Studia Ekonomiczne nr 2/2015 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

2/2015

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXXV) 2015

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2015

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXXV) 2015

WARSZAWA 2015

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik (Redaktor Naczelny), Urszula Grzelońska, Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Leszek Morawski, Jerzy Mycielski (Redaktor Statystyczny), Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2015 ISSN 0239–6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084–4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.waw.pl/publikacje/studia-ekonomiczne Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

REALIZACJA WYDAWNICZA Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

SPIS TREŚCI IN MEMORIAM Jerzy OSIATYŃSKI, Remembering Kazimierz Laski (15 12 1921 – 20 10 2015). .

135

ARTYKUŁY Adam ZAREMBA, Adam SZYSZKA, Źródła długoterminowych anormalnych stóp zwrotu po pierwszych ofertach publicznych na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa CIEŚLIK, Kraje postsocjalistyczne w globalnych łańcuchach wartości . . . . . Armand KASZTELAN, Zielony wzrost jako nowy kierunek rozwoju gospodarki w warunkach zagrożeń ekologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

139 167 185

MISCELLANEA Piotr GASPARSKI, Powab swobodny wyboru jako czynnik determinujący decyzje ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Filiberto AMATI, Francisco PESTANA, Consumption Rituals: a strategic marketing framework . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

209 229

LAUREACI NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII Elżbieta MĄCZYŃSKA, Paradoks Deatona. Nobel z ekonomii 2015. . . . . . . . . . .

247

RECENZJE Anna HRYCAJ, Recenzja książki Elżbiety Mączyńskiej i Sylwii Morawskiej „Efektywność procedur upadłościowych. Bankructwa przedsiębiorstw. Katharsis i nowa szansa”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

259

CONTENTS IN MEMORIAM Jerzy OSIATYŃSKI, Remembering Kazimierz Laski (15 12 1921 – 20 10 2015). .

135

ARTICLES Adam ZAREMBA, Adam SZYSZKA, Sources of long–term post–IPO underperformance in Central and Eastern European countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa CIEŚLIK, Central and Eastern European countries in global value chains. . . Armand KASZTELAN, Green growth as a response to increasing environmental threats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

139 167 185

MISCELLANEA Piotr GASPARSKI, Lure of choice as a determinant of economic decisions. . . . . . Filiberto AMATI, Francisco PESTANA, Consumption Rituals: a strategic marketing framework . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

209 229

NOBEL MEMORIAL PRIZE IN ECONOMICS Elżbieta MĄCZYŃSKA, The Deaton paradox: The 2015 Nobel Memorial Prize in economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

247

REVIEWS Anna HRYCAJ, Review of the book „Efektywność procedur upadłościowych. Bankructwa przedsiębiorstw. Katharsis i nowa szansa” by Elżbieta Mączyńska i Sylwia Morawska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

259

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

IN MEMORIAM

Jerzy Osiatyński*

REMEMBERING KAZIMIERZ LASKI (DECEMBER 15, 1921 – OCTOBER 20, 2015)1

Institute of Economic Sciences, Polish Academy of Sciences. This is a slightly revised version of my Eulogy given at Professor Laski’s Funeral Ceremony in Vienna, 22 October 2015. 1

136

IN MEMORIAM

Born in Czestochowa, Poland, his true name was Hendel Cygler. It was not until April/May 1943 that he was given a Roman Catholic birth certificate and residence registration documents issued in the name of a man his age who by then was most probably no longer alive. That helped him survive the Holocaust under Nazi occupation in Poland. After the war, he kept his assumed name, although he never denied his family one. During World War II, Laski fought in a combat unit of the People’s Army led by Edwin Rozłubirski “Gustaw” (later a general in the Polish Army) and was wounded on Freta Street in the last days of the Warsaw Uprising (August 1– October 3, 1944). In 1945, Laski started studying economics at the Academy for Political Science in Warsaw, from which he graduated in 1948. The following year he was appointed assistant at the Main School of Planning and Statistics. That move began a new chapter in his life. His work there shaped his intellectual capacity, opened new horizons, and made him an outstanding scholar and university teacher. At the Main School Laski advanced through all stages of an academic career, among others serving as its Deputy Chancellor for Curricula and Research Program (1961–1963). Laski himself segmented his research output into three periods: (i) prior to Kalecki, (ii) with Kalecki, and (iii) after Kalecki. In the first phase, his research focused on studies in dynamics of investment and consumption in the course of the fast industrialization of Poland in the 1950s. The second phase represents his close collaboration with Michal Kalecki, whose theories and personality fascinated Laski. He soon became his eager student and strong proponent. At that time, Laski published his Outline of the Theory of Socialist Reproduction, as well as other papers which developed and popularized Kalecki’s theory. The significance of his studies went far beyond academia. They set theoretical limits to voluntary economic decision-making and demanded that central planners accept the constraints imposed by cost-benefit analysis (albeit with little practical effect). Kalecki, Laski, and their close collaborators requested the political decision-makers who insisted on ever larger investments to consider the resulting short-term changes in consumption. Although from today’s perspective, the practical impact of the suggested constraints on politically motivated investment decisions was negligible, this insubordination of elite economic professors infuriated communist political leadership. At the same time, however, this distinguished Poland from other centrally planned countries, paving new ways in economic theorizing. Moreover, a quarter of a century later, in Poland those post–1956 bulwarks of economic “revisionism” facilitated the country’s transition from a centrally planned to a market economy. The study From Marx to the Market (Brus and Laski, 1989) gives an excellent account of the rather dramatic end to the totalitarian socialist search for economic rationality and social justice. During that period, Laski’s research, teaching, and organizational initiatives significantly contributed to establishing a Warsaw research center sometimes called the “Socialist Cambridge,” with the leading role of Kalecki. This “Golden

IN MEMORIAM

137

Age” of academic work and development was, however, disrupted by the 1968 anti-Semitic purges in Poland. Laski emigrated to Austria, where he first worked at the Austrian Business Research Institute and then at the Vienna Institute for Comparative Economic Studies, of which he was Research Director in 1991–96. In 1971, he became a department head at Johannes Kepler University in Linz, where he taught until 1991. By emphasizing the role of effective demand in macroeconomic theorizing and economic policy recommendations, Laski left an indelible mark on the output of the Vienna Institute, which made it a rather unique research center from the 1970s to the mid–1990s. This, as well as the accuracy of their forecasts based on those theoretical foundations, made the Institute’s Monthly Reports and Research Reports of particular interest to businesses, banks and other research institutes, and attracted young students. The “after Kalecki” phase represents Laski’s further research in developing and updating Kalecki’s theories in the global economy environment, as well as his continuous defense of the theoretical underpinnings and practice of government intervention policies based on effective demand theory. This research made him the truest student and follower of Kalecki. Along with crisis-provoking adjustments in the market economy, disregard of the consequences of aggregate supply changes following contractions of aggregate demand was perceived as the cause of economic policy mistakes in the early stages of the 1989–90 economic transformation, and especially of the unnecessarily deep economic recession. At the time, serving as a minister in Tadeusz Mazowiecki’s government, I asked Laski, in the capacity of my official advisor, to write a memo on some short-term macroeconomic consequences of Poland’s “shock therapy.” Next I circulated his memo among the senior economic ministers and government advisors, but its importance was not appreciated by them. Regretfully, time proved his argument right. Subsequently, the memo brought Laski high recognition in Europe and elsewhere for accuracy of its analysis and recommendations. The memo, together with his many other publications on the critical issues of economic transition of East and Central European countries from a centrally planned to a market economy, give credit to Laski’s intense involvement in proving the viability of a full-employment capitalist economy that would meet the standards of both economic efficiency and social justice, as well as equal opportunities. With these priorities always in mind, he was consistently in favor of broad government intervention to counter high and lasting unemployment, should the need arise, also at the expense of controlled expansion of government deficits, and advocated moderation of household income disparities. Until literally the last days of his life he continued work on his new book, reading proofs and discussing the outlay of its jacket. His Lectures in Macroeconomics: A Capitalist Economy without Unemployment is a textbook based on contemporary extensions and development of the theories of Kalecki and Keynes. Ever since the news of Laski’s grave illness reached us, we rushed, together with the Polish Economic Society which is the publisher of his new

138

IN MEMORIAM

book, to let him see the printed results of more than two years of his writing. Unfortunately, we did not make it. Neither did we manage to print a new selection of Kalecki’s works – edited and introduced by Laski and myself. Both books will appear sometime in November; they were in a way meant to be a present for his 94th birthday. All his life through, Laski was exceptionally active, giving guest lectures and attending conferences and seminars. In early June this year, at the Buenos Aires conference on macroeconomic policy making, not only did he read his paper, which was much appreciated, but took active part in discussing other presentations, and in the evening our 93-year-old attended an Argentinean tango class offered to the conference participants. Notwithstanding the bitter experience of 1968, I believe that with no other country did Laski feel as closely connected as with Poland. In the last three years, at the Institute for Advanced Studies in Warsaw, we conducted together a series of lectures and seminars on post-Kaleckian and post-Keynesian economics. Laski traveled from Vienna to Warsaw to read papers and give presentations at “Economists’ Thursdays” of the Polish Economic Society, at the Institute of Economics of the Polish Academy of Sciences, at other academic institutions. He came as often as he possibly could. My colleagues from the Institute of Economic Sciences of the Polish Academy of Sciences asked me to express their grief and fond memories of the late Professor Laski. The same refers to the students and staff of the Institute for Advanced Studies in Warsaw and to his many colleagues and admirers at the Polish Economic Society and the Warsaw School of Economics – his pre–1968 academic home. Many of his former students, assistants, and collaborators asked me to pass on their words of sorrow and sympathy to his family and dear ones. Some of those who approached me remembered Laski from times well before 1968; despite the lapse of time their memories appear to be still very strong and emotional. Kazimierz Laski was carved out of one block of rock, as we say in Poland. He was a highly principled man, but with a lot of understanding and compassion for others, a man of great wisdom, an unfailing friend. We all treasured him not only for his exceptional scientific output and knack for teaching, but also for his affability, sense of humor, affection, and friendship. Let this memory of him stay with us.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

ARTYKUŁY

Adam Zaremba*, Adam Szyszka**

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH OFERTACH PUBLICZNYCH NA RYNKACH EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ1 (Artykuł nadesłany: 03.10.2014 r. Zaakceptowany: 10.09.2015 r.)

WPROWADZENIE Historia pierwszych ofert publicznych (initial public offering, IPO) oferuje badaczom kilka niewyjaśnionych zagadek. Pierwszą z nich jest grupowanie się IPO (IPO clustering) na światowych rynkach kapitałowych, co zostało dobrze udokumentowane w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Począwszy od R.G. Ibbotsona i J. Jaffe (1975), liczne badania wykazały tendencję do grupowania się pierwszych ofert publicznych zarówno w ujęciu czasowym, jak i w ramach jednego sektora (Ritter, 1984; Ibbotson, Sindelar, Ritter, 1988, 1994; Hoffmann-Bruchardi, 2001; Helwege, Liang, 2004; Derrien, 2010 oraz Plotnicki, Szyszka, 2014) w odniesieniu do środkowo- i wschodnioeuropejskich rynków wschodzących). Drugim zagadkowym zjawiskiem jest „pozostawianie pieniędzy na stole“ (money-left-on-a-table) przez spółki debiutujące na giełdzie, czyli anormalnie wysokie natychmiastowe stopy zwrotu po debiucie giełdowym (Loughran, Ritter, 2002). Ponadto od długiego czasu toczy się ożywiona debata na temat wyników inwesty*

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (adam.zaremba@ue.poznan.pl) Szkoła Główna Handlowa w Warszawie (aszysz1@sgh.waw.pl). Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji DEC–2013/09/B/HS4/01335. ** 1

140

Adam Zaremba, Adam Szyszka

cyjnych spółek, osiąganych w kilkuletnim okresie po IPO (long-run underperformance), stanowiących przedmiot niniejszego artykułu. Zjawisko osiągania niższych od przeciętnych stóp zwrotu przez spółki w długim okresie po IPO dotyczy tendencji nowo wyemitowanych akcji do osiągania gorszych wyników inwestycyjnych względem rynku w ciągu kilku lat po debiucie spółki na giełdzie. Po raz pierwszy zaobserwował je Ibbotson (1975) na rynku amerykańskim, ale formalnych, statystycznych dowodów na występowanie tego zjawiska dostarczyli dopiero J.R. Ritter (1991), T. Loughran (1993), Loughran i Ritter (1995) oraz D.K. Spiess i J. Affleck-Graves (1995). Przykładem jednego z ostatnich, kompleksowych badań w tej dziedzinie jest praca autorstwa D. Hoechle i M.M. Schmida (2009). Wiele badań dokumentuje zjawisko generowania niższych od przeciętnych stóp zwrotu również na rynkach międzynarodowych, poza Stanami Zjednoczonymi (Eckbo, Masulis, Norli, 2007). Opisaniem tej tendencji na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej zajmowali się m.in. R. Jelic i R. Briston (2003) oraz T. Jewartowski i J. Lizińska (2012). Większość teorii podejmujących próby wyjaśnienia anormalnych, ujemnych stóp zwrotu osiąganych przez spółki w okresie po IPO opiera się na finansach behawioralnych, wskazując na efekt ekstrapolacji i „nadreaktywność” inwestorów jako główne przyczyny zawyżonej wyceny aktywów w momencie debiutu na giełdzie (Helwege, Liang, 2004; Ljungqvist, Nanda, Singh, 2006). Dyrektorzy finansowi spółek debiutujących na rynku amerykańskim, którzy uczestniczyli w anonimowych wywiadach przeprowadzonych przez J.R. Grahama i C.R. Harveya (2001) oraz J.C. Brau i S.E. Fawcetta (2006), przyznali, że przewartościowanie stanowiło ważny czynnik decyzyjny w odniesieniu do czasu publikacji ofert o pozyskanie kapitału. Również A. Szyszka (2013, 2014) wykazuje, że wykorzystanie dobrych historycznych wyników i wysokiej wyceny giełdowej stanowiły ważne argumenty za przeprowadzeniem IPO w Polsce. Literatura przedmiotu obfituje jednak również w alternatywne wyjaśnienia (np. Jain i Kini, 1994; Mikkelson, Partch i Shah, 1997; Pagano, Panetta, Zingales, 1998). S. Teoh, V. Nanda, T.V. Singh (1998) wskazują na manipulacje dokonywane przez menedżerów przed IPO jako źródło rozczarowujących stóp zwrotu w okresie po IPO. E.M. Miller (2000) zwraca uwagę na rozbieżności w opiniach inwestorów o debiutujących spółkach. Liczne opracowania wiążą zjawisko niższych od przeciętnych stóp zwrotu w długim okresie z określonymi cechami spółki lub właściwościami IPO, takimi jak: wiek spółki (Ritter, 1991), wielkość spółki (Bhabra, Pettway, 2003; Brav, Gompers, 1997), początkowe stopy zwrotu z IPO (Krigman, Shaw, Womack, 1999; Ritter, 1991), wsparcie w postaci kapitału wysokiego ryzyka (Bessler, Seim, 2012), wielkość oferty (Ritter, 1991; Levis, 1993) lub niskie wskaźniki wartości księgowej do wartości rynkowej (Brav, Gompers, 1997; Brav, Geczy, Gompers, 2000; Gompers, Lerner, 2003). Celem artykułu jest analiza przyczyn zjawiska polegającego na osiąganiu niższych od przeciętnych wyników inwestycyjnych w długim okresie przez spółki debiutujące na giełdach Europy Środkowej i Wschodniej. Badanie stanowi uzupełnienie obecnego stanu wiedzy w kilku obszarach. Po pierwsze, należy wskazać

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

141

na jego zakres, zastosowano w nim bowiem pierwszą w historii badań tak szeroką próbę badawczą odnoszącą się do pierwszych ofert publicznych na giełdach europejskich rynków wschodzących. Obejmuje ona notowania 1145 spółek z 11 krajów w okresie 2002–2014. Po drugie, jest to pierwsze badanie w historii rynków wschodzących, które uwzględnia efekt kapitalizacji, wielkości i momentum. Po trzecie, w grupie nowo wyemitowanych akcji przeprowadzono test przesunięcia granicy efektywnej z uwzględnieniem skośności i kurtozy. Ponadto przeanalizowano zmiany mnożników wyceny w okresie po IPO (wartość księgowa do wartości rynkowej – B/M, wskaźnik zysku do ceny rynkowej – E/P) oraz podjęto próbę ich wyjaśnienia opierając się na zmianach w zakresie kondycji finansowej spółek, tj. rentowności, zadłużenia i płynności. Kolejną innowacją są zastosowane metody badawcze. W badaniach przeprowadzonych na potrzeby niniejszego opracowania zastosowano modele trój- i czteroczynnikowe wykorzystujące dane z rynków środkowo- i wschodnioeuropejskich, jak również modele przekrojowe uwzględniające wyniki inwestycyjne spółek o mikrokapitalizacji wprowadzone po raz pierwszy przez A. Zarembę (2014). Dodatkowo przeprowadzono testy relacji monotonicznej po raz pierwszy zastosowane przez A.J. Pattona i A. Timmermana (2010). Wnioski płynące z badań można podsumować w następujący sposób. Po pierwsze, udowodniono, że przy uwzględnieniu wyłącznie ryzyka rynkowego stare akcje generują znacznie lepsze wyniki inwestycyjne niż akcje młodsze2. Premia za wiek jest – jak się wydaje – wyższa również w grupie małych spółek niż w grupie dużych spółek. Niemniej jednak anormalne stopy zwrotu w okresie po IPO nie utrzymują się po zastosowaniu trój- i czteroczynnikowych modeli wyceny aktywów. Po uwzględnieniu czynnika wielkości oraz wskaźnika wartości księgowej do wartości rynkowej okazało się, że spółki w okresie po IPO nie osiągają ani lepszych, ani gorszych wyników inwestycyjnych niż podobne do nich spółki notowane na giełdzie. Przyczyną niskich początkowo wskaźników wartości księgowej do wartości rynkowej w grupie spółek debiutujących na giełdzie, przekładających się na niższe od przeciętnych wyniki inwestycyjne, może być ich kondycja finansowa. Wykazano, że spółki od niedawna notowane na giełdzie znajdują się w znacznie lepszej sytuacji finansowej niż spółki notowane na niej od dłuższego czasu. Niemniej jednak po upływie od 2 do 5 lat wskaźniki fundamentalne tych spółek ulegają pogorszeniu, a wartości miar ich kondycji finansowej spadają do poziomu średniej rynkowej. Wyniki niniejszego badania wspierają hipotezę o zmiennym w czasie poziomie ryzyka, wyjaśniającą anormalne i niższe od przeciętnych stopy zwrotu. Wnioski płynące z analizy spółek notowanych na 11 giełdach wschodzących w regionie Europy Środkowej i Wschodniej są podobne do wstępnych wniosków przedstawionych przez A. Brava i P.A. Gompersa (1997), A. Brava, C. Geczy i P. Gompersa (2000) oraz P.A. Gompersa i J. Lernera (2003), odnoszących się do rynku amerykańskiego. W tym kontekście anomalie w okresie 2

W niniejszym artykule pojęcia „stare” i „młode” są stosowane konsekwentnie jako określenie okresu, przez jaki dane akcje są notowane na giełdzie.

142

Adam Zaremba, Adam Szyszka

po IPO nie wydają się nietypowe same w sobie, ale raczej są objawem innych zjawisk, doskonale znanych we współczesnym świecie finansów. Struktura artykułu jest następująca. W części 2 omówiono źródła danych i etap przygotowań do realizacji badań. Część 3 zawiera opis zastosowanych metod badawczych. W części 4 przedstawiono wyniki przeprowadzonych badań. Część 5 stanowi podsumowanie całego opracowania.

ZAKRES BADAŃ W badaniach wykorzystano dane dotyczące stóp zwrotu na międzynarodowych rynkach akcji oraz dane księgowe udostępniane przez serwis Bloomberg. Uwzględniono w nim zarówno spółki notowane na giełdzie, jak i spółki nienotowane w celu uniknięcia efektu przetrwania (survivorship bias). Aby zagwarantować wystarczającą liczbę obserwacji (147), a jednocześnie aby zapewnić wiarygodność wyników przeprowadzanych badań zastosowano miesięczne szeregi czasowe. Pozwoliło to na uniknięcie nadmiernej ekspozycji na kwestie związane z mikrostrukturą rynku (De Moor, Sercu, 2013a). Przeanalizowano stopy zwrotu po uwzględnieniu wpływu zdarzeń korporacyjnych (splity akcji, odwrotne splity akcji, emisja akcji z prawem poboru itd.) oraz wypłat z zysku dla inwestorów (dywidendy). Badaniem objęto okres od kwietnia 2002 r. do czerwca 2014 roku. Późna data rozpoczęcia badania (kwiecień 2002 r.) wynika z chęci uniknięcia problemu małej próby badawczej i zagwarantowania, że badaniem zostanie objętych wiele spółek. Badanie opiera się na danych z serwisu Bloomberg. W celu zachowania spójności z innymi badaniami w obszarze wyceny aktywów dane zostały przefiltrowane pod kątem istotności. W pierwszej kolejności dokonano winsoryzacji (winsorizing) stóp zwrotu przez odrzucenie akcji generujących 2,5% najwyższych i najniższych jednomiesięcznych stóp (grupy nakładały się na siebie w pewnym zakresie). Celem tej metody jest eliminacja błędnie obliczonych stóp zwrotu z baz danych. Została ona zastosowana już m.in. przez G. Rouwenhorsta (1999) oraz A.C. Chui, S. Titmana i K.J. Wei (2010). Po zastosowaniu filtrów próba badawcza obejmuje swym zakresem 1145 spółek z następujących państw: Bułgaria (106), Chorwacja (145), Czechy (10), Estonia (12), Litwa (21), Łotwa (17), Polska (622), Rumunia (125), Słowacja (19), Słowenia (35) i Węgry (33)3. Spółka została objęta próbą badawczą w miesiącu t, jeśli możliwe jest obliczenie jej wielkości na koniec miesiąca t – 1 oraz stopy zwrotu w miesiącu t. Liczebność próby badawczej rosła w czasie, wraz z rozwojem rynków kapitałowych Europy Środkowej i Wschodniej, przy czym średnia liczba spółek wynosiła 682. Według naszej wiedzy, analizowana próba badawcza jest najszerszą próbą badawczą zastosowaną w historii w badaniach dotyczących wyników inwestycyjnych osiąganych przez spółki w okresie po 3

Poszczególne, funkcjonujące w literaturze definicje krajów należących do regionu Europy Środkowej i Wschodniej różnią się między sobą, dlatego zdecydowano się na użycie listy widniejącej w glosariuszu OECD (http://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=303 (data dostępu: 27 lipca 2014 r.).

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

143

IPO na giełdach Europy Środkowej i Wschodniej. Wstępne dane księgowe i rynkowe zgromadzono w walutach lokalnych, ale zgodnie z koncepcją J. Liewa i M. Vassalou (2000) oraz C. Bali, N. Cakici, F. Fabozzi (2013) uznano, że porównania oparte na różnych jednostkach walutowych mogą być mylące. Szczególnie dotyczy do krajów wschodzących regionu Europy Środkowej i Wschodniej, gdzie wskaźniki inflacji i stopy wolne od ryzyka są czasami bardzo wysokie i znacznie różnią się w zależności od rynku. Z tego względu zastosowano podejście prezentowane przez M. Liu, Q. Liu i T. Ma (2011), G. Bekaerta, C. Harveya, C. Lundblada (2007) oraz A. Browna i in. (2008), a wszystkie dane denominowano w walucie euro w celu uzyskania wyników porównywalnych w skali międzynarodowej. Zgodnie z powyższym założeniem, nadwyżkowe stopy zwrotu obliczono na podstawie jednomiesięcznej stopy Euribor.

ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE Przebadano wyniki inwestycyjne generowane przez portfele akcji sortowanych według czasu, jaki upłynął od IPO (na potrzeby niniejszego artykułu kryterium to nazwano „wiekiem“). Dla każdego miesiąca t posortowano akcje zgodnie z ich wiekiem. Następnie na tej podstawie stworzono 5 podgrup. Pierwszą podgrupę stanowią akcje notowane na giełdzie papierów wartościowych w okresie krótszym niż 12 miesięcy, drugą akcje notowane w okresie 12–24 miesięcy, trzecią akcje notowane w okresie 24–46 miesięcy, czwartą akcje notowane w okresie 36–48 miesięcy, a ostatnią akcje notowane na giełdzie od ponad 48 miesięcy. Wreszcie akcje zważono według kapitalizacji w odpowiednich grupach w celu uzyskania portfeli i przeanalizowano stopy zwrotu. W ramach niniejszego badania przeprowadzono szereg testów odporności. Zgodnie z wynikami wcześniejszych badań, wiele anomalii rynkowych może ulegać tak zwanemu „efektowi stycznia“, czyli skłonności akcji do generowania wyższych stóp zwrotu w styczniu w porównaniu z wynikami z pozostałych miesięcy. Tym zagadnieniem zajmowali się m.in. J.L. Horowitz, T. Loughran i N. Savin (2000) w odniesieniu do wielkości, J. Davis (1994) w stosunku do wartości, T. Loughran (1997) w odniesieniu do obu czynników, a N. Jegadeesh i S. Titman (2001) oraz Y. Yao (2012) w stosunku do efektu momentum. W celu przetestowania tej sezonowości przefiltrowano i wyeliminowano dane pochodzące ze stycznia, a następnie powtórzono analizę z pominięciem tych danych. Ponadto w ramach kontroli wiarygodności wyników badań obliczono również portfele równoważone, ale przeanalizowano tylko podstawowe dane statystyczne, analogicznie do licznych badań w zakresie wyceny aktywów. Nie zdecydowano się na bardziej szczegółowe analizy, gdyż ten sposób ważenia może zakłócać końcowe wyniki badania (Fama, French, 1998; Lewellen, 2010) oraz wiązać się z tak zwanym „zyskiem z rebalansowania” (Willenbrock, 2011). Po trzecie, przeanalizowano również, czy otrzymane wyniki dotyczą wyłącznie walut EUR, czy znajdują zastosowanie również dla USD i JPY. Nie wykryto żadnych istotnych różnic. Niestety nie przeprowadzono standardowego podziału próby badawczej na pod-

144

Adam Zaremba, Adam Szyszka

okresy, ponieważ utworzone w ten sposób podgrupy byłyby zbyt małe dla celów jakichkolwiek formalnych interferencji. A zatem badanie kontynuowano, analizując możliwość przesunięcia granicy efektywnej inwestora inwestującego swój kapitał w akcje na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej, włączając portfele sortowane według wieku. Na podstawie nadwyżkowych stóp zwrotu przyjęto, że aktywami bazowymi są zerokosztowe portfele arbitrażowe odnoszące się do ryzyka rynkowego oraz efektów wielkości (size effect), wartości (value effect) oraz momentum (momentum effect). Wszystkie cztery efekty są uwzględnione w czteroczynnikowym modelu wyceny aktywów (pochodzącym z badań M.M. Carharta (1997)). Analogiczne podejście zastosowali m.in. W. De Groot, J. Pang, L. Swinkels (2012) podczas testowania możliwości powiększenia granicy efektywnej na skutek zwiększenia możliwości wyboru portfela za pomocą strategii przekrojowych wdrożonych na wschodzących rynkach peryferyjnych. Dane dla rynków Europy Środkowej i Wschodniej pobrano ze strony internetowej Adama Zaremby4, a obliczono je zgodnie z metodami przedstawionymi w opracowaniu Zaremby (2014). Powszechnie wiadomo, że wahania stóp zwrotu na rynkach finansowych nie mają normalnego rozkładu, lecz wykazują znaczną skośność i kurtozę. Z tego względu, w ramach eksperymentu uzupełniającego, sprawdzono, czy uwzględnienie portfeli sortowanych według wieku powiększa również granicę efektywną: oczekiwana stopa zwrotu – zmodyfikowana wartość narażona na ryzyko (MVaR). Zastosowano wskaźnik MVaR rzędu 95% oraz sposób obliczeń zaproponowany przez L. Favre i J. Galeano (2002): 1 1 1 MVaR = n - ; zc + ^ z c2 - 1h S + ^ z c3 - 3zh K - ^2z c3 - 5zch S 2 Ev, (1) 6 24 36 gdzie n oznacza średnią stopę zwrotu, v – standardowe odchylenie, S – skośność, K – kurtozę, a zc stanowi liczbę odchyleń standardowych właściwych dla obliczonego wskaźnika VaR. W przeciwieństwie do tradycyjnych wskaźników VaR, MVaR nie opiera się na założeniu normalności rozkładu stóp zwrotu. Zastosowanie MVaR jest spójne z podejściem inwestorów, którzy preferują rozkład stóp zwrotu o dodatniej skośności i niskiej kurtozie (Scott, Horvath, 1980; Pratt, Zeckhauser, 1987). Istnieje wiele możliwości formalnego przetestowania istotności statystycznej przesunięcia granicy efektywnej, które podsumowali między innymi F.A. De Roon i Th.E. Nijman (2001) oraz R. Kan i G. Zhou (2008). W odniesieniu do granicy efektywnej zastosowano prosty test oparty na regresji (szczegółowe informacje zawiera opracowanie G. Hubermana i S. Kandla (1987)). Przeanalizowano, czy portfel badany względem modelu wyceny aktywów pozostawia statystycznie istotny i niewyjaśniony wyraz wolny (współczynnik alfa). Zastosowano trzy różne modele wyceny aktywów. Pierwszym z nich jest powszechnie znany model wyceny aktywów kapitałowych (Capital Asset Pricing Model), w skrócie CAPM (Sharpe, 1964, 1966; Lintner 1965; Mossin, 1966). Przyjmuje się w nim, że stopy zwrotu z aktywów 4

Http://adamzaremba.pl/downloadable-data/ (data dostępu: 04. 08. 2014 r.).

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

145

zależą od poziomu ryzyka rynkowego ocenianego za pomocą jednego czynnika – współczynnika beta. Drugi model to trójczynnikowy model E.F. Famy i K.R. Frencha (1992, 1993). Model ten dodatkowo uwzględnia premie za kapitalizację i wielkość, prezentowane w portfelach SMB (mały minus duży) i HML (wysoki minus niski). Określają one stopy zwrotu z zerokosztowych portfeli arbitrażowych. SMB oznacza różnicę w stopach zwrotu ze zdywersyfikowanych portfeli spółek o małej i dużej kapitalizacji w czasie t, natomiast HMLt oznacza ogólną różnicę stóp zwrotu z portfeli akcji o wysokowartościowych (wysoka wartość księgowa do rynkowej) i wzrostowych (niska wartość księgowa do rynkowej). Czwarty model to czteroczynnikowy model wprowadzony przez Carharta (1997). Model ten dodatkowo obejmuje stopy zwrotu z momentum mierzone stopami zwrotu z tzw. portfeli zwycięzców i przegranych, które zastosowano w początkowych badaniach nad tą anomalią (Jegadeesh, Titman, 1993). Wskaźnik WML (zwycięzcy minus przegrani) oznacza różnicę między stopą zwrotu ze zdywersyfikowanych portfeli o dodatnich i ujemnych wynikach inwestycyjnych w roku poprzednim. Następnie przetestowano wyrazy wolne, aby sprawdzić, czy są one statystycznie różne od zera. Test przeprowadzono za pomocą statystyki testowej GRS wprowadzonej przez M.R. Gibbonsa, A. Rossa i J. Shankena (1989). Statystyka testowa jest wyrażona w następujący sposób: T T - N - L t t-1 t t - 1E ^ f hC- 1 + F GRS = c m $ c m $ alR a $ 91 + ET ^ f hl X T N, T - N - K (2) N T-L-1 gdzie: T oznacza długość szeregu czasowego (liczebność próby), N – liczbę portfeli objaśnianych w badanej grupie, a L – liczbę czynników objaśniających. ET(f) to wektor średnich stóp zwrotu do czynników wyceny aktywów, ^ X stanowi macierz ^ kowariancji czynników wyceny, a oznacza wektor wolnych wyrazów regresji, ^to macierz kowariancji reszt w próbie badawczej. Testowe wartości krytyczne a R uzyskano w wyniku rozkładu Fishera ze stopniem swobody N oraz T – N – L. Dodatkowo, zgodnie z podejściem zaprezentowanym przez A. Waszczuk (2013), przeprowadzono test relacji monotonicznych (MR) zaproponowany przez Pattona i Timmermanna (2010). Celem tego badania, które należy traktować jako uzupełniające w odniesieniu do badania podstawowego, opisanego w niniejszym opracowaniu, jest przeanalizowanie pełnego zakresu przekrojowej zmienności stóp zwrotu i sprawdzenie, czy rosną one systematycznie wraz ze wzrostem wieku akcji5. W badaniu MR zastosowano losowania według procedury bootstrap. Zgodnie z nią, miesięczne nadwyżkowe stopy zwrotu dla wszystkich analizowanych portfeli są losowane z powtórzeniami z oryginalnej próby badawczej. W niniejszym badaniu dokonano 30 000 losowań, generując 30 000 szeregów czasowych nadwyżkowych stóp zwrotu dla każdego badanego portfela. Następnie oblicza się średnią nadwyżkową stopę zwrotu dla każdego wylosowanego szeregu czasowego zwrotów i pomniejsza się ją przez odjęcie oryginalnych średnich z szeregów czasowych portfeli. Wreszcie testuje się hipotezę zerową zakładającą brak 5

Dokładny przebieg testu opisano w artykule Pattona i Timmermana (2010).

