perspective fifteen years later, „Journal of Post Keynesian Economics”, Vol. 25, No. 2. Ocampo J.A. (2007), The macroeconomics of Latin American economic boom, “CEPAL Review”, No. 93., Dec. Ocampo J.A. (2009), Latin America and the global financial crisis, “Cambridge Journal of Economics”, July. Ocampo J.A. (2010), How Well Has Latin America Fared During the Global Financial Crisis?, James A. Baker Institute, Rice Univ., Nov. OECD (2012), Latin American Economic Outlook, Transforming the State for Development, OECD and ECLAC Report. Porzecanski A.C. (2009), Latin America: The Missing Financial Crisis, Munich Personal, RePeC Archive. Sordyl M. (2009), Rola aktywnej polityki rynku pracy w procesie przemian strukturalnych oraz w reakcji na kryzysy gospodarcze, w: Dostosowania makroekonomiczne w kra-

AMERYKA ŁACIŃSKA – TENDENCJE ROZWOJOWE PO GLOBALNYM KRYZYSIE

285

jach na średnim poziomie rozwoju po kryzysach finansowych, A. Wojtyna (red.), PWE, Warszawa. Sordyl M. (2012), Rola polityki ekonomicznej w zapobieganiu skutkom kryzysów finansowych – doświadczenia krajów Ameryki Łacińskiej, w: Efekty działań antykryzysowych w krajach na średnim poziomie rozwoju, A. Wojtyna (red.), PWE, Warszawa. Rozenberg R., Gaya R. (2011), Global Crisis and Trade Barriers in Latin America, Red Latinoamericana de Politica Comercial, Brief No. 64. Stiglitz J.E. (2002), Globalization and Its Discontents, Allen Lane, New York. UNCTAD (2011), World Investment Report. Non-Equity Modes of International Production and Development, New York and Geneva. World Bank (2009), Latin America beyond the crisis. Impacts, policies and opportunities, “Compilation”, July.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest przeanalizowanie, w jaki sposób kryzys globalny wpłynął na funkcjonowanie gospodarek latynoamerykańskich oraz prześledzenie tendencji rozwojowych po kryzysie globalnym w regionie. Kryzysy gospodarcze i finansowe w regionie latynoamerykańskim nie są zjawiskiem rzadkim; w poprzednich dekadach stały się niemal stałym elementem krajobrazu gospodarczego. Obecny kryzys w krajach uprzemysłowionych w sposób bezprecedensowy tym razem nie znalazł bezpośredniego przełożenia w postaci katastrofy finansowej w krajach na średnim poziomie rozwoju, zwłaszcza w regionie latynoamerykańskim, a ożywienie gospodarcze stało się tu faktem, zanim odpowiednia reakcja międzynarodowego systemu finansowego pozwoli zaryzykować optymistyczne oczekiwania co do poprawy kondycji krajów wysoko rozwiniętych. Ameryka Łacińska była w stanie przejść przez obecny kryzys bez oznak poważnej depresji, w głównej mierze dzięki rozważnemu zarządzaniu finansami publicznymi oraz systemem bankowym. Najlepiej funkcjonujące gospodarki regionu, w tym Brazylia, Chile, Kolumbia, odnotowały w ostatnich latach wzrost gospodarczy, czemu towarzyszyło tworzenie nowych miejsc pracy, rozszerzenie klasy średniej itd. Słowa kluczowe: Ameryka Łacińska, kryzys gospodarczy, kryzys globalny, strategia rozwoju, polityka ekonomiczna, wzrost gospodarczy.

LATIN AMERICA: ECONOMIC OUTLOOK AFTER THE GLOBAL CRISIS ABSTRACT The aim of this article is to analyze the way in which the global crisis affected Latin America and to investigate development trends after the crisis in the region. Economic and financial crises in the region of Latin America are not a rare

286

Joanna Gocłowska-Bolek

phenomenon – on the contrary, in recent decades they have become a recurring characteristic of the regional economic outlook. However, the current crisis in industrialized countries has not transmitted directly the financial meltdown towards the less developed countries, and Latin America in particular, and the economic recovery in the region has become a reality before adequate response of the international financial system could trigger optimistic economic expectations for developed countries. Latin America managed to navigate the global crisis without submerging into a deep recession, to a large extent due to prudent management of its public finances and the banking system. The most developed economies in the region, including Brazil, Chile, and Colombia, have been growing in recent years, creating jobs, expanding the middle class etc. Keywords: Latin America, economic crisis, global crisis, development strategy, economic policy, economic growth. JEL Classification: O33, O54, P00, G18, H55

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

MISCELLANEA

Katarzyna Sierocińska*

PANAMA NA DRODZE KU TRWAŁEMU ROZWOJOWI WPROWADZENIE Uzyskanie pełnej kontroli nad Kanałem Panamskim w dniu 31 grudnia 1999 r. stało się momentem zwrotnym w rozwoju Panamy. Od tej pory dochody z tranzytu przepływających statków trafiają tylko do Panamy. Według Rocznego Raportu ACP1 z 2011 r., od czasu całkowitego przejęcia Kanału Panamskiego Skarb Państwa Panamy otrzymał 6577 mln USD pochodzących z dochodów Kanału, natomiast przez 86 lat jego funkcjonowania pod zarządem USA Panama otrzymała w sumie 1877 mln USD. Wpływy z tego tytułu do budżetu państwa zależą od dochodów samego Kanału2. Pod względem politycznym i gospodarczym Panama zawdzięcza swoje istnienie budowie i funkcjonowaniu od 1914 r. Kanału Panamskiego. Wokół niego rozwinął się handel międzynarodowy (m.in. funkcjonująca od 1948 r. strefa wolnocłowa w Colón) oraz sektor finansowy. Kraj pozostawał jednak pod silnym wpływem USA. Formalnie wpływ ten został osłabiony 31 grudnia 1999 r., kiedy na mocy zatwierdzonego w 1977 r. układu Carter-Torrijos Panama uzyskała całkowitą kontrolę nad Kanałem. Od wielu lat gospodarka Panamy jest otwarta, skoncentrowana wokół Kanału Panamskiego oraz na handlu i usługach finansowych. Podstawą panamskiego sektora usług międzynarodowych są operacje w Kanale Panamskim, usługi portowe i logistyczne, turystyka, reeksport produktów ze strefy wolno*

Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. Panama Canal Authority (ACP) jest autonomiczną instytucją rządową zarządzającą Kanałem Panamskim. 2 Rocznie przepływa tym szlakiem ok. 14 700 statków. Najczęściej korzystają z Kanału: USA, Chiny, kraje Unii Europejskiej i Japonia. 1

288

Katarzyna Sierocińska

cłowej w Colón i pośrednictwo finansowe. Natomiast produkcja przemysłowa, głównie rolno-przemysłowa, zlokalizowana jest w specjalnych strefach ekonomicznych. Przekazanie Kanału stworzyło w Panamie nową sytuację gospodarczą. Stało się to szansą na podjęcie próby przezwyciężenia barier rozwojowych kraju zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej. Można postawić następujące pytanie: czy Panama wykorzystuje otrzymaną szansę i wprowadza pozytywne zmiany w najsłabszych obszarach gospodarki, co w rezultacie może wprowadzić kraj na ścieżkę trwałego rozwoju gospodarczego?

1. BARIERY ROZWOJOWE PANAMY Dotychczasowy rozwój Panamy ograniczały problemy gospodarcze i społeczne, które występują w wielu krajach rozwijających się. Do kluczowych barier rozwojowych Panamy należy: Po pierwsze, słaba infrastruktura. W kraju jest niewystarczająca liczba dróg, linii kolejowych i lotnisk3. W czasach kolonialnych oraz później budowa dróg lub innych szlaków komunikacyjnych (linii kolejowej etc.) była związana z przewozem złota z krajów Ameryki Łacińskiej do Europy lub z rolnictwem (wywóz płodów rolnych z plantacji bananów i kawy). Z tego powodu do tej pory wiele mniejszych miejscowości nie posiada dróg lub są one słabej jakości. Po drugie, słabość instytucji państwowych. Słaba egzekucja prawa oraz korupcja. Efektem słabości instytucji panamskich było na wiele lat umieszczenie kraju na liście „rajów podatkowych” OECD. Po trzecie, duże rozwarstwienie dochodowe. PKB na jednego mieszkańca w Panamie w 2011 r. wyniósł 8590 USD, co umiejscawia Panamę pośród krajów o wyższym średnim dochodzie. Jednakże 25,9% populacji żyje poniżej granicy ubóstwa, w tym 11,1% w skrajnym ubóstwie. Wskaźnik nierówności społecznej Giniego w Panamie wyniósł 51,9% w 2010 r. Po czwarte, wysoki poziom przestępczości. Panamę ominęły wojny domowe, które dotknęły inne kraje regionu: Gwatemalę, Honduras, Nikaraguę czy Salwador, dzięki temu kraj ten jest względnie mniej niebezpieczny. W Gwatemali, Hondurasie i Salwadorze poziom bezpieczeństwa jest nadal niski, spowodowany przede wszystkim toczącymi się walkami z mafiami narkotykowymi. Rocznie ginie średnio od 4 do 7 tys. osób4. W Panamie ten problem również istnieje, ale liczba morderstw jest znacznie mniejsza (759 osób w 2010 r.)5. Nadal jednak prowadzenie biznesu oraz codzienne funkcjonowa3 Jest jedna droga szybkiego ruchu wzdłuż Kanału Panamskiego, z Panamy do Colón, oraz autostrada A1, która jest częścią Autostrady Panamerykańskiej ciągnącej się od Alaski do południowej części Argentyny. Jedna linia kolejowa, zbudowana w 1855 r. przeznaczona jest przede wszystkim do przewozu towarów. Lotnisko Tocumen jako jedyne obsługuje loty międzynarodowe. 4 Dane: United Nation Office on Drugs and Crime (2011). 5 Ibidem.

PANAMA NA DRODZE KU TRWAŁEMU ROZWOJOWI

289

nie związane jest z dodatkowymi kosztami przeznaczonymi na zapewnienie bezpieczeństwa, na przykład dodatkowe opłaty dla policji (lub innych służb ochronnych) za przewóz wartościowych maszyn etc. Zapewne znacząco wpływa to na podejmowanie decyzji o ewentualnych inwestycjach w Panamie i obniża ruch turystyczny. Po piąte, niski poziom kapitału społecznego6. Niskie poczucie bezpieczeństwa owocuje niskim poziomem zaufania uogólnionego w społeczeństwie. Ludzie wprawdzie kontaktują się z dużą liczbą osób; spotykają się często i posiadają wielu znajomych, jednocześnie nie obdarzają ich jednak zaufaniem. Nie uczestniczą również w organizacjach ani w grupach, które powinny tworzyć tkankę społeczeństwa obywatelskiego. Zaufanie, które jest jednym z podstawowych mierników kapitału społecznego, kierowane jest jedynie do najbliższego kręgu rodziny i przyjaciół. Również gotowość do udzielania pomocy materialnej i oczekiwanie tego typu pomocy dystrybuowane jest tylko do tej grupy. Przewaga kapitału społecznego typu rodzinnego może wpływać na strefę gospodarczą hamowaniem wykorzystywania zewnętrznych aktywów i informacji, brakiem więzi łączących ludzi ze zróżnicowanych kategorii społecznych, co w rezultacie może opóźniać procesy redukcji nierówności dochodowych oraz w dłuższym okresie hamować rozwój gospodarczy. Dodatkowo należy zaznaczyć, że Panama jest krajem o małej powierzchni i liczbie ludności. Posiada około 3,5 mln mieszkańców, z czego jedna trzecia (ponad 1 mln osób) mieszka w stolicy, w Panamie City. Potencjał gospodarczy kraju nie jest zatem duży. Posiada jednak wiele walorów, które mogą sprzyjać rozwojowi gospodarki: 1

korzystne położenie geograficzne – światowe centrum wymiany handlowej oraz transportu towarów i ludzi przez Kanał Panamski, także drogą lotniczą;

warunki naturalne – względnie rzadkie występowanie klęsk żywiołowych, np. trzęsień ziemi, wybuchów wulkanów, huraganów etc. (w porównaniu z pozostałymi krajami Ameryki Środkowej);

stabilność polityczna – Panama razem z Kostaryką są najbardziej stabilne politycznie w porównaniu z pozostałymi krajami regionu, czyli z: Nikaraguą, Hondurasem, Salwadorem i Gwatemalą. Dodatkowo Panama posiada poprawne stosunki gospodarczo-polityczne z USA.

2. CZYNNIKI NAPĘDZAJĄCE WZROST GOSPODARCZY W ciągu ostatnich trzech lat, po długim okresie funkcjonowania na uboczu gospodarki światowej, Panama przeżywa znaczne ożywienie gospodarcze. Według danych Banku Światowego, kraj ten w 2011 r. miał największy wzrost 6

Na podstawie badania własnego z lipca 2011 r., dokonanego w Panama City i w okolicach. Przeprowadzono 102 ankiety, głównie w środowisku osób z wyższym wykształceniem.

290

Katarzyna Sierocińska

gospodarczy w Ameryce Łacińskiej (rys. 1). Produkt krajowy brutto wzrósł o 10,6%. Był to również jeden z najwyższych wyników na całym świecie we wspomnianym roku7. Rysunek 1. Wzrost PKB krajów Ameryki Łacińskiej w 2011 r. (w %) Panama

10,6

Argentyna

8,9

Peru

6,9

Chile

6,0

Kolumbia

5,9

Urugwaj

5,7

Haiti

5,6

Boliwia

5,1

Ekwador

4,8

Nikaragua

4,7

Republika Dominikany

4,5

Wenezuela

4,2

Kostaryka

4,2

Paragwaj

4,0

Meksyk

3,9

Gwatemala

3,9

Honduras

3,4

Brazylia Belize Salwador 0,0

2,7 2,0 1,5 2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

Źródło: Bank Światowy (2012).

Wysoki wzrost gospodarczy jest przede wszystkim rezultatem realizowania licznych projektów, mających na celu przezwyciężenie wymienionych wcześniej barier rozwojowych. Głównym podmiotem wykonawczym jest państwo poprzez inwestycje publiczne; dodatkowo swój udział mają ponadnarodowe korporacje głównie poprzez inwestycje zagraniczne oraz instytucje międzynarodowe udzielające pożyczek i dotacji na cele rozwojowe. 7

Według danych Banku Światowego, Panama razem z Timorem Wschodnim były w 2011 r. na piątym miejscu na świecie pod względem tempa wzrostu PKB.

291

PANAMA NA DRODZE KU TRWAŁEMU ROZWOJOWI

Rysunek 2. Wzrost PKB w Panamie w latach 2001–2011 (w %) 14 12,1

10,6

10,1

10 8

7,5

8,5 7,6

7,2

6 4,2

4 2,2

2 0

3,9

0,6 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Źródło: Instituto Nacional de Estadistica y Censo de Panama (2012).

Rysunek 2 przedstawia dane dotyczące wzrostu PKB w Panamie w latach 2001–2011. Do 2008 r. wzrost PKB, poza niewielkim załamaniem w latach 2004–2005, był ciągle rosnący, średnio na poziomie 6,6%, napędzany światową gospodarką oraz poprzez wzmacnianie polityki krajowej. W 2006 r. podczas narodowego referendum Panama zatwierdziła plan rozbudowy Kanału Panamskiego (za 5,25 mld USD). Poważna krajowa inwestycja przyczyniła się do zwiększenia zaufania inwestorów8, obniżenia stóp procentowych zaciąganych pożyczek oraz ogólnej większej stabilności gospodarczej. Pomogło to gospodarce Panamy lepiej niż większości krajów przetrwać kryzys światowy 2008 r. Wzrost PKB w 2009 r. wyniósł 3,9%. Gospodarka została dotknięta kryzysem pośrednio przez spadek udzielania kredytów i wstrzymanie realizacji nowych projektów budowlanych, co odczuły sektory powiązane: rolniczy, transportu oraz handlu. W następnych latach Panama powróciła do tempa wzrostu gospodarczego sprzed kryzysu. Jest to, między innymi, konsekwencją decyzji dotyczących odpowiedniego lokowania inwestycji publicznych, głównie w rozbudowę infrastruktury. Oprócz rozszerzania Kanału Panamskiego pojawiło się wiele innych projektów. Wpłynęło to na wzrost aktywności powiązanych sektorów gospodarczych, w związku ze wzrostem popytu wewnętrznego. Prowadzone są też prace nad 8 Międzynarodowa Korporacja Finansowa (International Finance Corporation) jest to największa międzynarodowa organizacja udzielająca pomocy finansowej sektorowi prywatnemu i spółdzielczemu krajów rozwijających się, ściśle współpracująca z Bankiem Światowym. W 2008 r. przekazała Panamie pożyczkę w wysokości 300 mln USD dla ACP jako część inwestycji (w wysokości 5,25 mld USD) na rozszerzenie Kanału.

292

Katarzyna Sierocińska

usprawnieniem funkcjonowania systemu finansowego. W rezultacie Panama dąży do zwiększania swojej konkurencyjności na rynku światowym. Współczesne źródła wzrostu gospodarczego Panamy są związane z czynnikami wewnętrzymi oraz zewnętrznymi. Czynniki wewnętrzne to przede wszystkim: inwestycje publiczne, projekty socjalne oraz reformy. Do czynników zewnętrznych należą: globalizacja, inwestycje zagraniczne oraz pożyczki i dotacje.

2.1. CZYNNIKI WEWNĘTRZNE Inwestycje publiczne oraz projekty socjalne przyczyniły się w ostatnich latach do silnego rozwoju budownictwa, transportu i komunikacji oraz turystyki. Budownictwo. Oprócz rozszerzania Kanału Panamskiego rozpoczęto również projekty infrastrukturalne. Rozbudowa Kanału zainspirowała do stworzenia wizji rozwoju Panamy, zmierzającej do standardów krajów rozwiniętych9. Podobnie jak w wielu innych krajach rozwijających się Panamę charakteryzował niedostatek odpowiedniej infrastruktury. Obecnie czynione są starania nadrobienia tych niedoborów. Najważniejsze realizowane obecnie projekty przedstawia tabela 1. Rozwój budownictwa jest związany także ze zwiększeniem zapotrzebowania na surowce budowlane. Rezultatem jest wzrost wydobycia kamienia i piasku. Transport i komunikacja. Rozwój tego sektora jest powiązany z realizacją projektów infrastrukturalnych, a przede wszystkim z działalnością prowadzoną w Kanale oraz w portach atlantyckich i pacyficznych. Panama staje się również ważnym centrum połączeń lotniczych w związku z rozbudową lotniska międzynarodowego Tocumen oraz zwiększaniem liczby międzynarodowych połączeń lotniczych. Turystyka. W 2011 r. o 15,2% (do ok. 2 mln osób) zwiększyła się liczba odwiedzających Panamę i ich wydatki wpłynęły na wzrost przychodów hoteli i restauracji. Wzrost liczby przybyszów był związany m.in. z ustanowieniem nowych 12 międzynarodowych połączeń lotniczych10. Realizowane są także projekty socjalne, mające na celu poprawę jakości życia mieszkańców. Rządowy plan inwestycyjny na lata 2012–2014 wynosi 13,6 mld USD, z czego około 7,3 mln USD będzie inwestowane w sektor socjalny. Większość inwestycji będzie realizowana poza stolicą, czyli na obszarach najmniej rozwiniętych. Będą to między innymi: projekty irygacyjne, budowa dróg, połączenia z portami oraz elektryfikacja wsi. Najważniejsze projekty socjalne realizowane w 2011 r. były następujące: 1

program “100 dla 70” – zakłada przekazywanie dotacji w wysokości 100 USD miesięcznie dla osób powyżej 70 roku życia, nie posiadających emerytury lub innych świadczeń socjalnych;

program “Sieć możliwości” (Red de Oportunidades) – są to subsydia dla ludności żyjącej w skrajnej biedzie; 9

Zob. Strategia rozwoju Panamy na lata 2010-2014. 34,3% pasażerów przylatuje z Ameryki Północnej, 12,2% z Ameryki Środkowej, 39,9% z Ameryki Południowej, 8,8% z Indii i 4,8% z Europy (ich liczba zwiększyła się o 39,3% w stosunku do 2010 r.). 10

PANAMA NA DRODZE KU TRWAŁEMU ROZWOJOWI

293

Tabela 1. Najważniejsze inwestycje publiczne realizowane w Panamie w latach 2010–2014 Rozszerzenie Kanału Panamskiego. Jest to najważniejszy projekt inwestycyjny o wartości 5200 mln USD. Realizacja w latach 2007–2014. Podwojenie przepustowości Kanału i umożliwienie korzystania znacznie większym statkom. Budowa metra w Panamie (stolica). Budowa pierwszej linii metra o długości 14 km. Koszt inwestycji to ok. 1850 mln USD. Budowa pięciu nowych szpitali. Koszt ok. 360 mln USD. Rozszerzenie autostrady na odcinku Madden-Colón (15 km). Koszt ok. 203 mln USD. Linia energetyczna pomiędzy Panamą a Kolumbią. Projekt przewiduje stworzenie linii elektrycznej o długości 614 km o mocy przesyłowej 300 KW. Koszt całkowity projektu wynosi 415 mln USD, z czego Panama pokryje 55% kosztów. Budowa nowych lotnisk i modernizacja już istniejących, w sumie za 212,5 mln USD. Projekt renowacji Curundú (jedna z najbiedniejszych i najniebezpieczniejszych dzielnic miasta Panamy). Jest to jeden z najważniejszych projektów socjalnych. Koszt ok. 104 mln USD. Ma zostać zbudowanych 1000 budynków mieszkalnych dla 5000 beneficjentów. Budynek Wieży Finansowej (Torre Financiera). Koszt 300 mln USD. Budowa będzie realizowana w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Będzie to siedziba m.in. Narodowego Banku Panamy. Miasteczko rządowe. Koszt ok. 360 mln USD. Inwestycja finansowana w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego będzie siedzibą dla 20 tys. urzędników różnych podmiotów publicznych. Ma na celu oszczędność rzędu 48 mln USD, czyli wysokość obecnie płaconego czynszu. Centrum konferencyjne. Finansowane w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, koszt ok. 150 mln USD. Budowa pięciu więzień państwowych. Koszt około 309,5 mln USD. Chłodnie. Projekt ma na celu zmniejszenie strat produkcji i sprzedaży produktów rolnych. Będzie polegał na budowie dziewięciu nowych centrów skupu i ośmiu targowisk w różnych częściach kraju. Przewidziany koszt wyniesie 110 mln USD. Źródło: opracowanie na podstawie: Panama. Evolucion economica durante 2010 y perspectivas para 2011, CEPAL.

stypendia uniwersyteckie; dożywianie w szkole; remonty, budowa i wyposażanie szkół; programy edukacyjne np. “English for Life”, dostęp do Internetu na uniwersytecie;

294

Katarzyna Sierocińska

budowa i remont szpitali, oczyszczanie miasta i wybrzeża Panamy, projekty w celu zapobiegania chorobom (denga, grypa, HIV), poprawa usług medycznych etc.;

program Curundu – odbudowa najbiedniejszej dzielnicy Panamy.