146

Adam Zaremba, Adam Szyszka

tendencji wzrostowych w ramach grupy portfeli sortowanych według wieku (brak różnic przekrojowych, tendencja płaska) względem alternatywnej hipotezy zakładającej rosnącą relację monotoniczną pomiędzy wiekiem akcji a nadwyżkowymi stopami zwrotu. W tym celu należy obliczyć różnice w stopach zwrotu między c m c sąsiadującymi ze sobą portfelami: Di = ri, t - rt, i - 1 .

(3)

Podstawowa hipoteza brzmi następująco: ,

H0: D = 0 vs H1: min

Di > 0,

i = 1, 2, ..., n

(4)

natomiast statystyka testowa jest wyrażona w następujący sposób: JT = min

Di .

i = 1, 2, ..., n

(5)

Aby uzyskać wartość p, wystarczy po prostu obliczyć liczbę przypadków, w których JT < J Tb , gdzie J Tb jest obliczane analogicznie do JT, ale dotyczy wyników losowań pomniejszonych o średnie, dzielonych następnie przez liczbę losowań: 30 000). Wreszcie należy wspomnieć, że w badaniu MR przeprowadzonym dla celów niniejszego opracowania wprowadzono pewną innowację. Badanie jest zazwyczaj przeprowadzane dla nieprzetworzonych (surowych) stóp zwrotu. Tymczasem w ramach niniejszego artykułu przeprowadzono je dodatkowo dla wyrazów wolnych z modeli wyceny, więc wylosowano stopy zwrotu z czynników wraz z nadwyżkowymi stopami zwrotu z portfeli, a następnie dokonano regresji nadwyżkowych stóp zwrotu z portfeli względem czynników, aby uzyskać wyrazy wolne. W końcu od uzyskanych wyników odjęto wyrazy wolne z oryginalnej próby. Pozostała część procedury przebiegała identycznie ze standardowym badaniem MR. Celem niniejszego artykułu było również sprawdzenie, czy między czasem, jaki upłynął od IPO, a kapitalizacją rynkową analizowanych spółek zachodzą jakiekolwiek interakcje, co sugeruje na przykład J.R. Ritter (1991). Na podstawie akcji sortowanych według wieku i wielkości zbudowano podwójne portfele. Procedury obliczeniowe są spójne z procedurami opisanymi w podobnych badaniach dotyczących wyceny aktywów (Fama, French, 2012). Na koniec każdego miesiąca t–1 wszystkie akcje są sortowane pod względem wielkości i wieku. Jako punkty graniczne wielkości zdefiniowano percentyle 20, 40, 60 i 80 oraz w ten sam sposób określono cztery punkty graniczne wieku w przypadku portfeli sortowanych pojedynczo. Przecięcie niezależnych 5x5 portfeli sortowanych według wielkości i wieku pozwoliło na wygenerowanie 25 różnych portfeli. Zważono je pod kątem kapitalizacji w celu uzyskania portfeli wycenianych w sposób podobny do wyceny portfeli sortowanych pojedynczo. Literatura przedmiotu obfituje w obserwacje, zgodnie z którymi anormalne wzorce notowań małych spółek mogą znacznie wpływać na wyniki przekrojowych testów wyceny aktywów i je zakłócać (Fama, French, 2008; De Moor, Sercu, 2013b). Sprawdza się to zwłaszcza w przypadku rynków wschodnio- i środkowo-

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

147

europejskich, które cechują się ogromną liczbą spółek o mikrokapitalizacji. Zaremba (2014) zauważa, że w czerwcu 2014 r. kapitalizacja ponad 50% spółek notowanych na giełdach Europy Środkowej i Wschodniej nie przekraczała 10 mln euro, a dla 20% z nich była niższa niż 2 mln euro. Podjęto próbę zmierzenia się z tym problemem w dwojaki sposób. Po pierwsze, poza podwójnym sortowaniem portfeli 5×5 według kapitalizacji, wielkości i momentum, przetestowano dodatkowo sortowanie typu 4×5. Wyniki 5×5 obejmują wszystkie pięć kwintyli wielkości, natomiast wyniki 4×5 wykluczają portfele spółek o małej kapitalizacji (kwintyle najmniejszych akcji). Po drugie, zgodnie z sugestiami L. De Moora i P. Sercu (2013a) zastosowano model przekrojowy odzwierciedlający ryzyko z tytułu spółek o małej kapitalizacji. W szczególności zastosowano model zaproponowany przez Zarembę (2014), w którym czynnik SMB (mały minus duży) jest zastępowany w standardowych modelach trój- i czteroczynnikowych czynnikiem MMR (mikro minus pozostałe). Stopy zwrotu z czynnika MMR to stopy zwrotu z portfeli zerokosztowych long/short zawierających pozycje długie w kwintylu najmniejszych akcji i pozycje w pozostałych spółkach. Wszelkie modele regresji przytaczane w niniejszym artykule oszacowano klasyczną metodą najmniejszych kwadratów, a parametry regresji testowano w sposób parametryczny. Po przeanalizowaniu zachowania akcji starszych i młodszych zbadano ewolucję charakterystyk ich firm w okresie po IPO. A zatem obliczono dwa mnożniki wyceny dla każdej spółki objętej próbą badawczą: wskaźnik zysku do ceny i wartości księgowej do ceny. Ponadto obliczono trzy wskaźniki finansowe prezentujące różne warstwy ryzyka kredytowego i jakości finansowej: marżę zysku brutto odnoszącą się do rentowności, wskaźnik sumy aktywów do łącznego kapitału zakładowego odnoszący się do zadłużenia oraz stosunek inwestycji krótkoterminowych do bieżących zobowiązań (tzw. „test kwasowy” (acid test)) odnoszący się do płynności. Skoncentrowano się na stosunku tych wskaźników do wartości wskaźników dla całego portfela rynkowego. W tym celu obliczono surowe wartości wskaźników dla wszystkich spółek objętych próbą badawczą, a następnie ich ilorazy (w przypadku zadłużenia, marży zysku i mnożników) lub różnice (w przypadku rentowności) względem analogicznych wskaźników dla portfela rynkowego. Następnie obliczono przekrojową średnią opisanych miar (czyli różnic we wskaźnikach między poszczególnymi spółkami a całym portfelem rynkowym) w pierwszych 60 miesiącach po IPO. Zastosowano trzy różne typy uśredniania: średnią ważoną kapitalizacją, średnią równoważoną i medianę. Ewolucję wskaźników w okresie po IPO przedstawiono na rysunkach 1 i 2.

WYNIKI PRZEPROWADZONEGO BADANIA Tabela 1 przedstawia podstawowe dane statystyczne dotyczące nadwyżkowych stóp zwrotu z portfeli sortowanych pojedynczo według czasu, jaki upłynął od IPO. W pierwszej kolejności skupiono się na portfelach ważonych kapitalizacją,

148

Adam Zaremba, Adam Szyszka

w przypadku których nadwyżkowe stopy zwrotu z portfeli akcji notowanych na giełdzie od mniej niż 48 miesięcy były niższe niż stopy zwrotu ze starszych akcji. Ta wstępna informacja jest ogólnie spójna z poprzednimi badaniami dotyczącymi rynków Europy Środkowej i Wschodniej (Lyn, Zychowicz, 2003; Berk, Peterle, 2014). Surowa różnica nie jest jednak statystycznie istotna. Statystyka testowa relacji monotonicznej odrzuca hipotezę, zgodnie z którą między portfelami przekrojowymi nie występuje relacja monotoniczności. Okazuje się, że im starsze są akcje, tym wyższe osiągają stopy zwrotu. Relacja ta jest jednak przeciwna w odniesieniu do poziomu ryzyka: odchylenie standardowe stóp zwrotu jest najniższe dla starszych akcji i najwyższe dla młodszych. Młodsze akcje wykazują pewną bliską zeru asymetrię, która może być atrakcyjna dla inwestorów, gdyż rozkłady stóp zwrotu na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej są lewoskośne. Kurtoza dla młodszych akcji jest również nieco odmienna niż w przypadku starszych akcji. Tabela 1. Nadwyżkowe stopy zwrotu z portfeli kwintylowych, sortowanych według czasu, jaki upłynął od IPO Wyszczególnienie

Młode

Stare

O–Y

Podstawowe dane statyczne – przed wyłączeniem stycznia

Panel A Średnia

0,81

0,87

0,71

0,81

1,13

0,32

4,83

(1,15)

(1,39)

(1,23)

(1,21)

(2,11)

(0,61)

Odchylenie standardowe

8,53

7,56

7,04

8,08

6,49

6,42

Skośność

0,31

–0,27

–0,14

–0,06

–0,65

–0,91

Kurtoza

1,90

1,28

0,03

1,28

2,21

5,69

Wskaźnik Sharpe’a

0,10

0,11

0,10

0,17

0,05

statystyka t

Podstawowe dane statyczne – po wyłączeniu stycznia

Średnia

0,74

0,51

0,66

0,80

1,19

0,45

9,08

(1,00)

(0,80)

(1,09)

(1,17)

(2,15)

(0,82)

Odchylenie standardowe

8,51

7,32

7,00

7,89

6,41

6,40

Skośność

0,28

–0,40

–0,14

–0,10

–0,57

–0,98

Kurtoza

2,09

1,41

0,10

1,63

2,46

6,51

Wskaźnik Sharpe’a

0,09

0,07

0,09

0,10

0,19

0,07

statystyka t

Średnia kapitalizacja rynkowa

158

161

173

208

289

149

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

Panel B: portfele równoważone Młode Średnia

Stare

O-Y

Podstawowe dane statyczne – przed wyłączeniem stycznia

1,48

1,07

1,29

1,57

1,94

0,46

41,94

(2,38)

(1,81)

(2,21)

(2,55)

(3,89)

(1,02)

7,52

7,16

7,10

7,49

6,03

5,46

Skośność

–0,15

0,13

–0,07

0,77

–0,34

–0,60

Kurtoza

–0,04

0,25

0,37

5,05

1,23

2,13

0,17

0,11

0,10

0,17

0,05

statystyka t Odchylenie standardowe

Wskaźnik Sharpe’a

Podstawowe dane statyczne – po wyłączeniu stycznia

Średnia

1,42

0,71

1,11

1,33

1,71

0,29

77,04

(2,18)

(1,22)

(1,85)

(2,10)

(3,41)

(0,62)

7,53

6,80

6,99

7,34

5,84

5,55

–0,14

0,03

0,00

0,83

–0,28

–0,58

Kurtoza

0,06

0,53

0,51

6,13

1,63

2,08

Wskaźnik Sharpe’a

0,17

0,11

0,10

0,17

0,05

statystyka t Odchylenie standardowe Skośność

Uwaga: Tabela przedstawia średnie, odchylenia standardowe, skośność, kurtozę i wskaźniki Sharpe’a dotyczące nadwyżkowych stóp zwrotu z portfeli kwintylowych sortowanych według czasu, jaki upłynął od IPO. „Młodsze“ oznacza spółki notowane na giełdzie od maksymalnie 12 miesięcy, „2“ oznacza 12–24 miesiące notowań na giełdzie, „3“ oznacza 24–36 miesięcy, „4“ oznacza 36–48 miesięcy, a „stare“ oznacza spółki notowane na giełdzie od ponad 48 miesięcy. „O–Y“ oznacza portfel zero-kosztowy long/short zawierający długie pozycje w akcjach starszych i krótkie w młodszych. Liczby podane w nawiasach oznaczają statystyki testowe. Ostatnia kolumna przedstawia wartości p dla testów relacji monotonicznej dla wszystkich portfeli sortowanych według wieku. Średnie, odchylenia standardowe i wartości p dla relacji monotonicznej (MR) są wyrażone w procentach, natomiast wielkości kapitalizacji rynkowej w milionach euro. Panel A przedstawia portfele ważone kapitalizacją, natomiast Panel B portfele równoważone. Panel A: portfele ważone według wartości. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Bloomberg.

Analizowane wyniki, po uwzględnieniu efektu stycznia, przypominają wyniki obliczeń wstępnych. Parametry stóp zwrotu i ryzyka odzwierciedlają w dużej mie-

150

Adam Zaremba, Adam Szyszka

rze te same wahania, ale rĂłĹźnica miÄ&#x2122;dzy wynikami inwestycyjnymi wÂ przypadku spĂłĹ&#x201A;ek mĹ&#x201A;odszych iÂ starszych jest nieco wiÄ&#x2122;ksza. Niemniej jednak wartoĹ&#x203A;Ä&#x2021; p wÂ teĹ&#x203A;cie relacji monotonicznej wynosi 9,08%, co oznacza, Ĺźe znajduje siÄ&#x2122; na granicy odrzucenia. Zastosowanie metody waĹźenia rĂłwnego znaczÄ&#x2026;co zakĹ&#x201A;Ăłca wyniki. WÂ takim przypadku nie jest moĹźliwe stwierdzenie wyraĹşnej relacji monotonicznej. Ponadto spĂłĹ&#x201A;ki notowane na gieĹ&#x201A;dzie od mniej niĹź jednego roku osiÄ&#x2026;gajÄ&#x2026; lepsze wyniki inwestycyjne niĹź spĂłĹ&#x201A;ki notowane na gieĹ&#x201A;dzie od 2 do 3 lat. RĂłĹźnice wÂ wynikach sÄ&#x2026; raczej skutkiem anomalii powiÄ&#x2026;zanych zÂ waĹźeniem wedĹ&#x201A;ug wielkoĹ&#x203A;ci iÂ waĹźeniem rĂłwnym niĹź proporcjonalnego wpĹ&#x201A;ywu na spĂłĹ&#x201A;ki maĹ&#x201A;e (szczegĂłlnie wÂ grupie spĂłĹ&#x201A;ek mĹ&#x201A;odszych, ktĂłre sÄ&#x2026; najmniejsze pod wzglÄ&#x2122;dem kapitalizacji rynkowej). ZÂ tego wzglÄ&#x2122;du nie uwzglÄ&#x2122;dniono portfeli rĂłwnowaĹźonych na kolejnych etapach analizy. Po obliczeniu wstÄ&#x2122;pnych statystyk dla portfeli sortowanych wedĹ&#x201A;ug wieku przeprowadzono testy przesuniÄ&#x2122;cia granicy efektywnej. Okazuje siÄ&#x2122;, Ĺźe przeciÄ&#x2122;tny inwestor na rynku kapitaĹ&#x201A;owym wÂ Europie Ĺ&#x161;rodkowej iÂ Wschodniej praktycznie nie jest wÂ stanie rozszerzyÄ&#x2021; swoich moĹźliwoĹ&#x203A;ci inwestycyjnych ze wzglÄ&#x2122;du na sortowanie akcji zÂ punktu widzenia czasu, jaki upĹ&#x201A;ynÄ&#x2026;Ĺ&#x201A; od ich IPO. Rysunek 1. Przesuniecie granicy efektywnej dla portfeli akcji sortowanych wedĹ&#x201A;ug wieku przy przyjÄ&#x2122;ciu odchylenia standardowego jako miary ryzyka ÂĽUHGQLD VWRSD ]ZURWX

6 0NW 5) SMB HML WML $NFMH â&#x20AC;&#x17E;VWDUH

5 4 3

1 1 .

65 1 .

65 1

2 HML

1 0

WML 0NW 5I

SMB 0

3 4 5 2GFK\OHQLH VWDQGDUGRZH

%H] SRUWIHOL G\ZLGHQGRZ\FK 1

= SRUWIHODPL G\ZLGHQGRZ\PL 1 .

Rysunek przedstawia przesuniÄ&#x2122;cie granicy efektywnej na skutek wĹ&#x201A;Ä&#x2026;czenia portfeli akcji sortowanych wedĹ&#x201A;ug ich wieku. Podstawowe aktywa opierajÄ&#x2026; siÄ&#x2122; na ryzyku rynkowym (â&#x20AC;&#x17E;Mkt-Rf), strategii kapitalizacji (â&#x20AC;&#x17E;HMLâ&#x20AC;?), strategii wielkoĹ&#x203A;ci (â&#x20AC;&#x17E;SMBâ&#x20AC;?) iÂ strategii momentum (â&#x20AC;&#x17E;WMLâ&#x20AC;?). Kropkowana linia oznacza granicÄ&#x2122; efektywnÄ&#x2026; aktywĂłw bazowych, natomiast czarna definiuje powiÄ&#x2122;kszonÄ&#x2026; granicÄ&#x2122; efektywnÄ&#x2026; wÂ grupie czterech aktywĂłw bazowych iÂ piÄ&#x2122;ciu portfeli sortowanych wedĹ&#x201A;ug wieku. Rysunek przedstawia rĂłwnieĹź maksymalnie osiÄ&#x2026;galny wskaĹşnik Sharpeâ&#x20AC;&#x2122;aÂ (wspĂłĹ&#x201A;czynniki nachylenia) iÂ odpowiednie Ĺ&#x203A;rednie waĹźone dla kaĹźdego poziomu, skalowane do sumy jeden. ĹšrĂłdĹ&#x201A;o: opracowanie wĹ&#x201A;asne na podstawie danych zÂ bazy Bloomberg.

ĹšRĂ&#x201C;DĹ A DĹ UGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STĂ&#x201C;P ZWROTU POÂ PIERWSZYCHâ&#x20AC;Ś

151

UwzglÄ&#x2122;dnienie portfeli sortowanych wedĹ&#x201A;ug wieku tylko nieznacznie przesuwa efektywnÄ&#x2026; granicÄ&#x2122;. Zjawisko to przedstawiono graficznie na rysunku 1. Maksymalnie osiÄ&#x2026;galny wskaĹşnik Sharpeâ&#x20AC;&#x2122;aÂ po wyĹ&#x201A;Ä&#x2026;czeniu portfeli sortowanych wedĹ&#x201A;ug wieku wynosi 0,63, przy czym po ich uwzglÄ&#x2122;dnieniu wzrasta do 0,65. WÂ nowym portfelu oÂ maksymalnym wskaĹşniku Sharpeâ&#x20AC;&#x2122;aÂ inwestycje wÂ stare akcje zajmujÄ&#x2026; miejsce inwestycji wÂ portfelach rynkowych. Co ciekawe, model nie dokonuje alokacji Ĺ&#x203A;rodkĂłw finansowych ani do portfela mĹ&#x201A;odszych akcji, ani do portfela rynkowego. WyglÄ&#x2026;da na to, Ĺźe stare akcje stanowiÄ&#x2026; swego rodzaju lepszy substytut ryzyka rynkowego. Badanie granicy efektywnej przy wykorzystaniu MVaR (rys. 2) daje podobne rezultaty. PrzesuniÄ&#x2122;cie granicy jest wÂ tym przypadku jednak nieco wiÄ&#x2122;ksze. Maksymalnie modyfikowany wskaĹşnik Sharpeâ&#x20AC;&#x2122;aÂ wzrasta zÂ 0,60 do 0,63. Model alokuje rĂłwnieĹź nieco wiÄ&#x2122;cej portfeli (18%) do starszych akcji. Kluczowe jest jednak to, Ĺźe przesuniÄ&#x2122;cie granicy efektywnej jest na tyle maĹ&#x201A;e, Ĺźe jest statystycznie nieistotne. Wyniki analizy formalnej przesuniÄ&#x2122;cia granicy efektywnej przedstawiono wÂ tabeli 2. Model CAPM odrzuca hipotezÄ&#x2122; przesuniÄ&#x2122;cia granicy efektywnej. Rysunek 2. PrzesuniÄ&#x2122;cie granicy efektywnej dla portfeli akcji sortowanych wedĹ&#x201A;ug wieku przy przyjÄ&#x2122;ciu MVaR jako miary ryzyka ÂĽUHGQLD VWRSD ]ZURWX

10 0NW 5) SMB HML WML $NFMH â&#x20AC;&#x17E;VWDUH

8 6 4

065 1 .

2 0

1 1 . 065 1 HML SMB

4 6 8 10 12 =PRG\Ä&#x;NRZDQD ZDUWRÄ&#x201A;Ă&#x160; QDUDÄ?RQD QD U\]\NR

WML 0NW 5I 14

%H] SRUWIHOL DNFML VRUWRZDQ\FK ZHGĂŻXJ ZLHNX 1

= SRUWIHODPL DNFML VRUWRZDQ\FK ZHGĂŻXJ ZLHNX 1 .

Uwaga: Rysunek przedstawia przesuniÄ&#x2122;cie granicy efektywnej na skutek wĹ&#x201A;Ä&#x2026;czenia portfeli akcji sortowanych wedĹ&#x201A;ug ich wieku. Podstawowe aktywa opierajÄ&#x2026; siÄ&#x2122; na ryzyku rynkowym (â&#x20AC;&#x17E;Mkt-Rf), strategii kapitalizacji (â&#x20AC;&#x17E;HMLâ&#x20AC;?), strategii wielkoĹ&#x203A;ci (â&#x20AC;&#x17E;SMBâ&#x20AC;?) iÂ strategii momentum (â&#x20AC;&#x17E;WMLâ&#x20AC;?). Kropkowana linia oznacza granicÄ&#x2122; efektywnÄ&#x2026; aktywĂłw bazowych, natomiast czarna definiuje przesuniÄ&#x2122;tÄ&#x2026; granicÄ&#x2122; efektywnÄ&#x2026; wÂ grupie czterech aktywĂłw bazowych iÂ piÄ&#x2122;ciu portfeli sortowanych wedĹ&#x201A;ug wieku. Rysunek przedstawia rĂłwnieĹź maksymalnie osiÄ&#x2026;galny wskaĹşnik Sharpeâ&#x20AC;&#x2122;aÂ (wspĂłĹ&#x201A;czynniki nachylenia) iÂ odpowiednie Ĺ&#x203A;rednie waĹźone dla kaĹźdego poziomu, skalowane do sumy jeden. ĹšrĂłdĹ&#x201A;o: opracowanie wĹ&#x201A;asne na podstawie danych zÂ bazy Bloomberg.

(0,39)

Stare

(0,47)

0,21

(–0,24)

–0,10

(0,14)

0,05

(–0,56)

–0,26

(0,13)

0,06

(–0,03)

–0,01

(1,34)

0,22

(2,10)

0,32

(2,40)

0,34

(–0,26)

–0,12

(–0,57)

–0,24

(–0,66)

–0,27

(0,91)

0,42

(–0,29)

–0,13

(–0,16)

–0,07

(–0,34)

–0,16

(0,08)

0,03

(–0,23)

–0,09

(1,49)

0,24

(2,22)

0,33

(2,29)

0,32

Bez uwzględnienia stycznia

(–0,05)

–0,02

(–0,12)

–0,05

(0,38)

0,16

Z uwzględnieniem stycznia

(–0,01)

0,00

(0,21)

0,12

(0,69)

0,38

(–0,27)

–0,17

(0,05)

0,03

(0,46)

0,25

O–Y

2,32

3,98

2,17

1,87

3,93

2,29

GRS

6,04

0,45

7,59

11,89

0,47

6,24

wartość p

39,00

29,96

9,05

30,31

22,10

1,86

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Bloomberg.

Uwaga: Tabela przedstawia wyrazy wolne dotyczące nadwyżek zwrotów z portfeli kwintylowych sortowanych według czasu, jaki upłynął od IPO. „Młodsze“ oznacza spółki notowane na giełdzie od maksymalnie 12 miesięcy, „2“ oznacza 12–24 miesiące notowań na giełdzie, „3“ oznacza 24–36 miesięcy, „4“ oznacza 36–48 miesięcy, a „stare“ oznacza spółki notowane na giełdzie od ponad 48 miesięcy. „O–Y“ oznacza portfel zerokosztowy long/short zawierający długie pozycje w akcjach starszych i krótkie w młodszych. Liczby podane w nawiasach to statystyki testowe. Tabela przedstawia również statystyki testowe GRS i wartości p dla testów relacji monotonicznej dla każdego przypadku. Wyrazy wolne i wartości p dla testów relacji monotonicznej są wyrażone w procentach (%). CAPM, 3F i 4F odnoszą się, odpowiednio, do modelu wyceny aktywów kapitałowych CAPM, modelu trójczynnikowego i modelu czteroczynnikowego.

0,25

Wyraz wolny 4F

(–0,11)

(0,36)

–0,06

Wyraz wolny z modelu CAPM

(0,62)

0,21

0,39

Wyraz wolny 4F

Wyraz wolny 3F

0,29 (0,51)

(0,17)

Wyraz wolny 3F

0,09

Młode

Wyraz wolny z modelu CAPM

Wyszczególnienie

Tabela 2. Wyrazy wolne z modeli wyceny aktywów objaśniających miesięczne nadwyżkowe stopy zwrotu z portfeli sortowanych według wieku

152 Adam Zaremba, Adam Szyszka

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

153

W przypadku portfeli starszych akcji obserwuje się znaczące anormalne stopy zwrotu, a statystyka testowa GRS potwierdza przesunięcie granicy efektywnej. Ponadto test relacji monotonicznej wykazuje obecność monotoniczności w obrębie stóp zwrotu. Co ciekawe, na rynkach środkowo i wschodnioeuropejskich można zaobserwować nie tyle gorsze wyniki inwestycyjne w przypadku młodszych akcji, co ponadprzeciętne stopy zwrotu ze starszych akcji, powiązane z portfelem rynkowym. Wyjaśnieniem tego zjawiska może być fakt, że portfel rynkowy sam w sobie składa się w dużej mierze z młodszych akcji. Kapitalizacja firm notowanych na największym rynku w Europie Środkowej i Wschodniej, mianowicie na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, wzrosła z 28 mld euro na koniec 2002 r. do 140 mld euro na koniec 2014 roku6. Innymi słowy znaczny udział portfeli rynkowych jest oparty na nowych spółkach na rynku, które osiągają lepsze wyniki inwestycyjne niż spółki starsze. W przeciwieństwie do współczynników alfa w modelu CAPM monotoniczność nie występuje przy zastosowaniu modelu trójczynnikowego Famy i Frencha, chociaż współczynnik alfa dla starszych akcji nadal jest dodatni i znaczący, a statystyka testowa GRS odrzuca przesunięcie. Wreszcie sytuacja dramatycznie się zmienia po zastosowaniu modelu czteroczynnikowego. Wyraz wolny z dowolnego portfela nie jest już znacząco różny od zera, test relacji monotonicznej nie potwierdza monotoniczności, a statystyka testowa GRD nie odrzuca przesunięcia. Innymi słowy, wszystko wskazuje na to, że po zastosowaniu czynnika momentum zanika zjawisko osiągania przez młodsze akcje gorszych od przeciętnych wyników inwestycyjnych po IPO (lub, inaczej, zjawisko osiągania ponadprzeciętnych wyników inwestycyjnych przez starsze akcje po IPO). Wyłączenie stóp zwrotu za styczeń z próby badawczej nie wpływa na powyższe wyniki. Jedną z osobliwych cech rynków wschodzących, szczególnie rynków środkowo i wschodnioeuropejskich, jest duża liczba małych spółek, co sprawia, że poziom kapitalizacji rynkowej w tych krajach zależy w dużej mierze od kilku większych spółek. Przykładowo w próbie badawczej na koniec 2014 r. dziesięć największych spółek (mniej niż 0,1% wszystkich spółek w próbie badawczej) w odniesieniu do ich wartości rynkowej odpowiada za niemal 40% całkowitej kapitalizacji rynkowej. W konsekwencji wyniki przedstawione w tabeli 2 mogą być niejednoznaczne i reprezentatywne wyłącznie dla niewielkiej liczby dużych spółek, które dominują w próbie badawczej. Z tego względu zdecydowano się na przeprowadzenie analogicznej analizy na podstawie 25 portfeli sortowanych podwójnie względem wielkości i wieku. Ponadto zdecydowano się na oddzielenie gorszych od przeciętnych wyników osiąganych po IPO i efektu wielkości, który również wpływa na różne anomalie związane z IPO (Ritter, 1991, 2013). Tabela 3 przedstawia stopy zwrotu z 25 portfeli sortowanych według wielkości i wieku. Po pierwsze, można zauważyć, że wpływ gorszych od przeciętnych wyników inwestycyjnych po IPO jest dość nierównomierny, ale w każdym kwintylu wielkości stare akcje osiągają lepsze wyniki inwestycyjne niż akcje młodsze. Po 6

Http://www.gpw.pl/analizy_i_statystyki_en.

154

Adam Zaremba, Adam Szyszka

drugie, anomalia zaznacza się silnie w przypadku małych akcji. W rzeczywistości im mniejsza spółka, tym większa skala zjawiska osiągania gorszych od przeciętnych wyników inwestycyjnych w długim okresie. Różnica między średnimi miesięcznymi nadwyżkowymi stopami zwrotu wynosi 0,63 punktu procentowego w przypadku większych spółek, 0,96 w przypadku spółek średnich (trzeci rząd) i aż 2,57 w przypadku najmniejszych spółek. Wyniki inwestycyjne osiągane przez stare akcje mniejszych spółek są dużo lepsze niż wyniki generowane przez inne portfele, a średnia nadwyżkowa stopa zwrotu w tej grupie wynosi 3,98% w ujęciu miesięcznym. W odniesieniu do ryzyka (w kontekście odchylenia standardowego) można zaobserwować, że akcje mniejszych spółek są obarczone większym ryzykiem, a stare akcje są bezpieczniejsze. Tabela 3. Nadwyżkowe stopy zwrotu z 5x5 portfeli sortowanych według wieku

Średnia

Młode

Małe

1,42

1,99

2,95

3,04

3,98

9,67

11,67 13,32 10,97

7,23

0,62

1,44

0,65

2,19

1,75

8,50

9,75 10,88 14,51

6,85

0,50

0,07

1,28 –0,74

1,46

8,07

7,71

9,85

7,85

6,64

0,88

0,88 –0,05

1,16

1,23

8,96

9,19

7,66

8,70

6,38

Duże

0,49

0,98

0,45

1,12

9,02

8,33

7,57

8,40

6,60

0,81

Stare

Odchylenie standardowe Młode

Stare

Uwaga: Tabela przedstawia średnie wartości i odchylenia standardowe nadwyżkowych stóp zwrotu dla 25 portfeli sortowanych według wielkości (kapitalizacji rynkowej) i wieku (czasu, jaki upłynął od IPO). „Młode“ oznacza spółki notowane na giełdzie od maksymalnie 12 miesięcy, „2“ oznacza 12–24 miesiące notowań na giełdzie, „3“ oznacza 24–36 miesięcy, „4“ oznacza 36–48 miesięcy, a „stare“ oznacza spółki notowane na giełdzie od ponad 48 miesięcy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Bloomberg.