Od czasu zainicjowania projektów infrastrukturalnych sytuacja na rynku pracy poprawia się dzięki wzrostowi zapotrzebowania na siłę roboczą, zwłaszcza w silnie rozwijającym się budownictwie oraz w sektorach powiązanych. Według Narodowego Instytutu Statystyki i Spisu Powszechnego Panamy (Instituto Nacional de Estadística y Censo de Panama) bezrobocie całkowite w 2011 r. wyniosło 4,5% (w 2010 r. 6,5%). Głównym problemem rynku pracy w Panamie, oprócz niedostatecznej liczby dobrze płatnych miejsc pracy (co obecnie ulega poprawie), jest również rozwinięty sektor nieformalny. Na podstawie przeprowadzonej w sierpniu 2011 r. Ankiety Rynku Pracy11 stwierdzono, że spośród 2,54 mln osób deklarujących, iż są aktywni zawodowo, 452 183 było zatrudnionych nieformalnie (poza rolnictwem). Oznacza to, że są to osoby pracujące bez ubezpieczenia socjalnego i bez umowy. Zauważyć można jednak tendencję ograniczania „gospodarki cienia”, gdyż w 2011 r. 37,2% osób było zatrudnionych nieformalnie, natomiast w 2010 r. było to 41,1% ogółu zatrudnionych12. Reformy. Zwiększone wydatki krajowe miały zostać pokryte częściowo przez wprowadzoną w 2009 r. reformę podatkową (planowaną w taki sposób, aby jej realizacja była neutralna dla ludzi najuboższych). Reforma była realizowana w dwóch fazach. W pierwszym etapie zwiększono opodatkowanie kasyn oraz firm działających w strefie wolnocłowej w Colón. Wzrost podatków za ten okres wyniósł ok. 1% PKB rocznie. W drugim etapie, realizowanym w 2010 r., zwiększone zostały podatki na produkty konsumpcyjne. Spodziewany wzrost dochodów podatkowych ma wynosić rocznie 2% PKB. Składa się na to przewidywane utrzymanie się wysokiego tempa wzrostu oraz zwiększenie bazy podatkowej w wyniku reformy.

2.2. CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE Warunki na rynku światowym zaktywizowały wydobycie i sprzedaż panamskiego złota. Nastąpiły również zmiany w strukturze handlu zagranicznego tego kraju oraz rozwinął się sektor pośrednictwa finansowego. Górnictwo. W wyniku turbulencji na światowym rynku finansowym wzrosło zainteresowanie lokowaniem kapitału w złoto i znacząco wzrosła cena tego kruszcu. Panama posiada złoża złota, ale do tej pory nie były one eksploatowane w dużym stopniu, dopiero zwiększony popyt światowy poparty wysokimi cenami zaktywizował ten sektor (tab. 2). 11

Ankieta została zrealizowana przez Instytut Statystyki i Spisu Powszechnego Panamy (Instituto Nacional de Estadística y Censos de Panama). 12 Głównie są to pracownicy niewykwalifikowani w górnictwie i budownictwie (29,6%), pracownicy usług i sprzedawcy (25,7%), rzemieślnicy i inni (25,0%).

295

PANAMA NA DRODZE KU TRWAŁEMU ROZWOJOWI

Tabela 2. Eksport złota brutto w latach 2007–2011 Rok

Masa brutto w kilogramach

Wartość w mln USD

2007

310

3 497,2

2008

429

5 820,9

2009

1 105

16 012,3

2010

2 465

70 339,9

2011

3 016

116 765,9

Żródło: Instituto Nacional de Estadistica y Censo de Panama (2012).

Rysunek 3. Eksport i import Panamy w latach 2007–2011 (bez strefy wolnocłowej w Colón, w mln USD) 12 000

11 341,5

10 000

9145,3

9009,9 7800,6

8 000 6869,9

6 000 4 000 2 000

1126,8

0 Eksport

2007

1144

2008

821,9

2009

752,2

2010

785,2

2011

Import

Źródło: Instituto Nacional de Estadistica y Censo de Panama (2012).

Handel zagraniczny. Największe obroty handlowe w Panamie realizowane są dzięki strefie wolnocłowej w Colón. Statystyki dotyczące handlu za pośrednictwem tej strefy są jednak ujmowane odrębnie. Wartość reeksportu realizowanego przez firmy działające w strefie wolnocłowej w Colón wyniosła w 2011 r. 13 803,7 mln USD, czyli o 3 551,4 mln USD więcej niż w 2010 r. Głównymi nabywcami produktów ze strefy wolnocłowej w Colón są: Portoryko, Wenezuela, Kolumbia, Panama, Kostaryka i Ekwador. Kupowane są przede wszystkim wyroby przemysłu chemicznego, tekstylia oraz

296

Katarzyna Sierocińska

Tabela 3. Wartość eksportu produktów Panamy w latach 2007–2011 (w mln USD) Wyszczególnienie

2007

2008

2009

2010

2011

3,5

5,8

16,0

70,3

116,8

111,6

98,7

62,1

65,2

86,3

Odpady i złom żelaza i stali

15,9

29,3

14,8

29,2

40,8

Krewetki

56,4

40,7

43,9

35,3

37,7

Cukier trzcinowy

17,6

15,1

13,3

19,2

37,2

Ananasy

42,9

36,5

33,1

32,1

31,6

Łososiowate

50,9

64,4

73,9

79,9

30,4

Odpady i złom miedzi

6,1

6,0

8,5

19,6

24,6

Rum

5,2

7,1

9,0

11,7

17,6

Mięso wołowe bez kości i mrożone

2,3

1,3

10,0

14,3

16,6

Odpady i złom aluminium

12,7

12,6

7,4

11,6

16,6

Arbuzy

87,4

96,8

45,0

37,1

16,6

Lekarstwa

15,3

18,1

15,8

20,7

15,8

1,5

1,9

2,1

2,6

15,0

Złoto Banany

Olej palmowy

Źródło: Instituto Nacional de Estadistica y Censo de Panama, 2012.

urządzenia elektroniczne. Produkty przybywają do strefy wolnocłowej w Colón z Chin, Singapuru, USA, Hongkongu, Meksyku i Tajwanu. Wyłączając eksport ze strefy wolnocłowej w Colón, od wielu lat w Panamie występuje znaczny deficyt handlowy (rys. 3). W 2011 r. wartość eksportu towarów wyniosła 785,2 mln USD, co oznacza o 8,3% wyższy wynik w porównaniu z rokiem poprzednim, jednak w dłuższym okresie można zaobserwować malejącą tendencję sprzedaży towarów13. Zmienia się natomiast struktura wewnętrzna eksportu (tab. 3). Jeszcze do 2010 r. znaczenie miał eksport produktów rybnych, jednak w związku ze wzrostem cen paliwa oraz restrykcjami wprowadzonymi przez kraje UE (do których Panama eksportowała swoje produkty) rybołóstwo przeżywa obecnie kryzys. Zmniejszył się również eksport arbuzów ze względu na zmniejszoną produkcję spowodowaną nieodpowiednimi warunkami pogodowymi14. Jednocześnie rośnie sprzedaż złota (przede wszystkim do Kanady). Ważnymi produktami w 2011 r. były również banany, odpady żelaza i stali, krewetki oraz 13

Zwiększają się natomiast wpływy z usług transportowych i turystyki. Prawdopodobnie nieodpowiednie warunki pogodowe wpłynęły również na uprawy innych produktów rolnych. 14

PANAMA NA DRODZE KU TRWAŁEMU ROZWOJOWI

297

cukier trzcinowy, a głównymi kierunkami eksportowymi: USA, Kanada, Szwecja, Kostaryka, Chiny i Tajwan. Natomiast import w 2011 r. wzrósł o 24,9% do 10 332,5 mln USD. Znaczący wzrost importu związany jest ze zwiększeniem się na rynku światowym cen produktów importowanych, koniecznych do zaspokojenia popytu wewnętrznego, oraz ze wzrostem zapotrzebowania na produkty do realizowanych inwestycji budowlanych. Import dóbr konsumpcyjnych (wzrost o 25,4%) dotyczył paliw, smarów i produktów pokrewnych. Import półfabrykatów (wzrost o 14,3%) był związany przede wszystkim z surowcami podstawowymi dla budownictwa i rolnictwa. Import dóbr kapitałowych – urządzeń i maszyn dla transportu i telekomunikacji – wzrósł o 35,5%. Panama importuje głównie z: USA, Chin, Kostaryki, Meksyku, Korei Południowej, Kolumbii, Japonii i Brazylii. Strefa wolnocłowa w Colón jest dla Panamy drugim, po całym świecie, ważnym miejscem aprowizacyjnym kraju. Pośrednictwo finansowe. Panama od wielu lat jest ważnym w regionie ośrodkiem usług finansowych. Do 6 lipca 2011 r. znajdowała się na liście „rajów podatkowych” OECD. Dzięki staraniom obecnych władz kraju podpisano ponad 12 wymaganych umów o wymianie informacji podatkowej itp. Trwają również prace nad poprawą bezpieczeństwa systemu finansowego kraju. Wzmocniono nadzór nad dokonywanymi transakcjami oraz polepszono egzekucję nowych przyjętych regulacji prawnych15. Zaowocowało to prawie dwukrotnym wzrostem tego sektora, spowodowanym zwiększeniem przypływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, pożyczek i depozytów. Sektor finansowy wykazuje stabilność, a więc przyciąga inwestorów. Rysunek 4. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Panamy w latach 1999–2011 (w mln USD) 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Źródło: World Investment Report 2003, 2005, 2012.

15 Nowe Prawo Bankowe Panamy funkcjonuje od sierpnia 2008 r. Zaprojektowane zostało z pomocą Banku Światowego. W jego ramach podwyższono poziom przeprowadzanego audytu oraz zaostrzono kryteria ewaluacji. Ważnym celem stała się także zmiana sposobu radzenia sobie z presją grup interesów na poziomie regionalnym. Prowadzone są również prace nad poprawą procedur awaryjnych systemu bankowego oraz rozwijany jest sektor ubezpieczeń dla prowadzonych transakcji.

298

Katarzyna Sierocińska

Od 2006 r. znacząco wzrosła atrakcyjność Panamy dla inwestorów zagranicznych (rys. 4). Przypuszcza się, że wpłynęła na to decyzja o rozszerzeniu Kanału Panamskiego, podjęta w narodowym referendum. Od tego czasu napływ roczny bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), nawet w 2009 r., znajduje się na wyższym poziomie. W 2011 r. napływ BIZ wyniósł 2 789,8 mln USD i wzrósł o 18,7% względem roku poprzedniego. Atrakcyjność inwestycyjna Panamy określona za pomocą wielkości skumulowanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych (tabela 3) przedstawia obraz jeszcze bardziej wyrazisty. Zaobserwować można znaczący wzrost pomiędzy rokiem 2000 a 2011. Wzrost wyniósł w tym czasie 342%. Tabela 4. Skumulowane bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Panamie w latach 1990, 2000 i 2011 (w mln USD) 1990

2000

2011

2 275

6 775

23 159

Źródło: World Investment Report (2012).

Od marca 2010 r. Panama osiągnęła „poziom inwestycyjny” nadany przez agencje ratingowe: Fitch, Standard & Poor i Moody. Uzyskując pozytywne oceny, Panama spodziewa się obniżenia kosztów kredytów i zwiększenia dostępności pomocy finansowej lub grantów od bardziej wymagających instytucji lub inwestorów.

ZAKOŃCZENIE Dynamiczny wzrost gospodarczy Panamy (10,6% wzrostu PKB w 2011 r.) jest efektem trzech podstawowych czynników: wzrostu inwestycji, rozwoju instytucji formalnych oraz korzystnej sytuacji na rynku światowym. Wzrost inwestycji publicznych i prywatnych wywołał silny popyt wewnętrzny; dzięki temu znacząco zaktywizował nie tylko budownictwo, ale również sektory powiązane, takie jak: transport i górnictwo oraz wpłynął pozytywnie na rynek pracy. Motorem rozwoju jest projekt rozszerzenia Kanału Panamskiego. Dzięki wyraźnie określonej polityce gospodarczej są rozwijane też inne sektory, m.in. pośrednictwo finansowe, handel zagraniczny oraz turystyka. Dzięki temu gospodarka Panamy nie będzie oparta tylko na jednej branży. Realizowane projekty mają częściowo na celu nadrobienie opóźnień infrastrukturalnych oraz instytucjonalnych. Rozwój instytucji formalnych przyczynia się do zwiększenia konkurencyjności kraju na rynku międzynarowym oraz większej atrakcyjności dla inwestorów, m.in. są podwyższane standardy związane z bezpieczeństwem w sektorze finansowym. Panama została wykreślona z listy „rajów podatkowych” OECD oraz osiągnięła w 2011 r. „poziom inwestycyjny”, nadany przez agencje ratingowe Fitch, Standard&Poor i Moody. Dzięki tym działaniom system finansowy zwiększył szanse na zachowanie stabilności. Są również realizowane liczne projekty socjalne, dzięki którym zostanie zapewniony w dłuższym okresie wyższy poziom życia mieszkańców kraju.

PANAMA NA DRODZE KU TRWAŁEMU ROZWOJOWI

299

Wzrostowi sprzyja także sytuacja na rynku światowym. Panama jako kraj mały powierzchniowo i pod względem liczby ludności jest wrażliwy na zmiany na rynku światowym. Globalny kryzys finansowy przyczynił się do aktywacji wydobycia i eksportu złota. Wzrost ceny tego kruszcu jest korzystny dla Panamy jako jego eksportera. Ponadto kryzys przede wszystkim dotknął kraje rozwinięte i sprawił, że kapitał międzynarodowy zwrócił się w stronę rynków rozwijających się, gdzie może osiągnąć wyższą stopę zwrotu z inwestycji. W ostatnim okresie zostały stworzone warunki do dalszego dynamicznego wzrostu gospodarczego Panamy. Można przypuszczać, że dzięki poprawie infrastruktury, instytucji oraz jakości życia mieszkańców Panama otrzyma zwrot z poczynionych inwestycji i będzie miała szanse na dalszy rozwój.

BIBLIOGRAFIA Acuerdos de tribucion internacional y sus ventajas economicas para Panama (2011), Ministerio de Economia y Finanzas de Panama, Panama. Annual Report 2011 of Panama Canal Authority (https://www.pancanal.com/eng/general/reporte-anual/2011/flash.html). Bank Światowy, 2012 (http://data.worldbank.org/). Informe de la contralora general de la república año 2011 – marzo 2012 (http://www. contraloria.gob.pa/archivos_informesdelc/INFORME_AnualContraloraMar2012/ index.html). Cifras estimadas del producto interno bruto de la república, a precios corrientes anual y a precios constantes anual y trimestral: año 2011 (2011), Instituto Nacional de Estadistica y Censo de Panama, Buletin num. 1. Estudio económico de América Latina y el Caribe (2011), CEPAL, Santiago de Chile. Informe economico y social 2010 (2011), Ministerio de Economia y Finanzas de Panama, Panama. Informe economico y social 2011 (2012), Ministerio de Economia y Finanzas de Panama, Panama. Instituto Nacional de Estadistica y Censo de Panama 2012 (http://www.contraloria.gob. pa/inec/). Investment Climate in Panama (2012), U.S. Commercial Service, luty. Joslyn Anays Guerra Rodriguez (2011), La poblacion no economicamente activa de Panama, Ministerio de Economia y Finanzas, Panama. Panamá. Evolución económica durante 2010 y perspectivas para 2011 (2011), CEPAL, Mexico. Panamá. Plan estratégico de gobierno, 2010–2014 (2009), Gobierno Nacional, Panama. United Nation Office on Drugs and Crime (2011), (http://www.unodc.org/unodc/). World Bank (2010), International Bank for Reconstruction and Development and International Finance Corporation Country Partnership Strategy (Fy2011-Fy2014) For The Republic of Panama, Report No. 54265-PA. World Investment Report 2003, 2005, 2012.

300

Katarzyna Sierocińska

STRESZCZENIE Panama uzyskała pełną kontrolę nad Kanałem Panamskim 31 grudnia 1999 r. pierwszy raz w swojej historii. Obecnie, po wielu latach funkcjonowania na uboczu gospodarki światowej, przeżywa znaczne ożywienie gospodarcze.Według danych Banku Światowego w 2011 r. produkt krajowy brutto tego kraju wzrósł o 10,6%. Był to największy wzrost gospodarczy w Ameryce Łacińskiej i jeden z najwyższych wyników na całym świecie. Dobrze rozwijająca się gospodarka jest szansą na podjęcie próby przezwyciężenia barier rozwojowych kraju zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej. Celem artykułu jest analiza czynników wpływających na wzrost gospodarczy omawianego kraju oraz próba odpowiedzi na pytanie, czy Panama wykorzystuje otrzymaną szansę i dokonuje pozytywnych zmian w najsłabszych obszarach gospodarki, co w rezultacie może wprowadzić ją na ścieżkę trwałego rozwoju gospodarczego. Słowa kluczowe: Ameryka Środkowa, Panama, Kanał Panamski, wzrost ekonomiczny.

PANAMA ON THE WAY TO SUSTAINABLE DEVELOPMENT ABSTRACT On the 31st of December 1999, Panama gained full control of the Panama Canal for the first time in its history. After many years of functioning on the periphery of the world economy, it is currently experiencing a significant economic revival. According to the World Bank data, in 2011 the gross domestic product of the country increased by 10.6%. It was the highest growth rate in Latin America and one of the highest in the world. Growing economy is an opportunity to overcome the development barriers of the country, both in economic and social fields. This article aims to analyze factors affecting economic growth of the country and to answer the question whether Panama uses the opportunity to introduce positive changes in the most vulnerable areas of the economy, which in turn can get it on the path of sustainable economic development. Keywords: Central America, Panama, The Panama Canal, economic growth. JEL Classification: O54, F63

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

Mariusz Trojak*

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ WSTĘP Światowa gospodarka w ciągu ostatnich kilku dekad przeszła dynamiczne zmiany. Porządek gospodarczy po II wojnie światowej wykreował potęgi gospodarcze, jak: USA, Japonia, Niemcy, Francja i Wielka Brytania. Wraz ze zmianami politycznymi w latach 80. XX wieku rozpoczęły się zmiany o charakterze ekonomicznym, dzięki którym gospodarki tak zwanych krajów wschodzących zaczęły odgrywać coraz większą rolę w generowaniu PKB w skali światowej, co przy postępującej globalizacji wiązało się ze wzrostem udziału tych państw w wymianie handlowej. Potęgi demograficzne, tj. Chiny i Indie, stały się również potęgami ekonomicznymi. Coraz większego znaczenia nabierają też gospodarki takich krajów jak: Brazylia, Rosja, Korea Południowa czy budzące się gospodarczo państwa Afryki, tj. RPA czy Nigeria. Reakcją Europy na te zmiany na ekonomicznej mapie świata było zacieśnianie powiązań gospodarczych w ramach Unii Europejskiej oraz Unii Gospodarczo-Walutowej. Integracja 27 państw w ramach wspólnego rynku sprawiła, że gospodarka UE traktowana łącznie jest ciągle najważniejszym udziałowcem w generowaniu wartości dodanej w gospodarce światowej jak również w wymianie handlowej na świecie, co przedstawia rysunek 1. Warto zwrócić uwagę na to, że w 2010 r. liczba ludności UE wynosiła 501,1 mln, podczas gdy Chiny liczyły 1354,1 mln, Indie 1214,5 mln, a USA 317,6 mln mieszkańców. Przewaga czynnika wytwórczego w postaci pracy jest po stronie gospodarek azjatyckich, jednak wysoki poziom technicznego uzbrojenia pracy jak *

Katedra Globalizacji i Integracji Ekonomicznej, Instytut Ekonomii I Zarządzania, Uniwersytet Jagielloński.

302

Mariusz Trojak

Rysunek 1. Najważniejsi uczestnicy światowej wymiany handlowej w 2009 r. (mld euro) 2 500 2 000 1 500 1 000

Eksport

Import

Norwegia

Szwajcaria

Kanada

Japonia

Chiny

USA

EU-27 (1)

500

Eksport + import

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD.

również przedsiębiorczość mieszkańców UE sprawiają, że Europa jest wciąż ważną siłą ekonomiczną w świecie. Należy jednak mieć na uwadze, że gospodarki wschodzące bardzo szybko nadrabiają dystans w zakresie technicznego uzbrojenia pracy oraz dostępu do kapitału zarówno rzeczowego, jak i finansowego. Od kilku lat gospodarka Chin posiada najwyższe zasoby kapitału finansowego na świecie wynikające z potężnej nadwyżki w bilansie płatniczym, zaś zasoby kapitału technicznego są systematycznie powiększane dzięki importowi wysoko przetworzonych dóbr inwestycyjnych. Rozwój przedsiębiorczości jest ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego. Wysoki poziom przedsiębiorczości wpływa pozytywnie na tempo wzrostu PKB, także pozytywnie oddziałuje na rynek pracy, prowadząc do wzrostu zatrudnienia. Kraje Unii Europejskiej znacząco różnią się pod względem stopnia kreowania postaw przedsiębiorczych. Wynikać to może z wielu czynników o charakterze zarówno ekonomicznym (tempo wzrostu gospodarczego, koszt i dostęp do źródeł finansowania), instytucjonalnym (regulacje państwa w zakresie wspierania przedsiębiorczości), jak i społecznym (edukacja, tradycje, skłonność do podejmowania ryzyka, religia). Opracowanie jest poświęcone analizie rozwoju warunków tworzenia przedsiębiorstw w Unii Europejskiej. W pracy wykorzystano dane Banku Światowego dotyczące zróżnicowania przesłanek ekonomicznych i instytucjonalnych, które wpływają na skłonność do podejmowania działalności w formie spółek prawa handlowego. Z tego względu wyniki pracy należy jedynie interpretować w kontekście kreowania warunków rozwoju przedsiębiorczości, stymulowania powstawania przedsiębiorstw o większej skali, rejestrowanych jako podmioty posiadające osobowość prawną. Takie ograniczenie wynika z dostępu do danych statystycznych umożliwiających porównania międzynarodowe. W artykule wykorzystano dane statystyczne z 23 krajów UE. Luksemburg, Cypr, Malta i Irlandia zostały wyłączone z analizy, gdyż są to centra offshoringu usług finan-

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

303

sowych, a tworzenie tam przedsiębiorstw wiąże się z ekspansją międzynarodowych instytucji finansowych (Foad, 2012). Okres analizy obejmuje lata 2004–2011. W tym czasie doszło do ważnych wydarzeń, które z pewnością mogły oddziaływać na skłonność i zdolność rezydentów poszczególnych krajów do otwierania działalności gospodarczej. W roku 2004 państwa Europy Środkowej przechodzące transformację systemową, związaną ze zmianą modelu gospodarki, zostały przyjęte do Unii Europejskiej. Dzięki temu poszerzył się ich geograficzny zasięg działania, zaś swoboda przepływu kapitału, osób i towarów spowodowała znaczące zmiany w sposobie prowadzenia działalności. Warto również zwrócić uwagę na Słowację, która wypełniła wymagania związane z konwergencją nominalną i w 2009 r. została włączona do strefy euro. Drugim ważnym okresem były lata globalnego kryzysu (2007–2009). Recesja gospodarcza z różnym nasileniem oddziaływała na postawy przedsiębiorcze w grupie państw rozwiniętych i rozwijających się. Analiza zmian warunków rozwoju przedsiębiorczości została oparta na koncepcji łańcuchów Markowa. Dzięki temu było możliwe określenie prawdopodobieństwa przejścia krajów między różnymi stanami analizowanego zjawiska. Opracowanie ma następującą strukturę. W pierwszej części dokonano analizy statystycznej determinantów rozwoju przedsiębiorczości. W następnej części zdefiniowano wskaźnik taksonomiczny rozwoju przedsiębiorczości dla poszczególnych państw Unii Europejskiej oraz sklasyfikowano te kraje pod względem średniej wartości wskaźnika oraz dystansu poszczególnych krajów do państwa o najwyższej wartości wyznaczonej miary taksonomicznej. W trzeciej części artykułu wykorzystano łańcuchy Markowa do określenia liczebności poszczególnych grup skupiających państwa o zbliżonych warunkach rozwoju przedsiębiorczości oraz prawdopodobieństwa przejścia do grup niższych i wyższych. Pracę kończy podsumowanie, w którym przedstawiono najważniejsze wnioski płynące z analizy.

1. DETERMINANTY ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH 2004–2011 Znaczenie przedsiębiorczości w rozwoju gospodarczym i generowaniu dochodu narodowego jest niepodważalne (Hellman, 2007). Kształtowanie postaw przedsiębiorczych jest ważnym zadaniem polityki gospodarczej państwa. Część determinant przedsiębiorczości jest zależna od polityki państwa. Dotyczy to przede wszystkim czynników o charakterze instytucjonalnym, takich jak: przejrzystość systemu podatkowego, poziom korupcji, skomplikowany system procedur związanych z rejestracją i prowadzeniem przedsiębiorstwa, czas, jaki musi poświęcić przedsiębiorca, aby zarejestrować działalność, czy też koszty związane z rejestracją. Inną grupą czynników są parametry o charakterze makroekonomicznym, tj. dochód narodowy per capita, tempo wzrostu PKB, dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania działalności oraz poziom stopy podatku dochodowego od przedsiębiorstw.

304

Mariusz Trojak

1.1. WSKAŹNIK PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W LATACH 2004–2011 W opracowaniu wykorzystano wąską definicję przedsiębiorczości ograniczoną do przedsiębiorstw rejestrowanych w formie spółek kapitałowych (Gaweł, 2007; Pyka, 2007). Dla celów porównawczych posłużono się wskaźnikiem, który w dalszej części opracowania nazywany będzie NDI1. Wartość tego indeksu wylicza się, dzieląc liczbę rejestracji spółek kapitałowych przez 1000 osób w wieku produkcyjnym. W skali globalnej najwyższymi wartościami analizowanego wskaźnika charakteryzowały się wysoko rozwinięte państwa, tj. USA, Kanada, Australia i Nowa Zelandia, oraz wysoko rozwinięte kraje Europy Północnej i Zachodniej. Z krajów rozwijających się wysokimi wartościami indeksu charakteryzowały się: Rosja, Łotwa, Estonia, a także Bułgaria i Rumunia. Najniższy poziom przedsiębiorczości można odnotować w krajach Afryki, Azji Południowowschodniej i półwyspu Arabskiego. Rysunek 2. Zmienność wskaźnika zagęszczenia firm w krajach rozwiniętych i transformujących się w latach 2004–2011 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

NUDMH UR]ZLQLÚWH NUDMH WUDQVIRUPXMÈFH VLÚ

Źródło: opracowanie własne.

Dużym zróżnicowaniem postaw przedsiębiorczych charakteryzują się kraje Unii Europejskiej. W tabeli 1 zestawiono ranking 23 państw UE. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że w UE występuje bardzo wysokie zróżnicowanie zagęszczenia przedsiębiorstw. Najwyższe średnie wartości można odnotować w Wielkiej Brytanii, Estonii, Bułgarii i Łotwie. Najniższe wartości analizowanej zmiennej obserwowano w Polsce, Austrii, Grecji i Niemczech. W badanym okresie można zaobserwować pewne różnice w stopniu zagęszczenia przedsiębiorstw w krajach rozwiniętych i transformujących się. Kraje rozwinięte charakteryzowały się nieco niższym średnim poziomem tego wskaźnika (3,31) względem państw transformujących się (4,44). Rysunek 2 obrazuje porównanie 1

New-firm Density Index.

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

305

Tabela 1. Indeks zagęszczenia firm w wybranych krajach UE w latach 2004–2011

Kraj

Zagęszczenie firm (nowo założone spółki na 1000 osób aktywnych zawodowo) 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011 średnia

Wielka Brytania

8,39

8,93

8,65

9,44

8,02

8,32

9,24 10,41

8,92

Estonia

6,04

6,85

8,72

8,10

7,59

7,64

Bułgaria

4,63

5,73

6,91

9,81

8,27

7,20

6,89

7,04

Łotwa

4,66

5,58

7,16

7,67

5,80

4,67

7,83 11,18

6,82

Rumunia

5,98

6,13

6,17

6,82

6,69

3,77

3,46

4,41

5,43

Dania

4,24

5,18

6,55

7,20

6,45

4,12

4,56

4,55

5,36

Węgry

3,39

3,12

3,17

3,95

6,30

6,09

6,44

7,63

5,01

Szwecja

3,29

3,48

4,02

4,67

4,56

3,98

5,67

7,17

4,61

Portugalia

3,54

3,68

4,02

4,39

4,51

3,92

4,00

4,08

4,02

Słowacja

2,79

3,08

3,49

4,11

4,50

4,01

4,44

4,81

3,90

Hiszpania

4,21

4,39

4,68

4,51

3,19

2,37

2,42

2,59

3,54

Słowenia

2,18

2,37

2,75

3,52

4,41

4,10

3,81

4,04

3,40

Finlandia

2,21

2,41

2,92

3,96

3,98

3,45

3,49

3,60

3,25

Francja

2,77

2,85

3,03

3,52

3,51

3,06

3,14

3,13

Holandia

2,26

2,64

3,30

3,15

3,44

3,16

3,05

3,20

3,03

Belgia

2,38

2,36

2,70

3,00

2,87

2,52

2,46

3,00

2,66

Czechy

2,01

1,93

2,24

2,84

3,04

2,90

3,00

2,84

2,60

Litwa

1,53

1,82

2,14

2,65

2,19

2,18

2,11

Włochy

1,82

1,90

1,92

1,98

1,85

1,73

1,79

1,63

1,83

Niemcy

1,12

1,21

1,19

1,35

1,23

Grecja

0,74

0,69

1,01

1,12

0,85

0,87

0,88

Austria

0,59

0,64

0,67

0,64

0,65

0,58

0,61

0,56

0,62

Polska

0,48

0,50

0,46

0,52

0,49

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://siteresources.worldbank.org).

306

Mariusz Trojak

wartości tego wskaźnika w krajach rozwiniętych i transformujących się. W obu analizowanych grupach państw widoczny jest systematyczny wzrost tego wskaźnika, przy czym tempo jego wzrostu było wyższe w krajach transformujących się. Istotny wpływ na liczbę zakładanych przedsiębiorstw miał globalny kryzys finansowy i kryzys zadłużeniowy w Europie. W latach 2008–2010 nastąpiło wyraźne zmniejszenie wartości wskaźnika zagęszczenia przedsiębiorstw (rys. 2).

1.2. POZIOM I TEMPO ROZWOJU GOSPODARCZEGO W UNII EUROPEJSKIEJ W LATACH 2004–2011 Tabela 2 zawiera dane dotyczące poziomu PKB per capita w analizowanych państwach UE. Poziom PKB na mieszkańca w poszczególnych krajach UE jest zróżnicowany. Odchylenie standardowe tej zmiennej makroekonomicznej w badanym okresie wynosiło ponad 13,7 tys. USD. Szczególnie duże równice w poziomie dochodu są widoczne między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się. Najwyższe wartości były obserwowane w Danii, Szwecji i Holandii ze średnimi wartościami analizowanej zmiennej powyżej 40 tys. USD, najniższe zaś w Bułgarii i Rumunii (średnie wyniosły odpowiednio 4,1 i 5,1 tys. USD). W badanym okresie można zaobserwować występowanie procesów konwergencji, polegających na zbliżaniu stopnia rozwoju ekonomicznego krajów transformujących się w stosunku do krajów rozwiniętych. W roku 2004 przeciętny PKB per capita w krajach transformujących się stanowił około 26% analizowanej zmiennej krajów rozwiniętych. W roku 2011 ta relacja wynosiła 31%. Wynikało to z przeciętnie szybszego tempa wzrostu PKB w krajach transformujących się niż w krajach rozwiniętych. W badanym okresie najszybciej w sensie ekonomicznym rozwijały się kraje gospodarek transformacji systemowej: Słowacja i Polska. Najwolniej rozwijającymi się gospodarkami w badanym okresie były: Portugalia, Włochy i Grecja.

1.3. DOSTĘP DO ZEWNĘTRZNYCH ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Zewnętrzne finansowanie działalności gospodarczej jest ważnym czynnikiem stymulującym jej rozwój. Opierając się na danych Banku Światowego, w analizie wykorzystano wartość kredytów udzielonych podmiotom prywatnym w odniesieniu do PKB. Mankamentem tej miary jest pominięcie w analizie kredytów udzielanych w walutach obcych, co szczególnie w krajach transformujących się miało istotne znaczenie w badanym okresie (Belinskaja, Galiniene, 2010). Jednak ze względu na brak dostępu do porównywalnych danych wskaźnik ten traktowany jest jako przybliżony miernik dostępu przedsiębiorców do zewnętrznego finansowania. Zestawienie wartości analizowanej zmiennej w krajach UE zawarto w tabeli 3. Z danych zawartych w tabeli 3 można wywnioskować, że wysoko rozwinięte kraje UE, tj. Dania, Wielka Brytania Holandia, charakteryzują się wysokimi wartościami ilorazu kredytów dla podmiotów prywatnych do wartości PKB. Przeciętna wartość analizowanej zmiennej w krajach wysoko rozwiniętych wyniosła około

307

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

Tabela 2. PKB per capita w wybranych krajach UE w latach 2004–2011 (w cenach stałych z 2005 r. w USD) PKB per capita (w USD w cenach stałych z 2005r.) Kraj 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

średnia

Dania

46 539,8 47 546,6 48 999,4 49 554,9 48 878,4 45 862,8 46 379,7 46 699,2 47 557,6

Szwecja

39 942,6 41 040,7 42 564,2 43 650,0 43 045,6 40 534,5 42 825,7 44 078,9 42 210,3

Holandia

38 427,4 39 122,3 40 385,3 41 877,4 42 467,3 40 699,9 41 151,4 41 366,4 40 687,2

Finlandia

38 427,4 38 121,6 38 873,2 40 027,1 39 376,9 37 556,5 37 949,8 38 032,4 38 545,6

Austria

36 445,8 37 067,3 38 237,9 39 501,5 39 895,1 38 255,9 38 926,5 39 815,4 38 518,2

Wielka Brytania

36 385,7 37 318,8 38 815,5 40 712,8 40 642,7 36 995,0 38 050,3 38 926,3 38 480,9

Belgia

35 586,9 36 011,5 36 728,6 37 511,2 37 582,6 36 242,4 36 780,4 36 941,2 36 673,1

Francja

33 295,8 33 542,8 34 823,1 36 009,6 36 469,0 34 687,0 36 184,6 37 271,1 35 285,4

Niemcy

33 463,5 33 819,0 34 412,6 34 982,1 34 759,2 33 492,7 33 898,4 34 405,4 34 154,1

Włochy

30 421,7 30 478,8 30 972,3 31 263,5 30 666,0 28 807,5 29 163,1 29 156,3 30 116,2

Hiszpania

25 571,2 26 056,4 26 677,0 27 136,1 26 971,3 25 761,8 25 588,9 25 638,1 26 175,1

Grecja

21 219,4 21 620,7 22 721,1 23 431,5 23 289,1 22 467,5 21 310,2 19 809,3 21 983,6

Słowenia

17 196,5 17 854,6 18 838,8 20 020,8 20 706,7 18 877,1 19 054,3 18 981,5 18 941,3

Portugalia

18 127,3 18 185,6 18 388,1 18 780,5 18 754,0 18 191,4 18 535,1 18 385,8 18 418,5

Czechy

11 925,0 12 705,6 13 553,5 14 240,6 14 554,9 13 815,6 14 116,1 14 414,9 13 665,8

Słowacja

10 683,2 11 384,5 12 324,5 13 602,9 14 360,4 13 622,1 14 161,8 14 700,8 13 105,0

Węgry

10 499,0 10 936,9 11 380,9 11 411,6 11 533,8 10 766,3 10 926,5 11 132,8 11 073,5

Estonia

9 467,6

10 330,3 11 395,0 12 265,8 11 765,3 10 112,8 10 450,4 11 317,9 10 888,1

Litwa

7 681,7

7 963,0

8 464,3

9 043,5

9 505,8

9 651,4

10 019,4 10 375,0 9 088,0

Łotwa

7 009,9

7 604,0

8 249,3

9 110,6

9 426,2

8 081,5

8 320,2

9 554,6

8 419,5

Polska

6 271,2

6 973,2

7 869,2

8 699,4

8 367,0

6 899,0

6 923,9

7 946,5

7 493,7

Rumunia

4 378,7

4 572,0

4 943,9

5 250,5

5 675,4

5 310,4

5 233,2

5 374,9

5 092,4

Bułgaria

3 490,1

3 733,3

3 997,0

4 274,6

4 561,3

4 332,2

4 378,9

4 570,5

4 167,2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://data.worldbank.org/data-catalog

308

Mariusz Trojak

Tabela 3. Relacja kredytów udzielonych podmiotom prywatnym do PKB w wybranych krajach UE w latach 2004–2011 Dostęp do kredytu (kredyty w walucie krajowej dla przedsiębiorstw jako % PKB) Kraj

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011 średnia

Dania

158,2 171,8 185,7 202,5 216,3 223,9 215,6 208,4

197,8

Holandia

157,8 165,0 167,2 188,1 193,2 214,2 199,4 198,4

185,4

Wielka Brytania

151,2 158,5 170,2 186,3 211,4 212,6 202,5 186,8

184,9

Hiszpania

124,9 145,7 167,0 187,9 202,8 212,1 214,4 205,9

182,6

Portugalia

135,9 140,7 151,9 162,5 173,7 186,8 190,9 192,3

166,8

Szwecja

101,3 107,9 112,8 121,5 127,6 136,2 135,4 135,8

122,3

Austria

106,0 115,6 116,4 115,4 120,3 126,0 122,3 119,8

117,7

Niemcy

112,9 112,6 109,6 105,3 108,6 113,4 106,9 104,5

109,2

Francja

90,6

92,7

98,4 105,6 108,8 111,5 114,2 116,2

104,7

Włochy

84,8

89,0

94,5 100,6 104,8 111,0 122,8 122,4

103,7

Grecja

70,8

79,6

85,2

93,9

97,4

94,3 118,6 121,9

95,2

Belgia

71,2

73,8

82,0

90,9

93,9

97,5

94,4

92,6

87,0

Estonia

60,8

69,7

82,8

91,3

96,4 108,0

98,4

84,7

86,5

Finlandia

67,6

75,1

78,8

81,5

86,0

93,9

95,7

96,7

84,4

Łotwa

50,8

68,2

87,5

88,7

90,5 104,6

99,3

82,7

84,0

Słowenia

47,9

56,3

65,9

78,8

85,3

92,9

94,4

91,4

76,6

Węgry

45,9

51,2

55,6

62,6

69,8

69,5

68,8

65,0

61,1

Bułgaria

35,4

41,0

44,9

62,8

71,7

75,5

74,1

72,1

59,7

Litwa

28,8

40,9

50,1

60,0

62,7

70,1

63,9

53,7

53,8

Czechy

31,3

35,4

39,4

46,3

50,6

52,0

53,0

55,4

45,4

Słowacja

30,4

35,1

38,7

42,4

45,0

48,1

51,2

54,3

43,2

Polska

28,1

28,9

33,3

39,4

49,6

50,4

51,9

54,9

42,1

Rumunia

15,7

20,0

25,9

35,1

45,0

46,1

45,4

42,8

34,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://data.worldbank.org/data-catalog).

309

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

130% PKB, zaś w krajach transformujących się około 55%. Można więc uznać, że dostęp do zewnętrznego finansowania zwrotnego w krajach transformujących się jest znacznie trudniejszy niż w krajach rozwiniętych i może stanowić istotną barierę rozwoju przedsiębiorstw, a tym samym zniechęcać podmioty do podejmowania i rejestrowania działalności.

1.4. KOSZTY ROZPOCZĘCIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Koszty rozpoczęcia działalności gospodarczej są ważnym czynnikiem oddziałującym na przedsiębiorczość. Wysoki koszt początkowy wynikający z konieczności wypełnienia regulacji administracyjnych stanowi barierę wejścia na rynek. Dane niezbędne do dokonania porównań pochodzą z raportu Banku Światowego Doing Business 2010: Reforming through Difficult Times oraz bazy Doing Business 2012. Miarą kosztów rozpoczęcia działalności gospodarczej jest procentowa relacja pomiędzy wszystkimi oficjalnie wymaganymi opłatami związanymi z rejestracją działalności w odniesieniu do dochodu narodowego per capita. Im wyższy jest ten odsetek, tym większe bariery rozpoczęcia działalności istnieją w danym państwie. Tabela 4 prezentuje ranking państw Unii Europejskiej w kolejności od najniższej do najwyższej wartości badanej zmiennej. Tabela 4. Koszty rozpoczęcia działalności w 23 krajach UE w latach 2004–2011 Koszt wynikające z procedur rozpoczęcia działalności (% dochodu narodowego) Kraj

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

średnia

Dania

0,00

Szwecja

0,70

0,60

0,64

Wielka Brytania

0,90

0,70

0,80

0,70

0,75

Francja

1,10

1,20

1,10

1,00

0,90

1,03

Finlandia

1,20

1,10

1,00

0,90

1,10

1,00

1,06

Litwa

3,70

3,30

2,80

3,00

2,70

2,40

2,80

2,94

Estonia

7,50

6,20

5,10

2,00

1,70

1,90

1,80

3,49

Słowacja

5,70

5,00

4,80

4,20

3,30

2,00

1,90

1,80

3,59

Łotwa

9,30

4,20

3,50

3,00

2,30

2,10

1,50

2,60

3,56

Rumunia

7,40

5,30

4,40

4,50

3,50

2,80

2,60

3,00

4,19

Niemcy

5,90

4,70

5,10

5,70

5,60

4,70

4,80

4,60

5,14

Austria

6,00

5,70

5,60

5,40

5,10

5,20

5,41

Bułgaria

10,30

9,60

7,90

8,40

2,00

1,70

1,60

1,50

5,38

Słowenia

13,50 12,00

9,40

8,50

0,10

0,00

5,44

Belgia

11,30 11,10

5,80

5,30

5,20

5,30

5,40

5,20

6,83

Holandia

13,20 13,00

7,20

6,00

5,90

5,60

5,70

5,50

7,76

310

Mariusz Trojak

cd. tab. 4 Portugalia

13,50 13,40

7,90

7,00

6,50

6,40

6,50

2,30

7,94

Czechy

10,80

8,90 10,60

9,60

9,20

9,30

8,40

9,54

Hiszpania

17,00 16,50 16,20 15,10 14,90 15,00 15,10

4,70

14,31

Węgry

22,90 22,40 20,90 17,70

7,60

14,51

Włochy

21,40 20,70 20,00 18,70 18,50 17,90 18,50 18,20

19,24

Polska

20,60 22,20 21,40 21,20 18,80 17,90 17,50 17,30

19,61

Grecja

32,50 22,00 21,70 21,10 22,50 20,20 20,70 20,10

22,60

9,50

8,40

8,00

8,20

Źródło: opracowanie własne na podstawie Doing Business 2010: Reforming through Difficult Times (2010), (http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business–2010 oraz www.doingbusiness.org/global-reports/doing-business-2012).

Dania jest krajem, w którym koszty rozpoczęcia działalności gospodarczej są zerowe. Kraje skandynawskie charakteryzują się najniższymi wartościami analizowanej zmiennej. Drugą pozycję w rankingu zajmuje Wielka Brytania. Krajami o najwyższych względnych kosztach rozpoczęcia działalności są Grecja (22,6), Węgry (22,12) i Polska (19,61). Warto zauważyć, że wysokość kosztów związanych z rozpoczęciem działalności gospodarczej w krajach rozwiniętych i transformujących się była niemal identyczna i wynosiła około 7,1%.