Zastosowanie modeli wieloczynnikowych w analizie nadwyżkowych stóp zwrotu z 25 portfeli sortowanych podwójnie pozwala na uzyskanie dodatkowych informacji o generowanych przez nie wynikach inwestycyjnych. Po korekcie o ryzyko rynkowe (model CAPM) niektóre portfele wykazują anormalne nadwyżkowe stopy zwrotu. Wykazano statystycznie istotny, dodatni wyraz wolny we wszystkich portfelach obejmujących zarówno najmniejsze i największe spółki. Po zastosowaniu modelu trójczynnikowego większość dodatnich stóp zwrotu jednak zanika. Dodatnie współczynniki alfa są istotne wyłącznie dla starszych akcji najmniejszych i największych spółek. To ciekawa obserwacja w kontekście wyników przedstawionych w tabeli 2, ponieważ wszystko wskazuje na to, że po korekcie na potrzeby modelu trójczynnikowego anormalne stopy zwrotu ze starszych akcji są generowane niemal wyłącznie przez największe spółki, a akcje spółek średnich

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

155

nie osiągają już anormalnych współczynników alfa. Wreszcie po zastosowaniu modelu czteroczynnikowego, który dodatkowo uwzględnia efekt momentum, zanikają również anormalne stopy zwrotu w przypadku spółek o dużej kapitalizacji. Jedyną grupą, która wykazuje dodatnie wyrazy wolne, są akcje najmniejszych spółek. Ponadto można wyróżnić dwa portfele o znacząco ujemnych stopach zwrotu skorygowanych o ryzyko w grupie młodszych spółek. Powyższe obserwacje są spójne z większością hipotez przedstawionych w literaturze przedmiotu, w których zastosowano regresję czynnika do szacowanych anormalnych wyników inwestycyjnych po IPO. Dla IPO współczynniki alfa są statystycznie nieistotnie różne od zera w badaniach, które przeprowadzili: Ritter i Welch (2002), B.E. Eckbo i O. Norli (2005) oraz Eckbo, R.W. Masulis i Norli (2007). Tabela 4. Wyrazy wolne z modeli wyceny aktywów objaśniających miesięczne nadwyżkowe stopy zwrotu z portfeli 5x5 sortowanych według wieku Wyraz wolny

Statystyka t

Młode

Małe

0,66

1,31

2,48

2,56

3,45

0,08

0,68 –0,06

1,39

1,10

–0,09

0,64 –1,43

0,12

Duże

–0,20

Stare

Młode

Stare

1,04

1,51

2,32

2,98

7,03

0,12

1,06 –0,08

1,27

2,94

0,91 –3,03

2,37

CAPM

–0,51

0,78

–0,17

0,40

0,59

0,07 –0,34

0,31

–0,34

0,14 –0,67 0,26

0,22

–1,00

0,23 –1,38 0,51

0,76

1,80

0,18 –0,71

2,16

1,39

Model trójczynnikowy (SMB)

Małe

0,67

0,04

–0,38

0,16

Duże

–0,04

1,61

2,55

1,03

–0,01 –0,91 –0,42

0,12

0,07

–0,92

0,03

0,91

1,54

0,11 –1,93

–0,29 –1,27 –0,28 –0,05 0,00

0,06 –0,20

0,33

1,78

6,17

–0,01 –1,19 –0,39

0,46

–0,73

–1,76

0,12

–0,48 –2,65 –0,54 –0,16

0,27

–0,06

1,02

0,01

0,15 –3,98 0,13 –0,39

2,17

1,13

Model czteroczynnikowy (SMB)

Małe

1,01

0,98

2,18

2,50

1,45

1,00

2,23

5,53

0,10

0,20 –0,84 –0,02

0,01

0,15

0,30 –1,00 –0,01

0,04

–0,01

0,59

Duże

–0,02

–0,71

1,36

0,27 –1,78 –0,11

0,00 –1,14 –0,34 –0,14 –0,24

0,19 –0,52

0,23

–0,01

0,93

–0,03

–1,25

0,34 –3,37 –0,39

0,00 –2,17 –0,59 –0,43 –0,42

0,40 –0,93

1,40

0,00

1,31

Model trójczynnikowy (MMR)

Małe

0,68

0,56

0,63

0,85

0,51

0,21

0,31 –0,96 –0,53 –0,18

0,27

0,37 –0,96 –0,38 –0,40

0,49

0,02

0,70

–0,51

0,00

0,76

0,32 –1,42

–0,77

0,70

0,35 –2,31

0,05

156

Adam Zaremba, Adam Szyszka

0,52

Duże

0,35

–0,30 –1,32 –1,17 0,11

0,26 –0,34

0,24

0,73

0,37

0,45

–0,40 –2,12 –1,81 0,16

0,50 –0,55

0,57 2,03

Model czteroczynnikowy (MMR)

Małe

0,97

0,58 –0,18

0,23

0,76

–0,36

0,90

Duże

0,35

1,29

0,60

0,43 –0,96 –0,24 –0,33

1,15

0,49 –0,13

1,13

1,17

0,28

0,43 –1,33 –0,16

1,04

–0,52

–0,07 –1,24 –1,23

0,11

1,20

–0,09 –1,88 –1,80

0,24

–0,15

0,28

0,43

–0,22

1,46

0,38 –0,63

0,49 –0,91 –0,16 –0,69 0,44 –2,05 –0,36 0,68 –0,97

Uwaga: Tabela przedstawia wyrazy wolne i odpowiednie statystyki testowe z modeli wyceny nadwyżkowych stóp zwrotu z 25 portfeli utworzonych na podstawie przecięcia sortowań według wieku (czas, jaki upłynął od IPO) i wielkości (kapitalizacja rynkowa). „Młode“ oznacza spółki notowane na giełdzie od maksymalnie 12 miesięcy, „2“ oznacza 12–24 miesiące notowań na giełdzie, „3“ oznacza 24–36 miesięcy, „4“ oznacza 36–48 miesięcy, a „stare“ oznacza spółki notowane na giełdzie od ponad 48 miesięcy. Wyrazy wolne są wyrażone w procentach (%). „SMB” i „MMR” odnoszą się do modeli opartych odpowiednio na czynnikach: mały-minus-duży i mikro-minus-reszta. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Bloomberg.

Tradycyjny czynnik SMB może być niewłaściwie określony dla rynków Europy Środkowej i Wschodniej, dlatego zastosowano dodatkowo modele oparte na czynnikach MMR (mikro-minus-reszta). Ich zastosowanie znacznie wpłynęło na wyniki badania. Model trójczynnikowy oparty na MMR wyjaśnia wszystkie dodatnie, anormalne stopy zwrotu poza dwoma portfelami o znaczących ujemnych wyrazach wolnych. Wreszcie model czteroczynnikowy oparty na MMR wyjaśnia wszystkie dodatnie i ujemne anormalne stopy zwrotu z wyjątkiem słabych wyników inwestycyjnych portfeli czteroletnich akcji średnich spółek. Dane zawarte w tabeli 5 stanowią podsumowanie analiz dotyczących wyników po IPO w długim okresie. W pierwszej kolejności skoncentrowano się na 25 sortowanych portfelach obejmujących akcje małych spółek. Model CAMP został silnie odrzucony w teście GRS (statystyka t jest równa 3,44). Średni bezwzględny wyraz wolny wynosi 0,81%, a model wyjaśnia średnio 40,45% przypadków wahań. Po zastosowaniu tradycyjnych modeli trój i czteroczynnikowych, statystyka testowa GRS spadła odpowiednio do poziomu 2,79 i 2,45, ale modele nadal napotkały silne odrzucenie. Modele wyjaśniają ponad 49% przypadków stóp zwrotu i średni bezwzględny wyraz wolny bliski 0,6%. Powodem odrzucenia obu wspomnianych wyżej modeli wieloczynnikowych mogą być anormalne wyniki inwestycyjne generowane przez najmniejsze spółki. MMR zastępuje SMB, przy czym model trójczynnikowy nie został odrzucony. Statystyki testowe GRS i odpowiadające im wartości p wynoszą odpowiednio 1,22 i 23,92, a średni bezwzględny wyraz wolny spada jeszcze bardziej do poziomu 0,5%. Po zastosowaniu czteroczynnikowego modelu opartego na MMR statystyka testowa GRS spada dalej do poziomu 1,16, a odpowiadająca jej wartość p zmniejsza się do poziomu 28,71%. Alternatywna metoda obliczania anormalnych wyników inwestycyjnych spółek

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

157

o mikrokapitalizacji, czyli wyłączenie 5 portfeli z kwintyla najmniejszych spółek, ogólnie potwierdza opisane wyżej wnioski. Jedynym odrzuconym modelem jest model CAPM. Po wprowadzeniu czynnika HML wszystkie modele zostały zaakceptowane (żaden nie został odrzucony). Innymi słowy nie wykryto przesunięcia granicy efektywnej. Tabela 5. Podsumowania testów nadwyżkowych stóp zwrotu z inwestycji w portfele sortowane według wielkości i wieku 5x5

4x5

Wyszczególnienie

warGRS tość p

CAPM

3,44

0,00 0,81 40,45 1,07 1,94

1,50 0,49 44,97 0,64

Model trójczynnikowy (SMB)

2,79

0,01 0,59 49,80 1,04 1,67

4,67 0,38 53,73 0,61

Model czteroczynnikowy (SMB)

2,45

0,07 0,62 49,50 0,94 1,20 26,31 0,37 53,45 0,55

Model trójczynnikowy (MMR)

1,22 23,92 0,50 43,84 0,68 1,25 22,86 0,50 46,83 0,59

Model czteroczynnikowy (MMR)

1,16 28,71 0,57 43,58 0,71 1,11 35,08 0,53 46,60 0,66

|a|

war GRS tość s(a) p

|a|

s(a)

Uwaga: Tabela przedstawia wyniki regresji dla modeli CAPM, trójczynnikowego i czteroczynnikowego. Celem modeli jest wyjaśnienie nadwyżek zwrotów z 25 i 20 portfeli sortowanych według wieku (czas, jaki upłynął od IPO) i wielkości (kapitalizacja rynkowa). GRS to statystyka testowa wprowadzona przez Gibbonsa, Rossa i Shankena (1989), współczynnik |a| to bezwzględny, średni wyraz wolny, R2 to średnia R2, a s(a) oznacza standardowe odchylenie wyrazów wolnych. Wartości p, wyrazy wolne, R podniesione do kwadratu oraz standardowe odchylenia wyrazów wolnych są wyrażone w procentach (%). Wyniki 5x5 obejmują wszystkie pięć kwintyli wielkości, natomiast wyniki 4x5 wykluczają portfele spółek o małej kapitalizacji. „SMB” i „MMR” odnoszą się do modeli opartych odpowiednio na czynnikach mały-minus-duży i mikro-minus-reszta. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Bloomberg.

Podsumowując wyniki dotychczasowych badań, można stwierdzić, że zjawisko osiągania niższych od przeciętnych stóp zwrotu w okresie po IPO przez spółki na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej można całkowicie wyjaśnić czynnikiem HML, po uwzględnieniu efektu wielkości. Po skorygowaniu stóp zwrotu o efekt wielkości i kapitalizacji wspomniane zjawisko zanika, a portfele sortowane według wieku nie powiększają już granicy efektywnej. Powyższa obserwacja pozwala na wyciągnięcie wniosku, że źródłem gorszych od przeciętnych wyników inwestycyj-

158

Adam Zaremba, Adam Szyszka

nych w okresie po IPO może być po prostu stosunkowo wysoki wskaźnik wartości księgowej do wartości rynkowej w okresie po IPO, który generuje ujemne stopy zwrotu korygowane w modelu CAMP w pierwszych latach notowań akcji na rynku. Takie wnioski zgadzałyby się z wynikami badań przeprowadzonych przez Brava i Gompersa (1997), Brava, Geczy i Gompersa (2000) oraz Gompersa i Lernera (2003), którzy udowadniają, że spółki w okresie po IPO mają charakter wzrostowy, co w ostatnich dekadach jest strategią inwestycyjną o raczej niskiej skuteczności. Rysunek 3. Ewolucja mnożników wyceny spółek w okresie po IPO 3DQHO $ ZVNDěQLN % 0

3DQHO % ZVNDěQLN ( 3

2,30

1,30

2,10

1,20

1,90

1,10

1,70

1,00

1,50

0,90

1,30

0,80

1,10 0,90

0,70

0,60

0,50

31 41 0LHVLÈFH

3RUWIHO ZDĝRQ\ NDSLWDOL]DFMÈ 3RUWIHO UöZQRZDĝRQ\ 0HGLDQD

0,50

31 41 0LHVLÈFH

3RUWIHO ZDĝRQ\ NDSLWDOL]DFMÈ 3RUWIHO UöZQRZDĝRQ\ 0HGLDQD

Uwaga: Rysunek przedstawia ewolucję mnożników wyceny spółek w okresie 60 miesięcy po IPO. Obliczenia są oparte nie na mnożnikach samych w sobie, lecz na ich stosunku do średnich ważonych kapitalizacją na rynku ogólnym. Panele A i B przedstawiają ewolucję odpowiednio wskaźnika B/M (wartość księgowa do wartości rynkowej; wielkość niemianowana) i E/P (wskaźnik zysku do ceny rynkowej; wielkość niemianowana). Podane liczby przedstawiają średnie ważone kapitalizacją („VW”), średnie równoważone („EW”) i mediany. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Bloomberg.

Rysunek 3 przedstawia, jak zmieniała się przeciętna wycena debiutujących spółek w stosunku do wyceny innych spółek na giełdzie. Panel A obrazuje średni wskaźnik wartości księgowej do wartości rynkowej dla wszystkich akcji w próbie badawczej w stosunku do wskaźnika wartości księgowej do wartości rynkowej dla całego rynku. Przyglądając się bliżej metodzie ważenia kapitalizacją, można zauważyć, że nowe spółki na rynku są początkowo notowane ze średnio o 10% niższymi wskaźnikami wartości księgowej do wartości rynkowej od całego rynku.

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

159

Wraz z upływem czasu wskaźniki wartości księgowej do wartości rynkowej systematycznie rosną, osiągając poziom charakterystyczny dla całej giełdy około 2 lata po debiucie. Wzrost wskaźników wartości księgowej do wartości rynkowej trwa do około 50. miesiąca po IPO. Ogólnie ten sam wzór można zaobserwować w przypadku średniej równoważonej i mediany wskaźnika wartości księgowej do wartości rynkowej. Ponadto opisane wyżej zachowanie potwierdzają również obserwacje poczynione na wskaźniku zysku do ceny rynkowej (Panel B). Analogicznie natychmiast po IPO wskaźniki zysku do ceny rynkowej są o około 15% niższe od średniej rynkowej, osiągając poziom rynkowy w ciągu 24 miesięcy po IPO. Przekonujący wydaje się wniosek, że zmienność mnożników wyceny i początkowo niskich wskaźników wartości księgowej do wartości rynkowej może być przyczyną osiągania gorszych od przeciętnych wyników inwestycyjnych w okresie po IPO. Do podobnych wniosków doszli D. Hoechle i M.M. Schmid (2009), którzy przeanalizowali stosunek wskaźnika wartości rynkowej do księgowej względem wskaźnika wartości rynkowej do wartości sprzedaży. Jednakże bez odpowiedzi pozostaje pytanie, dlaczego wskaźniki wartości księgowej do wartości rynkowej są tak niskie na samym początku. Jedną z tez wyjaśniających efekt kapitalizacji jest wpływ ryzyka, co oznacza, że spółki wysokowartościowe są po prostu obarczone wyższym ryzykiem niż spółki wzrostowe, a nadmierny poziom ryzyka wymaga jakiejś formy kompensacji. Zwiększony poziom ryzyka powiązany z efektem kapitalizacji nie zawiera się jednak w ryzyku rynkowym i obejmuje, przykładowo, jakość kredytową. W celu weryfikacji tej hipotezy obliczono kilka wskaźników finansowych, uznawanych za sprawiedliwą reprezentację różnych wymiarów jakości kredytowej: marżę zysku brutto świadczącą o rentowności, wskaźnik sumy aktywów do łącznego kapitału podstawowego świadczący o zadłużeniu oraz tak zwany acid test świadczący o poziomie płynności. Rysunek 4 przedstawia średnie z trzech cech charakterystycznych z 60 miesięcy po IPO. W poniższym opisie skoncentrowano się na średnich ważonych kapitalizacją, chociaż średnie równoważone i mediany w dużej mierze podążają tym samym trendem i potwierdzają otrzymane wyniki. Po pierwsze, marża zysku brutto jest początkowo średnio o 12% wyższa od średniej rynkowej. Po 53 miesiącach spada do poziomu średniej rynkowej. Po drugie, nowe spółki na rynku są początkowo mniej zadłużone niż te, które działają na rynku od dłuższego czasu. Niemniej jednak ich zadłużenie systematycznie wzrasta i po czterech latach osiąga średnią rynkową. Po trzecie, spółki bezpośrednio po IPO dysponują zazwyczaj większymi zasobami gotówkowymi. Wskaźnik inwestycji krótkoterminowych do bieżących zobowiązań jest o około 19% wyższy od średniej. I znów wyniki próby kwasowej spadają do średniej w okresie dwóch lat po IPO. Podsumowując, spółki debiutujące na rynku znajdują się zazwyczaj w znacznie lepszej sytuacji finansowej niż pozostałe spółki na rynku. Ich rentowność i płynność jest większa, a zadłużenie mniejsze. Niemniej jednak w okresie po IPO wskaźniki fundamentalne systematycznie ulegają pogorszeniu. Po upływie 2–5 lat osiągają zazwyczaj poziomy rynkowe. Opisane wyżej zachowania średnich wskaźników finansowych mogą wpływać na zmienność mnożników wyceny.

160

Adam Zaremba, Adam Szyszka

Rysunek 4. Ewolucja wskaźników finansowych spółek w okresie po IPO 3DQHO $ UHQWRZQRĂÊ 15,0 10,0 5,0 0,0

1 11 21 31 41 51

–5,0 –10,0 0LHVLÈFH 3RUWIHO ZDĝRQ\ NDSLWDOL]DFMÈ Portfel UöZQRZDĝRQ\ 0HGLDQD

3DQHO % ]DGïXĝHQLH

3DQHO & Sï\QQRĂÊ

1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3

2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 1 11 21 31 41 51

0,0

1 11 21 31 41 51

0LHVLÈFH

3RUWIHO ZDĝRQ\ NDSLWDOL]DFMÈ Portfel UöZQRZDĝRQ\ 0HGLDQD

Uwaga: Rysunek przedstawia ewolucję wskaźników finansowych w ciągu 60 miesięcy po IPO. Panele A, B i C przedstawiają, odpowiednio, ewolucję rentowności (marża zysku brutto), zadłużenia (suma aktywów do łącznego kapitału podstawowego) i płynności (próba kwasowa). Obliczenia bazują nie na wskaźnikach samych w sobie, lecz na ich stosunku do średnich ważonych kapitalizacją na rynku ogólnym (w przypadku zadłużenia i marży zysku; wielkości niemianowane) lub różnicy w stosunku do średnich ważonych kapitalizacją na rynku ogólnym (w przypadku rentowności; punkty procentowe). Podane liczby stanowią średnie ważone kapitalizacją („VW”), średnie równo ważone („EW”) i mediany. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z bazy Bloomberg.

UWAGI KOŃCOWE Celem artykułu było zbadanie i wyjaśnienie zjawiska anormalnych wyników inwestycyjnych osiąganych przez spółki w okresie po IPO na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej. Realizacja tego celu wymagała wykonania kilku odrębnych badań, które doprowadziły do wniosków przedstawionych w niniejszym artykule. Po pierwsze, udowodniono, że przy uwzględnieniu wyłącznie ryzyka rynkowego (ocenianego tradycyjnie za pomocą współczynnika beta) stare akcje generują znacznie lepsze wyniki inwestycyjne niż akcje młodsze. Premia za wiek wydaje się silniejsza w grupie małych spółek niż w grupie dużych spółek. Wpływ wieku na stopy zwrotu z akcji jest najwyraźniej widoczny w grupie najmniejszych i najstarszych spółek, które generują znaczące dodatnie anormalne stopy zwrotu.

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

161

Po drugie, przeanalizowano, czy anormalne stopy zwrotu generowane w okresie po IPO utrzymują się po zastosowaniu trój i czteroczynnikowych modeli (pomijając kwestię tego, czy premie za czynniki inne niż współczynnik beta są zasadne, czy nie). Okazuje się, że po uwzględnieniu efektów wielkości i wskaźnika wartości księgowej do wartości rynkowej spółki w okresie po IPO nie generują gorszych wyników inwestycyjnych niż podobne do nich spółki nienotowane na giełdzie. Zjawisko anormalnych stóp zwrotu zanika. W tym kontekście anomalie w okresie po IPO nie są nietypowe same w sobie, ale raczej stanowią objaw innych zjawisk, doskonale znanych we współczesnym świecie finansów. Wreszcie przeanalizowano źródła niskich początkowo wskaźników wartości księgowej do wartości rynkowej spółek debiutujących na giełdzie, które przekładają się na niższe od przeciętnych wyniki inwestycyjne. Wykazano, że nowe spółki notowane na giełdzie znajdują się w znacznie lepszej sytuacji finansowej niż spółki notowane na niej od dłuższego czasu. Lepsza kondycja finansowa może oznaczać, na przykład, niższe ryzyko kredytowe i niższy wskaźnik wartości księgowej do wartości rynkowej. Po upływie 2 do 5 lat wskaźniki fundamentalne ulegają jednak pogorszeniu, a jakość finansowa spada do poziomu średniej. Wyniki niniejszego badania potwierdzają tezę o zmiennym w czasie poziomie ryzyka, wyjaśniającą anormalne i niższe od przeciętnych stopy zwrotu. Wyniki badania są jednak obarczone kilkoma ważnymi ograniczeniami. Po pierwsze, badanie nie uwzględnia ograniczonej płynności i kosztów transakcji, które z reguły są wyższe na rynkach wschodzących, zwłaszcza w grupie małych i mikrospółek. Po drugie, na niektórych badanych rynkach obowiązują regulacje w zakresie inwestycji i przepływów kapitałowych. Są one jednak dość mało znaczące, ponieważ wszystkie kraje objęte próbą badawczą to państwa członkowskie Unii Europejskiej. Po trzecie, okres badawczy (2002–2014) można uznać za stosunkowo krótki i dodatkowo dość specyficzny ze względu na globalny kryzys finansowy, mający miejsce w tym okresie. Dłuższe szeregi czasowe dla rynków Europy Środkowej i Wschodniej są jednak trudno dostępne. W odniesieniu do przyszłych badań nad koncepcjami przedstawionymi w niniejszym artykule można wyróżnić dwa podstawowe kierunki. Po pierwsze, zakres geograficzny próby badawczej należałoby rozszerzyć o rynki wschodzące i peryferyjne. Ciekawym zabiegiem byłoby przeanalizowanie innych rynków w celu identyfikacji tych samych schematów. Po drugie, warto pogłębić badania pod kątem najbardziej podstawowych przyczyn osiągania przez spółki niższych od przeciętnych wyników inwestycyjnych w okresie po IPO. Wyniki niniejszego badania wskazują, że anormalne ujemne stopy zwrotu wynikają z nachylenia w stronę spółek wzrostowych w grupie spółek debiutujących i stopniowego pogarszania wskaźników fundamentalnych. Niemniej jednak bez odpowiedzi pozostaje pytanie, dlaczego wskaźniki wartości księgowej do wartości rynkowej dla nowo notowanych spółek są tak niskie, a ich kondycja finansowa się pogarsza.

162

Adam Zaremba, Adam Szyszka

BIBLIOGRAFIA Bali C., Cakici N., Fabozzi F. (2013), Book–to–market and the cross–section of expected stock returns in international stock markets, “Journal of Portfolio Management”, Vol. 39, s. 101–115. Bekaert G., Harvey C., Lundblad C. (2007), Liquidity and expected returns: Lessons from emerging markets, “Review of Financial Studies”, Vol. 20, s. 1783–1831. Berk A.S., Peterle P. (2014), Initial and Long–run IPO Returns in Central and Eastern Europe, Working paper, presented at International Conference on Finance, Banking and Regulation, Brasilia – Brazil, July 16–18, 2014. Bessler W., Seim M. (2012), The performance of venture–backed IPOs in Europe. Venture Capital: An International, “Journal of Entrepreneurial Finance”, Vol. 14, s. 215–239. Bhabra H., Pettway R. (2003), IPO prospectus information and subsequent performance, “Financial Review”, Vol. 38, s. 369–397. Brau J.C., Fawcett S.E. (2006), Initial public offerings: An analysis of theory and practice, “Journal of Finance”, Vol. 61, s. 399–436. Brav A., Gompers P. (1997), Myth or reality? The long–run underperformance of initial public offerings: Evidence from venture and non–venture–backed companies., “Journal of Finance”, Vol. 52, s. 1791–1821. Brav A., Geczy C., Gompers P. (2000), Is the abnormal return following equity issuances anomalous? “Journal of Financial Economics”, Vol. 56, s. 209–249. Brown A., Du D.Y., Rhee S.G., Zhang L. (2008), The returns to value and momentum in Asian markets, “Emerging Markets Review”, Vol. 9, s. 79–88. Carhart M.M. (1997), On persistence in mutual fund performance, “Journal of Finance”, Vol. 52, s. 57–82. Chui A.C., Titman S., Wei K.J. (2010), Individualism and momentum around the world, “Journal of Finance”, Vol. 65, s. 361–392. Davis J. (1994), The cross–section of realized stock returns: the pre–Compustat evidence, “Journal of Finance”, Vol. 49, s. 1579–1593. Derrien F. (2010), Initial public offerings, w: Behavioral Finance, H.K. Baker, J. Nofsinger (eds.), John Wiley and Sons, Hoboken, NJ, s. 475–490. De Groot W., Pang J., Swinkels L. (2012), The Cross–Section of Stock Returns in Frontier Emerging Markets, “Journal of Empirical Finance”, Vol. 19, s. 796–818. De Moor L., Sercu P. (2013a), The smallest firm effect: An international study, “Journal of International Money and Finance”, Vol. 32, s. 129–155. De Moor L., Sercu P. (2013b), The smallest stocks are not just smaller: global evidence, “European Journal of Finance” (forthcoming). De Roon F.A., Nijman Th.E. (2001), Testing for mean–variance spanning: A survey, “Journal of Empirical Finance”, Vol. 8, s. 111–155. Eckbo, B.E., Norli O. (2005), Liquidity risk, leverage and long–run IPO returns, “Journal of Corporate Finance”, Vol. 11, s. 1–35. Eckbo B.E., Masulis R.W., Norli O. (2007), Security Offerings, “Tuck School of Business Working Paper”, No. 2005–28 (available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=863664). Fama E., French K. (2008), Dissecting anomalies, “Journal of Finance”, Vol. 63, s. 1653–1678.

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

163

Fama E., French K. (1998), Value versus growth: the international evidence, “Journal of Finance”, Vol. 53, s. 1975–1999. Fama E.F. French K.R. (1992), The cross–section of expected stock returns “Journal of Finance”, Vol. 47, s. 427–466. Fama E.F., French K.R. (1993), Common risk factors in the returns on stocks and bonds, “Journal of Financial Economics”, Vol. 33, s. 3–56. Fama E.F., French K.R. (2012), Size, value, and momentum in international stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 105, s. 457–472. Favre L., Galeano J. (2002), Mean–modified value–at–risk optimization with hedge funds, “Journal of Alternative Investments”, Vol. 5, s. 21–25. Gibbons M.R., Ross S.A., Shanken J. (1989), A test of the efficiency of a given portfolio, “Econometrica”, Vol. 57, s. 1121–1152. Gompers P.A., Lerner J. (2003), The really long–run performance of initial public offerings: The pre–Nasdaq evidence, “Journal of Finance”, Vol. 58, s. 1355–1392. Graham J.R., Harvey C.R. (2001), The theory and practice of corporate finance: Evidence from the field, “Journal of Financial Economics”, Vol. 60, s. 187–243. Helwege J., Liang N. (2004), Initial public offerings in hot and cold markets, “Journal of Financial and Quantitative Analysis”, Vol. 39, s. 541–569. Hoechle D., Schmid M.M. (2009), Predicting and Explaining IPO Underperformance,”Working Paper” (available at SSRN: http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1014011 – data dostępu: 08.08.2014). Hoffmann–Bruchardi U. (2001), Clustering of initial public offerings, information revelation and underpricing, “European Economic Review”, Vol. 45, s. 353–383. Horowitz J.L., Loughran T., Savin N. (2000), Three analyses of the firm size premium, “Journal of Empirical Finance”, Vol. 7, s. 143–153. Huberman G., Kandel S. (1987), Mean–variance spanning, “Journal of Finance”, Vol. 42, s. 837–888. Ibbotson R.G. (1975), Price performance of common stock new issues, “Journal of Financial Economics”, Vol. 2, s. 235–272. Ibbotson R.G., Jaffe J. (1975), Hot issue markets, “Journal of Finance”, Vol. 30, s. 1027–1042. Ibbotson R.G., Sindelar J.L., Ritter J.R. (1988), Initial public offerings, “Journal of Applied Corporate Finance”, Vol. 1, s. 37–45. Ibbotson R.G., Sindelar J.L., Ritter J.R. (1994), The market’s problem with the pricing of initial public offerings, “Journal of Applied Corporate Finance”, Vol. 7, s. 66–74. Jain B.A., Kini O. (1994), The post–issue operating performance of IPO firms, “Journal of Finance”, Vol. 49, s. 1699–1726. Jegadeesh N., Titman S. (1993), Returns to buying winners and selling losers: Implications for stock market efficiency, “Journal of Finance”, Vol. 48, s. 65–91. Jelic R., Briston R. (2003), Privatisation initial public offerings: the Polish experience, “European Financial Management”, Vol. 9, s. 457–484. Jewartowski T., Lizińska J. (2012), Short– and Long–Term Performance of Polish IPOs. “Emerging Markets Finance and Trade”, Vol. 48, s. 59–75. Kan R., Zhou G. (2008), Tests of mean–Variance spanning, “OLIN Working Paper”, No. 99 (available at SSRN: http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.231522 – data dostępu: 08.08.2014).

164

Adam Zaremba, Adam Szyszka

Krigman L., Shaw W., Womack K. (1999), The persistence of IPO mispricing and the predictive power of fipping, “Journal of Finance”, Vol. 54, s. 1015–1044. Levis M. (1993), The long–run performance of initial public offerings: The UK experience 1980–1988, “Financial Management”, Vol. 22, s. 28–44. Lewellen J. (2011), The cross–section of expected stock returns (“Working Paper”, available online: http://faculty.tuck.dartmouth.edu/images/uploads/faculty/jonathan–lewellen/ExpectedStockReturns.pdf – data dostępu: 01.08.2014). Liew J., Vassalou M. (2000), Can book–to–market, size and momentum be risk factors that predict economic growth?, “Journal of Financial Economics”, Vol. 57, s. 221–245. Lintner J. (1965), The valuation of risk assets and the selection of risky investments in stock portfolios and capital budgets, “Review of Economics and Statistics”, Vol. 47, s. 13–37. Liu M., Liu Q., Ma T. (2011), The 52–week high momentum strategy in international stock markets, “Journal of International Money and Finance”, Vol. 30, s. 180–204. Ljungqvist A., Nanda V., Singh R. (2006), Hot markets investor sentiment and IPO pricing, “Journal of Business”, Vol. 79, s. 1667–1702. Loughran T. (1993), NYSE vs NASDAQ returns: Market microstructure or the poor performance of initial public offerings, ”Journal of Financial Economics”, Vol. 33, s. 241–260. Loughran T. (1997), Book–to–market across firm size, exchange, and seasonality: is there an effect?, “Journal of Financial and Quantitative Analysis”, Vol. 30, s. 607–618. Loughran T., Ritter J. R. (1995), The new issues puzzle, “Journal of Finance”, Vol. 50, s. 23–51. Loughran T., Ritter J.R. (2002), Why don’t issuers get upset about leaving money on the table in IPOs?, “Review of Financial Studies”, Vol. 15, s. 413–443. Lyn E.O., Zychowicz E.J. (2003), The performance of new equity offerings in Hungary and Poland, “Global Finance Journal”, Vol. 14, s. 181–195. Mikkelson W.H., Partch M., Shah K. (1997), Ownership and operating performance of companies that go public, “Journal of Financial Economics”, Vol. 44, s. 281–308. Miller E.M. (2000), Long run underperformance of initial public offerings: an explanation, „University of New Orleans Department of Economics and Finance Working Paper” (http://scholarworks.uno.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1015&context=econ_wp). Mossin J. (1966), Equilibrium in a capital asset market, “Econometrica”, Vol. 34, s. 768–783. Pagano M., Panetta F., Zingales L. (1998), Why do companies go public? An empirical analysis, “Journal of Finance”, Vol. 53, s. 27–64. Patton A.J., Timmermann A. (2010), Monotonicity in asset returns: new tests with applications to the term structure, the CAPM and portfolio sorts, “Journal of Financial Economics”, Vol. 98, s. 605–625. Plotnicki M., Szyszka A. (2014), IPO market timing. The evidence of the disposition effect among corporate managers, “Global Finance Journal”, Vol. 25 (1), s. 48–55 (http://dx.doi.org/10.1016/j.gfj – data dostępu: 05.03. 2014). Pratt J., Zeckhauser R. (1987), Proper risk aversion, “Econometrica”, Vol. 55, s. 143–154.