1.5. CZAS NIEZBĘDNY DO ROZPOCZĘCIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Długi okres niezbędny do sformalizowania działalności gospodarczej może być czynnikiem demotywującym przedsiębiorców do jej rozpoczęcia. Im krótszy jest ten czas, tym lepsze warunki do rozpoczęcia działalności mają przedsiębiorcy w danym kraju. Minimalna liczba dni równa się 1. Tabela 5 prezentuje zestawienie mediany dni niezbędnych do wypełnienia wszelkich wymaganych prawem procedur związanych z rejestracją działalności gospodarczej w formie spółki posiadającej osobowość prawną. Przedsiębiorcy w Austrii mogą najszybciej rozpocząć działalność w formie spółek prawa handlowego (2 dni). Również w Danii czas ten jest krótki i wynosił w badanym okresie przeciętnie 6 dni. Na trzecim miejscu znajduje się Francja (7 dni). Krajami, w których rozpoczęcie działalności jest najbardziej czasochłonne, są: Hiszpania (53 dni), Słowenia (35 dni) oraz Polska (31 dni). Warto zauważyć, że w całym badanym okresie następuje znaczące skracanie czasu związanego z rejestrowaniem działalności gospodarczej.

1.6. PROCEDURY ZWIĄZANE Z ROZPOCZĘCIEM DZIAŁALNOŚCI Ta kategoria obejmuje wszelkie relacje zachodzące między przedsiębiorcą a organami administracji państwowej związane z procesem rejestracji działalności gospodarczej. Im wyższą wartość ma ów wskaźnik, tym bardziej jest utrudnione

311

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

Tabela 5. Czas niezbędny do rozpoczęcia działalności gospodarczej w wybranych krajach UE w latach 2004–2011 Liczba dni niezbędna do rozpoczęcia działalności Kraj

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

przeciętna

Austria

Dania

Francja

Holandia

Włochy

Rumunia

Wielka Brytania

Finlandia

Belgia

Łotwa

Szwecja

Węgry

Portugalia

Estonia

Niemcy

Litwa

Czechy

Słowacja

Grecja

Bułgaria

Polska

Słowenia

Hiszpania

114

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Doing Business 2010: Reforming through Difficult Times (2010) (http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business–2010 oraz www.doingbusiness.org/global -reports/doing-business–2012).

rozpoczęcie działalności gospodarczej. Wskaźnik nie obejmuje procedur specyficznych dla konkretnej branży. Procedury związane z rozpoczęciem działalności gospodarczej stanowią barierę administracyjną wejścia na rynek, a tym samych mogą utrudniać rozpoczęcie działalności, destymulując przedsiębiorczość. Tabela 6 prezentuje ranking 23 państw UE w latach 2004–2011 w kolejności rosnącej.

312

Mariusz Trojak

Tabela 6. Procedury związane z rozpoczęciem działalności w 23 krajach UE w latach 2004–2011 Liczba procedur związanych z rozpoczęciem działalności Kraj

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 przeciętna

Finlandia

Belgia

Hiszpania

Dania

Wielka Brytania

Estonia

Włochy

Szwecja

Portugalia

Grecja

Słowacja

Litwa

Łotwa

Węgry

Rumunia

Polska

Austria

Holandia

Francja

Czechy

Słowenia

Niemcy

Bułgaria

Krajami ograniczającymi administracyjne bariery wejścia na rynek w największym stopniu przez likwidację hamujących swobodę gospodarczą procedur są: Finlandia (3), Belgia (4) oraz Hiszpania (4). Największe bariery proceduralne stoją przed przedsiębiorcami w Niemczech (14), Słowenii (10) i Czechach (10). Niemal we wszystkich analizowanych krajach obserwowano wyraźny trend zmniejszania liczby procedur związanych z rejestracją działalności, a więc organy

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

313

administracyjne państw dążą do zachęcania przedsiębiorców przez znoszenie barier administracyjnych.

1.7. ZBIORCZY WSKAŹNIK JAKOŚCI RZĄDZENIA Wartość tego wskaźnika znormalizowanego w przedziale <–2,5; 2,5> jest wyznaczona na podstawie sześciu kategorii opisanych w raporcie Banku Światowego Worldwide Governance Indicator(2012). Znormalizowanie wskaźnika we wskazanym przedziale pozwala na porównywanie wielkości nominowanych w różnych jednostkach (Klapser, 2010). Im wyższa wartość wskaźnika, tym bardziej obywatelskie jest dane państwo. Niskie wartości tej zmiennej świadczą o niskiej jakości państwa, co zwykle wiąże się z wysokim poziomem korupcji, niską jakością prawodawstwa bądź ograniczeniem swobód obywatelskich. Podążając za raportem Banku Światowego, wartość wskaźnika kompozytowego wyznaczono jako średnią ważoną sześciu następujących wskaźników: A. Wolność słowa i swoboda demokratycznego wyboru (voice and accountability) – ten wskaźnik bierze pod uwagę parametry instytucjonalne związane z organizacją wyborów władz państwowych, jak również wolność słowa i wolność przekazu medialnego oraz swobodę zrzeszania się. Im wyższą wartością tego wskaźnika charakteryzuje się kraj, tym bardziej jest on demokratyczny. B. Stabilność polityczna (political stability) – wskaźnik mierzy, w jakim stopniu w danym kraju zmiany rządu mogą być przeprowadzane w sposób niedemokratyczny, czyli w wyniku przewrotu bądź innych nielegalnych praktyk. Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym niższe jest prawdopodobieństwo, że władza w kraju zostanie przejęta w sposób niedemokratyczny. C. Efektywność władzy publicznej (government effectiveness) – wskaźnik określa jakość władzy publicznej, standard usług publicznych oraz zakres autonomii usług publicznych od czynników politycznych. D. Jakość regulacji (regulatory quality) – wskaźnik ten określa stopień zaangażowania rządu i innych organów władzy publicznej w tworzenie i wdrażanie regulacji wspierających sektor prywatny. E. Państwo prawa (rule of law) – wskaźnik określa, w jakim stopniu standardy państwa prawa są przestrzegane w danym kraju. Dotyczy to w szczególności przestrzegania kontraktów, prawa własności, praw obywatelskich, zasad i skuteczności działania policji, sądownictwa, a także częstotliwości występowania zjawisk przestępczych. F. Kontrola korupcji (control of corruption) – wskaźnik ten określa siłę i zaangażowanie organów państwa w walce z patologicznym zjawiskiem korupcji rozumianej jako wykorzystywanie władzy publicznej w celu osiągnięcia prywatnych korzyści. W wyniku konsolidacji wskazanych powyżej wskaźników uzyskano wartości zbiorczego wskaźnika jakości rządzenia w 23 krajach UE w latach 2004–2011, które zestawiono w tabeli 7.

314

Mariusz Trojak

Tabela 7. Zbiorczy wskaźnik jakości rządzenia w 23 krajach UE w latach 2004–2011 Zbiorczy wskaźnik jakości rządzenia <–2,5;2,5> Kraj

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

średnia

Finlandia

2,11

2,02

2,05

1,98

1,97

1,99

1,95

1,96

2,00

Dania

2,03

1,90

2,03

2,07

2,01

1,96

1,99

2,00

Szwecja

1,91

1,75

1,80

1,87

1,84

1,89

1,91

1,86

Holandia

1,79

1,71

1,75

1,73

1,76

1,82

1,75

Austria

1,78

1,71

1,74

1,84

1,75

1,63

1,60

1,49

1,69

Niemcy

1,50

1,55

1,58

1,56

1,52

1,50

1,49

1,48

1,52

Wielka Brytania

1,56

1,47

1,59

1,53

1,47

1,35

1,41

1,38

1,47

Belgia

1,34

1,28

1,26

1,28

1,23

1,33

1,34

1,40

1,31

Francja

1,25

1,24

1,28

1,26

1,25

1,30

1,27

1,26

Estonia

0,95

0,96

1,04

1,00

1,02

1,03

1,01

Portugalia

1,12

1,11

0,96

0,94

1,02

0,94

0,92

1,00

Słowenia

0,97

0,91

0,95

0,94

0,99

1,02

0,88

0,90

0,94

Hiszpania

1,11

1,13

0,88

0,85

0,87

0,83

0,87

0,93

Czechy

0,69

0,79

0,77

0,71

0,77

0,82

0,80

0,84

0,77

Węgry

0,85

0,82

0,87

0,78

0,71

0,64

0,62

0,66

0,74

Słowacja

0,65

0,74

0,69

0,64

0,70

0,66

0,67

0,68

Litwa

0,64

0,61

0,55

0,53

0,54

0,62

0,60

0,58

Łotwa

0,52

0,59

0,62

0,54

0,48

0,51

0,54

0,52

0,54

Polska

0,34

0,42

0,37

0,43

0,57

0,66

0,71

0,75

0,53

Grecja

0,67

0,61

0,55

0,46

0,33

0,24

0,20

0,46

Włochy

0,56

0,48

0,46

0,40

0,42

0,36

0,43

Bułgaria

0,15

0,16

0,10

0,06

0,03

0,10

0,09

0,07

0,10

Rumunia

–0,11 –0,10 0,00

0,00

0,03

0,04

0,07

0,05

0,00

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Worldwide Governance Indicators (2012), (http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp).

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

315

Krajami o najwyższych wartościach analizowanego wskaźnika są: Finlandia (2,0), Dania (2,0) i Szwecja (1,86). Najniższymi średnimi wartościami tego wskaźnika charakteryzowały się: Rumunia (0,00), Bułgaria (0,1), Włochy (0,43) i Grecja (0,46). Trzeba zaznaczyć bardzo dużą różnicę wartości tego wskaźnika pomiędzy krajami rozwiniętymi (1,36) a krajami transformującymi się (0,59). Kraje transformacji systemowej mają ogromny dystans do nadrobienia w kwestii tworzenia i doskonalenia instytucji państwa. Trzeba też zaznaczyć duże zróżnicowanie tego wskaźnika w grupie krajów rozwiniętych. Najwyższymi wartościami charakteryzują się tu kraje skandynawskie, zaś rozwinięte kraje basenu Morza Śródziemnego mają wartości tego wskaźnika zbliżone do młodych demokracji (Polska czy kraje nadbałtyckie).

1.8. PODATEK DOCHODOWY Wysokość stopy podatkowej silnie oddziałuje na postawy przedsiębiorcze. Wysoki poziom stopy podatkowej sprawia, że opłacalność projektów inwestycyjnych spada, a okres stopy zwrotu się wydłuży. Z tego względu część potencjalnie atrakcyjnych pomysłów inwestycyjnych nie jest realizowana w sposób sformalizowany lub przedsiębiorcy realizują ją tzw. szarej strefie. Z tego względu wzrost stopy podatkowej jest traktowany jako destymulanta przedsiębiorczości. Systemy podatkowe w analizowanych krajach Unii Europejskiej nie są zunifikowane, a brana pod uwagę stopa podatkowa uwzględnia średni poziom dla wszystkich branż działających w danym kraju. W niniejszym opracowaniu wykorzystano średnią stopę podatku od przedsiębiorstw opublikowaną w raporcie KPMG Corporate and Indirect Tax Survey (2013). Tabela 8 prezentuje klasyfikację analizowanych krajów w kolejności rosnącej wartości średniej w okresie od 2004 do 2011 roku. Najlepsze warunki do rozwoju przedsiębiorczości pod względem wysokości stopy podatku dochodowego od korporacji odnotować można w krajach rozwijających się, tj. Bułgarii (14,13%), Litwie i Łotwie (po 15%). Pierwsza dziesiątka krajów o najniższej stopie podatkowej to kraje rozwijające się. Najwyższe średnie poziomy badanej zmiennej można odnotować w Belgii, Francji i we Włoszech. Średnia wartość stopy podatku dochodowego w krajach transformujących się wyniosła 18,2%, zaś w krajach rozwiniętych przekroczyła 29,3%. Kraje transformujące się stosują swego rodzaju dumping podatkowy, skłaniając w ten sposób przedsiębiorców do rozpoczynania działalaności gospodarczej.

2. TAKSONOMICZNY WSKAŹNIK WARUNKÓW ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ 2.1. METODA KONSTRUKCJI WSKAŹNIKA TAKSONOMICZNEGO Analiza taksonomiczna warunków rozwoju przedsiębiorczości w krajach UE wiąże się z wyznaczeniem zestawu zmiennych, które w istotny sposób determinują decyzję przedsiębiorców o rozpoczęciu sformalizowanej działalności gospodar-

316

Mariusz Trojak

Tabela 8. Średnia stopa podatkowa w 23 krajach UE w latach 2004–2011 Stawka CIT (% dochodu) Kraj

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

średnia

Bułgaria

15,00 15,00 15,00 10,00 10,00 28,00 10,00 10,00

14,13

Łotwa

15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00

15,00

Litwa

15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00

15,00

Rumunia

16,00 16,00 16,00 16,00 16,00 16,00 16,00 16,00

16,00

Węgry

16,00 16,00 16,00 16,00 16,00 16,00 19,00 19,00

16,75

Polska

19,00 19,00 19,00 19,00 19,00 19,00 19,00 19,00

19,00

Słowacja

19,00 19,00 19,00 19,00 19,00 19,00 19,00 19,00

19,00

Estonia

24,00 23,00 23,00 22,00 21,00 21,00 21,00 21,00

22,00

Czechy

26,00 24,00 24,00 24,00 21,00 20,00 19,00 19,00

22,13

Słowenia

25,00 25,00 25,00 23,00 22,00 21,00 20,00 20,00

22,63

Portugalia

27,50 27,50 27,50 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00

25,94

Finlandia

26,00 26,00 26,00 26,00 26,00 26,00 26,00 26,00

26,00

Austria

34,00 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00

26,13

Dania

28,00 28,00 28,00 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00

26,13

Grecja

32,00 29,00 29,00 25,00 25,00 25,00 24,00 20,00

26,13

Holandia

31,50 29,60 29,60 25,50 25,50 25,50 25,00 25,00

27,15

Szwecja

28,00 28,00 28,00 28,00 28,00 26,30 26,30 26,30

27,36

Wielka Brytania

30,00 30,00 30,00 30,00 30,00 28,00 28,00 26,00

29,00

Hiszpania

35,00 35,00 35,00 32,50 32,50 30,00 30,00 30,00

32,50

Francja

33,83 33,33 33,33 33,33 33,33 33,33 33,33 33,33

33,39

Niemcy

38,31 38,34 38,36 38,36 29,51 29,44 29,41 29,37

33,89

Belgia

34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00 34,00

34,00

Włochy

37,25 37,25 37,25 37,25 31,40 31,40 31,40 31,40

34,33

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Corporate and Indirect Tax Rate Survey (2013), (www.kpmg.com).

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

317

czej. Zmienne oddziałujące pozytywnie określa się jako stymulanty, zaś te, które mają negatywny wpływ na rozwój przedsiębiorczości, to destymulanty (Majewski, 1999). Łączne traktowanie tych zmiennych jest możliwe po przekształceniu destymulant w stymulanty, a następnie po ich standaryzacji. W celu znormalizowania stymulant zastosowano następującą procedurę:

xi – i-ta wartość zmiennej, zaś nx to wartość znormalizowana tej zmiennej. Wartości znormalizowane znajdują się w przedziale od 0 do 1; przy czym x = (x1, ..., xn). Niech: a = min(X), b = max(X). Jeśli a H 0, to nxi =

xi ; b

xi - a . b-a Destymulanty zamieniono na stymulanty w ten sposób, że wyznaczono ich wartość przeciwną, a następnie stosowano procedurę jak w odniesieniu do stymulant. Wyznaczony wskaźnik taksonomiczny ma następującą postać: Jeśli zaś a < 0, to nxi =

TI =

/ ~i xi,

i=1

gdzie: TI – wartość wskaźnika taksonomicznego; ~i – waga i-tej stymulanty xi. Wagi zostały wyznaczone za pomocą algorytmu ewolucyjnego, który jest modyfikacją algorytmów Monte Carlo. Wśród analizowanych determinant przedsiębiorczości określono następujące stymulanty rozwoju przedsiębiorczości: a) b) c) d)

PKB per capita; tempo wzrostu PKB; relacja kredytów udzielonych podmiotom prywatnym do PKB; zbiorczy wskaźnik jakości rządzenia;

oraz następujące destymulanty: a) b) c) d)

koszty rozpoczęcia działalności gospodarczej; liczba procedur związana z rozpoczęciem działalności gospodarczej; liczba dni niezbędna do rozpoczęcia działalności gospodarczej; wartość podatku dochodowego od przedsiębiorstw.

Zastosowanie wskazanej procedury pozwoliło na określenie stymulant (i destymulat), które w istotny sposób wpływają na wskaźnik taksonomiczny. W tym celu do wskaźnika przyjęto tylko te zmienne, których współczynnik korelacji ze wskaźnikiem był na poziomie wyższym niż 0,5. Na tej podstawie do wskaźnika zakwalifikowano następujące zmienne i określono ich wagi (tab. 9).

318

Mariusz Trojak

Tabela 9. Wagi poszczególnych stymulant i destymulant we wskaźniku taksonomicznym Stymulanta/ destymulanta

PKB per capita

Kredyty do PKB

Wagi

0,1297694

0,1554335

Koszty roz- Liczba dni poczęcia do otwardziałalności cia działalności 0,1689461

0,2446057

Liczba procedur

Wskaźnik jakości rządzenia

0,1641638

0,1370811

Źródło: opracowanie własne.

Jak łatwo zauważyć największy wpływ na wartość wskaźnika mają następujące zmienne: a) liczba dni niezbędnych do otwarcia działalności (ponad 24% udziału we wskaźniku); b) koszty rozpoczęcia działalności (niemal 17%); c) liczba procedur niezbędnych do otwarcia działalności (ponad 16%). W mniejszym stopniu na warunki do rozwoju przedsiębiorczości oddziaływały: a) zbiorczy wskaźnik jakości rządzenia (niespełna 14% udziału we wskaźniku); b) PKB per capita (niespełna 13%). Przedsiębiorcy zwracają największą uwagę na bariery administracyjne i w nich widzą największą przeszkodę w otwieraniu działalności gospodarczej. Dla wskazanych stymulant i destymulant wyznaczono wartość taksonomicznego wskaźnika rozwoju przedsiębiorczości. Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym bardziej korzystne warunki do rozwoju przedsiębiorczości występują w poszczególnych krajach. Tabela 10 prezentuje zestawienie taksonomicznego wskaźnika warunków rozwoju przedsiębiorczości w kolejności rosnącej dla wartości średnich w okresie 2004–2011. Znacząco lepsze warunki do prowadzenia działalności gospodarczej panują w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i Północnej. Rysunek 3 prezentuje zmiany wskaźnika taksonomicznego w czasie w grupie państw rozwiniętych i transformujących się. Liderami pod względem korzystnych warunków rozwoju przedsiębiorczości były: Dania, Wielka Brytania, Finlandia i Szwecja. Najgorsze warunki rozwoju przedsiębiorczości w badanym okresie występowały w Polsce, Grecji, Bułgarii i Czechach. W całym badanym okresie był obserwowany stały przeciętny wzrost wartości analizowanego wskaźnika, co świadczy o poprawie warunków rozwoju przedsiębiorczości w UE. Kraje transformujące systematycznie zmniejszały dystans do krajów rozwiniętych. W 2004 r. przeciętnie wartość tego wskaźnika dla krajów transformujących się stanowiła 74% wartości tego parametru dla krajów rozwiniętych, zaś w 2011 r. iloraz ten wynosił już tylko 83%. Warto również zaznaczyć, że globalny kryzys finansowy nie wpłynął w dramatyczny sposób na wartości tego wskaźnika. W większości analizowanych krajów

319

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

Tabela 10. Taksonomiczny wskaźnik rozwoju przedsiębiorczości dla wybranych krajów UE w latach 2004–2011 Taksonomiczne wskaźniki warunków do rozwoju przedsiębiorczości Kraj Dania

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

średnia

0,8928 0,9116 0,9331 0,9487 0,9528 0,9502 0,9427 0,9404

0,9340

Wielka Brytania 0,8019 0,8175 0,8369 0,8489 0,8624 0,8468 0,8462 0,8358

0,8370

Finlandia

0,8043 0,8049 0,8114 0,8109 0,8128 0,8168 0,8156 0,8187

0,8119

Szwecja

0,8236 0,7826 0,7910 0,8049 0,8056 0,8099 0,8104 0,8121

0,8050

Austria

0,7565 0,7620 0,7680 0,7778 0,7783 0,7705 0,7673 0,7611

0,7677

Belgia

0,6181 0,6562 0,7054 0,7803 0,7800 0,7847 0,7840 0,7880

0,7371

Francja

0,7194 0,7077 0,7180 0,7249 0,7288 0,7259 0,7348 0,7372

0,7246

Holandia

0,6777 0,6416 0,6768 0,7015 0,7055 0,7744 0,7646 0,7696

0,7140

Hiszpania

0,4104 0,6662 0,6711 0,6923 0,7034 0,7003 0,7098 0,8065

0,6700

Litwa

0,5972 0,6203 0,6415 0,6513 0,6550 0,6577 0,6662 0,6584

0,6435

Portugalia

0,4097 0,5416 0,6701 0,6839 0,7025 0,7112 0,7084 0,7199

0,6434

Estonia

0,4678 0,5644 0,5870 0,6826 0,6876 0,6913 0,6851 0,6784

0,6305

Niemcy

0,5981 0,5784 0,5789 0,5866 0,5865 0,5911 0,5890 0,6344

0,5929

Łotwa

0,5534 0,5600 0,5932 0,5940 0,5960 0,6051 0,6197 0,6044

0,5907

Słowacja

0,4509 0,5323 0,5354 0,5411 0,6232 0,6501 0,6665 0,6696

0,5836

Węgry

0,4698 0,4670 0,4823 0,5470 0,6564 0,6512 0,6494 0,6523

0,5719

Słowenia

0,4594 0,4579 0,4822 0,4964 0,6368 0,6697 0,6616 0,6609

0,5656

Włochy

0,4707 0,5247 0,5332 0,5427 0,5536 0,5535 0,5673 0,5839

0,5412

Rumunia

0,4708 0,4864 0,5038 0,5174 0,5712 0,5743 0,5781 0,5635

0,5332

Czechy

0,4399 0,4577 0,4996 0,5089 0,5277 0,5319 0,5316 0,5412

0,5048

Bułgaria

0,3948 0,4036 0,4373 0,4454 0,5098 0,5854 0,5845 0,5829

0,4929

Grecja

0,2908 0,4626 0,4692 0,4747 0,5314 0,5312 0,5403 0,5612

0,4827

Polska

0,4010 0,3857 0,4283 0,4509 0,4917 0,4988 0,5059 0,5237

0,4608

Źródło: opracowanie własne.

dostrzeżono wyhamowanie tempa jego wzrostu, bez odwrócenia rosnącej tendencji. Rysunek 4 obrazuje dynamikę zmian wskaźnika taksonomicznego w czasie.