ŹRÓDŁA DŁUGOTERMINOWYCH ANORMALNYCH STÓP ZWROTU PO PIERWSZYCH…

165

Ritter J.R., Welch I. (2002), A review of IPO activity, pricing, and allocations, “Journal of Finance”, Vol. 57, s. 1795–1828. Ritter J. R. (1984), The ‘hot issue’ market of 1980, “Journal of Business”, Vol. 32, s. 215–240. Ritte J.R. (1991), The long–run performance of initial public offerings, “Journal of Finance”, Vol. 46, s. 3–27. Ritter J.R. (2013), Initial Public Offerings: Updated Statistics on Long–run Performance (“Working Paper”, available at: http://bear.warrington.ufl.edu/ritter/ipos2012longrun.pdf – data dostępu: 08.08.2014). Rouwenhorst G. (1999), Local factors and turnover in emerging markets, “Journal of Finance”, Vol. 54, s. 1439–1464. Scott R., Horvath P. (1980), On the direction of preference for moments of higher order than the variance, “Journal of Finance”, Vol. 35, s. 915–919. Sharpe W.F. (1964), Capital asset prices: a theory of market equilibrium under conditions of risk, “Journal of Finance”, Vol. 19, s. 425–442. Spiess D.K., Affleck–Graves J. (1995), Underperformance in long–run stock returns following seasoned equity offerings, “Journal of Financial Economics”, Vol. 38, s. 243–267. Szyszka A. (2013), Behavioral Finance and Capital Markets: How Psychology Influences Investors and Corporations, Palgrave Macmillan, New York, NY. Szyszka A. (2014), Factors influencing IPO decisions. Do corporate managers use market and corporate timing? A Survey, “International Journal of Management and Economics” (forthcoming). Teoh S., Welch I., Wong T. (1998), Earnings management and the long–run market performance of initial public offerings, “Journal of Finance”, Vol. 53, s. 1935–1974. Waszczuk A. (2013), A risk–based explanation of return patterns – Evidence from the Polish stock market, “Emerging Markets Review”, Vol. 15, s. 186–210. Willenbrock S. (2011), Diversification return, portfolio rebalancing, and the commodity return puzzle, “Financial Analyst Journal”, Vol. 67, s. 42–49. Yao Y. (2012), Momentum, contrarian, and the January seasonality, “Journal of Banking and Finance”, Vol. 36, s. 2757–2769. Zaremba A. (2014), Value, size, momentum, and the special role of microcaps in the CEE market stock returns (“Working Paper”, available at SSRN: http://ssrn.com/ abstract=2473818 – data dostępu: 08.08.2014).

STRESZCZENIE Artykuł jest poświęcony zjawisku długookresowych anormalnych stóp zwrotu po pierwszych ofertach publicznych (IPO). Zaprezentowane badanie jest oparte na notowaniach ponad 1100 spółek z 11 krajów Europy Środkowej i Wschodniej z lat 2002–2014. Uzyskane wyniki świadczą o tym, że „stare akcje“ osiągają lepsze wyniki inwestycyjne niż „akcje młodsze“, ale wyłącznie w przypadku przyjęcia ryzyka rynkowego jako jedynego źródła ryzyka. Po uwzględnieniu efektów wielkości i wartości, okazuje się, że młode akcje nie są z punktu widzenia inwestorów ani lepsze, ani gorsze niż pozostałe firmy. Spółki wchodzące na giełdę charakte-

166

Adam Zaremba, Adam Szyszka

ryzują się bowiem niższymi wskaźnikami wartości księgowej do rynkowej i znajdują się w znacznie lepszej sytuacji finansowej niż spółki notowane na niej od dłuższego czasu. Niemniej jednak po upływie 2–5 lat wskaźniki fundamentalne spółek ulegają pogorszeniu, a kondycja finansowa powraca do poziomu średniej rynkowej. Słowa kluczowe: IPO, debiuty giełdowe, oferty publiczne, długoterminowe anormalne stopy zwrotu po debiucie, Europa Środkowa i Wschodnia, wycena aktywów, przekrojowa zmienność stóp zwrotu, rynki CEE, efekt wielkości, efekt wartości, efekt momentum.

SOURCES OF LONG–TERM POST– IPO UNDERPERFORMANCE IN CENTRAL AND EASTERN EUROPEAN COUNTRIES ABSTRACT The paper examines the long–term post–IPO performance and its sources in the Central and Eastern European (CEE) markets. We use sorting, cross–sectional tests, regression, and tests of a monotonic relation to investigate over 1100 stocks from 11 CEE countries for the period 2002–2014. We test the performance of portfolios of age–sorted stocks. “Old stocks” perform significantly better than “young stocks”, but only if the market beta is the sole risk factor considered. After controlling for the size and value effects, the IPO firms do not reveal abnormal returns over non–issuing companies. The market newcomers have higher book–to–market ratios and are in better financial condition than their older counterparts. However, over a few years the financial conditions deteriorate. Keywords: IPO, long–run underperformance, Central and Eastern Europe, asset pricing, cross–section of stock returns, CEE markets, value effect, size effect, momentum effect. JEL Classification: G11, G12, G14

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

Ewa Cieślik*

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI (Artykuł nadesłany: 24.04.2015 r. Zaakceptowany: 10.09.2015 r.)

WPROWADZENIE Od początku lat 90. XX w. kraje Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW) realizowały zbieżne cele rozwojowe. Jednym z priorytetów transformacji była reorientacja handlu zagranicznego w kierunku Europy Zachodniej. Liberalizacja handlu zagranicznego przeprowadzana przez kraje EŚW pozwoliła na stosunkowo szybkie tworzenie nowych zasad handlowych w regionie. W artykule skoncentrowano się na ukazaniu roli państw EŚW w globalnych łańcuchach wartości (global value chains – GVCs)1 w wyniku procesu liberalizacji i integracji z UE. Analiza przeprowadzona w artykule ma na celu zweryfikowanie hipotezy, iż kraje EŚW znajdują się częściej w tylnych powiązaniach łańcuchów wartości pod względem wkładu krajowej wartości dodanej w eksport państw rozwiniętych. Weryfikacji hipotezy służy próba umieszczenia pozycji omawianych krajów w specjalizacji pionowej. W tym celu zastosowano wyselekcjonowane metody badawcze, aby zlokalizować poszczególne państwa w globalnych łańcuchach wartości, tzw. powiązaniach w górę i w dół łańcucha wartości. Analiza GVCs obejmuje przede wszystkim lata 2000–2009. Zakończenie badań w roku 2009 wynika z braku dostępu do nowszych danych statystycznych dotyczących wartości dodanej. Tylko w nielicznych przypadkach, np. prezentacji wydajności pracowników, analizę roz*

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. W literaturze przedmiotu obok pojęcia łańcucha wartości dodanej istnieje także pojęcie łańcucha dostaw. To ostatnie oznacza przepływ surowców, materiałów, podzespołów i wyrobów gotowych – od momentu pozyskania tych pierwszych do momentu konsumpcji wyrobu finalnego. Dlatego łańcuch dostaw powiązany jest z fizyczną sferą wytwarzania produktu i jego dystrybucji (Kaliszuk, 2013). 1

168

Ewa Cieślik

szerzono do 2012 roku. Miało to służyć większej aktualności artykułu. Badając rolę krajów EŚW w GVCs oparto się na statystykach pochodzących z baz danych OECD (Trade in Value Added Tables). Artykuł składa się z wprowadzenia, trzech części i konkluzji. W pierwszej części przedstawiono zarys najważniejszych przemian w polityce handlowej krajów EŚW w ostatnich dekadach. W drugiej części omówiono rolę tych państw w GVCs z wykorzystaniem tradycyjnych metod pomiaru. W trzeciej części artykułu podjęto próbę określenia roli krajów EŚW w globalnych łańcuchach wartości z zastosowaniem bardziej zaawansowanego podejścia.

PRZEGLĄD NAJWAŻNIEJSZYCH PRZEMIAN W POLITYCE HANDLOWEJ KRAJÓW EŚW Po rozpadzie ZSRR byłe kraje satelickie stanęły przed potrzebą wprowadzenia konkretnych przemian we wszystkich sferach życia gospodarczego. W związku z tym, iż teoretycznie wszystkie państwa EŚW znalazły się na progu głębokiej transformacji systemowej z oznakami zacofania w stosunku to krajów rozwiniętych, pojawiło się wiele warunków sprzyjających współpracy i integracji2. Zwiększanie otwartości gospodarki i skorzystanie z efektów globalizacji miały przyczynić się do dynamizacji integracji i rozwoju społeczno-gospodarczego krajów EŚW3. Ponadto przekształcenia w systemach kursów walutowych oraz liberalizacja sektorów finansowych pozytywnie wpłynęły na dynamikę procesów integracyjnych w krajach EŚW (Tymoczko, 2013). Ważnym wydarzeniem dla wzmocnienia powiązań handlowych między krajami EŚW było utworzenie ugrupowań CEFTA4 (Central European Free Trade Area) oraz BFTA (Baltic Free Trade Area) zrzeszającego Litwę, Łotwę i Estonię. Oba ugrupowania za nadrzędny cel przyjęły przygotowywanie sygnatariuszy do przystąpienia do struktur UE oraz stopniową liberalizację handlu zagranicznego i ostatecznie stworzenie stref wolnego handlu (Dangerfield, 1995). Faktycznie powstałe ugrupowania stanowiły ważne stadium w procesie akcesji krajów EŚW do struktur unijnych. Jednocześnie porozumienia wywarły znaczący wpływ na kształtowanie się handlu w regionie EŚW, skutecznie redukując w tym zakresie wpływ Wspólnot Europejskich uznawanych za centrum determinujące strukturę handlu w regionie i określające zasady w nim obowiązujące (De Benedictis, De Santis, Vicarelli, 2005). 2 W praktyce procesy integracyjne zachodziły z różną dynamiką. Pomijając różny poziom zainteresowania współpracą analizowanych państw, dużą przeszkodą były także zróżnicowane poziomy rozwoju państw (zacofanie ekonomiczne), niedostatek kapitałów, brak nowoczesnych technologii, zbliżona struktura gospodarek, nierzadko też antagonizmy narodowościowe i ograniczone zaufanie do partnera (Świerkocki, 2004). 3 W literaturze przedmiotu nie ma jednoznaczności co do wpływu otwartości gospodarki (przepływów handlowych i kapitałowych) na rozwój kraju (Cieślik, 2012). 4 Polska, Węgry, Czechosłowacja (trzej założyciele), potem przystąpiły także: Słowenia, Rumunia. Bułgaria, Chorwacja, Macedonia. Albania, Bośnia i Hercegowina, Mołdawia, Czarnogóra, Serbia.

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

169

Porozumienie CEFTA5 w swoich postanowieniach wykraczało poza ramy podobnych umów o strefach wolnego handlu (Sołtysińska, Czubik, 1997). W znacznej mierze wzorowało się na wynegocjowanych Układach Stowarzyszeniowych ze Wspólnotami Europejskimi. W umowie nie pominięto również wielu klauzul ochronnych (m.in. rolna, antydumpingowa czy o pomocy państwa) ważnych dla dopiero formujących się rynków oraz zastosowano reguły pochodzenia. Najważniejszymi celami porozumienia było: 1

rozszerzenie wymiany handlowej i przez to popieranie rozwoju stosunków gospodarczych;

zapewnienie uczciwych warunków konkurencji w handlu;

przyczynianie się przez znoszenie barier w handlu zagranicznym do harmonijnego rozwoju i rozszerzania handlu światowego (Molendowski, 2009).

Umowa BFTA w swoich założeniach bardzo przypominała porozumienie CEFTA. Głównymi celami organizacji były: liberalizacja handlu i wspieranie harmonijnego rozwoju relacji gospodarczych między państwami członkowskimi, zapewnienie warunków uczciwej konkurencji oraz rozwój współpracy w nieobjętych umową obszarach gospodarczych, m.in. przepływach kapitałowych (Molendowski, 2009). BFTA, w odróżnieniu od CEFTA, nie przewidywała zwiększenia liczby swoich członków. Porozumienie regulowało jednak wiele wrażliwych politycznie obszarów współpracy, jak rybołówstwo czy rolnictwo (The World Bank, 2009). Na początku działania porozumień CEFTA i BFTA państwa unijne cechował pesymizm co do zdolności zrzeszonych krajów do kooperacji i poradzenia sobie z wielostronną strukturą UE. Pojawiały się także obawy ze strony sygnatariuszy porozumień, iż po przystąpieniu do UE zwiększy się wrażliwość tych państw na szoki pochodzące z krajów UE (Baldwin, 1995). Stąd CEFTA i BFTA realizowały dwa równolegle cele. Po pierwsze, miały być testem zdolności zrzeszonych krajów do współpracy w wielu dziedzinach gospodarki, szczególnie w zakresie wymiany handlowej. Po drugie, przez wzmocnienie powiązań handlowych między państwami członkowskimi miały osłabić ich zależność od rynków unijnych. W ramach CEFTA i BFTA można było zaobserwować próby uniknięcia w przepływach handlowych z UE modelu hub-and-spoke poprzez większą koncentrację na handlu wewnątrz ugrupowań niż z krajami unijnymi (Baldwin, 1994). Pierwszy z wymienionych wyżej celów został w znacznej mierze zrealizowany. Dzięki stopniowemu rozszerzaniu organizacji o nowych członków w latach 90. XX wieku obie organizacje stały się najważniejszymi siłami przyśpieszającymi liberalizację handlu w regionie EŚW. W przypadku drugiego zamierzenia trudno mówić o jego całkowitej realizacji. Zmniejszenie zależności od rynków unijnych przez rozwój handlu w ramach ugrupowań okazało się trudne do osiągnięcia, ponieważ 5

Warto także nadmienić, iż powołano ugrupowanie CEFTA–2006 zrzeszające 10 państw Europy Południowej i Wschodniej (Kersan-Škabić, 2009).

170

Ewa Cieślik

kraje UE nie tylko stanowiły chłonny rynek eksportowy, lecz także dostarczały wielu produktów do regionu EŚW, nie wytwarzanych w tym rejonie. Chociaż CEFTA i BFTA starały się uniknąć wzrostu uzależnienia od UE przez zwiększanie wewnętrznych przepływów towarów i usług, proces ten był nieunikniony. Zgodnie ze statystykami Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w 1993 r. 56% eksportu CEFTA i 50% eksportu BFTA trafiało na rynki unijne. W 2001 r. eksport ugrupowań do UE zwiększył się odpowiednio do 68% i 55% (IMF). Chociaż CEFTA i BFTA nie osiągnęły wszystkich zamierzeń strategicznych, wielokrotnie były one stawiane jako wzór do naśladowania w procesie integracji dla krajów Europy Południowej i Wschodniej (Adam, Kosma, McHugh, 2003). W procesie akcesji krajów EŚW do Unii Europejskiej można było zaobserwować asymetrię w dążeniach stron. Państwa unijne zmierzały do jak najszybszego zniesienia barier handlowych, szczególnie w zakresie produktów, w których państwa kandydujące miały ujawnioną przewagę komparatywną. Z kolei państwa kandydujące raczej opóźniały proces pełnej liberalizacji przepływów handlowych. Punktem zwrotnym w polityce handlowej krajów EŚW była akcesja do UE6. Stając się graczami na jednolitym rynku wewnętrznym, nowi członkowie musieli dogłębnie przebudować swoje regulacje dotyczące handlu zagranicznego i przyjąć wszystkie zasady i instrumenty wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich. Przyjęcie przez analizowane państwa dorobku UE w zakresie swobodnego przepływu towarów wiązało się ze zniesieniem ceł i równoważnych opłat, eliminacją kontyngentów i instrumentów antydumpingowych oraz zlikwidowaniem wszelkich fizycznych, technicznych czy fiskalnych barier utrudniających przekraczanie granicy. W przypadku handlu z krajami spoza UE kraje EŚW zobowiązane były przestrzegać wspólnej polityki handlowej. Autonomia rozwijania i regulowania relacji handlowych z krajami trzecimi została zastąpiona zasadami unijnymi. Również kształtowanie ochrony własnego rynku zunifikowano z zasadami UE. Wszelkie narodowe kompetencje w tych dziedzinach zostały przekazane instytucjom wspólnotowym. W praktyce kraje EŚW jako nowi członkowie UE nie poprawiły znacząco warunków dostępu do rynków państw spoza Unii. W nielicznych przypadkach nastąpiło nawet pogorszenie tych warunków, np. w handlu z USA czy Kanadą (Synowiec, 2004; Molendowski, 2012).

2. KRAJE EŚW W GVCS: PODEJŚCIE UPROSZCZONE7 Teoria łańcuchów wartości stanowi podstawę koncepcji powiązań między przedsiębiorstwami w globalnej gospodarce. W tym obszarze badań ważne są prace Portera dotyczące zarządzania strategicznego. Posługując się koncepcją łańcuchów wartości, można ukazać przedsiębiorstwo jako sekwencję stadiów prowadzących od koncepcji wyrobu, przez różne fazy produkcji, dostarczania dobra do odbiorcy finalnego, aż 6 Polska, Czechy, Słowacja, Słowenia, Węgry i kraje BFTA przystąpiły do UE 1 maja 2004 r., a Bułgaria i Rumunia – 1 stycznia 2007 r. 7 Wybrane tezy tej części zostały omówione w opracowaniu E. Cieślik (2014).

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

171

po utylizacji zużytych produktów. Koncepcja Portera polegała na udowodnieniu, że efektywność działania całego przedsiębiorstwa zależy od sumy poszczególnych efektywności każdej z funkcji realizowanej w przedsiębiorstwie. Wykorzystując to spostrzeżenie, przedsiębiorstwa (krajowe i zagraniczne) integrujące się w ramach łańcucha dostaw dopasowywały własne działania do poczynań swoich dostawców i odbiorców. Takie zależności mogą występować zarówno wewnątrz firm, jak i między przedsiębiorstwami. Teoria łańcuchów wartości poszerza koncepcję z zakresu struktur przestrzennych i organizacyjnych oraz dynamiki branż, a jednocześnie ze sfery strategii przedsiębiorstw wiodących oraz ich dostawców (Porter, 2006). Literatura szeroko traktująca o globalnych łańcuchach wartości została jednak zapoczątkowana pracą G. Gereffiego (1994) w połowie lat 90. XX wieku. Transformacja systemowa oraz stopniowa integracja gospodarek krajów EŚW z rynkami UE sprawiły, iż region stał się jednym z ważnych światowych ogniw GVCs (Dicken, Kelly, Olds, 2011). Liberalizacja powiązań handlowych oraz inwestycyjnych między krajami UE15 a nowymi członkami UE i ich rola w GVCs mają znaczący wpływ na kształtowanie się gospodarczych stosunków międzynarodowych w regionie. Obserwowane w ostatnich latach delokalizacja i fragmentacja produkcji wpłynęły na kształtowanie się struktury towarowej i geograficznej handlu zagranicznego analizowanych państw. Przekształcenia w gospodarkach EŚW oraz plany rozszerzenia UE o kolejne państwa zachęciły przedsiębiorstwa unijne do wykorzystania przewag komparatywnych krajów EŚW i obniżenia kosztów produkcji (efficiency-seeking investment), szczególnie kosztów pracy. Znacznie niższa wydajność pracy w tych krajach w porównaniu z krajami UE158 była rekompensowana wyraźnie niższymi stawkami za godzinę pracy niż średnia w strefie euro9. Czynnik kosztowy wraz z dość dobrze rozwiniętą infrastrukturą oraz zaawansowanymi procesami liberalizacyjnymi i integracyjnymi z UE sprawił, iż przedsiębiorstwa Europy Zachodniej zaczęły masowo wybierać kraje EŚW jako lokalizację inwestycji typu greenfield, przenosząc do regionu najpierw część swojej produkcji, a z czasem nawet całe zakłady10. Także firmy pozaeuropejskie (azjatyckie i amerykańskie) zainteresowały się krajami EŚW jako miejscem swoich inwestycji, upatrując w nich bramę do bardziej zaawansowanych rynków unijnych. Częstym motywem lokowania inwestycji w krajach EŚW nie była chęć dostępu do rynku lokalnego, ale uzyskanie możliwości pominięcia obostrzeń celnych i ułatwiony dostęp do rynku całej UE (Ambroziak, 2013; Cieślik, 2012). Na czele listy celów dla zagranicznych inwestorów najczęściej znajdowały się trzy kraje: Polska, Czechy i Węgry. Do 8 Przykładowo w 2005 r. wydajność w Polsce stanowiła 56% wydajności UE15, w Czechach – 66%, na Węgrzech – 61%, a w Bułgarii tylko 32%. W 2012 r. wartości te nieznacznie wzrosły, lecz i tak wydajność przeciętnego pracownika z Polski stanowiła 67% wydajności zatrudnionego w UE15, Czecha – 67%, Węgra – 65%, a Bułgara – 43% (Eurostat, 2014). 9 Przykładowo, w 2012 r. w UE15 za godzinę pracy płacono średnio 38,6 euro, w Polsce – 10,4 euro, Czechach – 13,3 euro, na Węgrzech – 11,4 euro, a w Bułgarii 5 euro. Najdroższa była Słowenia, gdzie za przepracowaną godzinę płacono średnio 20,1 euro (Eurostat, 2014). 10 Pierwszą gospodarką EŚW, która otworzyła się na napływ kapitałów zagranicznych podczas procesów prywatyzacyjnych, były Węgry.

172

Ewa Cieślik

końca 2012 r. ponad 29% skumulowanych inwestycji bezpośrednich kierowanych do krajów EŚW trafiło do Polski, prawie 16% do Czech, ponad 14% do Węgier i ponad 11% do Rumunii (UNCTAD, 2013). Ostatecznie proces lokowania zagranicznych inwestycji w krajach EŚW poskutkował umiędzynarodowieniem ich produkcji, włączeniem do GVCs i nowym europejskim podziałem pracy. Międzynarodowa fragmentacja produkcji pozwoliła na ożywienie gałęzi gospodarek EŚW mających przewagę komparatywną (Feenstra, 1998). Mimo iż gospodarki te w przyspieszonym tempie włączyły się w procesy globalizacyjne, ich pozycja w rankingach konkurencyjności międzynarodowej pozostawała dość niska. W roku 2012 najwyższe miejsce osiągnęła Estonia, sklasyfikowana na 34. pozycji (na 144 państwa) w rankingu Światowego Forum Ekonomicznego. Polska uplasowała się za Czechami, na 41. miejscu (World Economic Forum, 2013). Chcąc umiejscowić kraje EŚW w łańcuchach wartości, należy przeanalizować wartości dodane we wzajemnych obrotach handlowych. Pierwszą oznaką przyłączania się kraju do GVCs może być spadek udziału krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto. Oznacza to automatycznie wzrost udziału zagranicznej wartości dodanej i silniejsze powiązanie w ramach GVCs. We wszystkich krajach EŚW udział krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto znajduje się poniżej średniej unijnej. Jednak w okresie 2000–2009 tylko w czterech państwach (Czechy, Polska, Łotwa i Litwa) nastąpił niewielki spadek udziału krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto przekładający się na wzrost zagranicznej wartości dodanej (rys. 1). Ta uproszczona analiza nie jest jednak w stanie wskazać miejsca kraju w GVCs, o czym świadczy przykład branży motoryzacyjnej na Węgrzech i w Czechach. Analizując strumienie lokowanych w ostatnich latach zagranicznych inwestycji bezpośrednich w tych dwóch krajach, można stwierdzić, że sektor motoryzacyjny znajdował się na czele odbiorców obcych kapitałów. Świadczy to o silnym umiędzynarodowieniu tej branży i jej integracji z produkcją światową. Nie wynika to jednak jasno z analizy udziału krajowej wartości dodanej, gdyż w obu krajach nastąpił jego wzrost w latach 2000–2009. Analiza udziału zagranicznej wartości dodanej zawartej w produktach eksportowanych przez kraje EŚW wyraźnie wskazuje, iż w większości z nich dominuje wartość dodana pochodząca z krajów UE15. Innymi słowy, znaczna część eksportu badanych krajów zintegrowana jest z unijnymi łańcuchami wartości. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w przypadku Słowacji, Węgier oraz Czech, gdzie ponad 40% zagranicznej wartości dodanej zawartej w eksporcie pochodzi z krajów UE15. Powiązanie krajów bałtyckich, szczególnie Litwy, z unijnymi łańcuchami wartości jest znacznie słabsze niż z łańcuchami w Federacji Rosyjskiej i krajach azjatyckich (OECD, 2014). Ważną oznaką uczestnictwa kraju w GVCs jest udział tzw. importu zaopatrzeniowego, używanego (pośrednio i bezpośrednio) do produkcji towarów i usług na eksport, który pokazuje miejsce kraju w GVCs. Sprowadzane dobra pośrednie bezpośrednio powiązane z eksportem stanowią znaczny odsetek eksportu w krajach EŚW w porównaniu z USA czy Japonią jako gospodarkami bardziej samowystarczalnymi. W 2009 r. największy udział importowanych dóbr pośrednich

173

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

Rysunek 1. Udział krajowej wartości dodanej w eksporcie brutto krajów EŚW i UE w latach 2000 i 2009 (w %)

2009

E U

ia un

WZ D

2000

a : ÚJ U\ Po ls ka 6ï RZ DF MD 6ï RZ HQ LD %X ïJ DU LD R WZ D

to ni

ec hy

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych TiVA OECD-WTO.

obserwowano na Słowacji (blisko 70%). W Polsce niespełna 45% dóbr pośrednich sprowadzanych z zagranicy wykorzystywano w dalszym eksporcie. W porównaniu z 2000 r. wskaźnik znaczenia importu zaopatrzeniowego w produkcji towarów i usług na eksport nieznacznie się zwiększył w analizowanych krajach, co oznaczało niewielki regres w produkcji zaawansowanych wyrobów w porównaniu z rokiem 2000 (Feenstra, Hanson, 1999) – rys. 2. Rysunek 2. Udział importu zaopatrzeniowego stosowanego do produkcji towarów i usług na eksport w wybranych krajach w latach 2000, 2005 i 2009 80 70 60 50 40 30 20 10

2000

2005

SA U

DF MD 6ï RZ HQ L %X D ïJ DU LD R WZ D /L WZ D Ru m un ia Ch in y N ie m c Ja y po ni a

6ï RZ

ls ka

U\ ÚJ

ni a to

Cz ec

2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych TiVA OECD-WTO (http://stats.oecd.org).

174

Ewa Cieślik

Ponieważ przemysł motoryzacyjny, a w ostatnich latach także sektor elektroniki krajów EŚW stały się głównymi celami inwestorów zagranicznych, warto przeanalizować zmiany udziału zagranicznej wartości dodanej w tych sektorach (UNCTAD, 2013). Jeżeli uwzględnimy sektor wyposażenia transportowego, głównie branżę motoryzacyjną, to nie zdziwi, iż udziały te były szczególnie wysokie na Słowacji, Węgrzech i w Czechach (ze względu na działające tam fabryki światowych koncernów motoryzacyjnych). W tych samych państwach odnotowano znaczne udziały zagranicznej wartości dodanej w eksporcie elektroniki oraz wyższy niż w pozostałych państwach indeks liczby międzynarodowych stadiów produkcji w analizowanych sektorach, który znacznie przekraczał średnią unijną. Świadczy to o znacznej internacjonalizacji tych gałęzi gospodarki i ich uzależnieniu od zagranicznych komponentów, a co za tym idzie – o silnych powiązaniach w ramach GVCs (rys. 3, tab. 1). Tabela 1. Stadia produkcji wyposażenia transportowego oraz elektroniki w wybranych krajach w latach 2000 i 2009 Wyposażenie transportowe

Kraj

Indeks liczby międzynarodowych stadiów produkcji

Indeks liczby krajowych stadiów produkcji

Elektronika Indeks liczby międzynarodowych stadiów produkcji

Indeks liczby krajowych stadiów produkcji

2000

2009

2000

2009

2000

2009

2000

2009

Słowacja

1,8

1,6

1,2

1,4

1,3

1,4

1,5

Węgry

1,4

1,3

1,4

1,3

1,2

1,5

1,3

1,4

Czechy

1,2

1,3

1,6

1,7

1,4

1,3

1,2

Słowenia

1,4

1,2

1,4

Łotwa

0,9

1,6

1,5

1,7

1,1

1,3

Polska

0,8

1,6

1,7

0,6

0,8

2,5

2,7

Estonia

0,8

1,4

1,5

1,3

Litwa

0,6

0,7

1,3

1,4

0,7

1,5

1,4

Rumunia

0,7

0,6

1,6

1,5

0,5

0,6

1,6

1,7

Bułgaria

0,9

0,8

1,5

1,9

0,9

1,4

1,7

Niemcy

0,7

0,8

1,9

0,9

1,5

1,4

Chiny

0,4

0,5

2,8

3,1

0,3

0,9

1,7

1,6

USA

0,5

1,8

0,3

0,4

2,1

Japonia

0,2

0,3

2,7

2,6

0,1

0,3

1,5

0,3

2,3

2,4

0,3

0,4

Uwaga: Jeżeli wartość indeksu zbliża się do zera, oznacza to, iż komponenty pochodzą z kraju. W miarę oddalania się od wartości zerowej rośnie uzależnienie gałęzi od zagranicznych komponentów. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych TiVA OECD-WTO (http://stats.oecd.org).

175

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

Rysunek 3. Udział zagranicznej wartości dodanej w sektorach będących najważniejszymi odbiorcami BIZ wybranych krajów w latach 2000 i 2009 (w %) Z\SRVDĝHQLH WUDQVSRUWRZH

80 70 60 50 40 30 20 10

2000

\ LQ

SA U

-D

D QL WR

ïJ

6ï

ÚJ

2009 HOHNWURQLND

90 80 70 60 50 40 30 20 10

2000

\ LQ &K

SA U

D QL SR

-D

LH P

LD 1

P XQ

OV ND

HQ L

RZ 6ï

ïJ

LD %X

D Z R W

(V W

\ ÚJ U

MD DF

6ï

Cz ec

2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych TiVA OECD-WTO (http://stats.oecd. org).

3. KRAJE EŚW W GVCS: PODEJŚCIE ZAAWANSOWANE11 Bardziej kompleksową metodą pomiaru udziału państw EŚW w GVCs jest dekompozycja wartości dodanej w eksporcie brutto, a następnie określenie zagra11

Wybrane tezy tej części zostały omówione w opracowaniu E. Cieślik (2014).

176

Ewa Cieślik

nicznej wartości dodanej zawartej w całkowitym krajowym eksporcie brutto oraz w krajowej wartości dodanej zawartej w eksporcie partnerów handlowych analizowanego państwa. Metoda ta została opracowana przez ekspertów z National Bureau of Economic Research. Zgodnie z przyjętą metodologią, eksport każdego z krajów składa się z: krajowej wartości dodanej ucieleśnionej w eksporcie produktów i usług finalnych, który jest przedmiotem bezpośredniego importu; krajowej wartości dodanej ucieleśnionej w eksporcie półproduktów używanych przez importera do produkcji dóbr i usług finalnych na swój własny rynek; krajowej wartości dodanej ucieleśnionej w eksporcie półproduktów używanych przez importera do produkcji dóbr i usług na rynki krajów trzecich (w tym również państw EŚW); zagranicznej wartości dodanej ucieleśnionej w eksporcie krajów EŚW (Koopman i in., 2010). Analizując powyższe wskaźniki, można scharakteryzować pozycję kraju w ramach powiązań w górę i w dół łańcucha wartości. Wyższa wartość krajowej wartości dodanej zawartej w eksporcie partnerów handlowych świadczy o bardziej zaawansowanej pozycji państwa w GVCs, czyli przemieszczaniu się kraju w kierunku górnych segmentów GVCs. Natomiast wzrost udziału zagranicznej wartości dodanej ucieleśnionej w całkowitym krajowym eksporcie implikuje spadek pozycji państwa w GVCs, czyli obserwuje się przesunięcie kraju w dół łańcucha wartości. Analiza dekompozycji wartości dodanej objęła, poza krajami EŚW, także USA, Japonię i Chiny stanowiące obecnie ważne ogniwa GVCs. Porównując kraje EŚW z dużymi gospodarkami światowymi, należy jednak zachować ostrożność, gdyż gospodarki te są w znacznym stopniu samowystarczalne, a więc zagraniczna wartość dodana w ich eksporcie jest zauważalnie niższa niż w przypadku mniejszych krajów o mniej zaawansowanych rynkach wewnętrznych. Wyniki analizy wskazują, iż udziały zagranicznej wartości dodanej w eksporcie krajowym analizowanych państw EŚW są zróżnicowane. Najwyższy udział został odnotowany w 2009 r. na Słowacji (ponad 44%), a najniższy w Rumunii (24%). Wszystkie kraje były jednak poniżej średniej unijnej oraz poniżej wartości tego miernika w USA i Japonii. Pozytywną tendencję wykazuje natomiast udział krajowej wartości dodanej zawartej w eksporcie partnerów handlowych krajów EŚW. W 2009 r. przekraczał on w większości badanych państw średnią unijną, jednak jego wartości nadał były niższe od udziałów krajowej wartości dodanej w eksporcie USA i Japonii. Krajowa wartość dodana w eksporcie partnerów handlowych była szczególnie wysoka w 2009 r. na Łotwie i w Czechach (odpowiednio 29,8% i 22,2%). Także Polska znalazła się powyżej średniej dla UE27. W analizowanych krajach obserwuje się także wysoki stopień partycypacji w GVCs oraz spore znaczenie udziału w GVCs w gospodarkach narodowych (tab. 2). Faktycznie otrzymane wyniki świadczą o dwukierunkowych powiązaniach badanych krajów w ramach specjalizacji wertykalnej. Z jednej strony obserwujemy znaczący udział państw EŚW w segmentach dolnych łańcuchów wartości w relacji do krajów rozwiniętych, co oznacza, że są one importerami zagranicznej wartości dodanej, którą następnie zawierają w krajowym eksporcie. Zbliżony do średniej unijnej udział wartości dodanej tych krajów w zagranicznym eksporcie

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

177

Tabela 2. Stopień udziału wybranych krajów w GVCs w latach 2000 i 2009 (w %)

Kraj

Zagraniczna wartość dodana zawarta w całkowitym eksporcie kraju

Krajowa wartość dodana zawarta w eksporcie partnerów handlowych

Stopień partycypacji w GVCs

Znaczenie udziału w GVCs w gospodarce narodowej (PKB)

2000

2009

2000

2009

2000

2009

Czechy

39,18

39,39

22,2

23,0

61,38

62,39

25,80

Estonia

50,06

33,22

18,7

21,3

68,76

54,52

24,85

Węgry

46,19

39,91

17,2

18,7

63,39

58,61

25,40

Polska

23,33

27,89

24,1

20,5

47,43

48,39

10,84

Słowacja

48,26

44,35

21,2

17,9

69,46

62,25

30,77

Słowenia

37,52

34,40

20,6

18,2

58,12

52,60

26,15

Bułgaria

38,13

32,14

20,2

15,7

58,33

47,84

15,35

Łotwa

24,62

25,18

29,8

24,3

54,42

49,48

10,69

Litwa

32,56

36,05

17,7

14,1

50,26

50,15

26,00

Rumunia

27,39

24,18

20,8

21,9

48,19

46,08

13,32

UE27

12,63

13,62

18,0

17,8

30,63

31,42

4,29

Chiny

18,81

32,63

13,8

13,4

32,61

46,03

11,84

Niemcy

24,40

26,64

24,4

22,8

48,80

49,44

17,34

USA

8,88

11,29

31,1

28,5

39,98

39,79

4,02

Japonia

9,91

14,79

26,1

33,0

36,01

47,79

5,87

Uwaga: Obliczenia ograniczono do 2009 r. ze względu na brak nowszych danych. Krajowa wartość dodana zawarta w eksporcie partnerów handlowych obliczona na podstawie wskaźników partycypacji OECD-WTO. Stopień partycypacji w GVCs mierzony jest udziałem sumy krajowej wartości dodanej zawartej w eksporcie partnerów handlowych i zagranicznej wartości dodanej w eksporcie brutto analizowanego kraju. Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych TiVA OECD-WTO (http:// stats.oecd.org).

świadczy także o stopniowym wchodzeniu badanych państw do segmentów górnych względem krajów trzecich. Jednakże kraje EŚW cechują się raczej silniejszą tendencją do zajmowania niższych pozycji w GVCs względem krajów rozwiniętych w bardziej zaawansowanych technologicznie sektorach gospodarki. O większej sile powiązań w dół łańcuchów wartości świadczy współczynnik relatywnej pozycji kraju w GVCs. Im miernik osiąga wyższe wartości, tym kraj

178

Ewa Cieślik

plasuje się na wyższych szczeblach w ramach GVCs (powiązania w górę łańcuchów wartości). Wartością graniczną między powiązaniami jest 1. W rezultacie w porównaniu z USA i Japonią, a nawet średnią unijną, badane kraje zajmują niższe pozycje w GVCs. W 2000 r. tylko Łotwa wkroczyła do rynków bardziej zaawansowanych (przesunęła się w górę w łańcuchu wartości), a Polska znalazła się na granicy między powiązaniami górnymi i dolnymi łańcucha wartości. Do 2009 r. nastąpiło jednak pogorszenie pozycji obu krajów w łańcuchu wartości. Relatywny spadek pozycji w GVCs dotknął większość krajów EŚW. Nieznaczna poprawa nastąpiła jedynie w przypadku Czech, Estonii, Węgier i Rumunii (rys. 4). Rysunek 4. Relatywna pozycja wybranych krajów w GVCs w latach 2000 i 2009 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5

M RZ D HQ %X LD ïJ DU LD R WZ D /L W Ru ZD m un ia EU -2 7 Ch in y N ie m cy U S Ja A po ni a

6ï

RZ 6ï

ÚJ

2000

to Es

2009

Uwaga: Pozycja obliczona na podstawie relatywnego współczynnika pozycji w GVCs, liczonego jako relacja krajowej wartości dodanej zawartej w eksporcie partnerów handlowych do zagranicznej wartości dodanej zawartej w eksporcie krajowym. Wartość 1 stanowi granicę między wyższymi a niższymi ogniwami łańcucha wartości. Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych TiVA OECD-WTO (http:// stats.oecd.org).

Warto przy okazji bliżej się przyjrzeć najważniejszemu partnerowi handlowemu większości badanych krajów – Niemcom, które mają relatywnie wysoki odsetek zagranicznej wartości dodanej zawartej w eksporcie. Ponadto udział w GVCs ma duże znaczenie w niemieckiej gospodarce narodowej, a udział importu zaopatrzeniowego w eksporcie niemieckim jest znacznie wyższy niż w innych rozwiniętych krajach. Umacnianie powiązań handlowych z Niemcami trwa od lat 90. XX wieku. Wymiana handlowa z Niemcami rosła szczególnie intensywnie w przypadku Polski, Słowacji, Czech i Węgier, przede wszystkim w związku ze specyficzną rolą Niemiec jako pośrednika w handlu dobrami pośrednimi z wymienionymi krajami. Około połowę obrotów w handlu między Polską a Niemcami stanowią produkty pośrednie. Integracja wertykalna między

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

179

krajami EŚW a Niemcami jest szczególnie wyraźna w przypadku bardziej zaawansowanych produktów, zwłaszcza wyposażenia transportowego. Takie silne powiązania między krajami wynikają nie tylko z różnych kosztów pracy i kwalifikacji siły roboczej, ale także z podobieństwa gospodarek i kulturowego oraz z bliskości geograficznej (IMF, 2013). Kraje EŚW można także charakteryzować pod względem ich miejsca w GVCs w danej branży. W badaniu uwzględniono najbardziej zinternacjonalizowane sektory: transportowy i elektroniki. Pod względem produkcji wyposażenia transportowego pięć z badanych krajów (w tym Polska) zajmuje czołowe miejsca na świecie w górnych segmentach GVCs. Są to państwa, w których szczególnie przemysł motoryzacyjny w ostatnich latach stał się siłą napędową eksportu oraz przyciągnął znaczne bezpośrednie inwestycje zagraniczne. W przypadku państw bałtyckich, Słowenii i Bułgarii sektor motoryzacyjny nie ma aż tak długich tradycji, stąd kraje te zajmują dolne pozycje GVCs. Z kolei grupa produktowa „elektronika” pozostaje tradycyjnie domeną „tygrysów azjatyckich”, stąd kraje EŚW znajdują się na znacznie niższych szczeblach łańcucha dostaw. Najwyższe miejsca w sektorze elektroniki zajmują Węgry i Czechy. Polska także znajduje się w górnych segmentach GVCs, jednak daleko za liderami łańcucha (schemat 1). Powyższa analiza, a szczególnie wskaźnik relatywnej pozycji państw w GVCs, ukazuje, iż kraje EŚW plasują się w dolnych powiązaniach łańcuchów dostaw, szczególnie względem państw rozwiniętych. Nie pozwala to odrzucić postawionej na początku opracowania hipotezy. Jednakże bardziej szczegółowa analiza państw EŚW w zakresie wybranych branż (w niniejszym opracowaniu były to: wyposażenie transportowe i elektronika) odzwierciedla fakt, iż kraje te cechują również powiązania w górę w ramach GVCs, także względem państw najwyżej rozwiniętych. Bez wątpienia na taką pozycję w łańcuchach wartości wpłynęła spora integracja branż z rynkami międzynarodowymi oraz liczne inwestycje zagraniczne. Stąd, chcąc uzyskać pełen obraz usytuowania krajów EŚW w GVCs, należałoby przeanalizować po kolei wszystkie rodzaje działalności. Trzeba także mieć na względzie, iż przedstawione badanie cechuje się pewnymi ograniczeniami wynikającymi z dostępności danych statystycznych. W analizie GVCs uwzględniono okres do 2009 r., a należy mieć świadomość, iż od 2009 r. obserwowano niekorzystne trendy handlowe dla większości krajów UE, w tym EŚW. Stąd dalsze, pogłębione badania roli krajów EŚW w GVCs powinny w przyszłości zostać rozszerzone o ten okres. Uwzględnienie tych ostatnich lat w badaniu może zmienić wyniki pozycji tych krajów w GVCs. Stosując zaprezentowaną metodę, należy brać pod uwagę liczne kwestie metodologiczne i statystyczne, które dotąd pozostały nierozwiązane. Wyzwaniem jest ulepszenie jakości statystyk dotyczących handlu półproduktami, gdyż występują rozbieżności w sprawozdawczości krajów. Także utworzenie międzynarodowego systemu statystycznego stosującego ujednoliconą metodę obliczania wartości dodanej pozwoliłoby na zunifikowanie wyników. Istnieją także problemy typowo techniczne, m.in. kwestia braku ujmowania B+R jako inwestycji zwiększających wartość dodaną.

180

Ewa Cieślik

KONKLUZJE W ostatnich dwóch dekadach kraje EŚW nie tylko dogłębnie przebudowały swoje systemy ekonomiczne, ale również dokonały przekształceń w relacjach z zagranicą, na co wskazuje chociażby fakt wystąpienia efektu przesunięcia handlu. Struktury handlu w prawie wszystkich nowych państwach członkowskich upodobniają się do struktury unijnej, ponadto wiele z analizowanych krajów przebudowuje kierunki geograficzne handlu na wzór UE15. Integracja państw EŚW z UE i przyjęcie reguł wymiany handlowej obowiązujących w ugrupowaniu przyniosło krajom EŚW wymierne efekty, na przykład wyższą dynamikę wzrostu obrotów handlowych, szczególnie w pierwszych latach po akcesji. Obecny globalny kryzys gospodarczy częściowo zahamował pozytywne efekty współpracy handlowej i ukazał negatywne aspekty integracji europejskiej, na przykład zbyt mały jest udział w obrotach handlowych krajów EŚW państw spoza UE, np. azjatyckich czy afrykańskich. Innym ważnym efektem ubocznym integracji okazała się synchronizacja gospodarek EŚW z gospodarkami krajów UE15; pokazuje ją badanie zmian koniunktury analizowanych krajów (Iossifov, 2014). Na skutek ścisłej integracji rynki EŚW przyłączyły się do łańcuchów wartości występujących w regionie12. Pojawiły się coraz silniejsze powiązania UE15 a krajami EŚW w zakresie handlu i przepływów kapitałowych, szczególnie w sektorach bardziej zaawansowanych technologicznie. Unia szybko stała się najważniejszym partnerem handlowym i inwestycyjnym krajów EŚW, powodując swoiste uzależnienie analizowanych krajów od rynków UE15. Akcesję państw EŚW do struktur unijnych należy uznać za ważne stadium w procesie zmniejszania różnic w poziomie rozwoju między krajami EŚW a UE15, jednak jej negatywnym efektem jest podatność nowo przyjętych członków na szoki przemysłowe i popytowe pochodzące ze strefy euro. Mimo tego negatywnego efektu, o którym analizowane kraje przekonały się dość szybko podczas obecnego kryzysu globalnego, w przyszłości należy spodziewać się kontynuacji procesu integracji z UE, szczególnie w zakresie GVCs. Można się jednak spodziewać, że procesy integracji w zakresie handlu zagranicznego będą przebiegały z różną intensywnością. Badanie pozycji krajów Europy Środkowej i Wschodniej w GVCs prowadzi do następujących wniosków. Po pierwsze, udział państw EŚW w GVCs jest bardzo zróżnicowany. Silniej zintegrowane z GVCs są kraje, które ściśle współpracują z Europą Zachodnią, zwłaszcza z Niemcami. Po drugie, znaczna część produktów eksportowanych z krajów EŚW przechodzi przez GVCs Europy Zachodniej. Państwa EŚW znacznie słabiej zintegrowane są z krajami pozaeuropejskimi. Po trzecie, eksporterzy z EŚW plasują się zwykle w niższych segmentach w łańcuchach wartości. Występują jednak sektory, w których omawiane państwa lokują się w powiązaniach w górę łańcuchów wartości. 12

Synchronizacja ma wyraz chociażby w zbieganiu się dynamiki wzrostu gospodarczego strefy euro i państw EŚW.

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

181

Schemat 1. Kraje EŚW i wybrane państwa w GVCs w zakresie produkcji wyposażenia transportowego oraz elektroniki (dane z 2009 r.)

Powiązania w dół

Powiazania w górę

Wyposażenie transportowe

Elektronika

Japonia (14) USA (5,9) Czechy (5,6) Rumunia (3,9) Węgry (3,8) Niemcy (3,7) Korea Pd. (3,4) Słowacja (3,1) Polska (2,8) Włochy (2,7)

Tajwan (21,3) Singapur (19,9) Korea Pd. (12,7) Japonia (5,8) Chiny (4,7) Węgry (4,1) Czechy (3,7) Rumunia (3,4) Estonia (3,0) Niemcy (1,9) Słowenia (1,7) Polska (1,2) Słowacja (1,1)

Chiny (0,9) Słowenia (0,6) Estonia (0,3) Łotwa (0,2) Litwa (0,06) Bułgaria (0,01)

Bułgaria (0,7) Łotwa (0,4)

Uwaga: W badaniu uwzględniono państwa objęte statystykami OECD-WTO. Podstawą do budowy GVCs były relatywne pozycje krajów w ramach danych gałęzi przemysłu. Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych TiVA OECD-WTO (http:// stats.oecd.org).

BIBLIOGRAFIA Adam A., Kosma T., McHugh J. (2003), Trade-Liberalization Strategies: What Could Southeastern Europe Learn from CEFTA and BFTA?, IMF Working Papers Series. Ambroziak Ł. (2013), Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na handel wewnątrzgałęziowy państw Grupy Wyszehradzkiej, „Monografie IBRKK”, Warszawa. Baldwin R. (1994), Towards an Integrated Europe, Graduate Institute of International Studies, Geneva. Baldwin R. (1995), The Eastern enlargement of the European Union, “European Economic Review”, No. 39. Cieślik A. (2012), Wpływ rozwoju społecznego na handel i inwestycje zagraniczne, PWE, Warszawa. Cieślik E. (2012), Efekt smoka. Skutki ekspansji gospodarczej Chin po 1978, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa.

182

Ewa Cieślik

Cieślik E. (2014), Post-communist European countries in global value chains, “Ekonomika”, No. 93(3). Dangerfield M. (1995), Is There a revival of regional integration in Eatern Europe?, “European Business Review”, No. 95. De Benedictis L., De Santis R., Vicarelli C. (2005), Hub-and-spoke or else? Free trade agreements in the ‘Enlarged’ European Union, “The European Journal of Comparative Economics”, No. 2. Dicken P., Kelly P., Olds K. (2011), Chains and networks, territories and scales: Towards a relational framework for analysing the global economy, “Global Networks”, April. Eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat/data/database). Feenstra R. (1998), Integration of trade and disintegration of production in the global economy, “Journal of Economic Perspectives”, No. 12(4). Feenstra R., Hanson G. (1999), The impact of outsourcing and high-technology capital on wages: Estimates for the United States, 1979–1990, “The Quarterly Journal of Economics”, No. 114(3). Gereffi G. (1994), The Organization of Buyer-Driven Global Commodity Chains: How U.S. Retailers Shape Overseas Production Networks, w: Commodity Chains and Global Capitalism, Gereffi G., Korzeniewicz M. (red.), Praeger, London. IMF (2013), German-Central European Supply Chain – Cluster Report, Washington, D.C. IMF (2014), Data and Statistics (https://www.imf.org/external/data.htm). Iossifov P. (2014), Cross-border production chains and business cycle co-movement between Central and Eastern European countries and euro area member states, “Working Paper Series”, No. 1628. Kaliszuk E. (2013), Mierzenie wartości dodanej w handlu zagranicznym. Nowe koncepcje, metody i wyzwania, IBRKK, Warszawa. Kersan-Škabić I. (2009), Trade potential of „CEFTA–2006”, „Our Economy (Nase Gospodarstvo)”, No. 55. Koopman R., Powers W., Wang Z., Wei S.J. (2010), Give credit where credit is due: Tracing value added in global production chains, “NBER Working Paper”, No. 16426. Molendowski E. (2009), Liberalizacja wymiany handlowej krajów Europy ŚrodkowoWschodniej – jej znaczenie w procesie integracji europejskiej, w: Gospodarka światowa w warunkach globalizacji i regionalizacji rynków, S. Miklaszewski, E. Molendowski (red.), Difin, Warszawa. Molendowski E. (2012), Integracja handlowa w Nowych Państwach Członkowskich, Difin, Warszawa 2012. OECD (2014), StatExtracts (http://stats.oecd.org). Porter M.E. (2006), Przewaga konkurencyjna. Osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, Wydawnictwo Helion, Gliwice. Sołtysińska A., Czubik P. (1997), CEFTA – Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu: komentarz do umowy międzynarodowej wraz z podaniem obecnie obowiązujących między stronami stawek celnych, Audytoriat, Kraków. Świerkocki J. (2004), Integracja środkowoeuropejska w: Integracja europejska, PWE, Warszawa. Synowiec E. (2004), Funkcjonowanie rynku wewnętrznego w: Unia Europejska, E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec (red.), IKCHZ, Warszawa.

KRAJE POSTSOCJALISTYCZNE W GLOBALNYCH ŁAŃCUCHACH WARTOŚCI

183

The World Bank (2009), Enhancing Regional Trade Integration in Southeast Europe, Washington, D.C. The World Bank, World Development Indicators (http://databank.worldbank.org/ data). Tymoczko I. (2013), Analiza porównawcza systemów kursu walutowego, „Materiały i Studia”, NBP. UNCTAD (2013), World Investment Report 2013, Geneva. World Economic Forum (2013), The Global Competitiveness, Geneva.

STRESZCZENIE Procesy integracyjne przebiegające w Europie Środkowej i Wschodniej (EŚW) spowodowały zmiany w powiązaniach produkcyjnych tych państw ze światem. Celem artykułu jest przedstawienie pozycji państw EŚW w zakresie transgranicznych powiązań produkcyjnych. W opracowaniu podjęto próbę weryfikacji hipotezy, iż kraje EŚW znajdują się częściej w połączeniach dolnych globalnych łańcuchów wartości (GVCs) pod względem udziału krajowej wartości dodanej w eksporcie państw rozwiniętych. Zastosowana w opracowaniu analiza wykorzystuje zarówno tradycyjne metody badania, jak i bardziej zaawansowane narzędzia określające pozycję analizowanych państw w GVCs. Wyniki badań sugerują, iż bardziej zintegrowane z GVCs są kraje, które ściśle współpracują z Europą Zachodnią, zwłaszcza z rynkiem niemieckim. Ponadto znaczna część towarów eksportowanych z krajów EŚW przechodzi przez GVCs w Europie Zachodniej, a tamtejsi eksporterzy plasują się zwykle w dolnych segmentach w łańcuchach wartości. Słowa kluczowe: handel zagraniczny, globalne łańcuchy wartości, Europa Środkowa i Wschodnia.

CENTRAL AND EASTERN EUROPEAN COUNTRIES IN GLOBAL VALUE CHAINS ABSTRACT Integration processes of Central and Eastern European (CEE) states entail changes in production linkages across borders. The objective of this article is to present the positions of post-communist states in cross-border input-output linkages. It is hypothesized that CEE states are typically located in downstream segments of global value chains (GVCs). The analysis entails a comprehensive study of global value chains and more advanced approach and measures examining the role of CEE states in GVCs. It is found that CEE countries with closer connections to Western European states, and particularly Germany, are more integrated with GVRs. Moreover, a large share of exports from the

184

Ewa CieĹ&#x203A;lik

analyzed countries passes through GVCs in Western Europe, and exporters from post-communist states are more often located in downstream manufacturing segments than in upstream ones. Keywords: foreign trade, global value chains, Central and Eastern Europe. JEL Classification: F14, F15

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

Armand Kasztelan*

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI W WARUNKACH ZAGROŻEŃ EKOLOGICZNYCH (Artykuł nadesłany: 28.04.2015 r. Zaakceptowany: 10.09.2015 r.)

WSTĘP Współczesne koncepcje wzrostu i rozwoju gospodarczego w coraz większym stopniu akceptują i akcentują tzw. pierwiastek środowiskowy. Można wręcz mówić o ogólnoświatowej modzie na „zazielenianie” poszczególnych obszarów i aspektów życia społeczno-gospodarczego. Pozostaje to w zgodzie z istniejącą symboliką kolorów, według której, zieleń uznaje się za kolor natury, Ziemi i życia. B. Ryszawska (2013, s. 28) stwierdza, że „zieloność” jest w dzisiejszych czasach oznaką szacunku dla środowiska naturalnego i jego zasobów. Globalny trend „zazieleniania” skutkował pojawieniem się szeregu inicjatyw, tj. „zielonego” marketingu (green marketing), „zielonych” umiejętności i miejsc pracy (green skills and jobs), „zielonych” inwestycji (green investments), „zielonej” rachunkowości (green accounting) czy też promowanej w ostatnich latach „zielonej”gospodarki (green economy) i „zielonego” wzrostu (green growth)1. O ile zagadnieniom „zielonej” gospodarki poświęcono w literaturze polskojęzycznej stosunkowo dużo miejsca, to w odniesieniu do koncepcji zielonego wzrostu można mówić o istnieniu istotnej luki informacyjnej. Nie są to pojęcia tożsame, jak można byłoby wywnioskować, wchodząc na stronę internetową Ministerstwa Gospodarki, chociaż faktycznie występują pomiędzy tymi koncep*

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Ekonomii i Agrobiznesu (armand.kasztelan@up.lublin.pl). 1 Dyskusja nad polskim tłumaczeniem koncepcji green growth zostanie przeprowadzona w kolejnej części artykułu.

186

Armand Kasztelan

cjami istotne zależności. Mimo iż idea zielonego wzrostu była znana już przed wybuchem globalnego kryzysu finansowego (2008 r.), to dopiero skala jego negatywnych skutków zdynamizowała zainteresowanie nową koncepcją wzrostu gospodarczego. Warto podkreślić, że koncepcja zielonego wzrostu jest zgodna z założeniami strategii Europa 2020, która opiera się na trzech głównych filarach: inteligentnym (smart), zrównoważonym (sustainable) i sprzyjającym włączeniu społecznemu (inclusive) wzroście (growth). Europa potrzebuje wzmocnienia synergii między inteligentnym i „zielonym” wzrostem, aby sprostać zmianom klimatycznym, wyzwaniom środowiskowym i energetycznym, a także rosnącym niedoborom zasobów. Celem artykułu o charakterze przeglądowym będzie zatem przedstawienie istoty koncepcji zielonego wzrostu, co powinno zapoczątkować dyskusję na ten temat na szczeblu krajowym. Zostaną przeanalizowane uwarunkowania, które zadecydowały o wzroście zainteresowania tą ideą. Przedstawiony zostanie przegląd definicji zielonego wzrostu oraz zaproponowane autorskie ujęcie nowej koncepcji. Ponadto omówione zostaną podstawowe założenia Strategii Zielonego Wzrostu (Strategii), opracowanej na forum OECD, która stanowić ma punkt wyjścia przy formułowaniu krajowych kierunków działań w tym zakresie. W artykule poszukuje się kolejno odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Dlaczego, wbrew dotychczasowej praktyce, termin green growth należy tłumaczyć na język polski jako zielony wzrost, a nie rozwój ekologiczny? 2. Jakie czynniki zadecydowały o powstaniu i dynamicznym rozwoju tej koncepcji? 3. W jaki sposób definiuje się zielony wzrost w literaturze obcojęzycznej? 4. Jakie są podstawowe założenia Strategii Zielonego Wzrostu? W badaniu zostaną wykorzystane następujące metody: analiza literatury, metoda porównawcza oraz metoda dedukcyjna. Artykuł kończy podsumowanie, wskazujące na dalsze obszary badań.

GREEN GROWTH CZYLI ZIELONY WZROST Prezentację koncepcji green growth należy zacząć od doprecyzowania, jak termin ten powinien być tłumaczony na język polski. W polskich streszczeniach dokumentów OECD green growth określany jest jako rozwój ekologiczny (OECD, 2011b). Taki sposób tłumaczenia jest wątpliwy z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, tłumaczenie rozwój ekologiczny jest sprzeczne z angielskim odpowiednikiem. Rozwój ekologiczny tłumaczony jest na język angielski jako ecological development, a nie jako green growth. Ponadto przyjmowany dotychczas sposób tłumaczenia jest niezrozumiały, biorąc pod uwagę, w jaki sposób przetłumaczono

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

187

na język polski termin green economy. W tym przypadku w literaturze polskiej funkcjonuje określenie zielonej gospodarki i taki sposób tłumaczenia jest adekwatny. Dlaczego zatem skomplikowano prosty, wydawać by się mogło, stan rzeczy w przypadku tłumaczenia terminu green growth? Po drugie, przyjmując nawet, że wyraz ekologiczny w jakimś stopniu odpowiada angielskiemu określeniu green, to z punktu widzenia nauk ekonomicznych słowo growth (z ang. wzrost) w żaden sposób nie powinno być tłumaczone na język polski jako rozwój. Ekonomiści rozróżniają pojęcia wzrostu i rozwoju gospodarczego. Definiując rozwój gospodarczy, podkreślają, że jest on pojęciem szerszym od wzrostu gospodarczego. Wzrost gospodarczy opisuje zmiany ilościowe w gospodarce, z kolei rozwój gospodarczy to proces przemian ilościowo-jakościowych prowadzących do zmian w strukturze gospodarki (Schumpeter, 1960, s. 100; Malaga, 2009, s. 2). Reasumując, w przekonaniu autora poprawnym tłumaczeniem koncepcji green growth na język polski jest używanie terminu zielony wzrost, który najlepiej oddaje sens i intencje autorów tej idei. Uwzględniając jednak pewne konotacje pomiędzy terminami zielony i ekologiczny, dopuszczalne jest także stosowanie określenia wzrost ekologiczny lub – idąc nieco dalej – ekologiczny wzrost gospodarczy.

DLACZEGO ZIELONY WZROST? W ciągu ostatnich dziesięcioleci dążenie do poprawy standardu życia otworzyło możliwości bezprecedensowego wzrostu gospodarczego. Tempo rozwoju gospodarczego i wzrostu populacji na świecie okazały się jednak znacznie szybsze w porównaniu z postępem w ograniczaniu degradacji środowiska naturalnego. Co gorsza, w skali globalnej mamy do czynienia z wciąż niską świadomością odnośnie do skali kosztów zaniechania działań naprawczych, niezbędnych do podjęcia w zakresie podstawowych zagrożeń ekologicznych, jakimi są: zmiany klimatu, zanieczyszczenia powietrza i wód oraz nadmierna i nieefektywna eksploatacja zasobów naturalnych. Te tzw. „koszty bierności” mogą być znaczne, zwłaszcza w krajach rozwijających się, których gospodarki w większym stopniu opierają się na zasobach naturalnych oraz które w największym stopniu mogą odczuwać konsekwencje zmian klimatu (OECD, 2009b). Przewiduje się, że obecne modele wzrostu gospodarczego doprowadzą do sytuacji, w której paliwa kopalne będą dostarczać około 85% zapotrzebowania na energię w 2050 r., co oznacza wzrost o 50% emisji gazów cieplarnianych (GHG) oraz pogorszenie jakości powietrza w miastach. Wpływ na jakość życia byłby katastrofalny. Liczba przedwczesnych zgonów spowodowanych zanieczyszczeniami pyłowymi może ulec podwojeniu z obecnego poziomu do 3,6 mln osób rocznie. Prognozy przewidują również wzrost globalnego zapotrzebowanie na wodę o 55% do 2050 roku. Przewidywany jest także spadek o kolejne 10% lądowej różnorodności biologicznej na świecie. Prognozy te podkreślają zatem pilną potrzebę działań (OECD, 2012a, s. 3).

188

Armand Kasztelan

Zagrożenia ekologiczne przychodzi nam rozwiązywać w warunkach walki ze skutkami kryzysu gospodarczego. Państwa członkowskie UE mają duże trudności w utrzymaniu wspólnie uzgodnionych zasad współpracy gospodarczej, co więcej funkcjonowanie wspólnej waluty stało się przedmiotem debaty publicznej. Rządy państw w każdym kraju członkowskim znajdują się pod presją przedstawienia wiarygodnego planu wychodzenia z kryzysu, uniknięcia stagnacji oraz coraz większego długu publicznego. W tej sytuacji podkreśla się, że potrzebny jest nowy paradygmat wzrostu i rozwoju gospodarczego, paradygmat, który jednoznacznie stwierdzi, że w procesie budowania dobrze prosperującej gospodarki światowej, „środowisko” i „wzrost” nie mogą być już traktowane jako przeciwstawne cele (Huhtanen, 2010, s. 91–92; OECD, 2009b). Paradoksalnie kryzys gospodarczy może kreować nowe możliwości i rozwiązania w kontekście radzenia sobie z jego skutkami, a jednocześnie tworzy szanse na ożywienie działań w kierunku niskoemisyjnej, „zielonej” gospodarki. Dobrym przykładem są tzw. Pakiety stymulacyjne. Wiele z nich obejmuje bezpośrednie wydatki publiczne w celu wspierania „zielonych” inwestycji w takich dziedzinach, jak: transport publiczny, efektywność energetyczna, alternatywne źródła energii, „inteligentne” sieci elektryczne oraz kontrola zanieczyszczeń. Istotą tego typu pakietów jest zapewnienie, że będą one skutecznym narzędziem promowania tzw. „czystych” technologii i rozwiązań. Kryzys to również dobry moment, aby ponownie ocenić i zreformować te polityki, które są zarówno ekonomicznie kosztowne, jak i szkodliwe dla środowiska. Kluczowym elementem przeprowadzanych reform powinna być likwidacja szkodliwych dla środowiska dotacji, szczególnie w odniesieniu do produkcji paliw, produkcji rolnej oraz konsumpcji. Takie rozwiązanie to duża oszczędność pieniędzy podatników oraz odejście od gospodarki zanieczyszczającej i nadmiernie wykorzystującej zasoby naturalne. Obecny kryzys gospodarczy jest także zachętą do poprawy efektywności wykorzystania energii i materiałów. W dobie „zaciskania pasa” zalecenia OECD dotyczące wykorzystywania metody najmniejszych kosztów w rozwiązywaniu zarówno kwestii klimatycznych, jak i innych wyzwań środowiskowych są – jak się wydaje – aktualne i adekwatne. Liczna grupa krajów wykorzystuje kryzys jako okazję do przeforsowania reformy podatków ekologicznych, które dostarczając dodatkowych wpływów budżetowych, jednocześnie umożliwiają zmniejszenie obciążeń z tytułu opodatkowania pracy (OECD, 2009a, s. 2). Wykorzystanie takich mechanizmów, jak podatki środowiskowe i systemy zbywalnych zezwoleń, pomaga przenieść obciążenia podatkowe (lub przynajmniej ich część) z podatku dochodowego od osób prawnych i fizycznych oraz ze składek na ubezpieczenie społeczne. Podatki od energii i emisji CO2 mogą także stać się naturalnym elementem szerszego pakietu konsolidacji budżetowej, stanowiąc atrakcyjną alternatywę dla podwyżek podatków z tytułu wynagrodzeń lub przychodów z działalności gospodarczej oraz dla cięć wydatków publicznych (OECD, 2011b, s. 4). Uwzględniając powyższe przesłanki, nie dziwi fakt, że w ostatnich latach pojęcie green growth wdarło się z impetem do międzynarodowej debaty publicznej.