320

Mariusz Trojak

Rysunek 3. Wskaźnik taksonomiczny warunków rozwoju przedsiębiorczości krajów rozwiniętych i transformujących się w latach 2004–2011 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

NUDMH UR]ZLQLÚWH NUDMH WUDQVIRUPXMÈFH VLÚ

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 4. Dynamika zmian wskaźnika taksonomicznego w latach 2004–2011 0,9

:VNDěQLN

0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Rok Źródło: opracowanie własne.

Na podstawie rysunku 4 wyciągnąć można następujące wnioski: A. W całym okresie obserwowano wzrost mediany wskaźnika taksonomicznego, przy czym największa dynamika wzrostu miała miejsce w latach 2004–2007. W okresie od 2008 r. do 2011 r. nastąpiło znaczące spowolnienie dynamiki wzrostu wskaźnika taksonomicznego wśród 23 krajów UE, co było spowodowane przede wszystkim pogorszeniem się warunków makroekonomicznych

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

321

wynikających z globalnego kryzysu finansowego. Większość krajów UE zacieśniła politykę fiskalną, jak również wprowadziła wiele regulacji utrudniających dostęp do finansowania zewnętrznego. B. Odchylenia standardowe wskaźnika w poszczególnych latach były coraz mniejsze, a więc kraje UE upodobniały się do siebie w coraz większym stopniu pod względem stymulowania warunków do rozwoju przedsiębiorczości. Kraje transformujące w większości przypadków liberalizowały procedury związane z rejestracją działalaności gospodarczej, co skutkowało zmniejszaniem się liczby procedur, skróceniem czasu ubiegania się o rejestrację, a w konsekwencji skutkowało niższymi kosztami rejestracji działalnosci. Efektem tego było wyrównywanie się median wartości wskaźnika począwszy od 2007 roku.

3. ANALIZA ZMIAN WARUNKÓW DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Z WYKORZYSTANIEM ŁAŃCUCHÓW MARKOWA Łańcuchy Markowa są matematycznym pojęciem służącym do stochastycznego opisu zmian zachodzących w jakimś obiekcie (układzie, systemie). Załóżmy, że analizowany układ znajduje się w N różnych stanach, a przedmiotem badania jest określenie, jak ów układ ewoluuje w czasie. Stany te można ponumerować od 1 do N. Ponadto dokonuje się również pomiaru stanu owego układu w momencie t. W naturalny sposób można zdefiniować zmienne losowe X0, …, Xt, o wartościach w zbiorze stanów {1, …, N}, które są interpretowane następująco: jeśli Xt = s, to analizowany układ w momencie t znajduje się w stanie o numerze s. Celem badania jest znalezienie rozkładu tych zmiennych losowych (prawdopodobieństw P(Xt = s) dla każdego t oraz s), a także zależności między zmiennymi losowymi Xk i Xl dla różnych k i l. Ciąg X0, …, Xk, … tworzy wówczas szereg czasowy. W praktyce trudno jest znaleźć odpowiedź na tak ogólnie zdefiniowany problem. Z tego względu nakłada się dodatkowe warunki na zmienne losowe X0, …, Xk , …, co znacząco ułatwia rozwiązanie. Łańcuchy Markowa są szczególnym przypadkiem szeregów czasowych (Iosifescu, 1988). W artykule przyjęto, że analizowanym układem są warunki do rozwoju przedsiębiorczości opisane za pomocą wskaźnika taksonomicznego, zaś układ znajduje się w pięciu stanach określonych przez przedziały równorozstępowe2. W pierwszej grupie (V1) znalazły się kraje o bardzo złych, w drugiej o złych, w trzeciej o średnich, w czwartej o dobrych i w piątej o bardzo dobrych warunkach do rozwoju przedsiębiorczości. Tabela 11 prezentuje zestawienie liczebności poszczególnych grup w czasie. Z tabeli 11 można wywnioskować, że ruchy krajów pomiędzy poszczególnymi latami nie były bardzo duże. Układ miał raczej charakter stabilny, zaś przesunięcia odbywały się zwykle ze stanów niższych do wyższych, co potwierdza tezę o systematycznym polepszaniu się warunków do rozwoju przedsiębiorczości w Unii 2 Nie są to grupy kwintylowe, gdyż te muszą być równoliczne. Intencją autora było określenie zbliżonych warunków do rozwoju przedsiębiorczości bez względu na liczebność grupy.

322

Mariusz Trojak

Tabela 11. Liczebności i prawdopodobieństwa przejścia w grupach równorozstępowych w latach 2004–2011 2004/2005 1 2 3 4 5 2005/2006 1 2 3 4 5 2006/2007 1 2 3 4 5 2007/2008 1 2 3 4 5 2008/2009 1 2 3 4 5 2009/2010 1 2 3 4 5 2010/2011 1 2 3 4 5

Liczebności V1 V2 V3 2 2 1 0 6 2 0 0 4 0 0 0 0 0 0 V1 V2 V3 0 2 0 0 7 1 0 0 6 0 0 0 0 0 0 V1 V2 V3 0 0 0 0 9 0 0 0 5 0 0 0 0 0 0 V1 V2 V3 0 0 0 0 5 4 0 0 4 0 0 0 0 0 0 V1 V2 V3 0 0 0 0 4 1 0 0 7 0 0 0 0 0 0 V1 V2 V3 0 0 0 0 3 1 0 0 8 0 0 1 0 0 0 V1 V2 V3 0 0 0 0 2 1 0 0 10 0 0 0 0 0 0

Źródło: opracowanie własne.

V4 0 0 0 4 1 V4 0 0 1 4 0 V4 0 0 2 5 0 V4 0 0 1 7 0 V4 0 0 1 8 0 V4 0 0 0 8 0 V4 0 0 0 8 0

V5 0 0 0 0 1 V5 0 0 0 1 1 V5 0 0 0 0 2 V5 0 0 0 0 2 V5 0 0 0 0 2 V5 0 0 0 0 2 V5 0 0 0 0 2

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

V1 0,4 0,0 0,0 0,0 0,0 V1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 V1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Prawdopodobieństwo przejścia V2 V3 V4 V5 0,4 0,200 0,0 0,0 0,75 0,250 0,0 0,0 0,0 1,000 0,0 0,0 0,0 0,000 1,0 0,0 0,0 0,000 0,500 0,5 V2 V3 V4 V5 1,0 0,0 0,0 0,0 0,875 0,125 0,0 0,0 0,0 0,857 0,143 0,0 0,0 0,0 0,8 0,2 0,0 0,0 0,0 1,0 V2 V3 V4 V5 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,714 0,286 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 V2 V3 V4 V5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,556 0,444 0,0 0,0 0,0 0,8 0,2 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 V2 V3 V4 V5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,8 0,2 0,0 0,0 0,0 0,875 0,125 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 V2 V3 V4 V5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,75 0,25 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,111 0,889 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 V2 V3 V4 V5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,667 0,333 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0

323

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

Tablica 12. Kraje UE w grupach równorozstępowych w latach 2004–2011 Kraj

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Austria

Belgia

Bułgaria

Czechy

Dania

Estonia

Finlandia

Francja

Niemcy

Grecja

Węgry

Włochy

Łotwa

Litwa

Holandia

Polska

Portugalia

Rumunia

Słowacja

Słowenia

Hiszpania

Szwecja

Wielka Brytania

Źródło: opracowanie własne.

Europejskiej. Jedynie dwa kraje odnotowały w całym badanym okresie przesunięcia z grupy wyższej do niższej. Tablica 12 ukazuje przynależność krajów do poszczególnych grup równorozstępowych. Z tabeli 12 wynika, że Dania przez cały badany okres należała do 5. grupy (V5) świadczącej o najlepszych warunkach do rozwoju przedsiębiorczości. Począwszy od 2006 roku w 5. grupie znalazła się również Wielka Brytania. W 5. grupie tylko w 2004 r. znajdowała się również Szwecja. Polska okazała się być krajem o bardzo złych i złych warunkach rozwoju przedsiębiorczości (1. i 2. grupa). Podobna sytuacja panowała w Grecji, z tym że w 2011 r. kraj ten awansował do 3. grupy świadczącej o średnich warunkach rozwoju przedsiębiorczości. Warto zwrócić uwagę na Hiszpanię, która pomiędzy 2004 r. a 2005 r. jako jedyny kraj w UE w całym badanym okresie

324

Mariusz Trojak

przesunęła się o dwie grupy – z 1. do 3. – a następnie systematycznie poprawiała warunki działania przedsiębiorstw i od 2007 r. znajdowała się w grupie 4. Tabela 13 prezentuje przejścia poszczególnych krajów między analizowanymi grupami. Tabela 13. Pozycja krajów UE w poszczególnych grupach równorozstępowych w latach 2004–2011 2004

2005

Polska, Bułgaria, Bułgaria Grecja, Hiszpania, Polska, Portugalia

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Czechy, Estonia, Łotwa, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Włochy

Czechy, Grecja, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia

Bułgaria, Cechy, Grecja, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Włochy

Bułgaria, Czechy, Grecja, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Włochy

Bułgaria, Czechy, Grecja, Polska, Włochy

Czechy, Grecja, Polska, Włochy

Czechy, Grecja, Polska

Czechy, Polska

Belgia, Holandia, Litwa, Niemcy

Belgia, Estonia, Hiszpania, Holandia, Litwa, Łotwa, Niemcy

Estonia, Hiszpania, Litwa, Łotwa, Niemcy, Portugalia

Estonia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Portugalia

Estonia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry

Bułgaria, Litwa, Łotwa, Niemcy, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry

Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Włochy

Bułgaria, Estonia, Grecja, Litwa, Łotwa, Niemcy, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Włochy

Austria, Finlandia, Francja, Wielka Brytania

Austria, Szwecja, Finlandia, Francja, Wielka Brytania

Austria, Belgia, Szwecja, Finlandia, Francja

Austria, Belgia, Szwecja, Finlandia, Hiszpania, Holandia

Austria, Belgia, Szwecja, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Portugalia

Austria, Belgia, Szwecja, Estonia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Portugalia

Austria, Belgia, Szwecja, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Portugalia

Dania, Szwecja

Dania

Dania, Wielka Brytania

średnie bardzo dobre

dobre

Warunki do rozwoju przedsiębiorczości

złe

bardzo złe

Lata

Źródło: opracowanie własne.

Z tabeli 13 wynikają następujące wnioski: A. W grupie 1. równorozstępowej, skupiającej kraje o najgorszych warunkach do rozwoju przedsiębiorczości, znalazły się w 2004 r. dwa kraje transformujące się (Polska i Bułgaria) oraz trzy kraje basenu Morza Śródziemnego. W kolejnym roku w grupie tej pozostały jedynie Polska i Bułgaria, które nie podjęły istotnych reform liberalizujących działalność gospodarczą. Od 2006 r. grupa ta pozostawała pusta, ponieważ Polska i Bułgaria nieznacznie usprawniły proce-

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

325

dury związane z czasem i liczbą procedur koniecznych do przejścia przy rejestracji działalności gospodarczej. Warto zwrócić uwagę na Portugalię, która w stosunkowo krótkim czasie przeszła z grupy 1. o bardzo złych warunkach do grupy 4. skupiającej kraje o dobrych warunkach rozwoju przedsiębiorczości; W grupie 2. (złe warunki do rozwoju przedsiębiorczości) w 2004 r. znajdowały się głównie kraje transformujące się (Czechy, Słowacja, Słowenia, Rumunia, Łotwa, Estonia i Węgry) oraz Włochy. Z biegiem czasu liczebność tej grupy zmniejszała się, ponieważ kraje nadbałtyckie poprawiały systematycznie warunki rozwoju przedsiębiorczości, co spowodowało ich przesunięcie do grupy 3. W 2011 r. w grupie tej pozostały tylko Polska i Czechy, które najwolniej liberalizowały rynki i znosiły bariery administracyjne związane z zakładaniem działalności gospodarczej; Średnie warunki do rozwoju przedsiębiorczości (grupa 3.) panowały w początkowym okresie analizy (lata 2004 i 2005) w Belgii, Holandii i Niemczech, oraz na Litwie, która jako pierwsze państwo okresu transformacji dokonało istotnych reform związanych ze znoszeniem barier administracyjnych i tworzeniem dogodnych warunków do zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej. W 2005 r. podobne działania podjęły rządy Estonii i Łotwy, co skutkowało ich przesunięciem się z grupy 2. do 3. W roku 2011 do grupy tej należało 11 krajów, przy czym liczebność tej grupy wiąże się z przesunięciami krajów transformujących (Bułgaria, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry) oraz poprawą sytuacji we Włoszech; W grupie 4. liczba państw między 2004 r. a 2006 r. wahała się między 4 a 5 i wchodziły w jej skład wysoko rozwinięte państwa Europy Zachodniej oraz kraje skandynawskie. W roku 2007 do grupy tej dołączyła Hiszpania i Portugalia, które przeprowadziły szereg reform deregulacyjnych. Liczebność tej grupy pomiędzy 2004 r. a 2011 r. zwiększyła się dwukrotnie (z 4 do 8 państw). W 2009 r. do grupy tej tylko na rok weszła Estonia. W grupie 5. świadczącej o bardzo dobrych warunkach rozwoju przedsiębiorczości znalazły się tylko trzy państwa. Bezsprzecznymi liderami rankingu były Dania i Szwecja (tylko w 2004 r., by potem spaść do grupy 4.) oraz od 2006 r. – Wielka Brytania. Państwa te przede wszystkim ograniczały do absolutnego minimum liczbę procedur administracyjnych, czas jaki przedsiębiorcy muszą poświęcać na działania związane z rejestracją, jak również koszty nakładane na podmioty rozpoczynające prowadzenie zarejestrowanej działalności gospodarczej. Ponadto o ich wysokiej pozycji decydował relatywnie łatwy dostęp do źródeł finansowania zewnętrznego oraz wysoki poziom PKB per capita.

WNIOSKI Z przeprowadzonej analizy wynika, że w całej UE systematycznie poprawiały się warunki rozwoju przedsiębiorczości. Najlepszy klimat przejawiający się niskimi barierami administracyjnymi panował w wysoko rozwiniętych krajach Europy Północnej (Dania, Szwecja, Finlandia), zaś najgorszy w Polsce, Grecji, Bułgarii i Rumunii. Dostrzegalne są duże różnice w warunkach między krajami rozwiniętymi a transformującymi się na korzyść tych pierwszych.

326

Mariusz Trojak

Pomimo lepszych warunków rozwoju przedsiębiorczości w krajach rozwiniętych niż w krajach transformujących się jest obserwowany dynamiczny wzrost wskaźnika zagęszczenia przedsiębiorstw w tej drugiej grupie krajów i przeciętnie wyższe wartości tego wskaźnika w krajach transformujących się. Co więcej, kraje transformujące się silniej reagują na poprawę warunków niż kraje rozwinięte. Kryzys finansowy odcisnął silne piętno na postawach przedsiębiorczych w UE, co znalazło odzwierciedlenie w spadku wartości wskaźnika zagęszczania przedsiębiorstw w latach 2008–2010. Warto również podkreślić, że większość członków Unii Europejskiej systematycznie poprawia warunki rozwoju przedsiębiorczości przez zmniejszanie liczby procedur związanych z rejestracją przedsiębiorstwa, redukowanie kosztów rejestracji oraz skracając czas niezbędny na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Mniejsze znaczenie mają parametry makroekonomiczne, tj. PKB per capita oraz dostęp do zewnętrznego finansowania. Istotny wpływ na poprawę warunków do prowadzenia działalności gospodarczej ma również jakość państwa przejawiająca się zmniejszeniem korupcji, poprawą regulacji, jakością stanowionego prawa oraz wyższym poziomem swobód obywatelskich. Wyznaczony w opracowaniu indeks taksonomiczny pozwolił na porównanie warunków rozwoju przedsiębiorczości w analizowanych krajach. Przeciętna wartość tego wskaźnika była w całym badanym okresie wyższa dla krajów rozwiniętych niż w dla krajów transformujących się, lecz dystans pomiędzy tymi grupami systematycznie ulegał zmniejszeniu. Kryzys finansowy nie miał istotnego negatywnego wpływu na wartości wskaźnika taksonomicznego przedsiębiorstw. Obserwowano nieznaczne spowolnienie tempa jego wzrostu od 2008 roku. Należy również zwrócić uwagę na inne reakcje na zmiany w obszarze warunków rozwoju przedsiębiorczości państw rozwiniętych i transformujących się. Współczynnik korelacji Pearsona pomiędzy współczynnikiem zagęszczenia przedsiębiorstw a wyznaczonym w opracowaniu indeksem taksonomicznym wynosi 0,27, podczas gdy średnia wartość tego parametru dla drugiej grupy państw wyniosła 0,56. Oznacza to, że kraje transformujące się w badanym okresie osiągały silniejsze efekty w postaci wzrostu liczby zakładanych przedsiębiorstw na 1000 osób aktywnych zawodowo niż w krajach wysoko rozwiniętych. Z analizy łańcuchów Markowa wynika, że jeśli dochodziło do przesunięć krajów pomiędzy różnymi stanami, to z reguły następowały one o jeden stopień w górę (z wyjątkiem Hiszpanii, która pomiędzy 2004 r. a 2005 r. przesunęła się z 1. do 3. grupy oraz Szwecji i Estonii, w których pogorszenie się warunków rozwoju przedsiębiorczości skutkowało przesunięciem z wyższych do niższych grup równorozstępowych). Krajem o bezsprzecznie najlepszych warunkach do rozpoczynania działalności jest Dania, która w całym badanym okresie oferowała przedsiębiorcom bardzo dobre środowisko do prowadzenia działalności gospodarczej. Niepokoją bardzo złe i złe warunki (w sensie przynależności do 1. i 2. grupy równorozstępowej) Polski. Jest to głównie spowodowane administracyjnymi barierami utrudniającymi i zniechęcającymi do podejmowania działalności gospodarczej. Taka sytuacja może skutkować tym, że przedsiębiorcy z Polski będą skłonni do rozpoczynania działalności w krajach (nie tylko sąsiedzkich), które niwelują administracyjne bariery wejścia. Z podobnymi problemami borykają się przedsiębiorcy w Czechach.

WARUNKI DO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

327

W badanym okresie 2004–2011 można dostrzec wyraźne procesy konwergencji związane z szybszym tempem wzrostu PKB oraz szybszym wzrostem PKB per capita w krajach Europy Środkowej niż w całej UE, a w szczególności w odniesieniu do państw basenu Morza Śródziemnego. Na podstawie analizy zmiennych wykorzystanych do budowy wskaźnika taksonomicznego można wywnioskować, że poprawę warunków do rozwoju przedsiębiorczości w relatywnie krótkim okresie można osiągnąć zmniejszając liczbę procedur związanych z rejestracją działalności, a także poprzez poprawę takich czynników instytucjonalnych, jak jakość regulacji lub zmniejszenie korupcji. W tym celu można stosować dopracowane regulacje wykorzystywane w Dani, Holandii i Wielkiej Brytanii.

BIBLIOGRAFIA Belinskaja L., Galiniene B. (2010), Baltic States: From giddy success towards the financial meltdown, “Transformations in Business and Economics”, No. 1 (http://www. transformations.khf.vu.lt/19/articles/ge19.pdf). Corporate and Indirect Tax Survey (2013), KPMG (www.kpmg.com). Doing Business 2010: Reforming through Difficult Times (2010), Washington, DC, The World Bank, IFC and Palgrave MacMillan (http://www.doingbusiness.org/reports/ global-reports/doing-business–2010). Enterpreneurship Density Index (2012), Word Bank Group, Enterpreneurship Snapshot (www.worldbank.org). Foad H. (2012), The Determinants of Offshore Financial Center Investment, San Diego (http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2198503). Gaweł A, (2007), Ekonomiczne determinanty przedsiębiorczości, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Hellman T. (2007), Entrepreneurs and the process of obtaining resources, “Journal of Economics&Management Strategy”, Vol. 16, No. 1. Iosifescu M. (1988), Skończone procesy Markowa i ich zastosowanie, PWN, Warszawa. Klapper L., Love I. (2010), The Impact of the Financial Crisis on New Firm Registration, World Bank Policy Working Paper 5444 (http://www.worldbank.org). Majewski S. (1999), Szeregowanie krajów przy pomocy Diagramu Czekanowskiego i Taksonomicznego Miernika Rozwoju, „Wiadomości Statystyczne”, nr 8. Pyka J. (2007), Przedsiębiorczość i innowacje. Uwarunkowania i czynniki rozwoju, TNOiK, Katowice. Worldwide Governance Indicators (2012), World Bank (http://info.worldbank.org/ governance/wgi/index.asp).

STRESZCZENIE Celem opracowania jest prezentacja ważniejszych zmiennych determinujących warunki do powstawania przedsiębiorstw w wybranych 23 krajach Unii Europejskiej. W artykule wykorzystano zmienne charakteryzujące takie obszary, jak: warunki makroekonomiczne (PKB per capita), warunki mikroekonomiczne związane z finansowaniem działalności (kredyt dla podmiotów prywatnych w relacji do PKB oraz stopę podatku CIT), warunki administracyjne (koszty,

328

Mariusz Trojak

liczbę procedur oraz czas związane z rejestracją działalności gospodarczej) oraz warunki społeczne związane z jakością rządzenia. Okres analizy to lata od 2004 do 2011. W opracowaniu posłużono się analizą taksonomicznego wskaźnika opisującego warunki do rozwoju przedsiębiorstw oraz łańcuchami przejścia Markowa, co pozwoliło na uchwycenie dynamiki badanych zjawisk. Kraje wysoko rozwinięte Europy Zachodniej i Północnej oferują najlepsze warunki do rozwoju przedsiębiorczości oraz stabilne otoczenie polityczne, społeczne i administracyjne. Najgorsze warunki w całym badanym okresie panowały w Polsce ze względu na wysokie koszty rejestrowania działalności, dużą liczbę procedur z tym związanych oraz długim czasem rejestracji działalności gospodarczej. Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, Unia Europejska, analiza taksonomiczna, łańcuchy Markowa.