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

189

Koncepcja ta została po raz pierwszy wypromowana w 2005 r. przez Komisję Gospodarczą i Społeczną ONZ dla Azji i Pacyfiku (UNESCAP) jako sposób poszukiwania możliwości wprowadzenia nowego niskoemisyjnego modelu zrównoważonego rozwoju dla szybko rozwijających się krajów azjatyckich (Satbyul, Ho, Yeora, 2014, s. 37–38; ESCAP, 2005). W następstwie ostatniego kryzysu finansowego zielony wzrost wzbudził większe zainteresowanie wśród polityków i przedstawicieli świata nauki. Termin rzadko słyszany przed 2008 r. obecnie zajmuje czołowe miejsce w dyskusji na forum wielu międzynarodowych instytucji. Bank Światowy wraz z pięcioma innymi wielostronnymi bankami rozwoju zobowiązał się do wdrażania koncepcji green growth (The World Bank, 2012a; OECD, 2012b). Z kolei Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) opracowała założenia Strategii Zielonego Wzrostu (Strategia), na którą składa się pakiet czterech dokumentów: Towards Green Growth, Towards Green Growth: Monitoring Progress – OECD Indicators, Tools for Delivering on Green Growth oraz Towards Green Growth: A summary for policy makers. Ponadto stworzono nowy organ międzynarodowy – Globalny Instytut Green Growth, wspierany przez wiele rządów, którego misją jest doradzanie poszczególnym krajom we wdrażaniu założeń koncepcji. Ponadto zadecydowano o organizowaniu cyklicznych spotkań na najwyższym szczeblu oraz o stworzeniu sieci współpracy (Global Green Growth Forum, Green Growth Leaders). Podczas szczytów G-20 we Francji i Meksyku w latach 2011 i 2012 największe gospodarki świata zobowiązały się do promowania idei zielonego wzrostu (Jacobs, 2012, s. 4). W roku 2012, w czasie meksykańskiej prezydencji, na forum państw G20 wprowadzono pojęcie tzw. inclusive green growth, czyli zielonego wzrostu, sprzyjającego włączeniu społecznemu, jako przekrojowego priorytetu programu rozwoju państw grupy G20. Podczas spotkania w Seulu, w dniach 19–20 marca 2012 r. podkreślono konieczność koncentracji działań na rzecz inclusive green growth, wskazując, że jest on kluczowym elementem w osiąganiu długoterminowego zrównoważonego rozwoju (OECD, 2015). Ogólnie można wskazać dwie podstawowe przesłanki, które zadecydowały o dynamicznym rozwoju koncepcji zielonego wzrostu. Po pierwsze rosnące obawy o środowiskową niestabilność tradycyjnych ścieżek wzrostu gospodarczego oraz związane z tym ryzyko nieodwracalnej zmiany podstawowej bazy środowiskowej niezbędnej do utrzymania osiągniętego poziomu dobrobytu gospodarczego. Wzrastająca świadomość odnośnie do zbliżającego się kryzysu klimatycznego uzmysłowiła, że środowisko i gospodarka nie mogą być dłużej traktowane oddzielnie. Istniejące zagrożenia wskazują na potrzebę znacznej modyfikacji zachowań konsumenckich, struktury przemysłu oraz wykorzystywanych technologii. Po drugie, kryzys finansowo-gospodarczy stworzył przestrzeń do formułowania programów zachęcających do odbudowy wzrostu na bardziej ekologicznych i społecznie zrównoważonych podstawach. Wysoki stopień zastoju gospodarczego oznacza, że koszt alternatywny „zielonych” inwestycji jest tymczasowo ograniczony, stąd pakiety bodźców fiskalnych wprowadzone przez rządy w odpowiedzi

190

Armand Kasztelan

na kryzys zawierają wiele środków ukierunkowanych w szczególności na „zazielenianie” wzrostu. Konieczne jest podejście strategiczne w celu zapewnienia, że w fazie wychodzenia z kryzysu oraz w kolejnym etapie wdrażane polityki są najbardziej odpowiednie z punktu widzenia efektywności ekonomicznej, integralności środowiskowej i sprawiedliwości społecznej oraz są spójne zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym (OECD, 2010, s. 13; Reilly, 2012, s. S86). Wskazuje się również trzeci powód (choć oficjalnie przemilczany) zwiększonego zainteresowania koncepcją green growth, mianowicie coraz mniejsze w ciągu ostatnich lat oddziaływanie koncepcji zrównoważonego rozwoju na kształtowanie polityki gospodarczej. Bezpośrednio po Szczycie Ziemi w 1992 r. zasada rozwoju zrównoważonego została powszechnie przyjęta przez rządy i w wielu krajach miała istotny wpływ na priorytetowe traktowanie celów środowiskowych. W latach 90. można było zaobserwować nagły „wysyp” przepisów dotyczących ochrony środowiska, zaś w sektorze przedsiębiorstw – procedur związanych z wdrażaniem zarządzania środowiskowego. Z początkiem nowego tysiąclecia ogólnoświatowy trend w kierunku równoważenia rozwoju jednak znacząco wyhamował. Co więcej, okazało się, że praktyczne działania państw w tym zakresie okazały się niewystarczające w zapobieganiu globalnym zmianom środowiska. Zrównoważony rozwój zaczął być bowiem traktowany jako jedno z wielu zobowiązań rządowych. Jednocześnie zdawano sobie sprawę, że w świecie, w którym wzrost PKB (i zatrudnienia, które generuje) pozostaje głównym motywem działań wyborców i przedsiębiorstw oraz nadrzędnym celem polityki rządów, błędem byłoby koncentrowanie dyskusji środowiskowej jedynie na istniejących barierach i kosztach oraz związanej z nimi potrzebie ograniczania wzrostu gospodarczego. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do kwestii zmian klimatycznych, gdzie głównym punktem uwagi pozostają koszty ekonomiczne łagodzenia zmian klimatu oraz międzynarodowe negocjacje dotyczące globalnego rozłożenia obciążeń w tym zakresie. Dlatego też podstawowym założeniem koncepcji zielonego wzrostu jest odejście od negatywnego i politycznie nieatrakcyjnego postrzegania kwestii środowiskowych w gospodarce (Stern, 2007; Jacobs, 2012, s. 6). Mogło by się wydawać, że w wśród zwolenników nowej idei panuje jednomyślność, co do sposobu postrzegania zielonego wzrostu i środowiska jako takiego w „ożywianiu” gospodarki. Okazuje się jednak, że w tym kontekście można wyróżnić trzy szkoły myślenia. Pierwsza stwierdza, że tradycyjne wzorce konsumpcji osiągnęły tak wysoki poziom nietrwałości, iż nie będzie można ich utrzymać w dłuższym okresie, dlatego należy zrezygnować z systemu rynkowego opartego na kapitalizmie, koncentrując się na działaniach na rzecz ochrony środowiska. Przedstawiciele drugiej szkoły uważają z kolei, że bezpośredni cel wyjścia z kryzysu musi mieć pierwszeństwo nad innymi celami długoterminowymi i że wszelkiego rodzaju propozycje wprowadzenia „zielonych” programów powinny być zawieszone dopóty , dopóki globalna gospodarka nie będzie na tyle stabilna, aby móc poświęcić niezbędne „ofiary” dla ich wdrażania. Często ci, którzy widzą wzrost gospodarczy i równowagę środowiskową jako dwa przeciwstawne bieguny,

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

191

twierdzą również, że wpływ zmian klimatycznych nie jest tak poważny, jak powszechnie się uważa. Trzecia grupa to tzw. optymiści, którzy uważają, że kwestie środowiskowe i stabilności gospodarczej nie są sprzeczne, a wręcz wzajemnie się uzupełniają. Zakończenie obecnego światowego kryzysu gospodarczego i tworzenie długoterminowych trwałych miejsc pracy może być osiągnięte w efekcie solidnego, szerokiego porozumienia globalnego przy jednoczesnym zapewnieniu, że ambitne cele ograniczania emisji gazów cieplarnianych będą powiązane z odpowiednią polityką przemysłową (Huhtanen, 2010, s. 91–92). Niewątpliwie pierwsza ze szkół charakteryzuje się najwyższym poziomem radykalizmu środowiskowego i opiera się na nierealnych, moim zdaniem, założeniach. Poglądy podważające istnienie ustroju kapitalistycznego nie znajdą szerszego grona zwolenników, zwłaszcza wśród państw wysoko rozwiniętych, które swój dobrobyt oparły właśnie na silnych podstawach rynkowych. Wydaje się zatem, że realna dyskusja o ostateczny kształt koncepcji zielonego wzrostu rozegra się między dwiema pozostałymi szkołami. Dziś trudno jednoznacznie wskazać, które podejście ma większą lub mniejszą przewagę. Potrzebne są pogłębione analizy proponowanych rozwiązań, co pozwoliłoby wypracować wspólne stanowisko. Może się jednak okazać, że ze względu na specyfikę poszczególnych państw, w tym odmienne uwarunkowania krajów rozwijających się i wysoko rozwiniętych, trudno będzie znaleźć kompromis w tym zakresie. Istnienie znacznych różnic i podziałów odnośnie do zakresu i sposobów „zazieleniania” wzrostu, skutkowałoby rozciągnięciem w czasie planowanych działań i efektów, a na to w obliczu realnego kryzysu klimatycznego nie możemy sobie pozwolić.

ZIELONY WZROST, CZYLI O CO TAK NAPRAWDĘ CHODZI Do dnia dzisiejszego w ramach debaty publicznej i politycznej nie wypracowano standardowej definicji zielonego wzrostu. Przegląd literatury pozwala uporządkować istniejące propozycje w ramach pewnego zbioru, od tzw. wąskiego sposobu postrzegania tej koncepcji jako zamiaru pogodzenia redukcji emisji zanieczyszczeń ze wzrostem gospodarczym do bardziej kompleksowego planu poprawy efektywności wykorzystania zasobów i zapewnienia równowagi środowiskowej w ramach istniejącego ustroju kapitalistycznego. Jeśli chcielibyśmy wskazać istotę pojęcia zielonego wzrostu, to jest to wzrost gospodarczy, który jednocześnie pozwala osiągnąć istotny poziom ochrony środowiska. Początkowo termin ten odnosił się wyłącznie do kwestii łagodzenia zmian klimatu (Keane, Potts, 2008, s. 1; Huberty i in., 2011), obecnie zaś pojęcie to obejmuje szerszy zakres zasobów i walorów środowiska. Niektóre definicje nie koncentrują uwagi na precyzyjnym określeniu poziomu ochrony środowiska. Na przykład Bank Światowy określa zielony wzrost jako wzrost, który jest efektywny w wykorzystaniu zasobów naturalnych, „czysty”, ponieważ minimalizuje zanieczyszczenia i oddziaływanie na środowisko, oraz elastyczny w tym sensie, że z jed-

192

Armand Kasztelan

nej strony uwzględnia występowanie zagrożeń naturalnych, z drugiej zaś – rolę kapitału naturalnego i zarządzania środowiskiem oraz w zapobieganiu katastrofom ekologicznym (OECD, 2012b). W niektórych definicjach można znaleźć bardziej rygorystyczne odniesienia do zjawiska zrównoważoności. Według OECD (2011), zielony wzrost oznacza „…wspieranie wzrostu i rozwoju gospodarczego, przy jednoczesnym zapewnieniu, że aktywa naturalne nadal będą dostarczać zasobów i usług środowiskowych, na których opiera się nasz dobrobyt…” (OECD, 2011a, s. 9).Wspólnym mianownikiem przytoczonych definicji jest stwierdzenie, że obecny poziom ochrony środowiska jest niewystarczający z punktu widzenia dotychczas forsowanych wzorców wzrostu. Fakt ten może zatem stanowić wyraźny punkt zaczepienia dla trakcji politycznej koncepcji zielonego wzrostu (Jacobs, 2012, s. 4–5). Przez dłuższy czas od momentu pojawienia sie w debacie publicznej koncepcja zielonego wzrostu pozbawiona była własnej tożsamości, pozostając w cieniu starszych i bardziej rozwiniętych idei. Przykładowo, w Deklaracji Ministrów do Spraw Środowiska i Rozwoju w Regionie Azji i Pacyfiku, przyjętej w 2005 r. w Seulu, stwierdzono, że istnieje potrzeba rewizji dotychczasowych działań z podejścia „wzrost najpierw, sprzątanie później” do koncepcji zielonego wzrostu, ale rozumianego tutaj w kontekście założeń zrównoważonego rozwoju, przyjętych w czasie szczytu w Johannesburgu. Prezydent Korei Lee Myung-bak w swoim przemówieniu kilka lat później zdefiniował zielony wzrost w podobny sposób, jako wzrost zrównoważony, który pomaga zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych i zanieczyszczenie środowiska (Myung-bak, 2015). Bez wątpienia pojęcie zrównoważonego rozwoju jest obecne od wielu dekad w dyskusji międzynarodowej, z własnymi złożonymi znaczeniami i zastosowaniami. Bezpośrednie utożsamianie zielonego wzrostu z rozwojem zrównoważonym oznacza, że po pierwsze popełniamy wskazany wcześniej błąd nomenklaturowy, po drugie zaś pozbawiamy koncepcję zielonego wzrostu niezależnego znaczenia, czyli tak naprawdę „pakujemy stary produkt w nowe opakowanie”. Takie kosmetyczne zabiegi spowodują, że zielony wzrost nie będzie w dużym stopniu przydatny dla decydentów. Niepowodzenia związane z wdrażaniem zrównoważonego rozwoju miały istotny wpływ na potrzebę wykreowania nowej idei w dziedzinie ochrony środowiska, ale jeśli zielony wzrost będzie powieleniem starych rozwiązań, wówczas niechybnie podzieli los poprzednika (Livermore, 2013, s. 37–38). Oczywiście pewne elementy charakterystyczne dla zrównoważonego rozwoju, odnoszące się do odpowiedzialności międzypokoleniowej oraz równowagi środowiskowej, wytyczają sposób definiowania i zakres koncepcji zielonego wzrostu. W sprawozdaniu na temat Strategii Zielonego Wzrostu Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) określa, że „zielony wzrost może być postrzegany jako sposób na dążenie do wzrostu i rozwoju gospodarczego, przy jednoczesnym zapobieganiu degradacji środowiska, utracie różnorodności biologicznej i niezrównoważonemu wykorzystaniu zasobów naturalnych” (OECD, 2010).

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

193

Z kolei Komisja Gospodarcza i Społeczna ONZ dla Azji i Pacyfiku stwierdza, że „zielony wzrost jest taką formą postępu gospodarczego, która promuje zrównoważony ekologicznie, niskoemisyjny i sprzyjający włączeniu społecznemu rozwój”. Zielony wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu (inclusive green growth) to wzrost, który nie tylko wspiera „zielone” gospodarki, ale także pomaga w dążeniach do zrównoważonego rozwoju przez zapewnienie trwałości środowiska naturalnego oraz zachowania warunków do kontynuowania postępu społecznego (OECD, 2015). W programach ochrony środowiska ONZ zielony wzrost jest traktowany jako „wizja bardziej ekologicznych, czystszych, niskoemisyjnych i surowcowo efektywnych gospodarek i społeczeństw”(UNEP, 2010). Dla pojedynczego kraju zielony wzrost oznacza osiąganie równowagi w ramach konkurencyjnych celów oraz rozpoznawanie potencjalnych synergii, takich jak tworzenie miejsc pracy i inwestowanie w nowe technologie dzięki wdrażaniu „zielonych” programów (Low, 2011, s. 2). Zielony wzrost jest środkiem, za pomocą którego obecna gospodarka może dokonać przejścia do zrównoważonej gospodarki. Obejmuje: promowanie wzrostu i rozwoju przy jednoczesnym ograniczeniu emisji zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych, minimalizację odpadów oraz nieefektywnego wykorzystania zasobów naturalnych, zachowanie różnorodności biologicznej i zwiększanie bezpieczeństwa energetycznego. Do realizacji tych celów jest niezbędne kontynuowanie działań zmierzających do ograniczania zależności: wzrost gospodarczy – presja na środowisko (tzw. zjawisko decouplingu), „zazielenianie” wzorców konsumpcji i produkcji, przy jednoczesnym zmniejszaniu ubóstwa oraz poprawie warunków zdrowia i zatrudnienia. Zielony wzrost oznacza w praktyce podejmowanie inwestycji w obszarze nowych źródeł wzrostu gospodarczego (OECD, 2009b). Na konferencji UNESCAP, znanej jako‚ „Drugi Dialog na rzecz Polityki Zielonego Wzrostu”, nowy paradygmat został opisany jako zmierzający do „zharmonizowania wzrostu gospodarczego z ograniczaniem ubóstwa, zwiększania dobrobytu, zapewnienia równowagi środowiska, przy jednoczesnej poprawie efektywności ekologicznej, a także wzorców konsumpcji oraz zwiększenia synergii między środowiskiem a gospodarką’’ (ESCAP, 2006). Od konferencji UNESCAP pojęcie zielonego wzrostu zyskało poparcie jako alternatywna ścieżka postępu społeczno-gospodarczego, znajdując stałe miejsce w ramach globalnego dyskursu politycznego (Sterner, Damon, 2011, s. 7165–7173). Obecnie identyfikowany jest jako cel, który wymaga silnych instrumentów polityki wskazujących nowy kierunek rozwoju gospodarczego, w tym narzędzi promowania innowacji, inwestycji i konkurencji w odkrywaniu nowych źródeł wzrostu gospodarczego (Satbyul, Ho, Yeora, 2014, s. 38). Ponadto konsumentom wskazuje możliwe sposoby zmian wzorców konsumpcji, zaś firmom zmianę metod wytwarzania (Chung, Nikolova, Olsen, 2007, s. 1). Z kolei P.-A. Jouvet i Ch. De Perthuis określają jako „zielony” taki wzrost, który traktuje kapitał naturalny jako istotny czynnik produkcji obok pracy i kapitału fizycznego. Co więcej, postrzegają zielony wzrost jako strategię polityki ochrony środowiska, która ma na celu absolutne uniezależnienie wzrostu

194

Armand Kasztelan

gospodarczego od zużycia zasobów naturalnych (Meyer, Meyer, Distelkamp, 2012, s. 145). M. Jacobs rozróżnia ”standardową” interpretację zielonego wzrostu, która domaga się uznania długookresowych korzyści ekonomicznych generowanych w wyniku działań na rzecz ochrony środowiska, oraz tzw. „mocną” interpretację, która idzie jeszcze dalej, stwierdzając, że polityka ochrony środowiska może być motorem wzrostu gospodarczego (Jacobs, 2012, s. 3). Według Livermore’a, koncepcja zielonego wzrostu nie przypisuje szczególnego znaczenia jakości środowiska lub wzrostowi gospodarczemu, ale raczej uosabia cel osiągnięcia wzrostu gospodarczego oraz cele jakości środowiska w sposób, który jest skuteczny, to znaczy, przy możliwie najniższym koszcie społecznym. Koncepcja tanie dostarcza odpowiedzi odnośnie do odpowiednich poziomów wzrostu gospodarczego i ochrony środowiska, które powinny być osiągnięte. Odpowiedzi na te pytania pozostawia w gestii decydentów. Natomiast koncepcja ta ma zachęcać decydentów, aby wybrali taką ścieżkę realizacji celów gospodarczych i środowiskowych, które łagodzą skutki, o ile to możliwe, negatywnych efektów ubocznych podejmowanych wyborów (Livermore, 2013, s. 35–36). Livermore definiuje zielony wzrost jako pewną granicę dla wyborów politycznych między jakością środowiska a wzrostem gospodarczym: w dowolnym punkcie wzdłuż tej granicy nie ma możliwości poprawy jakości środowiska lub wzrostu gospodarczego bez konieczności poświęcenia drugiego obszaru. W ramach granicy dostępnych rozwiązań jest możliwa dalsza poprawa efektów jednocześnie w odniesieniu do obu wymiarów. Nie oznacza to jednak, że ruch w stronę tej granicy jest bezkosztowy. Może to mieć wpływ na rentowność niektórych firm lub wypieranie pracowników z poszczególnych sektorów przemysłu lub regionów; może również obejmować konieczność dokonywania wyborów między poszczególnymi dobrami środowiskowymi. W ujęciu netto jakiekolwiek koszty osiągania wzrostu lub koszty środowiskowe są jednak kompensowane korzyściami osiąganymi w ramach tego samego wymiaru, zatem ruch w kierunku granicy jest społecznie korzystny (Livermore, 2013, s. 35–36). Dokonując przeglądu definicji zielonego wzrostu warto również wspomnieć o koncepcji tzw. Critical Green Growth (Vazquez-Brust, 2014, s. 38–50), wspierającej zaproponowane przez L. Csabę (2010, s.151–156) przewartościowanie postępu gospodarczego przez odejście: od ujęcia ilościowego na rzecz jakościowego, od wykorzystywania produkcji materialnej do sfery usług niematerialnych oraz od innowacji technologicznych do innowacji społecznych (organizacyjnych, sieci społecznych oraz BiR intensywnej specjalizacji). Opowiadają się za koniecznością rozwijania takiej działalności gospodarczej, która nie szkodzi, ale wręcz wspiera kapitał naturalny. W tym celu należy promować zorientowany na jakość niskoemisyjny i energooszczędny wzrost, z silnym naciskiem na tworzenie wartości przez inwestycje w czyste technologie, a także infrastrukturę środowiskową i innowacje na rynkach produktów i usług środowiskowych. Środowiskowo problematyczne sektory gospodarki powinny być aktywnie wygaszane, zaś ekspansja gospodarcza powinna być zrównoważona z aktywnymi działaniami na rzecz

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

195

zachowania i rozwoju środowiska. W efekcie jakość i poziom zielonego wzrostu mogą być określone w takim zakresie, w jakim „zielona działalność gospodarcza przyczynia się do wzmocnienia i ochrony zasobów naturalnych”. Autorzy tej koncepcji uważają ponadto, że wzorem państw Azji Wschodniej, w szczególności Korei Południowej, we wdrażaniu „zielonych” programów wzrostu znacznie większą rolę, niż ma to miejsce w Europie czy Ameryce Południowej, powinno odgrywać państwo (tzw. Green Growth State – Mathews, 2012, s. 761–769; VazquezBrust, Sarkis, 2012). Zielony wzrost to idea, która wciąż nie doczekała się jednej uniwersalnej definicji. W literaturze najczęściej przytaczana jest definicja zaproponowana przez OECD jako instytucji, która w największym stopniu zaangażowała się w promowanie tej koncepcji na świecie. Warto pamiętać o tym, że zielony wzrost, mimo iż jest odrębną kategorią, nie stoi w opozycji do założeń zrównoważonego rozwoju. Według jednego z poradników, przygotowanego przez Komisję Europejską, zielony wzrost został opracowany w celu uzupełnienia koncepcji zrównoważonego rozwoju (European Commission, 2012). Biorąc pod uwagę stanowisko ONZ, można stwierdzić, że w zielonym wzroście upatruje się skutecznego narzędzia osiągania zrównoważonego rozwoju w długim okresie. Uwzględniając dodatkowo cel, do którego powinniśmy dążyć, a którym jest zbudowana na trwałych podstawach, „zielona” gospodarka, można zaproponować następującą definicję zielonego wzrostu: wzrost gospodarczy, który uwzględnia racjonalne wykorzystanie kapitału naturalnego, zapobiega powstawaniu zanieczyszczeń i ogranicza je, a także kreuje szanse poprawy dobrobytu ogólnospołecznego przez budowę „zielonej” gospodarki, umożliwiając osiągnięcie w perspektywie długookresowej – zrównoważonego rozwoju. Takie ujęcie pozwala podkreślić integralność triady: zielony wzrost – zielona gospodarka – zrównoważony rozwój. Kluczem do przeprowadzenia niezbędnych przekształceń gospodarki jest tworzenie tzw. „zielonych” miejsc pracy, określanych inaczej „zielonymi kołnierzykami” (green jobs) (Kryk, 2014, s. 11). Według raportu Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (United Nations Environmental Programme – UNEP), są to takie miejsca pracy „…w rolnictwie, produkcji, sektorze BiR, administracji i działalności usługowej, które przyczyniają się znacząco do zachowania lub przywrócenia jakości środowiska. W szczególności, ale nie wyłącznie, chodzi o te stanowiska, które przyczyniają się do ochrony ekosystemów i bioróżnorodności; zmniejszenia zużycia energii, materiałów i konsumpcji wody poprzez zastosowanie wysoce efektywnych strategii; dekarbonizacji gospodarki; zminimalizowania lub całkowitego wyeliminowania wszelkiego rodzaju odpadów i zanieczyszczeń” (UNEP, 2008, s. 3). Powstawanie „zielonych” miejsc pracy jest silnie skorelowane z istnieniem tzw. „zielonych” umiejętności (green skills). Ponieważ przejście na ścieżki zielonego wzrostu jest coraz bardziej powszechne i obejmuje wiele sektorów gospodarki, „zielone” umiejętności określa się jako te, które pozwolą pracownikom we wszystkich sektorach i na wszystkich poziomach działalności wesprzeć adaptację

196

Armand Kasztelan

produktów, usług i procesów do zmian wynikających z przepisów i wymagań ochrony środowiska (OECD/Cedefop, 2014, s. 9–11). Nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie, ile miejsc pracy powstanie, a ile zostanie zlikwidowanych w wyniku procesów „zazieleniania” gospodarki. Jest pewne, że trwający proces przekształceń doprowadzi do istotnych zmian w popycie na pracę w ujęciu intra- i intersektorowym. Pomyślna transformacja w kierunku gospodarki niskoemisyjnej będzie możliwa jedynie przez zapewnienie, że pracownicy będą w stanie przejść z obszarów objętych redukcją zatrudnienia do istniejących i nowych, tworzonych od podstaw „zielonych” gałęzi przemysłu. Rozwój umiejętności będzie odgrywać istotną rolę w tych transferach.

UWARUNKOWANIA I ZAŁOŻENIA STRATEGII ZIELONEGO WZROSTU Strategia Zielonego Wzrostu, przedstawiona w 2011 r. w trakcie Zgromadzenia Rady Ministerialnej OECD, oznacza początek długookresowego wsparcia krajowych i międzynarodowych wysiłków na rzecz „zazieleniania” tradycyjnych ścieżek wzrostu gospodarczego. Strategia tworzy ramy koncepcyjne dla opracowywania narodowych programów zielonego wzrostu. OECD wspiera państwa w zakresie projektowania i wdrażania rozwiązań służących bardziej „zielonemu” i sprzyjającemu włączeniu społecznemu wzrostowi gospodarczemu. Pomoc polega z jednej strony na świadczeniu usług doradczych i formułowaniu wytycznych dostosowanych do potrzeb poszczególnych krajów, z drugiej zaś obejmuje wielostronny nadzór nad podejmowanymi działaniami (OECD, 2012b, s. 11). Strategia Zielonego Wzrostu to pakiet czterech opracowań:

1. Towards Green Growth jest to raport podsumowujący prace nad stworzeniem ram koncepcyjnych dla zielonego wzrostu wskazujących, jak poszczególne państwa mogą osiągnąć wzrost i rozwój gospodarczy, jednocześnie koncentrujący uwagę na rozwiązywaniu kwestii związanych ze zmianą klimatu, zapobieganiem degradacji środowiska oraz nieefektywnemu wykorzystaniu zasobów naturalnych. Raport stanowi pierwszy krok w projektowaniu „zielonych” strategii wzrostu, wyposażając decydentów w odpowiednie argumenty i ramy polityczne dla podjęcia konkretnych działań (OECD, 2011a, s. 3). 2. Towards Green Growth: Monitoring Progress – OECD Indicators jest to raport prezentujący ramy koncepcyjne dotyczące sposobów monitorowania postępów na drodze do zielonego wzrostu. Obejmuje propozycje odnośnie do docelowego zestawu wskaźników, a także przedstawia wyniki dla wybranych mierników, pochodzące z baz danych OECD. Wskaźniki zaprezentowane w raporcie stanowią punkt wyjścia do dalszych prac w tym zakresie. W 2014 r. została opublikowana zaktualizowana wersja raportu, prezentująca rozszerzony zestaw wskaźników zielonego wzrostu (OECD, 2011c, s. 5; 2014).

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

197

3. Tools for Delivering on Green Growth – dokument, który w skrócony sposób prezentuje podstawowe narzędzia realizacji zielonego wzrostu oraz wskazuje główne kwestie, które muszą być brane pod uwagę na wstępnym etapie wdrażania koncepcji (OECD, 2011d, s. 5).

4. Towards Green Growth: A summary for policy makers – broszura informacyjna dla uczestników Zgromadzenia Rady Ministerialnej OECD w Paryżu w 2011 r. (OECD, 2011e).

Nie istnieje uniwersalna recepta na wdrożenie zielonego wzrostu. „Zazielenianie” ścieżek wzrostu gospodarczego zależy od uwarunkowań politycznych i instytucjonalnych, poziomu rozwoju gospodarczego, posiadanych zasobów i w szczególności występujących rodzajów presji na środowisko. Kraje zaawansowane gospodarczo, wschodzące czy też rozwijające się, stają naprzeciw zróżnicowanym wyzwaniom (OECD, 2011a, s. 10 i 23). Wizje zielonego wzrostu dla poszczególnych państw powinny opierać się na warunkach lokalnych, zobowiązaniach wynikających z realizacji umów międzynarodowych, zdolności do przeprowadzania zmian oraz na priorytetach formułowanych przez poszczególnych interesariuszy. Dla większości krajów rozwijających się kwestie zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego, podstawowej edukacji oraz dostaw podstawowych usług, takich jak zaopatrzenie w wodę i systemy kanalizacji, wciąż pozostają nadrzędnymi priorytetami. Jednocześnie gospodarki krajów rozwijających się w większym stopniu uzależnione są od zasobów naturalnych oraz szczególnie narażone są na skutki zmian klimatu. Adaptacja do niekorzystnych efektów zmian klimatu będzie miała kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju tych państw, natomiast prawidłowe zarządzanie zasobami naturalnymi stwarza znaczne możliwości gospodarcze. Międzynarodowa współpraca i koordynacja będzie miała istotne znaczenie dla zapewnienia ogólnej skuteczności działań podejmowanych w tym obszarze (OECD, 2010, s. 13–14). Zakres podejmowanych działań będzie się różnił w ramach poszczególnych państw. Niektóre mogą nadal koncentrować się na rozwoju gospodarczym, ale z większym naciskiem na ochronę środowiska. Niewielka liczba państw będzie postrzegać tzw. „zielone” sektory gospodarki jako potencjalny katalizator powstawania nowych miejsc pracy lub działalności gospodarczej. Dla innych rewolucja zielonego wzrostu może być jedynie krótkoterminowym planem służącym pobudzeniu wzrostu gospodarczego. W wybranych krajach zostaną zainicjowane długotrwałe zmiany strukturalne, z zielonym wzrostem traktowanym nie tylko jako kolejny plan gospodarczy, ale jako instrument wsparcia długoterminowej wizji rozwoju. W praktyce przejście do zielonego wzrostu zależy od postępów poczynionych w czterech obszarach: poprawy efektywności; przemian energetycznych, które będą kluczowe w warunkach ograniczoności paliw kopalnych, a ich poziom i metody wydobycia powinny być uwarunkowane przede wszystkim ryzykiem zmian klimatu; uwzględniania wartości kapitału naturalnego w życiu gospodar-

198

Armand Kasztelan

czym; rewizji skali ryzyka w ramach systemu finansowego, dzięki skutecznej wycenie zanieczyszczeń środowiska (Jouvet, de Perthuis, 2013, s. 29). Programy zielonego wzrostu będą wymagać zintegrowanej strategii, która po pierwsze, skutecznie połączy cele polityki gospodarczej, środowiskowej i społecznej, po drugie uwzględni wszystkie aspekty po stronie popytu i podaży, po trzecie obejmie wszystkie sektory gospodarki po to, aby zapewnić spójność w zakresie projektowania i wdrażania polityki oraz w celu maksymalizacji efektu synergii pomiędzy różnymi działaniami. Spośród sektorów gospodarki, które niewątpliwie w największym stopniu będą podlegały „zielonym” przekształceniom jest rolnictwo. Rolnictwo i leśnictwo łącznie odgrywają kluczową rolę w produkcji środowiskowych dóbr publicznych, takich jak: krajobrazy, bioróżnorodność, stabilność klimatu. Jednocześnie jednak sektor ten jest źródłem presji na środowisko skutkującej degradacją gleb, zanieczyszczeniem wód oraz utratą naturalnych siedlisk przyrody. Od początku lat 90. minionego wieku zaobserwować można szereg działań podejmowanych na rzecz tzw. „zazieleniania” Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) (greening of the CAP). W roku 2010 Komisja Europejska przedstawiła stanowisko w sprawie kierunków WPR do 2020 r. (European Commission, 2010). Zgodnie z tym dokumentem, należy kontynuować wysiłki na rzecz zmniejszania emisji gazów cieplarnianych, poprawy efektywności energetycznej produkcji rolnej oraz zwiększania produkcji energii ze źródeł odnawialnych (np. biomasy). Zielony wzrost w sektorze rolnym i rozwoju obszarów wiejskich jest postrzegany jako sposób na zwiększenie dobrobytu przez kontynuowanie wzrostu gospodarczego i przy jednoczesnym zapobieganiu degradacji środowiska. Zielony wzrost będzie wymagał inicjatyw zmierzających do wypracowania nowych narzędzi pomiaru obejmujących, poza dobrobytem materialnym, aspekty związane z jakością życia. Strategia Zielonego Wzrostu OECD ukierunkowana jest na rozwijanie środków i narzędzi analitycznych do identyfikacji potencjalnych efektów zielonego wzrostu w porównaniu z efektami osiąganymi w wyniku kontynuowania działań według historycznych trendów gospodarczych i środowiskowych. Strategia ma się przyczynić do realizacji następujących celów:

1. Wypracowania wspólnego stanowiska w sprawie sposobu definiowania i rozu-

mienia zielonego wzrostu.