THE CONDITIONS OF ENTREPRENEURSHIP IN THE EUROPEAN UNION COUNTRIES ABSTRACT The aim of this paper is to identify important determinants of entrepreneurship in 23 European Union countries. Various variables were used in order to describe the macroeconomic conditions (GDP per capita), microeconomic conditions (domestic credit to public sector and CIT rate), administrative factors (numbers of procedures, cost of registration and time required to register the business) and social factors connected to the quality of governance. The analysis was conducted for the period 2004–2011. The methodology was based on the taxonomy method and the Markov chain analysis. It was found that developed countries in Western and Northern Europe offered the best and stable conditions for entrepreneurship development. The worst conditions for opening the business were in Poland due to a high cost of registration, numerous administrative procedures and long time required to register a business. Keywords: entrepreneurship, European Union, taxonomic analysis, Markov chains. JEL Classification: F15, L53

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

Piotr Łasak*

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM WSTĘP W pierwszej dekadzie XXI wieku nastąpiły istotne zmiany na globalnym rynku motoryzacyjnym. Miało miejsce ograniczenie dominacji przemysłu samochodowego z krajów wysoko rozwiniętych oraz wzrost znaczenia tego przemysłu w krajach określanych jako rynki wschodzące. Najszybciej przemysł samochodowy rozwijał się w krajach tworzących grupę BRIC (Brazylia, Rosja, Indie i Chiny). W przeszłości wymienione rynki przyciągały zagranicznych inwestorów głównie ze względu na niskie koszty czynników produkcji, natomiast obecnie zdobywają przewagi również w wielu innych obszarach. Kraje BRIC stały się zarówno atrakcyjnym miejscem do działania wiodących światowych korporacji motoryzacyjnych, jak i coraz bardziej dynamicznie rozwijały swoje własne firmy należące do tej branży. Producenci z Chin i Indii obecnie są już w stanie samodzielnie produkować samochody i skutecznie udoskonalają przebieg procesów produkcyjnych. Ekspansja rodzimych przedsiębiorstw z BRIC obejmuje nie tylko krajowe rynki, ale polega na wchodzeniu tych przedsiębiorstw na rynki zagraniczne, w tym również do krajów wysoko rozwiniętych. Celem artykułu jest analiza rosnącej roli przemysłu samochodowego w krajach BRIC w ciągu ostatniej dekady i próba odpowiedzi na pytania: 1

Jakie procesy spowodowały utratę dominującej pozycji w branży motoryzacyjnej państw triady i wzrost znaczenia w tym przemyśle rynków wschodzących?

* Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Uniwersytet Jagielloński.

330

Piotr Łasak

Jak przebiegał rozwój przemysłu samochodowego w krajach BRIC w latach 2000–2010?

Jakie są perspektywy dalszego rozwoju przemysłu samochodowego w państwach BRIC?

Kraje BRIC nie tylko dołączyły do najważniejszych rynków motoryzacyjnych, ale w w następnych latach ich znaczenie będzie nadal rosło. W nieodległej przyszłości rynki BRIC staną się wiodącymi potęgami motoryzacyjnymi. Analiza koncentruje się na rynku samochodów osobowych, gdyż ten rynek odgrywa największą rolę w przypadku ekspansji branży motoryzacyjnej. Jest on również najbardziej dynamicznie rozwijającym się w omawianej grupie państw.

1. ROZWÓJ PRZEMYSŁU SAMOCHODOWEGO – DOMINACJA KRAJÓW WYSOKO ROZWINIĘTYCH Światowy przemysł samochodowy zaczął rozwijać się na początku XX wieku w Stanach Zjednoczonych oraz w wysoko rozwiniętych krajach europejskich, m.in. Belgii, Francji, Holandii, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Włoszech. Do lat 60. ubiegłego wieku w Stanach Zjednoczonych wytwarzano ponad połowę wszystkich produkowanych samochodów (Womack, Jones, Roos, 2008, s. 49). Kluczową rolę odgrywały zakłady w Detroit, jednym z najważniejszych na świecie ośrodków motoryzacyjnych. W mieście tym znajdowały się główne siedziby trzech koncernów motoryzacyjnych: Ford Motor Company, General Motors i Chrysler (które łącznie wytwarzały 95% całkowitej produkcji samochodów w USA). Od połowy lat 50. coraz bardziej zaczęły rozwijać się również przedsiębiorstwa europejskie (m.in. Volkswagen, Renault, Fiat). W rezultacie przyśpieszenia rozwoju przemysłu motoryzacyjnego od lat 70. zaczęto wytwarzać więcej samochodów w Europie niż w Stanach Zjednoczonych (Graves, 1993). W latach 70. nastąpiły także zmiany w organizacji metod produkcji – wprowadzono metodę wytwarzania określaną nazwą „szczupła produkcja” (ang. lean production), która oznacza organizację produkcji umożliwiającą dostarczenie klientowi oczekiwanego przez niego samochodu w jak najkrótszym czasie i przy wykorzystaniu jak najmniejszej liczby zasobów. Do najważniejszych rynków dołączyła Japonia. Wiodącą firmą pochodzącą z tego kraju stała się Toyota, która w latach 80. z dużym sukcesem zaczęła tworzyć pod swoją marką zakłady produkcyjne w Stanach Zjednoczonych. W ślad za Toyotą podążyli również inni japońscy producenci. Kraje wysoko rozwinięte dominowały w światowym przemyśle samochodowym do końca ubiegłego wieku. Były największymi rynkami pod względem wielkości produkcji i sprzedaży samochodów. Również korporacje z tych krajów były najbardziej liczącymi się przedsiębiorstwami motoryzacyjnymi. Pod koniec ubiegłego wieku wystąpiły procesy, które doprowadziły do zmniejszenia ich dotychczasowej pozycji.

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

331

2. PRZESUNIĘCIA W ŚWIATOWYM PRZEMYŚLE SAMOCHODOWYM PO 2000 ROKU Kolejna faza rozwoju światowego przemysłu samochodowego nastąpiła na początku XXI wieku. Charakteryzuje się wzrostem znaczenia rynków wschodzących. Początkowo nastąpiło przenoszenie produkcji z krajów wysoko rozwiniętych do krajów rozwijających się. W wyniku tego zmniejszył się udział produkcji samochodów w poszczególnych krajach, które w przeszłości odgrywały istotną rolę (tab. 1). Tabela 1. Udział poszczególnych krajów w światowej produkcji samochodów w latach 1960–2010 (w %) Kraje

1961

1971

1981

1991

2000

2005

2010

Stany Zjednoczone, Europa Zachodnia, Japonia

89,18 86,50 82,24 78,10 69,60 59,00 40,18

Argentyna, Czechy, Kanada, Korea Południowa, Meksyk, Polska, Turcja

4,20

6,50

7,57 10,90 17,00 15,80 15,98

Brazylia, Rosja, Indie, Chiny

4,96

5,19

8,42

8,62

9,87 16,00 34,50

Pozostałe państwa

1,66

1,81

1,77

2,38

3,53

9,20

9,34

Źródło: obliczenia własne na podstawie: The U.S. and Michigan Motor Vehicle Statistical Report (2007), s. 22; OICA (2000–2010), Production statistics.

Do końca XX wieku państwa wysoko rozwinięte miały dominującą pozycję, ale w ciągu ostatniej dekady ich znaczenie spadało. Podczas gdy w 2000 r. w Stanach Zjednoczonych, Europie oraz Japonii wytwarzano prawie 70% światowej produkcji samochodów, to w 2010 r. już tylko 40%. W tym samym czasie udział krajów BRIC zwiększył się z 9,8% do 34,5%. Wzrosła rola korporacji motoryzacyjnych z rynków wschodzących. Do liczących się na świecie korporacji zostały zaliczone nowe firmy, m.in.: Hyundai (Korea Południowa), Chana Automobile, Chery, Geely, Brillance, Great Wall, Hafei (Chiny), Tata Motors, Mahindra (Indie), Avto VAZ (Rosja), Proton (Malezja). Do najważniejszych czynników, które spowodowały przesunięcia w światowym przemyśle samochodowym, można zaliczyć m.in.: 1

delokalizację inwestycji i towarzyszące jej przepływy kapitału w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich,

przekształcenia w zakresie organizacji produkcji samochodów,

regionalizację produkcji i sprzedaży.

Dążące do wykorzystania korzyści skali przedsiębiorstwa z krajów wysoko rozwiniętych od lat 80. ubiegłego wieku zaczęły przenosić zakłady produkcyjne do krajów rozwijających się. Odbywało się to w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich (Pavlínek, Ženka 2011, s. 559; Nag, Banerjee, Chatterjee, 2007, s. 18).

332

Piotr Łasak

Inwestycje te spowodowały poważne zmiany w krajowym przemyśle motoryzacyjnym rynków wschodzących oraz wzrost produkcji samochodów oraz części i komponentów w tych krajach. Wraz z przepływem kapitału następował przepływ wiedzy i technologii, co przyczyniło się do rozwoju branży motoryzacyjnej w krajach przyjmujących. Do wzrostu znaczenia rynków wschodzących doprowadziły również zmiany organizacji produkcji samochodów. Udoskonalenie produkcji masowej poprzez zastosowanie zasad charakterystycznych dla japońskich korporacji spowodowało przekształcenie struktur organizacyjnych przedsiębiorstw oraz przyśpieszyło ekspansję na rynki zagraniczne. Obecnie produkcja samochodów opiera się na tworzeniu tzw. globalnych łańcuchów dostaw (ang. global supply chain). Istota nowych metod wytwarzania polega na przekazaniu produkcji części i komponentów zewnętrznym podmiotom. W ten sposób powstaje hierarchia wzajemnie powiązanych podmiotów, tworzących łańcuch dostaw (Wynstra i in., 2010, s. 625–627). Coraz więcej procesów towarzyszących montowaniu samochodów jest przenoszonych na dostawców. Zwiększeniu roli dostawców w przemyśle samochodowym towarzyszy wzrost udziału produkcji wykonywanej poza krajem macierzystym. Zmiana procesów produkcji samochodów doprowadziła do wzrostu roli powiązań o charakterze regionalnym. Istotne stało się zlokalizowanie dostawców w pobliżu montowni samochodów, gdyż umożliwia to organizację dostaw zgodnie z zasadą just in time (konieczność dostarczania potrzebnych części i komponentów w krótkim czasie, a jednocześnie w określonej sekwencji). Sprzyja to tworzeniu klastrów w przemyśle motoryzacyjnym1. Przykładem są zakłady produkcyjne zlokalizowane przy granicy Stanów Zjednoczonych i Meksyku (Klier, Rubenstein, 2009, s. 223–227). Tworzenie klastrów doprowadziło do wzmocnienia integracji regionalnej, która stała się od połowy lat 80. ubiegłego wieku dominującym trendem w rozwoju branży samochodowej. T.J. Sturgeon i J. van Biesebroeck oceniają, że przemysł ten również obecnie ma charakter bardziej regionalny niż globalny (Sturgeon, Biesebroeck, 2010). Regionalizm przemysłu samochodowego polega na tym, że producenci samochodów oraz części i komponentów wykorzystywanych do ich montażu są zaangażowani w kilka dużych regionalnych systemów produkcji. Jednym z przykładów jest rynek północnoamerykański. Do innych można zaliczyć regiony: Europy, Azji Południowo-Wschodniej, a także Ameryki Południowej.

3. KRAJE BRIC – NOWE POTĘGI SAMOCHODOWE Kraje BRIC w ostatniej dekadzie zaczęły rozwijać przemysł samochodowy szybciej niż kraje wysoko rozwinięte i wyprzedziły takich konkurentów, jak Korea Południowa, Meksyk oraz państwa Europy Środkowej. Dotyczy to wielu aspektów tego przemysłu – m.in. produkcji, sprzedaży na lokalnych rynkach oraz eksportu i importu samochodów. 1

Zgodnie z definicją zaproponowaną przez M. Portera, klastry oznaczają geograficzną koncentrację wzajemnie powiązanych firm i instytucji funkcjonujących w określonej dziedzinie (Porter, 1998, s. 78). Ich szczególna rola wynika z faktu, że podnoszą one zdolności konkurencyjne tworzących je firm (m. in. zwiększają produktywność, nadają kierunek prowadzonym procesom, przyczyniają się do wzrostu innowacyjności oraz wzmacniają zdolności ekspansji).

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

333

3.1. PRODUKCJA I GLOBAL SOURCING Według Międzynarodowej Organizacji Producentów Pojazdów Samochodowych (OICA), w 2000 r. w krajach BRIC wytwarzano zaledwie 10% światowej produkcji samochodów, a w 2010 r. było to już 34,5%. Produkcja w tych krajach wzrastała, podczas gdy w innych krajach spadała w czasie kryzysu finansowego lat 2007– 20102 (rys. 1). Kluczowymi czynnikami, które wpłynęły na wzrost produkcji samochodów w krajach BRIC, były: polityka państw, ewolucja dominującego modelu produkcji, współpraca rodzimych i zagranicznych producentów oraz zmiany w handlu światowym i wzrost znaczenia produkcji części i komponentów motoryzacyjnych. We wszystkich krajach BRIC istotne było określenie przez rządy priorytetów w zakresie rozwoju przemysłu samochodowego. W Brazylii miało to miejsce w latach 50. ubiegłego wieku, Chiny dokonały transformacji prowadzącej do rozwoju tego przemysłu w latach 80. (natomiast w połowie lat 90. branża motoryzacyjna została uznana za jedną z pięciu kluczowych gałęzi chińskiego przemysłu), z kolei przekształcenia w Indiach i Rosji miały miejsce w latach 90. (Wójtowicz, 2008, s. 140; Szamosszegi, 2010; Holweg i in., 2005, s. 14; Winning the BRIC…, 2010, s. 15–20). Rysunek 1. Udział krajów* w produkcji światowej samochodów w latach 2000–2010 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Europa Stany Zjednoczone Japonia

BRIC Kanada, Korea Pd., Meksyk

* W przypadku Europy wzięto pod uwagę następujące państwa: Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Niemcy, Portugalię, Szwecję, Włochy oraz Wielkę Brytanię. Źródło: opracowanie własne na podstawie: OICA (2000-2010). 2 Łącznie dla całej grupy. Rosja w tym przypadku jest wyjątkiem, ponieważ w tym kraju po ostatnim kryzysie nastąpił spadek o prawie 60% (OICA, 2000–2010).

334

Piotr Łasak

Dla rozwoju produkcji samochodów oraz części i komponentów w państwach BRIC istotna była zmiana modelu wytwarzania. Udoskonalenie produkcji masowej oraz fragmentaryzacja procesów wytwarzania umożliwiły włączenie państw rozwijających się w globalny łańcuch dostaw bez konieczności dysponowania takim kapitałem, jaki musiały posiadać w przeszłości korporacje motoryzacyjne z państw wysoko rozwiniętych. Dzięki zagranicznym inwestycjom bezpośrednim nastąpił napływ do Brazylii, Chin i Indii nie tylko kapitału, ale również technologii i wiedzy, a kraje te zostały włączone w globalną współpracę w przemyśle motoryzacyjnym. Rozwój krajowego przemysłu samochodowego w przypadku każdego z wymienionych czterech państw zapoczątkowała współpraca rodzimych przedsiębiorstw z korporacjami pochodzącymi z państw wysoko rozwiniętych. Charakter tej współpracy był różny. Brazylia całkowicie otworzyła się na napływ zagranicznego kapitału, Indie stosowały podejście polegające na dopuszczeniu zagranicznych producentów celem zwiększenia konkurencyjności na krajowym rynku przy zachowaniu ograniczeń importowych, natomiast Chiny prowadziły strategię stopniowego i selektywnego przyjmowania zagranicznych producentów, równocześnie wspierając rodzime firmy (Richet, Ruet, 2008, s. 447–465; Humprey, Memedovic, 2003, s. 29–33). Podział na krajowych producentów oraz filie i oddziały zagranicznych korporacji jest szczególnie widoczny w Chinach. Rodzimych producentów w tym kraju można podzielić na dwie grupy. Jedną grupę stanowią firmy państwowe, które tworzą wspólne przedsięwzięcia joint ventures z korporacjami zagranicznymi; drugą – prywatne chińskie firmy (Richet, Ruet, 2008, s. 457–459). Firmy państwowe produkują głównie samochody na rynek lokalny, a sprzedaż na rynki zagraniczne prowadzą pod marką korporacji zagranicznych, z którymi współpracują. Z kolei prywatne podmioty starają się nie tylko rozwijać produkcję na rynek krajowy, ale także mają ambicję wejść na rynki zagraniczne jako niezależne chińskie firmy. Nie na wszystkich rynkach BRIC liczą się krajowi producenci. Przykładem jest Brazylia, gdzie w przeciwieństwie do pozostałych krajów tej grupy nie ma rodzimych firm motoryzacyjnych (z wyjątkiem kilku producentów niszowych samochodów, jak Agrale i Marcopolo), a rozwój całego sektora motoryzacyjnego został oparty na inwestycjach międzynarodowych korporacji. W Brazylii prowadzą działalność prawie wszystkie transnarodowe korporacje motoryzacyjne. Wchodzenie zagranicznych przedsiębiorstw na rynki BRIC było zróżnicowane i wynikało z możliwości, jakie stwarzało państwo przyjmujące. W przypadku Chin zamiarem zagranicznych korporacji było zdobycie dostępu do rynku. Ze względu na ograniczenia administracyjne nieosiągalny był jednak większy udział niż 50% kapitału zagranicznych korporacji w rodzimych, chińskich przedsiębiorstwach. Dla porównania w Indiach o kierunkach współpracy decydowały powiązania między krajowymi firmami i korporacjami zagranicznymi, a celem wejścia tych korporacji było dążenie do opanowania handlu oraz kontrola łańcuchów dostaw (Richet, Ruet 2008, s. 451–453). W Chinach wśród powiązań rodzimych

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

335

producentów z zagranicznymi korporacjami 100% stanowiły przedsięwzięcia typu joint ventures, w Indiach 82% to przedsięwzięcia joint ventures, a pozostałe 18% – inwestycje od podstaw, natomiast w Brazylii całość inwestycji stanowiły przedsiębiorstwa budowane od podstaw (greenfields). W żadnym z tych państw nie wystąpiły przejęcia rodzimych zakładów przez zagraniczne korporacje (New Horizons: Multinational Company Investment…, 2003, s. 42, 90, 118). Zagraniczni producenci wytwarzają w państwach BRIC nie tylko samochody, ale również części i komponenty. Liberalizacja wymiany handlowej przyczyniła się do większego włączenia zagranicznych rynków do procesów globalnego sourcingu, niż miało to miejsce w przeszłości. Korporacje motoryzacyjne bardzo chętnie decydują się na pozyskiwanie części i komponentów z rynków, które są dla nich atrakcyjne cenowo. Szczególnie ważny jest rynek chiński, gdyż dzięki jego potencjałowi możliwe jest osiągnięcie dużych korzyści skali (znacznie większych niż w pozostałych państwach BRIC). W ostatniej dekadzie w przemyśle motoryzacyjnym występowała też rosnąca presja na powiązanie niskich kosztów produkcji części i komponentów z przewagami jakościowymi. Daje to szczególną okazję do rozwoju Indiom, które w coraz większym stopniu przekształcają się z producenta części zamiennych w producenta części i komponentów dla globalnych łańcuchów produkcyjnych. Zagraniczni producenci i dostawcy starają się integrować indyjskich producentów w celu włączania ich do swoich globalnych strategii sourcingowych (Ranawat, Tiwari, 2009, s. 9). Wśród producentów części i komponentów z krajów BRIC istotna jest również rola Brazylii. Kraj ten znajduje się na drugim miejscu po Chinach, biorąc pod uwagę wartość produkcji części i komponentów przeznaczonych na zagraniczne rynki.

3.2. SPRZEDAŻ SAMOCHODÓW NA RYNKACH BRIC W latach 2000–2010 na rynkach krajów BRIC sprzedawano coraz więcej samochodów (tab. 2). Dzięki temu wzrostowi wymienione kraje dołączyły do światowej czołówki rynków pod względem wielkości sprzedaży. Szczególnie duży wzrost sprzedaży samochodów w ciągu analizowanej dekady wystąpił w Chinach. W roku 2010 było to ponad dwudziestokrotnie więcej w porównaniu z 2000 rokiem. Chiny stały się największym rynkiem motoryzacyjnym na świecie, Brazylia znalazła się na czwartym miejscu, a Indie na siódmym pod względem liczby sprzedanych samochodów osobowych na wewnętrznym rynku danego państwa (O desempencho da distribuição…, 2010, s. 7). Rynki te mają pewne wspólne cechy, a jednocześnie w wielu obszarach różnią się między sobą. Do podobieństw można zaliczyć dużą liczbę ludności w porównaniu z innymi krajami rozwijającymi się oraz niski odsetek posiadaczy samochodów wśród społeczeństwa. Szybki wzrost gospodarczy w tych krajach przekłada się na wzrost możliwości nabywczych mieszkańców. Różnice między tymi krajami w największym stopniu dotyczą preferencji konsumentów, stopnia rozwoju infrastruktury związanej z przemysłem motoryzacyjnym oraz polityki państwa odnoszącej się do tego przemysłu.

336

Piotr Łasak

Tabela 2. Wielkość sprzedaży samochodów osobowych w krajach BRIC w latach 2000–2010 (w szt.) Rok

Brazylia

Chiny

Indie

2000

Rosja

1 403 833

630 000

700 000*

1 069 000

2001

1 197 700

754 000

675 120

1 401 000

2002

1 218 500

1 225 000

707 200

1 458 000

2003

1 168 700

2 082 000

900 750

1 475 000

2004

1 258 400

2 421 000

1 061 500

1 514 000

2005

1 369 200

3 774 000

1 143 000

1 762 000

2006

1 556 200

4 946 000

1 379 900

2 052 000

2007

1 975 500

6 171 000

1 549 800

2 754 000

2008

2 193 300

6 635 000

1 552 700

3 255 500

2009

2 474 600

10 171 000

1 951 300

1 465 700

2010

2 644 700

13 911 000

2 520 400

1 910 600

* w przybliżeniu. Źródło: Driving Through BRIC Markets: Lessons for Indian Car Manufacturers (2011).