2. Opracowania ram koncepcyjnych dla zielonego wzrostu. 3. Oceny środków podjętych przez poszczególne kraje na rzecz zielonego wzrostu od czasu kryzysu finansowego oraz rewizji planów na przyszłość. 4. Kwantyfikacji potencjalnych skutków zielonego wzrostu. 5. Identyfikacji kluczowych zasad i zapewnienia zestawu narzędzi dla programów

zielonego wzrostu.

6. Opracowania zestawu wskaźników obejmujących aspekty gospodarcze, środowiskowe i społeczne (dobrobyt).

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

199

7. Poprawy wyników poprzez wzajemne oceny programów zielonego wzrostu. 8. Gromadzenia doświadczeń oraz tzw. najlepszych praktyk. 9. Stworzenia platformy dla międzynarodowego dialogu i koordynacji działań (International Green Growth Dialogue).

10. Promowania współpracy między krajami OECD i krajami niezrzeszonymi na rzecz zielonego wzrostu (OECD, 2010, s. 14). Ramy koncepcyjne zielonego wzrostu opierają się na czterech kluczowych elementach. Po pierwsze, uwaga zostaje skupiona na wszystkich rodzajach kapitału: naturalnym (np. ekosystemy), ludzkim (np. edukacja i umiejętności), fizycznym (np. maszyny i urządzenia) oraz na wartościach niematerialnych i prawnych, które są niezwykle istotne dla postępu ludzkości (np. innowacje). Kwestie te są ważne z punktu widzenia wyborów dokonywanych w ramach granicy możliwości produkcyjnych. Substytucja kapitału naturalnego przez pozostałe czynniki w procesach produkcji czy konsumpcji nie zawsze jest prosta a nawet możliwa. Progi krytyczne mogą być przekraczane, co powoduje, że zasoby odnawialne przestają być w łatwy sposób dostępne (np. populacje ryb lub gleby), zaś zasoby nieodnawialne są eksploatowane do tego stopnia, że zastąpienie ich innym rodzajem kapitału staje się niemożliwe (np. klimat czy bioróżnorodność). Taka sytuacja wprowadza niepewność dotyczącą potencjalnych, nieodwracalnych skutków, które utrudniają właściwe projektowanie polityki. Po drugie, podkreślona zostaje podwójna rola kapitału naturalnego w procesie wdrażania zielonego wzrostu. Kapitał naturalny oddziaływuje na procesy produkcji poprzez dostarczanie istotnych zasobów odnawialnych i nieodnawialnych. Z drugiej strony wpływa także w różny sposób na dobrobyt indywidualny i ogólnospołeczny (oddziaływanie środowiska na zdrowie, walory estetyczne oraz świadczenie usług ekosystemów. Po trzecie, istnieje zgoda co do tego, że inwestycje w kapitał naturalny to obszar, w którym interwencja państwa jest najbardziej potrzebna, ponieważ zachęty rynkowe są zbyt słabe lub w ogóle nie występują. Jest to w dużej mierze spowodowane tym, że wkład kapitału naturalnego do produkcji i konsumpcji często nie jest we właściwy sposób wyceniony. Brak odpowiedniej wyceny i sygnałów rynkowych może mieć wpływ na zachowanie podmiotów, których krótkowzroczność może powodować wejście gospodarek na niestabilne ścieżki wzrostu. Oznacza to, że w wielu przypadkach lepsze zarządzanie kapitałem naturalnym (np. przez właściwą wycenę zanieczyszczeń) będzie „szło w parze” z wyższym PKB i mniejszym oddziaływaniem na środowisko. Po czwarte, uznaje się, że potrzebne są innowacje dla złagodzenia negatywnych skutków wyborów, które powstają między inwestowaniem w (kurczący się) kapitał naturalny a celami konkurencyjnymi, jakimi są rosnąca konsumpcja oraz inwestycje w inne formy kapitału. Faktycznie, kiedy produktywność zasobów wzrasta, zaś nieefektywność zostaje wyeliminowana, granica, w ramach której

200

Armand Kasztelan

dokonywane są wybory, staje się bardziej wyraźna. Dzięki innowacjom, granica możliwych wyborów zostaje przesunięta dalej, istotnie przyczyniając się do „zazieleniania” wzrostu. Włączenie tych elementów do krajowych programów czy też polityk jest warunkiem skutecznego wdrażania zielonego wzrostu. Zgodnie ze Strategią, zielony wzrost powinien służyć rozwiązywaniu problemów gospodarczych i ekologicznych, ale także kreować nowe źródła wzrostu poprzez następujące kanały:

1. Produktywność – bodźce prowadzące do zwiększania wydajności w zakresie wykorzystania zasobów i aktywów naturalnych, zmniejszenie ilości odpadów i zużycia energii.

2. Innowacje – wprowadzanie innowacji, dla których bodźcem jest polityka oraz

warunki ramowe stwarzające szanse wykorzystania nowych sposobów rozwiązywania problemów ekologicznych.

3. Nowe rynki – tworzenie nowych rynków przez stymulację popytu na ekolo-

giczne technologie, towary i usługi, tworzenie nowych szans na zatrudnienie.

4. Przewidywalność (pewność) – podnoszenie zaufania inwestorów przez zwięk-

szanie przewidywalności działań rządu dotyczących ważniejszych kwestii związanych z ochroną środowiska.

5. Stabilność – bardziej zrównoważone warunki makroekonomiczne, mniejsza zmienność cen zasobów oraz wspieranie konsolidacji budżetowej, na przykład przez dokonywanie przeglądów struktury i wydajności wydatków publicznych, a także zwiększanie dochodów dzięki wycenie zanieczyszczeń (OECD, 2011a, s. 23). Istotną podstawą każdej strategii zielonego wzrostu będzie odpowiednia polityka gospodarcza. Elastyczna, dynamiczna gospodarka to najlepsze środowisko dla wzrostu, sprzyjające przechodzeniu do bardziej ekologicznych rozwiązań (Sterner, 2003, s. 17–18). Droga w kierunku zielonego wzrostu będzie wymagać ukierunkowanej interwencji rządu w wielu obszarach polityki w celu rozwiązania kwestii występowania efektów zewnętrznych i ułomności rynku, charakteryzujących dobra i usługi środowiskowe. Biorąc pod uwagę niedoskonałości rynku, jak również względy ekonomii politycznej, programy zielonego wzrostu powinny być oceniane pod względem ich opłacalności, zgodności i skuteczności przyjętych instrumentów bodźcowych oraz ich zdolności do radzenia sobie z czynnikami ryzyka, w szczególności w celu zapewnienia jasnego i wiarygodnego sygnału dla inwestorów. Innym ważnym kryterium jest ich skuteczność w stymulowaniu innowacyjności i dyfuzji „zielonych” technologii tak, aby koszt zanieczyszczeń mógł być obniżony w przyszłości. Wreszcie w warunkach transgranicznego przenikania środowiskowych efektów zewnętrznych (np. w wyniku zmian klimatu, niewłaściwej gospodarki wodnej) istotne jest również uwzględnienie zakresu, w jakim projektowane i wdrażane instrumenty będą ułatwiać współpracę międzynarodową.

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

201

Kluczowym czynnikiem sukcesu w „zazielenianiu” wzrostu jest posiadanie zdolności instytucjonalnych oraz takie struktury zarządzania, które pozwoliłyby na szeroko zakrojone reformy polityki (OECD, 2011d, s. 7). Rządy muszą być zdolne do integrowania celów zielonego wzrostu w ramach szeroko rozumianej polityki gospodarczej i planów rozwojowych (OECD, 2011e, s. 22). Wypracowanie takich zdolności jest podstawowym wyzwaniem strukturalnym i dotyczy wielu krajów OECD, w tym przede wszystkim krajów rozwijających się. Ten problem nie ogranicza się do formalnych procesów planowania na poziomie krajowym, takich jak narodowe strategie rozwoju lub strategie ograniczania ubóstwa, ale rozciąga się na sferę zarządzania finansami publicznymi, opracowywanie strategii dla kluczowych sektorów gospodarki, jak również sposoby ich implementacji na poziomie regionalnym i lokalnym. Podstawowe ministerstwa gospodarcze powinny odgrywać wiodącą rolę w formułowaniu założeń polityki gospodarczej dla zielonego wzrostu. Dotyczy to przede wszystkim resortów odpowiedzialnych za ochronę środowiska, centralne planowanie, finanse oraz ministerstw branżowych (rolnictwa, przemysłu itp.). Równie ważna będzie rola i kompetencje instytucji pozarządowych w sektorze prywatnym oraz udział społeczeństwa obywatelskiego (OECD, 2012b, s. 23). Przegląd przeprowadzony przez OECD, dotyczący relatywnie mocnych i słabych stron poszczególnych instrumentów w odniesieniu do powyższych kryteriów (De Serres, Murtin, Nicoletti, 2010), wskazuje, że najlepszy wybór instrumentów będzie zależeć przede wszystkim od problemów środowiskowych, jak również od innych specyficznych uwarunkowań krajowych lub regionalnych. Ze względu na obecność wielu niedoskonałości rynku programy zielonego wzrostu będą w większości przypadków wymagały kombinacji instrumentów. Taką kombinację będzie wyznaczać zakres występujących problemów środowiskowych. Jest to także kwestia preferencji społecznych, które będą wzrastać wraz ze wzrostem poziomu dochodów, a tym samym będą odmienne w różnych krajach i na różnych etapach rozwoju. Ponadto warunki rynkowe również mogą mieć wpływ na wybór instrumentów. Na przykład transfery międzypokoleniowe, które mogłyby sprzyjać poprawie dobrobytu zarówno obecnych, jak i przyszłych pokoleń w praktyce mogą nie wystąpić w krajach o mniej rozwiniętych rynkach finansowych. Wprowadzenie „zielonych” technologii w ich wczesnym etapie rozwoju może wymagać konieczności wsparcia za pomocą konkretnych środków, aby uniknąć uzależnienia ścieżki rozwoju od tak zwanych „brudnych” technologii. Trudności w monitorowaniu działań środowiskowych i poboru podatków ekologicznych lub tworzenie nowych rynków może wpływać na wybór instrumentów polityki w krajach o dużych nieformalnych obszarach gospodarki i/lub słabych zdolnościach w zakresie projektowania i wdrażania polityki ochrony środowiska (OECD, 2010, s. 19–22). Na obecnym etapie prac jednym z głównych wyzwań jest opracowanie skutecznego systemu monitorowania postępów w kierunku zielonego wzrostu. W tym celu na forum OECD zaproponowano zestaw wskaźników umożliwiających opis i śledzenie zmian. W 2011 r. ukazał się pierwszy raport OECD, przedstawiający ramy koncepcyjne, wstępną propozycję zestawu 30 podstawowych wskaźników

202

Armand Kasztelan

zielonego wzrostu oraz wyniki dla wybranych wskaźników pochodzące z baz danych OECD. Wskaźniki koncentrują się przede wszystkim na wzajemnych relacjach gospodarki i środowiska, a dokładniej mają charakteryzować poziom „zazielenienia” działalności gospodarczej (OECD, 2011c, s. 9–13). Niektóre kraje OECD przygotowały kompleksowe raporty oceny postępów gospodarek narodowych na drodze do zielonego wzrostu oraz opracowały dodatkowe wskaźniki odpowiadające uwarunkowaniom krajowym (Federal Statistical Office, 2013; Havranek, Sidorov, 2011; Hak, Sidorov, Hajek, 2014; Statistics Korea, 2012; Statistics Netherlands, 2011, 2013). Wyniki tych prac mają znaczenie dla dalszego rozwoju i udoskonalania zestawu wskaźników oraz dla wymiany doświadczeń i dobrych praktyk. Pokazują także, że poszczególne państwa i regiony kładą różny nacisk na takie aspekty, jak możliwości gospodarcze, kwestie społeczne czy gospodarowanie kapitałem naturalnym. Tabela 1. Przegląd wybranych wskaźników zielonego wzrostu Tematyczne grupy wskaźników

Przykłady wskaźników

Wskaźniki opisujące kontekst społeczno-gospodarczy i charakteryzujące wzrost

1 Wzrost i struktura PKB 1 Poziom dochodu rozporządzalnego netto 1 Wydajność pracy. Indeks cen konsumpcyjnych. Wzrost i struktura populacji 1 Prognozowana długość życia

Wskaźniki monitorujące efektywność środowiskową i surowcową gospodarki

1 PKB na jednostkę emisji CO2 1 Wydajność energetyczna (PKB na jednostkę całkowitego zużycia energii pierwotnej. Produktywność materiałowa w relacji do dochodu rozporządzalnego. Ilość wytwarzanych odpadów i wskaźniki odzysku na jednostkę PKB na jednego mieszkańca itp.

Wskaźniki monitorujące bazę aktywów naturalnych

1 Indeks zasobów naturalnych 1 Zasoby słodkiej wody (wody podziemne, wody powierzchniowe) i związane z nimi wskaźniki abstrakcji (krajowe, terytorialne) 1 Dostępne (globalne) zapasy lub rezerwy wybranych minerałów 1 Poziom ubytków powierzchniowej warstwy gleb (np. na gruntach rolnych)

Wskaźniki monitorujące środowiskową jakość życia

1 Problemy zdrowotne wywołane zanieczyszczeniem środowiska i związane z tym koszty (np. liczba lat zdrowego życia utraconych w wyniku degradacji warunków środowiskowych) 1 Dostęp do infrastruktury oczyszczania ścieków i systemów wody pitnej

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

Wskaźniki monitorowania możliwości gospodarczych i działań politycznych związanych z zielonym wzrostem

203

1 Wydatki na B + R mające znaczenie dla zielonego wzrostu, np. na odnawialne źródła energii. Patenty istotne dla zielonego wzrostu 1 Produkcja dóbr i usług środowiskowych, np.wartość dodana brutto sektora jako % PKB. Poziom dochodów z tytułu podatków środowiskowych (jako% całkowitych wpływów podatkowych oraz w relacji do podatków z tytułu stosunku pracy)

Źródło: OECD, 2014.

Doświadczenia i wyniki prac poszczególnych państw nad narodowymi zestawami wskaźników stały się podstawą do opracowania drugiej wersji raportu OECD, który ukazał się na początku 2014 roku. Nowy raport wskazuje 41 wskaźników podstawowych skupionych wokół czterech celów głównych: ukształtowania gospodarki niskoemisyjnej i efektywnej pod względem wykorzystania zasobów, zachowania podstawowej puli zasobów naturalnych dla gospodarki, poprawy jakości życia ludzi oraz wdrożenia odpowiednich zasad polityki i wykorzystania możliwości gospodarczych, jakie niesie ze sobą „zielony wzrost” (tab. 1). Ponadto w celu ułatwienia komunikacji z decydentami, mediami i społeczeństwem zdecydowano o opracowaniu reprezentatywnego zestawu 6 wskaźników kluczowych. Pozwolą one na monitorowanie kilku najważniejszych elementów koncepcji zielonego wzrostu, tj.: wydajności emisyjnej i surowcowej, wydajności wieloczynnikowej obejmującej usługi świadczone przez środowisko, wskaźnika zasobów naturalnych, zmian w sposobie użytkowania i pokrycia gruntów oraz stopnia narażenia ludności na zanieczyszczenie powietrza (OECD, 2014, s. 19–22). Zielony wzrost plasuje się wysoko na liście priorytetów organizacji międzynarodowych oraz wielu państw i jest postrzegany jako istotny element budowy społeczeństwa dobrobytu, gdyż zmniejsza negatywne skutki bezrobocia oraz zanieczyszczenia środowiska. Jest to szczególnie ważne, biorąc pod uwagę, że większość krajów wciąż boryka się z następstwami światowego kryzysu gospodarczego. W tej sytuacji wyzwaniem staje się osiągnięcie wzrostu dochodu narodowego bez większych i nieodwracalnych negatywnych zmian w środowisku. Przejście z tzw. „brudnych” do „czystych” sektorów umożliwia osiągnięcie zielonego wzrostu bez skurczenia potencjału gospodarczego (Van der Ploeg, Withagen, 2013, s. 116– 117).

ZAKOŃCZENIE O ile wiele propozycji działania, które jako alternatywę wyboru stawiają obok siebie postęp gospodarczy oraz jakość środowiska, może wywoływać znaczne kontrowersje, o tyle postęp w kierunku zielonego wzrostu oferuje szanse szerszego konsensu i akceptacji. W czasie, gdy wiele rządów stawia czoła rosnącym zagro-

204

Armand Kasztelan

żeniom środowiska, oprócz nieustannej presji, aby generować rozwój gospodarczy, polityka zielonego wzrostu stwarza społeczeństwom szanse osiągania maksimum zwrotu z inwestycji w postęp gospodarczy oraz środowiskowy (Livermore, 2013, s. 85). Wdrożenie skutecznych programów zielonego wzrostu zależeć będzie od kontekstu politycznego oraz od powszechnej zgody, że zmiany są konieczne i opłacalne. Nie wszystkie rozwiązania będą tanie, dlatego poszukiwanie najbardziej efektywnych kosztowo spośród nich będzie głównym czynnikiem sukcesu. Kluczowym zadaniem jest lepsze zrozumienie stojących przed społecznościami wyzwań i wyborów, które muszą być dokonane. Postępujący wzrost światowej populacji oraz ekspansja gospodarcza stanowią potencjał, który może zakłócić regulacyjne funkcje globalnych systemów ekologicznych. Zielony wzrost zmierza do przekształcenia procesów produkcji i konsumpcji w celu utrzymania lub przywrócenia regulacyjnych funkcji kapitału naturalnego naszej planety. Modele zielonego wzrostu wymagają, żeby uwarunkowania środowiskowe traktować inaczej: kapitał naturalny postrzegany jest jako istotny czynnik produkcji, a nie tylko jako efekt zewnętrzny (czynnik zewnętrzny – externality). Zielony wzrost jest przedstawiany jako postęp umożliwiający uniknięcie sytuacji granicznych oraz jako alternatywa dla ujemnego wzrostu (lub stagnacji), do którego doprowadziłoby nas kontynuowanie tradycyjnych modeli wzrostu (Jouvet, dePerthuis, 2013, s. 29). Opublikowanie przez OECD w maju 2011 r. Strategii Zielonego Wzrostu zapoczątkowało proces projektowania i wdrażania „zielonych” programów wzrostu w ramach polityk krajowych. Kwestie związane z „zazielenianiem” wzrostu, stały się integralnym elementem przeglądów krajowych (gospodarczych, środowiskowych, inwestycyjnych i innowacyjności), opracowywanych przez OECD. Obecnie istotnym kierunkiem badań i analiz jest wypracowanie uniwersalnej metody pomiaru postępów poszczególnych państw we wdrażaniu zielonego wzrostu. Dotyczy to przede wszystkim wyboru niewielkiego zestawu tzw. wskaźników podstawowych. W tym celu OECD ściśle współpracuje z innymi organizacjami, tj.: ONZ, Bankiem Światowym, Eurostatem czy Europejską Agencją Ochrony Środowiska (OECD, 2011f). Niezbędne są dalsze prace analityczne nad kosztami i korzyściami zastosowania różnych instrumentów polityki. Ponadto badania dotyczące poszczególnych kwestii środowiskowych oraz poszczególnych sektorów przyniosą bardziej konkretny obraz odnośnie do prawdopodobnych konsekwencji „zazieleniania” wzrostu gospodarczego w wielu dziedzinach. Przede wszystkim należy skoncentrować się na następujących obszarach: sferze produkcji żywności (w tym rolnictwie), sektorze energetycznym, różnorodności biologicznej i współpracy na rzecz rozwoju, na programach zarządzania obszarami miejskimi oraz rozwojem obszarów wiejskich. Warunkiem sukcesu zielonego wzrostu będzie zastosowanie właściwych narzędzi w ramach polityk krajowych, ukierunkowanych przede wszystkim na korygowanie nieprawidłowości w funkcjonowaniu rynku, oraz „urealnienie cen” przez

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

205

wprowadzenie podatków środowiskowych, prawidłową wycenę wykorzystania ograniczonych zasobów naturalnych i emisji zanieczyszczeń, określenie i egzekwowanie praw własności oraz zreformowanie nieefektywnych form dotacji (zwłaszcza do tradycyjnych paliw).

BIBLIOGRAFIA Chung R.K., Nikolova A.S., Olsen S.H. (2007), Happiness and Economic Growth: Green Growth as Regional Strategy for the Well-being of All. International Conference on “Happiness and Public Policy”, United Nations Conference Center (UNCC), Bangkok, Thailand, 18–19 July 2007. Csaba L. (2010), Green growth – Mirage or reality?, “Intereconomics”, Vol. 13, s. 151– 156. De Serres A., Murtin F., Nicoletti G. (2010), A Framework for assessing green growth policies, “OECD Economics Department Working Paper”, No. 774, OECD, Paris. ESCAP (2005), State of Environment Asia and the Pacific 2005, Bangkok. ESCAP (2006), Second Green Growth Policy Dialogue: Role of Public Policy in Providing Sustainable Consumption Choices: Resources Saving Society and Green Growth, Standard Certification Centre, Beijing. European Commission (2010), The CAP towards 2010: Meeting the Food, Natural Resources and Territorial Challenges of the Future, COM (2010) 672 final, Brussels. European Commission (2012), Connecting Smart and Sustainable Growth through Smart Specialisation. A Practical Guide for ERDF Managing Authorities, Publications Office of the European Union, Luxembourg. Federal Statistical Office (2013), Test of the OECD Set of Green Growth Indicators in Germany 2012,Wiesbaden. Hak T., Sidorov E., Hajek M. (2014), Green Growth in the Czech Republic. Selected Indicators 2013. Czech Statistical Office, Prague. Havranek M., Sidorov E. (2011), Green Growth in the Czech Republic. Selected Indicators. Czech Statistical Office, Prague. Huberty M., Gao H., Mandell J., Zysman J. (2011), Shaping the Green Growth Economy, Green Growth Leaders, Berkeley (http://www.uncsd2012.org/content/ documents/ Shaping-the-Green-Growth Economy_report.pdf – data dostępu: 04.03.2015). Huhtanen T. (2010), Europe and Green Growth: The key to recovery?, w: State of the Union 2010, Schuman Report on Europe, Springer-Verlag France, Paris. Jacobs M. (2012), Green Growth: Economic theory and political discourse, Centre for Climate Change Economics and Policy, “Working Paper”, No. 108, Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment, “Working Paper” No. 92. Jouvet P.-A., de Perthuis Ch. (2013), Green Growth: From intention to implementation, “International Economics”, Vol. 134, s. 29–55. Keane J., Potts G. (2008), Achieving ‘Green Growth’ in a Carbon Constrained World, “Background Note”, October, Overseas Development Institute, s. 1–7. Kryk B. (2014), Czas na Zielone Kołnierzyki, „Ekonomia i Środowisko”, nr 3(50), s. 10–20.

206

Armand Kasztelan

Livermore M.A. (2013), The Meaning of Green Growth, “Michigan Journal of Environmental and Administrative Law”, “Virginia Public Law and Legal Theory Research Paper”, No. 12, s. 37–38 (http://ssrn.com/ abstract=2382052 – data dostępu: 10.02.2015). Low L.P. (2011), Green Growth: Implications for Development Planning, CDKN Guide (http://cdkn.org/wp-content/uploads/2011/07/CDKN-Guide-to-GreenGrowth.pdf – data dostępu: 11.01.2015). Malaga K. (2009), O niektórych dylematach teorii wzrostu gospodarczego i ekonomii, ZK PTE, Warszawa (http://www.pte.pl/pliki/2/12/ K.%20Malaga.pdf – data dostępu: 26.02.2015). Mathews J.A. (2012), Green growth strategies – Korean initiatives, “Futures”, Vol. 44, s. 761–769. Meyer B., Meyer M., Distelkamp M. (2012), Modeling Green Growth and resource efficiency: New results, “Mineral Economics”, No. 24, s. 145–154. Myung-bak L. (2008), A Great People with New Dreams, Speech address on the 63rd Anniversary of National Liberation and the 60th Anniversary of the Founding of the Republic of Korea, 15 August 2008 (http://english.president.go.kr/pre_activity/ speeches/speeches_view.php?uno=270 – data dostępu: 20.03.2015). OECD (2009a), From Grim to Green. OECD Messages on Green Growth (http://www. oecd.org/greengrowth /47411244.pdf – data dostępu: 11.01.2015). OECD (2009b), OECD and Green Growth (http://www.oecd.org/greengrowth/ 44273385.pdf – data dostępu: 11.01.2015). OECD (2010), Interim Report of the Green Growth Strategy: Implementing our Commitment for a Sustainable Future, Meeting of the OECD Council at Ministerial Level 27–28 May 2010, C/MIN(2010)5. OECD (2011a), Towards Green Growth, OECD, Paris. OECD (2011b), Towards Green Growth (Summary in Polish), OECD, Paris. OECD (2011c), Towards Green Growth: Monitoring Progress – OECD Indicators, OECD, Paris. OECD (2011d), Tools for Delivering on Green Growth, OECD, Paris. OECD (2011e), Towards Green Growth. A Summary for Policy Makers, OECD, Paris. OECD (2011f), The Green Growth Strategy. Reshaping the OECD’s Work Agenda for the Years to Come, OECD, Paris (http://www.oecd.org/greengrowth/ 48302542.pdf – data dostępu: 14.03.2015). OECD (2012a), OECD Environmental Outlook to 2050. The Consequences of Inaction, OECD, Paris. OECD (2012b), Inclusive Green Growth: For the Future We Want, OECD, Paris. OECD (2014), Green Growth Indicators 2014, OECD Green Growth Studies, OECD, Paris. OECD (2015), A Toolkit of Policy Options to Support Inclusive Green Growth, Submission to the G20 Development Working Group by the AfDB, the OECD, the UN and the World Bank (http://www.oecd.org/ greengrowth/toolkit.pdf – data dostępu: 11.01.2015). OECD/Cedefop (2014), Greener Skills and Jobs, OECD Green Growth Studies, OECD Publishing (http://dx.doi.org/10.1787/9789264208704-en – data dostępu: 08.09.2015).

ZIELONY WZROST JAKO NOWY KIERUNEK ROZWOJU GOSPODARKI…

207

Reilly J.M. (2012), Green growth and the efficient use of natural resources, “Energy Economics”, Vol. 34, S85–S93. Ryszawska B. (2013), Zielona gospodarka w dokumentach strategicznych Unii Europejskiej, „Ekonomia i Środowisko”, nr 3(46), s. 26–37. Satbyul K.E., Ho K., Yeora C. (2014), A New approach to measuring green growth: application to the OECD and Korea, “Futures”, Vol. 63, s. 37–48. Schumpeter J. (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa. Statistics Korea (2012), Korea’s Green Growth (based on OECD Green Growth Indicators), Statistics Korea, Daejeon. Statistics Netherlands (2011), Green growth in the Netherlands, Statistics Netherlands, Hague. Statistics Netherlands (2013), Green Growth in the Netherlands 2012, Statistics Netherlands, Hague. Stern N. (2007), The Economics of Climate Change: the Stern Review, Cambridge University Press, Cambridge. Sterner T. (2003), Growth and the Environment, Environmental Policy Division, Sida, Stockholm. Sterner T., Damon M. (2011), Green growth in the post-Copenhagen climate, “Energy Policy”, Vol. 39, s. 7165–7173. Van der Ploeg R., Withagen C. (2013), Green Growth, green paradox and the global economic crisis, “Environmental Innovation and Societal Transitions”, No. 6, s. 116–119. The World Bank (2012a), MDBs: Delivering on the Promise of Sustainable Development, The World Bank, Washington D.C. (http://www.worldbank.org/en/news/feature/ 2012/06/19/ mdbs-delivering-promise-sustainable-development – data dostępu: 03.03.2015). The World Bank (2012b), Inclusive Green Growth: The Pathway to Sustainable Development, The World Bank, Washington D.C. (http://siteresources.worldbank. org/ EXTSDNET/Resources/Inclusive_Green_Growth_May_2012.pdf – data dostępu: 30.03.2015). UNEP (2008), Green Jobs: Towards Decent Work in a Sustainable, Low-Carbon World, UNEP/ILO/IOE/ITUC (http://www.unep.org/PDF/UNEPGreenjobs_report08. pdf – data dostępu: 08.09.2015). UNEP (2010), Seizing the Green Opportunity. Annual Report 2009, United Nations Environment Programme, Nairobi (http://www.unep.org/pdf/ UNEP_2009_ ANNUAL_ REPORT.pdf – data dostępu: 20.03.2015). Vazquez-Brust D.A., Sarkis J. (2012), Green Growth. Managing the Transition to Sustainable Capitalism – Learning by Doing in East-Asia and Europe, Springer, London. Vazquez-Brust D., Smith A.M., Sarkis J. (2014), Managing the transition to critical green growth: The ‘green growth‘ state, “Futures”, Vol. 64, s. 38–50.

STRESZCZENIE Zielony wzrost (green growth) to stosunkowo nowa koncepcja, która pojawiła się w dyskusji na forum międzynarodowym jako efekt narastających zagrożeń ekologicz-

208

Armand Kasztelan

nych, ale także jako sposób na wyjście z kryzysu finansowego (2007 r.). Celem artykułu o charakterze przeglądowym i w pewnym stopniu polemicznym jest przedstawienie istoty koncepcji zielonego wzrostu, co w przekonaniu autora powinno zapoczątkować dyskusję na ten temat w Polsce. Rozważania rozpoczyna krytyczne ustosunkowanie się do polskiego tłumaczenia koncepcji green growth. Następnie przeanalizowano uwarunkowania, które zadecydowały o wzroście zainteresowania tą ideą. W kolejnej części przedstawiono przegląd definicji zielonego wzrostu oraz zaproponowano autorskie podejście do nowej koncepcji. Artykuł kończy prezentacja podstawowych założeń Strategii Zielonego Wzrostu, opracowanej na forum OECD, która powinna stanowić punkt wyjścia przy formułowaniu krajowych kierunków działań w tym zakresie. W artykule wykorzystano następujące metody: analizę literatury, metodę porównawczą oraz metodę dedukcyjną. Podstawowy wniosek, jaki nasuwa się na podstawie przeprowadzonych analiz, jest taki, że w warunkach światowego kryzysu gospodarczego oraz rosnących zagrożeń ekologicznych zielony wzrost wydaje się jedyną słuszną drogą pozwalającą na kompromis między powrotem na ścieżkę długookresowego wzrostu gospodarczego a poprawą jakości środowiska. Słowa kluczowe: zielony wzrost, zielona gospodarka, zrównoważony rozwój, OECD, Strategia Zielonego Wzrostu.