Najważniejszym rynkiem wśród państw BRIC jest rynek chiński. Wyróżnia się wielkością i dynamiką wzrostu sprzedaży, zróżnicowaniem oferowanych samochodów, a także ilością firm motoryzacyjnych, sprzedających samochody na tym rynku. Dominują na nim firmy zagraniczne, współpracujące z krajowymi producentami. W ostatnich latach coraz bardziej dynamicznie rozwijali się również rodzimi (prywatni) producenci – m.in. Chery Automobile, Geely Automobile, BYD, Hafei, Jiangfuai, Chang’an, Great Wall, Roewe (China’s passenger car market, 2006). Drugim pod względem wielkości rynkiem motoryzacyjnym z państw BRIC jest rynek brazylijski. Jest to najbardziej dojrzały rynek ze wszystkich państw tej grupy. Większość samochodów produkowanych w Brazylii trafia do sprzedaży w tym kraju, co wynika z dużego dostosowania przez korporacje transnarodowe samochodów oraz części i komponentów do wymagań klientów na tym rynku. W Brazylii dominuje sprzedaż nowych samochodów. Rynek indyjski jest obecnie trzecim pod względem wielkości rynkiem motoryzacyjnym BRIC. Ponad połowa sprzedawanych na nim samochodów osobowych jest produkowana przez rodzime firmy. Trzy zakłady: Maruti-Suzuki, Tata Motors oraz Mahindra w 2010 r. posiadały około 65% udziału w rynku (Automobiles Sector in India: Fast Growth, s. 4). Indyjski rynek nadal w dużym stopniu chroniony jest przez cła importowe, co powoduje, że wiele zagranicznych

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

337

korporacji traktuje Indie jako kraj dający możliwość pozyskiwania części i komponentów do produkcji samochodów, a nie jako rynek zbytu. Zagraniczni producenci, którzy decydują się na działalność w Indiach, nie rozwijają produkcji samochodów odpowiadających potrzebom konsumentów, ale dostosowują do oczekiwań konsumentów w Indiach modele aut sprzedawanych w innych państwach (Winning the BRIC…, s. 22). Potrzeby indyjskiego społeczeństwa w dużo większym stopniu uwzględniają natomiast lokalni producenci, którzy projektują i wytwarzają samochody przeznaczone specjalnie na ten rynek – głównie małe pojazdy (czego przykładem jest Nano, produkowany przez firmę Tata Motors oraz jego młodszy konkurent RE60) (Groźny rywal Tata Nano, 2011). Rosja, ostatni z rynków państw BRIC, przez długi czas była zamknięta na zagranicznych producentów. Dopiero w drugiej połowie lat 90. nastąpiła deregulacja, w wyniku której międzynarodowe korporacje zaczęły eksportować do Rosji coraz więcej samochodów, a także nawiązywać inne formy współpracy z rosyjskimi firmami. Zmianom tym towarzyszył wzrost sprzedaży. Od roku 2000 sprzedaż samochodów osobowych na rosyjskim rynku wzrastała w tempie 15% rok do roku (Firsova, 2009, s. 5). Sytuacja uległa gwałtownej zmianie na skutek kryzysu finansowego lat 2007–2009. Podczas gdy w Chinach, Indiach i Brazylii sprzedaż samochodów nadal rosła, w Rosji w 2009 r. nastąpił 50% spadek sprzedaży w stosunku do roku poprzedniego (Chrysler, 2010). Spadek ten okazał się jednak krótkotrwały i już w 2010 r. miał miejsce ponowny wzrost sprzedaży.

3.3. EKSPORT I IMPORT SAMOCHODÓW ORAZ CZĘŚCI I KOMPONENTÓW W ciągu ostatniej dekady wzrosło znaczenie państw BRIC w wymianie handlowej samochodami oraz częściami i komponentami wykorzystywanymi do ich produkcji (wartość eksportu i importu w ciągu dekady 2000–2010 zawiera tabela 3). Wymiana handlowa w największym stopniu dotyczy części i komponentów, chociaż rodzimi producenci z państw BRIC sprzedają na zagraniczne rynki również gotowe samochody. Wszystkie cztery kraje w sposób zasadniczy zwiększyły swoją pozycję. W latach 2000–2010 największy wzrost wymiany handlowej zanotowały Chiny. Eksport samochodów oraz części i komponentów wzrósł w tym kraju ponad 17-krotnie natomiast import prawie 14-krotnie. Drugie miejsce pod tym względem zajmują Indie, gdzie było to odpowiednio: 13,5-krotny wzrost eksportu oraz ponad 8-krotny wzrost importu. Również w Brazylii oraz Rosji nastąpił w ciągu tej dekady co najmniej kilkukrotny wzrost zarówno eksportu jak i importu. Największe doświadczenie w eksporcie samochodów ma Brazylia, która już w pierwszej połowie lat 90. zliberalizowała swój rynek motoryzacyjny. Również Indie stały się w ostatnich latach wiodącym światowym producentem małych, energooszczędnych samochodów. Obecnie samochody produkowane w Indiach trafiają już do Europy (Niemcy, Wielka Brytania, Belgia, Holandia), Azji i Afryki

338

Piotr Łasak

Tabela 3. Eksport i import samochodów oraz części i komponentów przemysłu motoryzacyjnego państw BRIC w latach 2000–2010 (w mln USD, ceny bieżące) Rok

Brazylia

Chiny

Indie

Rosja

Eksport

Import

Eksport

Import

Eksport

Import

Eksport

Import

2000

4 683

4 154

1 581

3 798

588

421

959

2 381

2001

4 823

4 139

1 892

4 912

571

300

932

3 776

2002

4 911

2 988

2 677

6 960

692

439

1 180

4 532

2003

6 538

2 867

3 571

12 778

1 121

598

1 313

6 022

2004

8 699

3 581

6 272

14 428

1 765

908

2 202

8 993

2005 11 983

4 733

9 957

13 545

2 635

1 192

2 460

12 199

2006 13 038

6 007

14 410

18 580

2 994

1 461

2 996

20 012

2007 13 134

8 345

23 032

24 033

3 415

2 185

3 786

32 934

2008 14 750

13 189

28 636

29 069

4 875

3 505

3 873

47 453

2009

8 555

11 722

19 853

30 848

4 799

3 007

1 751

14 358

2010 12 639

17 698

28 040

53 033

7 939

3 447

2 661

26 153

Źródło: WTO (2000–2010), Time Series Database.

(Automobiles sector in India…, 2010, s. 9). Samochody produkowane przez chińskie firmy dopiero od kilku lat są sprzedawane za granicą. Firmy z tego kraju mają krótką historię oraz nadal niewielką sprzedaż (największy chiński eksporter, firma Chery Automobile, w 2010 r. sprzedał za granicą około 14 tys. pojazdów). Bardzo duża jest jednak dynamika wzrostu ich eksportu – w 2010 r. przyrost eksportu chińskich samochodów rok do roku wyniósł 75% (Waldmeir, 2011). Dla rozwoju branży motoryzacyjnej krajów BRIC bardzo ważna jest sprzedaż części i komponentów. Obecnie wszystkie cztery kraje znajdują się na liście największych światowych eksporterów tych wyrobów, a dynamika wzrostu eksportu była bardzo wysoka przez ostatnie kilkanaście lat. W latach 1988–2006 średnia wzrostu eksportu części i komponentów w Chinach wynosiła 35,6%, w Brazylii 17,7%, a w Indiach 14,6% (Sturgeon, Biesebroeck, 2010, s. 13). Państwa te eksportują nie tylko do krajów swojego regionu, ale również na inne rynki – w tym w szczególności na rynki krajów wysoko rozwiniętych (głównie Europy i Stanów Zjednoczonych). W ostatnich latach kraje te również w coraz większym stopniu zacieśniają wzajemną współpracę. Znaczenie importu części i komponentów wykorzystywanych do produkcji samochodów jest duże we wszystkich krajach BRIC z wyjątkiem Rosji, która importuje głównie gotowe samochody. Kraje te stosują jednak zróżnicowaną

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

339

politykę. W Brazylii przeważa import części i komponentów z państw wysoko rozwiniętych (z Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych) (Brazilian Automotive Industry Yearbook, 2011, s. 50). Do najważniejszych partnerów Chin należą: Japonia, Stany Zjednoczone, Niemcy oraz Korea Południowa (Momentum: China’s Automotive Components…, 2009, s. 16). Indie z kolei importują części i komponenty nie tylko z krajów wysoko rozwiniętych, ale również z innych państw rozwijających się (głównie azjatyckich).

4. WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO NA ROZWÓJ MOTORYZACJI W KRAJACH BRIC Globalny kryzys 2007–2009 dotkliwie wpłynął na branżę motoryzacyjną. Problemy najwcześniej wystąpiły w korporacjach z państw wysoko rozwiniętych. Ucierpiała zarówno tzw. Wielka Trójka z Detroit (General Motors, Ford i Chrysler), jak również wiodące koncerny z Europy (Volkswagen, Renault Group, Fiat Group, PSA Group, Volvo, BMW Group) oraz z Japonii (Honda, Toyota, Mazda, Suzuki, Mitsubishi) (Świat nie chce samochodów, 2008). Negatywne zjawiska objęły zarówno stronę popytową (na skutek ograniczenia zdolności kredytowej klientów oraz rosnących cen paliw), jak również podażową (problemy z płynnością, straty poniesione przez producentów na rynku finansowym). W rezultacie firmy zaczęły wprowadzać przerwy w produkcji, redukcje zatrudnienia oraz wycofywać z produkcji niektóre marki samochodów. Przedsiębiorstwa mające największe problemy finansowe zostały narażone na dalej idące zagrożenia. W rezultacie szwedzka firma SAAB ogłosiła upadłość, a dwóch z trzech największych amerykańskich producentów (General Motors i Chrysler) wykorzystało pomoc rządową (co było równoznaczne z bankructwem). Ze względu na globalny charakter kryzysu nastąpiło jego przeniesienie również na rynki BRIC. W największym stopniu dotyczyło to wymiany handlowej – nastąpił spadek zarówno eksportu, jak i importu samochodów oraz części i komponentów w tych krajach (spadek nie wystąpił jedynie w przypadku importu Chin). W odpowiedzi na zaistniałą sytuację, rząd każdego z krajów tworzących grupę BRIC podjął działania interwencyjne. W przypadku Chin był to najdalej idący program ratunkowy dla sektora motoryzacyjnego wśród wszystkich rynków wschodzących. Jako pierwsze wdrożono w styczniu 2009 r. rozwiązania mające na celu zwiększenie sprzedaży (m.in. ograniczenie podatków w przypadku zakupu samochodów małolitrażowych, subsydia dla rolników zmieniających stare pojazdy na nowe oraz dotacje mające na celu obniżkę cen paliw). Drugą część stanowiły rozwiązania przyjęte w marcu 2009 r., które zakładały restrukturyzację i wzmocnienie krajowych przedsiębiorstw (Momentum: China’s Automotive Components…, 2009, s. 4). Podjęte w Chinach działania oprócz bieżącego wsparcia branży motoryzacyjnej w warunkach kryzysu, były również przemyślanym programem zakładającym dalszą jego ekspansję. Podobnie jak w Chinach, również w Indiach, Brazylii oraz Rosji podjęto działania ratunkowe. W każdym

340

Piotr Łasak

z wymienionych państw były one dwukierunkowe i miały na celu wsparcie popytu na krajowym rynku oraz udzielenie pomocy finansowej przeżywającym problemy przedsiębiorstwom motoryzacyjnym. W przypadku Rosji działania te były najbardziej ograniczone (Zimmermann, Egan, Pali, 2011, s. 5; Stanford, 2010, s. 8–14; Too many moving parts, 2009; Gorst, 2008; Aris, 2010). W porównaniu z państwami wysoko rozwiniętymi sytuacja branży motoryzacyjnej w krajach BRIC zarówno w czasie kryzysu, jak również po nim była dużo lepsza. Cały czas wzrastała produkcja oraz sprzedaż na tych rynkach (z wyjątkiem Rosji). Po kryzysie coraz bardziej zaczęły rozwijać się też rodzime firmy motoryzacyjne z rynków BRIC. Producenci z tych państw (w szczególności z Chin i Indii) coraz częściej decydowali się również na inwestycje za granicą (budowę nowych zakładów produkcyjnych oraz przejmowanie zagranicznych aktywów). Do przykładów można zaliczyć m.in.: 1

zakup przez chiński koncern BAIC technologii i licencji na modele samochodów firmy SAAB (Yan, Klamann, 2009),

nabycie przez firmę Geely szwedzkiej firmy Volvo (Chiński koncern Geely przejął Volvo, 2010),

nabycie przez chińską firmę Shanghai Automotive Industry Corporation (SAIC) udziałów dających pakiet kontrolny (51%) w firmie Shanghai General Motors (Sturgeon, Biesebroeck, 2010, s. 23),

inwestycje dokonane przez indyjską firmę Tata Motors: nabycie od Forda w 2008 r. marki Rover oraz firm Jaguar i Land Rover (Tata Motors completes acquisition…, 2008), a także 80% udziałów we włoskiej firmie projektowoinżynierskiej Trilix (Tata Motors acquires 80% stake…, 2012).

Wymienione przykłady pokazują, że kryzys finansowy wzmocnił branżę motoryzacyjną w krajach BRIC. Obecnie globalny przemysł motoryzacyjny wchodzi w tzw. fazę pokryzysową. Powoduje to nowe wyzwania, dotyczące również tych rynków.

5. PERSPEKTYWY WZROSTU POZYCJI BRIC NA ŚWIATOWYM RYNKU SAMOCHODOWYM Na dalszy rozwój przemysłu samochodowego w krajach BRIC będą miały wpływ zarówno czynniki zewnętrzne jak i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych można zaliczyć globalną koniunkturę i przemiany w światowej gospodarce, a także zachowania konkurencyjnych przedsiębiorstw z krajów wysoko rozwiniętych. Kluczowymi czynnikami wewnętrznymi są m.in. polityka rządów wspierająca rozwój tych branż w poszczególnych państwach, potencjał rynku oraz poprawa konkurencyjności rodzimych przedsiębiorstw należących do przemysłu motoryzacyjnego.

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

341

Istotnym warunkiem dalszego rozwoju przemysłu samochodowego jest popyt. Należy on do zewnętrznych uwarunkowań rozwoju tego przemysłu. Jednym z problemów bezpośrednio związanym z popytem jest nadprodukcja samochodów. Obecnie światowa branża motoryzacyjna jest w stanie wyprodukować ponad 90 milionów samochodów rocznie, podczas gdy globalny popyt wynosi zaledwie 60 milionów (Car industry: danger ahead, 2011). Towarzyszy temu duża nierównowaga lokalizacyjna popytu. Na rynkach państw wysoko rozwiniętych sprzedaż nowych samochodów odpowiada w przybliżeniu ilości samochodów używanych, które są wycofywane z użycia. Wynika z tego, że prawie cały popyt ze strony klientów kupujących swój pierwszy samochód to popyt na rynkach wschodzących. Sytuacja ta najprawdopodobniej będzie się utrzymywała. Obecnie w krajach wysoko rozwiniętych od 60% do 80% społeczeństwa posiada własny samochód, natomiast w krajach rozwijających się jest to zaledwie kilka do kilkunastu procent. Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa i powiększaniem klasy średniej popyt na samochody i inne wyroby przemysłu motoryzacyjnego będzie również wzrastał. Oznacza to dobre perspektywy sprzedaży samochodów w najbliższych dekadach głównie na tych rynkach. Oprócz popytu na możliwość wzrostu sprzedaży samochodów będą wpływały m.in.: zmiany klimatu i towarzysząca temu presja na wprowadzanie ekologicznych rozwiązań, ceny ropy na światowych rynkach i możliwość zastosowania alternatywnych źródeł energii, a także ograniczoność zasobów naturalnych i towarzyszący temu wzrost ceny surowców. Firma doradcza KPMG w raporcie poświęconym perspektywom rozwoju branży motoryzacyjnej w następnych dwu dekadach wskazuje, że zachowania konsumentów będą determinowały głównie: troska o ochronę środowiska oraz efektywność zużycia paliwa (Expect the Unexpected…, 2012, s. 76). Na rozwój przemysłu samochodowego w krajach BRIC będą wpływały również strategie międzynarodowych korporacji motoryzacyjnych. Można przypuszczać, że wraz z upływem czasu w coraz większym stopniu będzie rosła konkurencja między nimi. Jednym ze sposobów konkurowania jest natomiast przenoszenie produkcji do bardziej korzystnych lokalizacji. W ślad za wiodącymi korporacjami motoryzacyjnymi, które przenoszą zakłady produkcyjne na rynki wschodzące, podążają globalni dostawcy, a w dalszej kolejności dostawcy kolejnych szczebli. Proces ten w przyszłości będzie przybierał na sile. Korporacje z krajów wysoko rozwiniętych przeżywają trudności finansowe, których doświadczyły podczas ostatniego kryzysu. Również ten czynnik będzie decydował o zachowaniu korporacji motoryzacyjnych z krajów wysoko rozwiniętych oraz o możliwości utrzymania przez nie dotychczasowej pozycji. Bardzo ważne dla dalszego rozwoju przemysłu samochodowego w krajach BRIC są czynniki wewnętrzne. Rządy tych państw są świadome nowych wyzwań, jakie pojawiają się przed przemysłem samochodowym i chcą dostosować rodzime przedsiębiorstwa do zmieniających się warunków w gospodarce światowej. Wyrazem tego jest m.in. położenie dużego nacisku na optymalizację struktury krajowego przemysłu, zachęty dla krajowych producentów do rozwoju własnych

342

Piotr Łasak

marek, wdrożenie rozwiązań sprzyjających ochronie środowiska oraz nowych rozwiązań technologicznych (A New era: Accelerating toward 2020…, 2009, s. 1–20). Szczególnie dużą wagę przywiązują do tego Chiny. W planie rozwoju na lata 2011–2015 zakłada się, że przemysł samochodowy będzie jedną z siedmiu wiodących gałęzi przemysłu. Jednym z priorytetów jest dążenie do rozwoju ekologicznych samochodów (Shipp i in., 2012, s. 69). Służy temu postęp technologiczny i nowe rozwiązania w zakresie produkcji. Drugim priorytetowym celem dla chińskiego rządu jest chęć konsolidacji rodzimego przemysłu motoryzacyjnego (Russo i in., 2009, s. 3). Prognozy opracowywane przez różne ośrodki badawcze (w tym m.in. ekspertów Goldman Sachs) wskazują, że rynki BRIC w najbliższych dekadach będą miały bardzo duży potencjał do dalszego rozwoju (tab. 4). Z prognoz wynika, że w 2050 r. największym rynkiem motoryzacyjnym staną się Indie, natomiast łączna liczba samochodów poruszających się po drogach Indii i Chin przekroczy 1 mld już w 2040 roku (tab. 4). Tabela 4. Prognozy dotyczące sprzedaży samochodów na rynkach BRIC do 2050 roku

Rok

Liczba posiadaczy samochodów na 1000 mieszkańców

Łączna liczba posiadaczy samochodów

Brazylia

Rosja

Brazylia

Chiny

Indie

Rosja

Chiny

Indie

2010

166

263

33 075

55 798

20 382

36 947

2020

273

158

454

60 105 224 857

62 187

60 080

2030

437

269

136

565

103 367 393 029 204 366

70 025

2040

594

327

337

605

147 164 474 244 537 411

70 019

2050

668

358

489

614

169 681 504 823 811 374

66 217

Źródło: O’Neil, Stupnytska, 2009, s. 24.

Dobre perspektywy sprzedaży samochodów oznaczają pewnego rodzaju punkt zwrotny dla rynków BRIC. Rodzime przedsiębiorstwa motoryzacyjne już nie będą musiały za wszelką cenę starać się o wejście na zagraniczne rynki w celu dalszego rozwoju, ale raczej będą mogły konkurować na własnym, znacznie bardziej znanym im rynku. Sytuacja taka oznacza jednak wzrost konkurencji między rodzimymi przedsiębiorstwami z rynków BRIC a zagranicznymi firmami. Ważne jest zachowanie samych przedsiębiorstw z państw BRIC należących do branży motoryzacyjnej. W przyszłości przedsiębiorstwa te będą dążyły do zwiększenia efektywności zużycia energii oraz wykorzystania energii odnawialnej. Prowadzone są badania nad nowymi technologiami, co może stanowić szansę na skrócenie dystansu w stosunku do wysoko zaawansowanych technologicznie korporacji z krajów wysoko rozwiniętych. Jest to więc kolejna okazja do

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

343

umocnienia pozycji przedsiębiorstw motoryzacyjnych z krajów BRIC. Ważną rolę w tym procesie będą odgrywały własne centra badawczo-rozwojowe, współpraca z zagranicznymi firmami oraz przejmowanie zagranicznych przedsiębiorstw, dysponujących rozwiniętymi technologiami.

ZAKOŃCZENIE W światowym przemyśle samochodowym w ciągu ostatniej dekady dokonały się fundamentalne przekształcenia. Zachodzące procesy spowodowały, że korporacje z krajów wysoko rozwiniętych nie mają już takiej przewagi nad producentami z rynków rozwijających się jak w przeszłości. Coraz ważniejszą rolę odgrywają rynki wschodzące. Kraje BRIC stawały się stopniowo miejscem inwestycji dla korporacji z krajów wysoko rozwiniętych, ważnymi ośrodkami przemysłu motoryzacyjnego w regionie, a wreszcie dołączyły do czołówki wiodących rynków motoryzacyjnych. Szczególne wzmocnienie pozycji wystąpiło po ostatnim kryzysie finansowym. Rodzime przedsiębiorstwa stały się samodzielnymi podmiotami, zdolnymi nawet przejmować producentów z krajów wysoko rozwiniętych, a Chiny zostały największym rynkiem motoryzacyjnym na świecie. Wiele przesłanek wskazuje na to, że procesy, które wystąpiły w przeszłości, będą nadal oddziaływać na korzyść rynków BRIC. W połączeniu z perspektywami wolniejszej ekspansji przemysłu samochodowego w innych regionach świata będzie to oznaczało zajęcie przez grupę BRIC w nieodległej przyszłości wiodącej roli w branży motoryzacyjnej. Sytuacja taka oznacza dwie ważne zmiany jakościowe. W przeszłości rynki wschodzące rozwijały się dzięki produkcji tańszych, mniej zaawansowanych wyrobów, obecnie natomiast stają się liderami w wysoko zaawansowanych technologicznie branżach. Drugie przekształcenie polega na tym, że dalszy rozwój rodzimego przemysłu nie musi polegać na wchodzeniu za wszelką cenę na zagraniczne rynki (co jeszcze do niedawna było marzeniem korporacji z krajów rozwijających się). Obecnie same stały się rynkami, na których inne korporacje chcą za wszelką cenę się znaleźć. W przyszłości znaczenie tych rynków będzie nadal rosło.

BIBLIOGRAFIA A New Era: Accelerating toward 2020 – An Automotive Industry Transformer (2009), Deloitte Touche Tohmatsu. Aris B. (2010), Russia’s car sector stalls, but foreigners still investing, „Russia Beyond the Headlines” (http://rbth.ru/articles/2010/06/05/car_sector_stalls_foreigners_ still_investing.html – data dostępu: 10.03.2011). Automobiles sector in India: Fast growth (2010), “BRIC Spotlight Report”, Thomas White International Ltd., October. Brazilian Automotive Industry Yearbook 2011 (2011), ANFAVEA. Car industry: danger ahead (2011) „The Economist”, 13 January.

344

Piotr Łasak

China’s passenger car market (2006), „KPMG Report”, Hong Kong. Chiński koncern Geely przejął Volvo (2010), „Gazeta Wyborcza” z dnia 28.03.2010. Chrysler M. (2010), Emerging Markets Lure Stalled Auto Makers With Promise of Double-Digit Growth, WardsAuto.com. (data dostępu: 5.04.2011). Driving Through BRIC Markets: Lessons for Indian Car Manufacturers (2011), Deloitte Touche Tohmatsu India Private Limited, December. Expect the Unexpected: Building business value in a changing world (2012), KPMG International, February. Firsova A. (2009), Automotive–Russia: Sector Report, “UK Trade & Investment”, September. Gorst I. (2008), Car import curbs have Russians in street, „Financial Times” 21 December. Graves A.P. (1993), Global Competition and the European Automobile Industry: Opportunities and Challenges, Massachusetts Institute of Technology. Groźny rywal Tata Nano (2011), „Rzeczpospolita” z 3.01.2011. Holweg M., Luo J., Oliver N. (2005), The Past, Present and Future of China’s Automotive Industry: A Value Chain Perspective, “UNIDO Working Paper”, Cambridge. Humprey J., Memedovic O. (2003), The Global Automotive Industry Value Chain. What Prospects for Upgrading by Developing Countries, United Nations Industrial Development Organization, Vienna. Klier T.H., Rubenstein J.M. (2009), Imports of intermediate parts in the auto industry – A case study, w: Measurement Issues Arising From The Growth of Globalization, S.N. Houseman, K.F. Ryder (ed.), Conference Papers, National Academy of Public Administration, Washington D.C. Momentum: China’s Automotive Components Sector Emerging from Crisis (2009), KPMG. Nag B., Banerjee S., Chatterjee R. (2007), Changing features of the automobile industry in Asia: Comparison of production, trade and market structure in selected countries, Asia-Pacific Research and Training Network on Trade, “Working Paper Series”, No. 37, July. New Horizons: Multinational Company Investment in Developing Economies (2003), McKinsey Global Institute, San Francisco, October. O desempencho da distribuição automotiva no Brasil (2010), Federação Nacional da Distribuição da Veículos Automotores, Sao Paulo. OICA (2000–2010), Production statistics. O’Neil J., Stupnytska A. (2009), The long-term outlook for the BRICs and N-11 post crisis, “Global Economics Paper”, No. 192, Goldman Sachs, December. Pavlínek P., Ženka J. (2011), Upgrading in the Automotive industry: firm-level evidence from Central Europe, “Journal of Economic Geography”, Vol. 11, Issue 3, 21 June. Porter M.E. (1998), Clusters and the new economics of competition, „Harvard Business Review” No 11-12. Product Market Study: Brazil’s Auto-Parts Market (2008), “MATRADE São Paulo”, No 1, March. Ranawat M., Tiwari R. (2009), Influence of government policies on industry development: The case of India’s automotive industry, “Working Paper” No. 57, Hamburg University of Technology, March.

NOWA POZYCJA PAŃSTW BRIC NA GLOBALNYM RYNKU SAMOCHODOWYM

345

Richet X., Ruet J. (2008), The Chinese and Indian automobile industry in perspective: technology appropriation, catching-up and development, “Transition Studies Review”, Vol. 15, No. 3, Springer, December. Russo B., Tse E., Ke T., Peng B. (2009), The Eight Overarching China Automotive Trends That Are Revolutionizing the Auto Industry, Booz & Company Inc. Shipp S.S., Gupta N., Lal B., Scott J.A., Weber Ch.L., Finnin M.S., Blake M., Newsome S., Thomas S. (2012), Emerging Global Trends in Advanced Manufacturing, Institute for Defense Analyses, Alexandria, March. Stanford J. (2010), The geography of auto globalization and the politics of auto bailouts, „Cambridge Journal of Regions, Economy and Society”, Vol. 3, Issue 3. Sturgeon T.J., van Biesebroeck J. (2010), Effects of the Crisis on the Automotive Industry in Developing Countries, World Bank, June. Szamosszegi A. (2010), How Chinese Government Subsides and Market Intervention Have Resulted It the Offshoring of U.S. Auto Parts Production: a Case Study (http:// www.steelnet.org/new/new_body.html – data dostępu: 26.01.2010). Świat nie chce samochodów (2008), „Dziennik” z 17.12.2008. Tata Motors acquires 80% stake in Italy’s Trilix (2012), www.moneycontrol.com (data dostępu: 4.01.2012). Tata Motors completes acquisition of Jag, Land Rover (2008), Reuters, 2 June. The U.S. and Michigan Motor Vehicle Statistical Report (2007), Senate Fiscal Agency, February. Too many moving parts (2009), „The Economist”, 5 February. Waldmeir P. (2011), Chinese carmakers target export markets, “Financial Times”, 30 October. Winning the BRIC Auto Markets (2010), The Boston Consulting Group. Womack J., Jones D., Roos D. (2008), Maszyna która zmieniła świat, Wydawnictwo ProdPress, Wrocław. Wójtowicz M. (2008), Rozwój przemysłu samochodowego w Brazylii w latach 19572005, w: Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków. WTO (2000–2010), Time Series Database. Wynstra F., von Corswant F., Wetzels M. (2010), In chains? An empirical study of antecedents of supplier product development activity in the automotive industry, “Journal of Product Innovation Management”, Vol. 27, Issue 5. Yan F., Klamann E. (2009), China’s BAIC Buys Saab Assets; Spyker Still in Talks, Reuters, 14 December. Zimmermann A., Egan M., Pali P. (2011), Industry Overview: Automotive in Brazil, Havas Digital Insight, September.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest pokazanie przekształceń na światowym rynku samochodowym i zmiany pozycji krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny). Od 2000 r. kraje BRIC zwiększały produkcję i sprzedaż samochodów osobowych, a także zaczęły pełnić coraz ważniejszą rolę w światowej wymianie handlowej. Globalny kryzys

346

Piotr Łasak

2007–2009 miał duży wpływ na przemysł samochodowy. Kraje wysoko rozwinięte doświadczyły dużego spadku produkcji i sprzedaży. Dzięki pomocy państwa udało się przetrwać najgorsze lata kryzysu. W tym samym czasie rosła produkcja i sprzedaż w krajach BRIC. Przemysł samochodowy tych krajów mimo wielu wyzwań ma duże szanse na dalszy rozwój i umocnienie swojej pozycji na światowym rynku. Słowa kluczowe: przemysł samochodowy, kraje BRIC, globalny rynek motoryzacyjny.

NEW POSITION OF BRIC COUNTRIES IN THE GLOBAL AUTOMOTIVE MARKET ABSTRACT The aim of this article is to present the transformation of the global automotive market and the new position of the BRIC countries (Brazil, Russia, India, China). They increased production and sales of passenger cars since 2000, and began to play a more important role in the world trade. The global crisis of 2007-2009 had a significant impact on the industry. Developed countries experienced a large drop in the car production and sale. With the help of the state they managed to survive the worst of the crisis. At the same time car production and sales in the BRIC countries increased. Despite many challenges, the automotive industry of these countries faces good prospects for further development and strengthening its position in the global market. Keywords: automotive industry, BRIC countries, global automotive market. JEL Classification: F63, L62

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LLXXVII) 2013

RECENZJE

Marian Gorynia*

RECENZJA KSIĄŻKI ELŻBIETY SOBCZAK PT. „SEGMENTACJA RYNKÓW ZAGRANICZNYCH” Elżbieta Sobczak, Segmentacja rynków zagranicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, 354 strony Książka Segmentacja rynków zagranicznych zasługuje, moim zdaniem, na ogólną pozytywną ocenę. Jest to bardzo obszerna monografia (354 strony), podejmująca zagadnienie zasadności, możliwości i sposobów (metod) segmentacji rynków zagranicznych. Pierwszą mocną stroną pracy jest podjęcie doniosłej problematyki, ważnej z poznawczego i praktycznego punktu widzenia, co wynika z postępujących procesów globalizacji i koniecznych odpowiedzi na poziomie przedsiębiorstw na turbulencje zachodzące na rynkach światowych i międzynarodowych. W pełni podzielam pogląd Autorki, zgodnie z którym intensyfikacja procesów globalizacji implikuje wzrost znaczenia badań rynków zagranicznych, badań, które umożliwiają uwzględnienie poglądu, że rynki zagraniczne mają odmienny i indywidualny charakter oraz że jest możliwe ich kategoryzowanie w jednorodne grupy. Podjęta problematyka jest często eksplorowana w szczególności przez specjalistów z zakresu biznesu międzynarodowego, marketingu międzynarodowego i jest podejmowana w wielu liczących się ośrodkach zagranicznych. Warto zaznaczyć, że badane zagadnienia leżą na pograniczu zainteresowań współczesnej ekonomii (zarówno na poziomie makro, jak i mikro) oraz nauk o zarządzaniu. Z jednej strony dotyczą one bowiem alokacji zasobów między konkurencyjne zastosowania, z drugiej zaś stanowią element budowy strategii internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Ta konstatacja oznacza, że analizy tych zagadnień dobrze wpisują się we współczesne nurty szeroko rozumianych badań ekonomicznych. W ciągu *

Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej, Wydział Gospodarki Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

348

Marian Gorynia

minionych dwóch dziesięcioleci transformacji gospodarki polskiej i jej aktywnego włączania się w światowy system gospodarczy problemy te nie zostały w zadowalającym stopniu dostrzeżone i docenione w badaniach. Druga zasługa ocenianej pracy to rozmach podjętego wyzwania badawczego. Samo sformułowanie tytułu pracy mogłoby sugerować, że chodzi w niej wyłącznie o wymiar mikroekonomiczny i strategiczny działań segmentacyjnych podejmowanych w firmach. Autorka pokazuje jednak, że zdaje sobie sprawę z szerszych uwarunkowań i konsekwencji segmentacji rynków. Świadczy o tym sposób sformułowania ogólnej tezy pracy, która została przez Autorkę ujęta następująco: „Impulsem do jej powstania była ogólna teza, że przewaga konkurencyjna współczesnego przedsiębiorstwa działającego na rynkach zagranicznych jest w znacznym stopniu zdeterminowana przez segmentację rynku międzynarodowego”. Jednocześnie należy jednak wskazać, że stosując taki sposób myślenia powstaje niebezpieczeństwo pojawienia się skłonności do przeceniania znaczenia instrumentu, jakim jest segmentacja. Bardzo istotna rola segmentacji wpisuje się w podejście, które w literaturze jest określane jako stosowanie racjonalnego modelu decyzyjnego. O ile model ten w ujęciu postulatywnym (normatywnym) jest popularny i szeroko rozwijany w literaturze, o tyle w pracach opisowo-wyjaśniających z zakresu współczesnego biznesu, w tym szczególnie biznesu międzynarodowego, zwraca się coraz więcej uwagi na fakt, że rzeczywiste działania firm często odbiegają od postulatów racjonalności metodologicznej, nierzadko bazując na decyzjach podbudowanych emocjonalnie, charakteryzując się w części rezygnacją z narzędzi ilościowych nadających się przede wszystkim do rozwiązywania problemów dobrze ustrukturalizowanych. O rozmachu podjętego zadania badawczego świadczy również sformułowanie celów pracy (s. 11–12): 1

Pierwszym celem jest wypracowanie wielowariantowej, hierarchicznej koncepcji segmentacji rynków zagranicznych.

Drugim celem jest zaproponowanie oryginalnych podejść do segmentacji rynków zagranicznych: podejścia portfelowego, opartego na technikach analizy konkurencyjności przedsiębiorstwa oraz hierarchicznego podejścia łańcuchowego, wykorzystującego teoretyczną koncepcję łańcuchów środków i celów konsumenta.

Trzeci cel badawczy stanowi próba integracji wielowariantowej, hierarchicznej koncepcji segmentacji rynków zagranicznych z dwoma powyższymi podejściami metodologicznymi oraz aplikacją metod wielowymiarowej analizy statystycznej, umożliwiającymi empiryczną weryfikację proponowanych rozwiązań.

Powyższe cele główne zostały dodatkowo rozpisane na osiem celów szczegółowych (s. 12). Oceniając ogólnie cele monografii, należy określić je jako konkretne, precyzyjnie sformułowane i zrozumiałe dla czytelnika. Takie określenie celów ułatwia ocenę pracy – można bowiem stosunkowo jednoznacznie stwierdzić, czy cele zostały w rozprawie zrealizowane.

RECENZJA KSIĄŻKI ELŻBIETY SOBCZAK PT. „SEGMENTACJA RYNKÓW…"

349

Kolejną mocną stroną monografii jest jej interdyscyplinarny charakter. Ta jej cecha wiąże się częściowo z wcześniejszym omówieniem pierwszej mocnej strony. Autorka swobodnie, ale w sposób przemyślany i świadomy porusza się po różnych poziomach analizy ekonomicznej, wliczając w to makro, mezo i mikro. Porusza zagadnienia dające się zaliczyć zarówno do dyscypliny ekonomia, jak i w węższym zakresie dyscypliny zarządzanie. Znaczna jest też liczba subdyscyplin, w granicach których mieszczą się prezentowane rozważania – są to: marketing międzynarodowy, badania rynków, biznes międzynarodowy, statystyka, zarządzanie strategiczne, statystyka, zachowania konsumentów, zachowania przedsiębiorstw, internacjonalizacja przedsiębiorstwa, konkurencyjność przedsiębiorstwa itp. Na podkreślenie zasługuje jeszcze jedna cecha opiniowanej rozprawy. Zaproponowane przez Autorkę procedury badań segmentacyjnych w ramach dysertacji zostały poddane empirycznej weryfikacji. W odniesieniu do segmentacji makroekonomicznej i regionalnej opracowano bazę danych wtórnych, opisujących państwa i regiony europejskie. Jeśli chodzi o segmentację mikroekonomiczną odnoszącą się do konsumentów, to wykorzystano w niej dane zebrane przez Autorkę w ramach międzynarodowych badań ankietowych (baza danych pierwotnych). Innymi słowy w pracy nie tylko zaproponowano szczegółowe rozpracowanie procedury segmentacji rynków zagranicznych, ale także przeprowadzono badania empiryczne wykonane zgodnie z zaleceniami tejże procedury. Badania te stanowią egzemplifikację możliwości aplikacyjnych zbudowanej w pracy procedury segmentacji. Piąta silna strona ocenianej pracy to jej układ, struktura. Monografia składa się z wstępu, ośmiu rozdziałów, zakończenia i bibliografii. Wstęp zawiera wszystkie niezbędne elementy, jest napisany jasno i stanowi dobre wprowadzenie do studiowania dalszych części monografii. Przedstawia uzasadnienie wyboru problematyki badań, prezentuje cele ogólne i cząstkowe. We wstępie scharakteryzowano także zawartość poszczególnych rozdziałów książki. Ponadto we wstępie zamieszczono deklaracje Autorki na temat metodologii i metodyki pisania ocenianej rozprawy. Jeśli chodzi o zasadniczy układ pracy (nazwy, treści, strukturę wewnętrzną oraz sekwencję poszczególnych ośmiu rozdziałów pracy), to zasługuje on na wysoką ocenę. Jasny i zrozumiały jest przyjęty tok rozumowania, odzwierciedlony w tytułach i zawartości poszczególnych rozdziałów. Pracę rozpoczyna rozdział pierwszy, w którym Autorka stara się zlokalizować główny przedmiot zainteresowań rozprawy na szerszym tle, jakie stanowią procesy globalizacji. Rozdział ten w sposób satysfakcjonujący przedstawia charakterystykę procesów globalizacji i ich wpływ na badania rynków zagranicznych. Umiejętnie wykorzystano w nim tekst zamieszczony wcześniej w piśmie „Marketing i Rynek”. W rozdziale drugim zaprezentowano podstawy teoretyczne segmentacji rynków zagranicznych. Autorka bardzo dobrze orientuje się w tych zagadnieniach i potrafiła na dwudziestu kilku stronach syntetycznie przedstawić najistotniejsze kwestie (pojęcie rynku w badaniach segmentacyjnych, geneza segmentacji rynków zagranicznych, istota segmentacji i jej rola dla przedsiębiorstwa prowadzącego ekspansję zagraniczną, kryteria oceny atrakcyjności segmentów,

350

Marian Gorynia

koncepcje segmentacji, kryteria segmentacji rynków zagranicznych i użyteczność segmentacji międzynarodowej). W rozdziale trzecim uwaga została zogniskowana na podstawach metodologicznych segmentacji rynków zagranicznych, na które składają się następujące kwestie szczegółowe: procedura badań segmentacyjnych, podejście metodologiczne do badań, problemy metodologiczne związane z doborem zmiennych segmentacyjnych i zagadnienie pomiaru zmiennych w segmentacji. W rozdziale tym wykorzystano dwie wcześniejsze publikacje Autorki w piśmie „Marketing i Rynek”. Publikacje te dowodzą, że problematyka podjęta w książce może stanowić przedmiot zainteresowania szerszych rzesz czytelników. Z kolei w rozdziale czwartym dokonano prezentacji wybranych metod statystycznych wspomagających badania segmentacyjne rynków zagranicznych (tablica kontyngencji, metody analizy skupień, analiza dyskryminacyjna, analiza korespondencji). Dość obszerny przegląd i charakterystyka wymienionych metod zostały uzasadnione przez Autorkę faktem wykorzystania tych metod w badaniach empirycznych w dalszej części pracy W rozdziale piątym zaprezentowano podejście portfelowe do segmentacji rynków zagranicznych. Jest to autorska propozycja podejścia portfelowego do makro- i mezosegmentacji rynków zagranicznych (odnoszącej się do gospodarek narodowych i regionów) z wykorzystaniem analizy portfelowej pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Rozdział szósty jest egzemplifikacją wykorzystania wcześniej omówionych metod do przeprowadzenia segmentacji rynków zagranicznych. W kolejnym rozdziale (siódmym) Autorka zaproponowała hierarchiczne podejście łańcuchowe do integralnej segmentacji rynków zagranicznych odnoszące się do poziomu mikroekonomicznego, wykorzystujące koncepcję łańcuchów środków i celów. Natomiast w rozdziale ósmym przeprowadzono badania empiryczne weryfikujące hierarchiczne podejście łańcuchowe, zaprezentowane w rozdziale siódmym. Relacja rozdziału ósmego do rozdziału siódmego jest więc podobna do relacji pomiędzy rozdziałami szóstym i piątym. Takie podejście Autorki zasługuje na uznanie – najpierw następuje bowiem przedstawienie autorskiej propozycji pakietu metod segmentacyjnych, a w dalszym kroku metody te są zastosowane w badaniu empirycznym uwzględniającym rzeczywiste dane. Pracę zamyka zakończenie, gdzie przedstawiono główne wnioski, do których doprowadziły zawarte w książce rozważania. Odnosząc się ogólnie do struktury i treści monografii należy wyodrębnić w niej dwie części. Część pierwsza obejmująca rozdziały 1–3 stanowi swego rodzaju rozwinięte wprowadzenie, przygotowanie pojęciowo-teoretyczno-metodologiczne do części drugiej, zasadniczej. W drugiej części (rozdziały 4–8) następuje natomiast popis swoistego kunsztu E. Sobczak, dokumentującego jej bardzo wysokie kompetencje w dziedzinie wykorzystania metod statystycznych w badaniach segmentacyjnych rynków zagranicznych. Następną silną stroną opracowania jest jego podbudowa bibliograficzna. Autorka trafnie zidentyfikowała i potrafiła umiejętnie wykorzystać najważniejsze pozycje literatury światowej i polskiej, wiążące się z podjętymi rozważaniami. Zdarzyły się tutaj jednak pewne przeoczenia, które zostaną zasygnalizowane w uwagach krytycznych.

RECENZJA KSIĄŻKI ELŻBIETY SOBCZAK PT. „SEGMENTACJA RYNKÓW…"

351

Dostrzec też należy słabsze strony pracy. Po pierwsze, w niektórych partiach książki mamy do czynienia z pominięciem ważnych prac znanych autorów. Pewne zastrzeżenia można zgłosić odnośnie do częściowo kontrowersyjnego doboru literatury wykorzystanej w rozdziale pierwszym; w szczególności może dziwić brak niektórych ważnych pozycji, w tym np. „klasycznych” w tej dziedzinie opracowań prof. Jana Rymarczyka z macierzystej uczelni Autorki. Inny przykład można odnieść do rozdziału piątego. W prezentacji analizy portfelowej pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa pominięto prace prof. prof. Grażyny Gierszewskiej, Marii Romanowskiej i Marka Stankiewicza. Po drugie, podkreślając swobodę, z jaką Autorka porusza się w omawianej problematyce, pojawia się pytanie o zakres rzeczywistych zastosowań prezentowanych metod. W licznych, nawet bardzo prostych zastosowaniach metod portfelowych do budowy strategii przedsiębiorstwa podkreśla się często, że niska jakość dostępnych danych może stanowić podstawę do zakwestionowania uzyskanych rezultatów. W kontekście wyrafinowanej w niektórych miejscach metodologii proponowanej przez E. Sobczak pojawia się pytanie o to, czy wątpliwe podstawy informacyjne umożliwiają posługiwanie się skomplikowanymi metodami. Innymi słowy chodzi o to, że nawet najlepsze metody obliczeniowe nie są w stanie zniwelować niedostatków w dostępności do wiarygodnych danych. Po trzecie, trzeba postawić ważne pytanie o to, w jakim stopniu rozpracowane w monografii metody są faktycznie przydatne dla tzw. praktyki gospodarczej. O tym, że omawiane w rozprawie metody segmentacji rynków zagranicznych nadają się do wykorzystania w praktyce, świadczą najlepiej przekonujące egzemplifikacje zawarte w rozdziałach szóstym i ósmym. Ale bardzo ograniczona jest wiedza na temat, jak firmy prowadzące ekspansję zagraniczną radzą sobie z zagadnieniem segmentacji rynków zagranicznych; czy traktują je jako problem o znaczeniu strategicznym, jakie metody stosują w praktyce przygotowywania strategii, w jakim stopniu są skłonne skorzystać z bardziej zaawansowanych propozycji zamieszczonych w pracy habilitacyjnej. Te zagadnienia nie zostały w zasadzie podjęte przez Autorkę. Wydaje się, że nie należy tego traktować jako niedostatku i tak już obszernej monografii, ale może to raczej stanowić wskazanie kierunku dalszych badań zagadnienia segmentacji rynków zagranicznych. Zgłoszone uwagi krytyczne i sugestie, mające częściowo dyskusyjny charakter, nie podważają wysokiej oceny opracowania.

2/2013

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXVII) 2013

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2013