GREEN GROWTH AS A RESPONSE TO INCREASING ENVIRONMENTAL THREATS SUMMARY Green growth is a relatively new concept, which has appeared in the international discussion as a response to increasing environmental threats and also a potentially effective way to deal with the effects of the recent financial crisis (2007). The aim of the review and partially polemical article is to present the essence of the concept of green growth. This, in the author’s opinion, should initiate a discussion of the issue at the national level. A critique of the Polish translation of the green growth concept begins the theoretical considerations. Next, factors which contributed to the increased interest in this concept are analyzed. The third section reviews definitions of green growth and proposes a new approach to the concept. Finally, the basic assumptions of the OECD Green Growth Strategy are presented, which should be the starting point for the formulation of national courses of action in this regard. The paper draws on literature review, comparative and deductive methods to conclude that in conditions the global economic crisis and growing environmental threats, green growth is the only viable compromise between resuming long-term economic growth and improving the quality of the natural environment. Keywords: green growth, green economy, sustainable development, OECD, Green Growth Strategy. JEL Classification: O44, Q56, Q58

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

MISCELLANEA

Piotr Gasparski*

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE EKONOMICZNE (Artykuł nadesłany: 05.02.2015 r. Zaakceptowany: 10.09.2015 r.)

WPROWADZENIE Zacznijmy od przykładów z codziennego życia. Pan Malinowski przygotowuje obiad. Brakuje mu włoszczyzny. W takiej samej odległości od jego domu znajdują się osiedlowy warzywniak i supermarket. Asortyment warzyw oraz ceny w obu sklepach są bardzo podobne. Do którego z nich pójdzie pan Malinowski? Państwo Kozłowscy chcą obejrzeć nowy, kameralny film ich ulubionego reżysera. Mogą go obejrzeć w jednoekranowym kinie osiedlowym albo w wieloekranowym multikinie. Które wybiorą? Pan Kowalski musi zdobyć 10 000 zł na niezbędny remont mieszkania. Ma do wyboru dwa banki. Jeden z nich proponuje mu dwuletni kredyt spłacany w sztywnych ratach. W drugim – warunki są identyczne, ale ponadto można (choć nie jest to konieczne) wykupić ubezpieczenie kredytu za 500 zł, można też wcześniej spłacić całość. Który bank wybierze pan Kowalski? Z kolei pan Nowak, któremu zostało 5 lat do emerytury, chce na ten okres dobrze ulokować 10 000 zł. Waha się, czy wykupić 5-letnie obligacje, czy udział w funduszu inwestycyjnym, dającym możliwość wycofania pieniędzy w każdej chwili. Jak postąpi pan Nowak? Powyższe przykłady mają podobną strukturę. Każdy z nich przedstawia sytuację, w której występują dwie możliwości. Pierwszą opcję, zamkniętą, charakteryzuje jednorazowość decyzji, podczas gdy druga, otwarta, kusi możliwościami kolejnych wyborów. Supermarket daje większą swobodę, zwłaszcza gdy nagle *

Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk (Piotr.Gasparski@psych.pan.pl).

210

Piotr Gasparski

przyjdzie nam do głowy nieoczekiwana myśl o kupieniu czegoś więcej niż włoszczyzna. Z kolei multikino proponuje kilka tytułów jednocześnie, można zatem zrezygnować z pierwszego wyboru i obejrzeć inny film. Jeżeli chodzi o kredyty, to mimo identycznej oferty drugi bank wabi pana Kowalskiego dodatkowymi możliwościami. Z kolei otwarty fundusz inwestycyjny zachęca pana Nowaka większą swobodą niż sztywna forma obligacji. Każdy z przykładów stanowi alternatywę: czy wybrać opcję prostą, jednorazową, bezpośrednio prowadzącą do celu, czy też opcję, która daje możliwości kolejnych wyborów. Użyjmy metafory wędrowca stojącego na rozstaju dróg. Wprawdzie obie prowadzą do obranego celu z równą skutecznością, ale jeden kierunek to pojedyncza ścieżka, natomiast drugi rozdziela się na wiele ścieżek, które ponownie łączą się ze sobą przed wyznaczonym celem. Można wśród nich wybierać rozmaite warianty. W artykule postawiono tezę, że wędrowcy częściej wybierają kierunek wielowariantowy, nawet wtedy gdy droga do celu staje się przez to dłuższa. Opcje dające kolejne możliwości wyboru mają przewagę nad opcjami jednorazowymi, pozbawionymi wariantowości. W literaturze anglojęzycznej używa się tu pojęcia: lure of choice (Bown, Read i Summers, 2003; Bryant, Bown, Bekker i House, 2007; Siddiqi, 2009). Proponuję polski termin: powab swobody wyboru. W artykule wyeksponowano twierdzenie, że swoboda wyboru jest ważnym czynnikiem zachęcającym do podjęcia decyzji. W szczególności może on zaważyć na decyzjach ekonomicznych.

1. POWAB SWOBODY WYBORU Inspiracją do sformułowania metafory wędrowca stojącego na rozstaju dróg jest badanie laboratoryjne S.C. Vossa i M.J. Homziego (1970) przeprowadzone na szczurach. W eksperymencie tym szczury mogły dotrzeć do celu, wybierając jedno z dwóch głównych ramion labiryntu. Bramka X prowadziła bezpośrednio do pokarmu, bramka Y – do kolejnych bramek, za którymi znajdowała się identyczna porcja pokarmu. W 60% wypadków szczury wybierały odnogę Y, dającą możliwość kolejnych decyzji. Autorzy interpretują ten wynik, odwołując się do wartości, którą jest swoboda wyboru – zwierzę „woli” sytuację elastyczną, przedkładając ją nad zamkniętą sytuację jednorazowego wyboru. Podobny efekt – skłonności zwierząt do wyboru tych opcji, które otwierają nowe możliwości decyzyjne – wykazał A.C. Catania (1975) w badaniach nad gołębiami. Ptaki mogły wybierać między dwoma przyciskami. Jeden prowadził do kolejnego przycisku, po którego naciśnięciu gołąb dostawał pokarm. Natomiast drugi – do dwóch kolejnych przycisków, z których każdy oznaczał taką samą porcję pokarmu. Mimo identycznego wzmocnienia gołębie, podobnie jak szczury, częściej wybierały ten przycisk startowy, który dawał później możliwość wyboru.

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

211

Schemat Catanii (1975) wykorzystał S. Suzuki (2000). W jego eksperymencie badani zbierali punkty, za które otrzymywali niewielkie kwoty. W pierwszym etapie należało wybrać opcję początkową: X lub Y. Wybór opcji X oznaczał przejście do drugiego etapu, w którym badani mieli już tylko jeden przycisk: A. Wybór opcji Y– w pierwszej wersji – dawał możliwość wyboru między dwoma przyciskami: A lub B, lub – w drugiej wersji – wyboru spośród pięciu przycisków, od A do E. Nad wizerunkami przycisków wyświetlano cyfrowy zapis określający prawdopodobieństwo wygrania. Ponieważ wszystkie wybory dawały identyczne rezultaty, zatem dla wartości wygranej wybór opcji nie miał znaczenia. Niemniej jednak w pierwszym etapie badani znacznie częściej wybierali opcję Y, dającą swobodę w następnym etapie. W warunkach, w których prowadziła ona do dwóch możliwości, było to 61% wyborów. Natomiast gdy prowadziła do pięciu możliwości – było to 70% wyborów. Suzuki (2000) formułuje wniosek, że siła dążenia do swobody wyboru wzrasta wraz z liczbą wyłaniających się możliwości. Materiał bodźcowy zawierający opis decyzji finansowych wykorzystali N.J. Bown, D. Read i B. Summers (2003). W ich badaniu należało wybrać między dwoma bankami, z których pierwszy proponował jeden rodzaj lokaty, A, podczas gdy drugi – dwie lokaty, A i P (jak przynęta). Warunki lokaty stanowiącej przynętę były gorsze od oferty A. Mimo to bank oferujący dwie możliwości był wybierany znacznie częściej niż bank mający jedną możliwość. Podobny schemat wykorzystali H. Szrek i J. Baron (2007). W ich badaniach materiałem bodźcowym była polisa ubezpieczeniowa. Prezentowano ją na dwa sposoby: w pierwszej ofercie polisa była jedyną opcją; w drugiej – przedstawiano ją w parze z inną polisą, o znacznie gorszych warunkach. Gotowość do kupna ubezpieczenia była wyższa w tej drugiej sytuacji. W eksperymencie H. Siddiqiego (2009), który wykorzystał paradoks Monty Halla (Bown, Read, Summers, 2003; Friedman, 1998), materiał bodźcowy stanowiły karty do gry, pod którymi były ukryte nagrody. Badani wykupywali prawo do wskazywania kart ze względu na ich pozycję, kolor czy wartość. Okazało się, że wysokość stawek rosła wraz z liczbą możliwości, mimo że żadna z nich nie zwiększała szans wygranej. Na podstawie tych wyników Siddiqi (2009) sformułował wniosek, że powab swobody wyboru jest ważnym fenomenem zniekształcającym poznanie w sposób, który może wpływać na fakty rynkowe, takie jak gotowość do płacenia i kształtowanie się cen. Kolejny wątek związany z możliwością swobodnego wyboru w decyzjach finansowych dotyczy wartości zakupu i popularności funduszy inwestycyjnych. Ze względu na kryterium uczestnictwa można wyróżnić dwa rodzaje funduszy: zamknięte i otwarte (closed-end i open-end funds). Z formalnego punktu widzenia różnią się one jednym warunkiem: w przypadku funduszu otwartego inwestor w każdej chwili może podjąć decyzję o wykupie jednostek uczestnictwa. Udziałowiec funduszu zamkniętego jest tej możliwości pozbawiony. Z formalnego punktu widzenia cecha ta nie powinna mieć dla inwestorów znaczenia. Tymczasem praktyka pokazuje, że różnice są bardzo poważne.

212

Piotr Gasparski

I tak udział w funduszach zamkniętych jest wyceniany niezgodnie z zasadami racjonalności. Fundusze zamknięte oferują zakup jednostek uczestnictwa po cenie niższej, niż wynika to z wartości akcji wchodzących w ich skład (Zielonka, 2003), powinny zatem cieszyć się większym powodzeniem na rynku. Tymczasem formą dominującą są fundusze otwarte. E. Dimson i C. Minio-Kozerski (1999, s. 3) podają, że wartość rynkowa amerykańskich funduszy zamkniętych stanowi zaledwie 3% wartości funduszy otwartych. Nieco inaczej wyglądają te proporcje w Polsce. Z raportu Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami kończącego rok 2013 wynika, że fundusze zamknięte zgromadziły około 1/3 wszystkich zasobów (Izba Zarządzających Funduszami i Aktywami, 2013). Te zaskakujące anomalie są częstym przedmiotem rozważań ekonomistów (Chopra, Lee, Shleifer i in., 1993; Dimsoni, Minio-Kozerski, 1999; Elton, Gruber, Blake i in., 2013; Lee, Shleifer, Thaler, 1991). Jedną z przyczyn różnic w funkcjonowaniu funduszy na rynku finansowym może być efekt swobody wyboru, znacznie silniejszy w przypadku funduszy otwartych, co podnosi ich cenę (Siddiqi, 2009).

2. PROBLEM BADANIA I HIPOTEZY W dotychczasowych rozważaniach przedstawiono efekt swobody wyboru. Jego istotą jest przewaga otwartych opcji wielowariantowych nad zamkniętymi opcjami jednowariantowymi. Wykazano, że ludzie mają skłonność do wybierania opcji elastycznych i otwartych, które dają szanse na podejmowanie kolejnych decyzji, przedkładając je nad opcje jednorazowe i zamknięte, po których żadne zmiany nie są możliwe. Przedstawiono wyniki badań empirycznych, świadczące o wpływie powabu swobody wyboru na podejmowanie decyzji finansowych. Powab swobody wyboru prowadzi do naruszania zasad racjonalności normatywnej. Załóżmy, że jednostka zastanawia się nad opcją A, która może jej dać wypłatę o wartości X. Jeżeli w polu jej działania znajdą się inne opcje, z których żadna nie przyniesie zysku większego niż X, to ich pojawienie się nie powinno mieć dla decydenta żadnego znaczenia. Natomiast zgodnie z przedstawionymi wyżej danymi pojawienie się innych możliwości, nawet gorszych, odgrywa dla niego istotną rolę. Fenomen powabu swobody wyboru można przedstawić następująco: S(A = X) < S(A = X 0 B < X), gdzie S oznacza wartość subiektywną. Zgodnie z tym zapisem sytuację, w której jedyną możliwością jest otrzymanie banknotu stuzłotowego, postrzega się jako gorszą niż taka, w której można wybrać albo banknot stuzłotowy, albo banknot pięćdziesięciozłotowy, choć z góry wiadomo, że tej drugiej opcji – jako znacznie gorszej – nikt nie wybierze.

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

213

Na podstawie powyższych rozważań postawiono następującą hipotezę: Oceniając propozycje dotyczące gospodarowania pieniędzmi, jednostka wskazuje opcje otwarte, dające jej swobodę wyboru, przedkładając je nad opcje zamknięte. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy dodatkowe możliwości nie zwiększają oczekiwanych zysków.

3. METODA Hipotezę weryfikowano w toku pięciu sondaży. W każdym z nich materiał bodźcowy stanowiły opisy ofert bankowych. W dwóch sondażach były to kredyty, w dwóch – fundusze inwestycyjne, w ostatnim – oferta dotyczyła lokaty. Zadanie osób badanych polegało na porównaniu tych opisów. Opcja A przedstawiała ofertę najprostszą, mającą charakter jednorazowej decyzji zamkniętej. Opcja B zawierała ponadto jedną dodatkową możliwość, a opcja C – dwie dodatkowe możliwości, dające szanse podjęcia kolejnych decyzji. Materiał dobierano tak, aby dodatkowe możliwości nie zwiększały oczekiwanych korzyści i nie zdominowały opcji A. Zgodnie z hipotezą, oceny powinny się ułożyć w następującej kolejności: oferta A < oferta B < oferta C.

3.1. BADANIE 1. OCENA KREDYTÓW Schemat badania. Osobom badanym przedstawiano bankową ofertę kredytu w wysokości 10 000 zł udzielanego na 2 lata. W ofercie zamkniętej A bank żądał spłat 12 000 zł w ratach po 500 zł. Zgodnie z założeniami racjonalności normatywnej rozszerzenie takiej oferty o opcje, które nie poprawiają warunków spłaty, nie powinno wpływać na decyzję kredytobiorcy. W ofercie B dodano możliwości wcześniejszej spłaty kredytu. Z punktu widzenia racjonalności normatywnej najbardziej opłacalna jest maksymalizacja korzyści początkowej (Gasparski, 2013; Read, Powell, 2002; Ross, Simonson, 1991). Z zasady tej wynika postulat jak najpóźniejszego oddawania pieniędzy, które zawsze „pracują” na korzyść posiadacza. Zatem wcześniejsza spłata jest nieopłacalna, pogarsza warunki i perspektywa takiej ewentualności nie powinna być brana pod uwagę. W wersji C pojawiła się trzecia możliwość – wykupienia ubezpieczenia na wypadek utraty zdolności do zarobkowania z przyczyn zdrowotnych. Ubezpieczenie można było dodatkowo wykupić z chwilą wzięcia kredytu, aczkolwiek nie był to wydatek konieczny. Z punktu widzenia racjonalności normatywnej wykupienie ubezpieczenia podnosi koszt kredytu, zatem pogarsza warunki i perspektywa takiej ewentualności również nie powinna być brana pod uwagę. Oferta podstawowa została więc poszerzona o możliwości, których wybór podniósłby koszt kredytu, wobec czego decydent nie powinien ich brać pod uwagę. W związku z tym oceny ofert nie powinny się różnić. Niemniej jednak zgodnie

214

Piotr Gasparski

z tezą o powabie swobody dodatkowe możliwości podnoszą subiektywną wartość opcji. Osoby badane. W badaniu wzięło udział 55 osób. Byli to psychologowie, słuchacze studiów podyplomowych. W grupie dominowały kobiety (76%). Średnia wieku wynosiła 29,8 roku. Procedura. Badanie kwestionariuszowe przeprowadzono audytoryjnie w sali wykładowej, w dwóch grupach. Wykorzystano kwestionariusz, w którym przedstawiono oferty kredytowe trzech banków (załącznik 1). Respondenci oceniali banki, dysponując pulą 10 punktów, które mieli rozdzielić w dowolnej proporcji. Dla uniknięcia efektu pierwszeństwa wydrukowano 6 wersji kwestionariusza różniących się kolejnością ofert. Wyniki są prezentowane w kolejności zgodniej z wersją przedstawioną w załączniku. Wyniki. Średnie oceny ofert bankowych ułożyły się w kolejności zgodnej z hipotezą: kredyt A = 1,618 < kredyt B = 3,100 < kredyt C = 5,273. Jednoczynnikowa analiza wariancji wykazała znaczne różnice między średnimi (F(2,162) = 39,763; p < 0,001; h2 = 0,329). Test Duncana wskazuje na istotność różnic między wszystkimi trzema średnimi. Wniosek. Wyniki potwierdziły znaczenie powabu swobody wyboru przy ocenie ofert. Zgodnie z hipotezą, najniżej oceniano ofertę zamkniętą, wymagającą jednorazowej decyzji. Wyżej oceniano ofertę poszerzoną o jedną możliwość. Najwyższe oceny otrzymała oferta poszerzona o dwie możliwości, mimo że żadna z nich nie poprawiała sytuacji decydenta.

3.2. BADANIE 2. OCENA KREDYTÓW Z DOMINACJĄ OPCJI A Różnice między ocenami ofert przedstawionych w badaniu 1 można interpretować, odwołując się nie tylko do powabu swobody wyboru. I tak na przykład jest możliwe, że respondenci wyżej oceniają kredyt C, ponieważ sądzą, że bank przedstawiający rozbudowaną ofertę jest lepszy od banku oferującego prostą usługę. Z tego względu przeprowadzono replikację badania, z tym że zmieniono parametry oferty A tak, aby jej warunki stały się wyraziście lepsze od ofert B i C. W badaniu 2 kredyt A był niżej oprocentowany, w związku z czym miesięczne raty były niższe niż w pozostałych ofertach (załącznik 1). W takiej sytuacji oferta A, jako dominująca, powinna otrzymać najwyższe oceny. Osoby badane. W badaniu wzięło udział 55 osób. Byli to studenci psychologii jednej z warszawskich prywatnych szkół wyższych, studiujący w trybie niestacjonarnym. Jak poprzednio – w grupie dominowały kobiety (73%). Średnia wieku wynosiła 28,7 roku. Schemat badania i procedura. Badanie 2 przeprowadzono według schematu opisanego w poprzednim punkcie, audytoryjnie, z podziałem na grupy, wykorzystując kwestionariusze z rotowaną kolejnością opisów ofert.

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

215

Wyniki. Mimo wyraźnej dominacji warunków przedstawionych w ofercie kredytu A średnie oceny ponownie ułożyły się w kolejności zgodnej z hipotezą: kredyt A = 2,736 < kredyt B = 3,091 < kredyt C = 4,173. Mimo znacznego przesunięcia ocen w kierunku opcji dominującej jednoczynnikowa analiza wariancji nadal wykazuje znaczne różnice między średnimi (F(2,162) = 11,335; p < 0,001; h2 = 0,123). Z porównań na podstawie testu post hoc Duncana wynika, że średnie oceny ofert A i B stanowią grupę jednorodną, której wartości różnią się w sposób bardzo istotny statystycznie od średniej oceny oferty C. Wniosek. Wyniki potwierdzają siłę powabu swobody przy ocenie ofert kredytów. Nawet w sytuacji, w której oferta zamknięta dominuje dzięki największym korzyściom finansowym, jest ona oceniana niżej niż oferty mniej opłacalne, ale dające możliwość kolejnych decyzji.

3.3. PODSUMOWANIE BADAŃ 1 I 2 Łączne zestawienie wyników ocen ofert kredytowych przedstawia rysunek 1. Rysunek 1. Średnie oceny ofert kredytów. Łączne wyniki badań 1 i 2 6,0 5,5

5,273

¥UHGQLH RFHQ\ RIHUW

5,0 4,5

4,173

4,0 3,5 3,0

3,100 2,736

2,5

3,091

2,0 1,5 1,0

1,618 Kredyt A

Kredyt B

Kredyt C

Badanie 1 Badanie 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania.

Dwuczynnikowa analiza wariancji wykorzystana do porównania wyników opisanych wyżej badań wskazuje na istotność dwóch efektów. Pierwszy to efekt główny związany z charakterem oferty (F(2,324) = 49,47; p<0,001; h2 = 0,224). Porównania za pomocą testu post hoc Duncana wykazują istotność różnic między

216

Piotr Gasparski

średnimi ocenami wszystkich trzech ofert. Oznacza to silne zróżnicowanie ocen zgodne z kierunkiem postulowanym w hipotezie. Drugi istotny efekt dotyczy interakcji między badaniem a ofertami (F(2,324) = 9,156; p<0,001; h2 = 0,111), co oznacza, że zmiana warunków wpłynęła na wielkość ocen. Zmiana parametrów kredytu A, dzięki której stał się on ofertą dominującą w sensie racjonalności normatywnej, wyraźnie poprawia jego ocenę. W badaniu 1 średnia ocena kredytu A wynosiła M = 1,618, w drugim zaś znacznie wzrosła – do poziomu M = 2,736, ale nadal jest ona najniższa. Zdecydowanie pogorszyła się ocena kredytu C. W badaniu 1 jego ocena wynosiła M = 5,273, w badaniu 2 zaś spadła do poziomu M = 4,173. Niemniej jednak nadal jest ona najwyższa. Wyniki badań 1 i 2 można podsumować następująco: – Potwierdziła się hipoteza dotycząca znaczenia powabu swobody wyboru przy ocenie ofert kredytów. Najniżej oceniono ofertę zamkniętą, wymagającą decyzji jednorazowej. Wyższe oceny otrzymała oferta poszerzona o dodatkową możliwość. Najwyżej oceniono ofertę zawierającą dwie dodatkowe możliwości. Taki układ ocen potwierdza zasadę, zgodnie z którą ocena sytuacji zależy od liczby kryjących się w niej możliwości. – Wyraziste wskazanie najniższych kosztów związanych z ofertą zamkniętą poprawia wprawdzie jej oceny, niemniej nadal są one istotnie niższe niż oceny ofert otwartych. Wskazuje to na znaczną siłę fenomenu – o ocenach ofert w głównej mierze decyduje swoboda wyboru, a nie ich finansowa opłacalność.

3.4. BADANIE 3. OCENA FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH O PODOBNYCH ZYSKACH Schemat badania. Osobom badanym przedstawiano warunki udziału w trzech funduszach inwestycyjnych dla kwoty 10 000 zł ulokowanej na 5 lat (załącznik 2). Ofertą podstawową A był fundusz zamknięty, w którym w ciągu 5 lat nie było możliwości dokonywania ani wypłat, ani dodatkowych wpłat. Zgodnie z założeniami racjonalności normatywnej rozszerzenie takiej oferty o opcje, które nie poprawiają warunków lokaty, nie powinno wpływać na decyzje inwestora. W ofercie B dodano możliwości wypłat z funduszu w dowolnej chwili. Z punktu widzenia celu, jakim jest uzyskanie maksymalnej wypłaty po 5 latach, możliwość wcześniejszej wypłaty jest bez znaczenia i perspektywa takiej ewentualności nie powinna być brana pod uwagę. W ofercie C pojawiła się ponadto możliwość dopłat. Ze względu na cel, jakim jest maksymalizacja korzyści z ulokowania konkretnej kwoty, perspektywa dopłat nie poprawia sytuacji inwestora, więc również nie powinna być brana pod uwagę. Oceny ofert nie powinny się więc różnić. Natomiast zgodnie z tezą o powabie swobody wyboru możliwości dodane do oferty zamkniętej dają przeświadczenie o większej swobodzie, co powinno różnicować oceny.

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

217

Osoby badane. W badaniu wzięło udział 55 osób. Byli to studenci zarządzania w jednej z warszawskich szkół wyższych, studiujący w trybie niestacjonarnym. W grupie dominowały kobiety (78%). Średnia wieku wynosiła 27,9 roku. Procedura. Badanie kwestionariuszowe przeprowadzono audytoryjnie w sali wykładowej. Wykorzystano kwestionariusz, w którym przedstawiono trzy fundusze (załącznik 2), rotując kolejność. Respondenci oceniali je, rozdzielając sumę 10 punktów. Wyniki. Średnie oceny funduszy ułożyły się w następującej kolejności, innej niż miało to miejsce w poprzednich badaniach: fundusz B = 1,764 < fundusz A = 2,673 < fundusz C = 5,564. Również i tym razem jednoczynnikowa analiza wariancji wykazała znaczne różnice między średnimi (F(2,162) = 45,705; p < 0,001; h2 = 0,361). Test Duncana świadczy o istotności różnic między wszystkimi trzema ocenami. Wniosek. Wyniki potwierdzają występowanie różnic w ocenach funduszy. Wielkość ocen jest jednak nieco inna, niż założono w hipotezie. Tak jak poprzednio – najwyższe oceny otrzymała oferta C, dająca dwie dodatkowe możliwości. Natomiast – inaczej niż poprzednio – najniższe oceny otrzymała oferta B, dająca jedną dodatkową opcję, którą była możliwość wypłaty pieniędzy.

3.5. BADANIE 4. OCENA FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH O ZRÓŻNICOWANYCH ZYSKACH Różnice między ocenami ofert przedstawionych w badaniu 3 sprawiały kłopoty interpretacyjne, podobnie jak miało to miejsce w wypadku badań dotyczących kredytów. Być może oferta C była oceniana najwyżej ze względu na swoją złożoność i siłę argumentów (Tversky, Koehler, 1994). W tej sytuacji przeprowadzono replikację badania, zmieniając parametry ofert tak, aby zróżnicować ich warunki rozpatrywane z punktu widzenia racjonalności normatywnej. O ile w badaniu 3 w instrukcji stwierdzono, że „wszystkie trzy dawały dotychczas bardzo podobne zyski”, w instrukcji do badania 4 podawano dotychczasowe zyski z funduszy, dobierając wielkości tak, aby z punktu widzenia racjonalności normatywnej najbardziej opłacalna była oferta A. Średni historyczny zysk roczny dla funduszu A = 4,7%, dla B = 4,5% i dla C = 4,3% (załącznik 2). Osoby badane. W badaniu wzięło udział 55 osób. Byli to studenci zarządzania i prawa jednej z warszawskich prywatnych szkół wyższych, studiujący w trybie niestacjonarnym. W grupie dominowały kobiety (69%). Średnia wieku wynosiła 26,8 roku. Schemat badania i procedura. Badanie 4 przeprowadzono audytoryjnie, według schematu opisanego w poprzednich punktach. Wykorzystano kwestionariusz przedstawiający trzy fundusze (załącznik 3), rotując ich kolejność. Wyniki. Mimo wyraźnej dominacji warunków przedstawionych w ofercie A średnie oceny ponownie ułożyły się w kolejności zgodnej z hipotezą:

218

Piotr Gasparski

fundusz A = 2,805 < fundusz B = 2,935 < fundusz C = 4,222. Jednoczynnikowa analiza wariancji wykazuje znaczne różnice między średnimi (F(2,162) = 8,655; p < 0,001; h2 = 0,096). Z porównań na podstawie testu post hoc Duncana wynika, że średnie oceny funduszy A i B stanowią grupę jednorodną, której wartości różnią się w sposób istotny statystycznie od średniej oceny funduszu C. Wniosek. Wyniki potwierdzają siłę powabu swobody przy ocenie ofert funduszy. Nawet w sytuacji, w której oferta zamknięta daje największe korzyści finansowe, jest ona oceniana niżej niż oferty funduszy otwartych.

3.6. PODSUMOWANIE BADAŃ 3 I 4 Łączne zestawienie wyników ocen ofert kredytowych przedstawiono na rysunku 2. Rysunek 2. Średnie oceny ofert funduszy inwestycyjnych. Łączne wyniki badań 3 i 4 6,0 564

5,5 ¥UHGQLH RFHQ\ RIHUW

5,0 4,5

4,222

4,0 3,5 3,0 2,5 2,0

2,805 2, 673

1,764

1,5 1,0

2,935

Fundusz A

Fundusz B

Fundusz C

Badanie 3 Badanie 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania.

Dwuczynnikowa analiza wariancji wykorzystana do porównań wyników badań 3 i 4 tworzy podobny układ wyników, jak w przypadku badań 1 i 2 i potwierdza wagę dwóch efektów. Pierwszy z nich to efekt główny związany z charakterem oferty (F(2,324) = 47,81; p<0,001, h2 = 0,217). Oznacza to znaczne zróżnicowanie ocen. Jest ono nieco mniejsze, niż miało to miejsce w badaniach 1 i 2 – porównania za pomocą testu post hoc Duncana wykazują na jednorodność ocen funduszy A i B, różniących się istotnie od ocen funduszu C. Drugi istotny efekt dotyczy interakcji między badaniem a ofertami (F(2,324) = 10,154; p<0,001), co oznacza, że dodanie do opisu ofert informacji

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

219

o różnicach w zyskach zmieniło oceny w stosunku do pierwszej wersji. Zmiany dotyczą ocen funduszy B i C. I tak w badaniu 3 średnia ocena funduszu B wynosiła M = 1,764. Z kolei w badaniu 4 wzrosła do poziomu M = 2,935. Zdecydowanie pogorszyła się ocena funduszu C. W badaniu 3 wynosiła ona M = 5,564, zaś w badaniu 4 zaś spadła do poziomu M = 4,222, nadal była jednak najwyższa. Z wyników badań 3 i 4 płyną następujące wnioski. Potwierdziła się hipoteza dotycząca powabu swobody przy ocenie ofert funduszy inwestycyjnych. Najwyżej oceniono ofertę C, zawierającą dwie dodatkowe możliwości. Układ wyników różni się nieco od wyników w badaniach dotyczących kredytów, w których najniżej oceniano oferty zamknięte A. W badaniu 3 respondenci najniżej ocenili ofertę B, otwierającą możliwość wycofania zainwestowanej kwoty. Wynik ten wymaga dodatkowego komentarza. Należy zwrócić uwagę na charakter opcji dodatkowej – dowolność wypłat. Być może mamy tu do czynienia z obawami respondentów przed utratą kontroli nad finansami. Znając własną ułomność i niecierpliwość w wydawaniu pieniędzy, ludzie chcą się zabezpieczyć przed impulsywnymi decyzjami; organizują więc sytuację w sposób, który to uniemożliwia (Loewenstein, Sicherman, 1991; Thaler, 1985; Tyszka, 2003). Najprawdopodobniej niechęć do opcji B, która ułatwia wydanie oszczędności, jest przejawem tej tendencji. Zmiana parametrów ofert, wyraziście różnicująca perspektywę zysku, wpłynęła na wielkość ocen. Pogorszyły się oceny funduszu C i nastąpiło spłaszczenie rozkładu ocen, choć nadal utrzymał się kierunek rosnący. Wynik ten, podobnie jak łączny rezultat badań 1 i 2, wskazuje na znaczną siłę omawianego fenomenu. Tak, jak miało to miejsce w wypadku ocen kredytów, na opinie w głównej mierze wpłynęła swoboda wyboru, a nie finansowa opłacalność ofert.

3.7. BADANIE 5. OCENA LOKAT BANKOWYCH Wnioski płynące z badania 4 wskazują, że wpływ powabu swobody na decyzje ekonomiczne może być modyfikowany przez typ działań, których one dotyczą. Są przesłanki do wnioskowania, że w pewnych sytuacjach swoboda dysponowania lokatami może się wydawać zagrożeniem. Ludzie, znając swoje ograniczenia i niedoskonałości, mogą się obawiać własnych decyzji skutkujących utartą kontroli nad finansami. Świadczą o tym oceny funduszu B w badaniu 3 – został on oceniony najniżej zapewne dlatego, że nie stawiał wypłatom barier. Aby wyjaśnić te wątpliwości, przeprowadzono kolejną replikację badania, zmieniając parametry sytuacji tak, aby w ofercie B, poszerzonej o jedną opcję, była to możliwość dopłaty – a nie wypłaty. Jednocześnie wyostrzono warunki lokat rozpatrywane z punktu widzenia racjonalności normatywnej. Po pierwsze – skrócono okres lokaty, który teraz wynosił 6 miesięcy – zamiast 5 lat, jak to miało miejsce w badaniach 3 i 4. Krótszy okres powinien osłabiać obawy przed nieprzewidzianymi zmianami sytuacji. Po drugie – wyraźniej zróżnicowano stopy oprocentowania, które teraz wynosiły: dla lokaty A = 6,9%; dla lokaty B = 6,5% i dla lokaty C = 6,1% (załącznik 4).

220

Piotr Gasparski

Zgodnie z zasadami racjonalności normatywnej, oceny powinny się ułożyć w kolejności odzwierciedlającej wysokość zysków – opcja A powinna zdecydowanie dominować. Osoby badane. W badaniu wzięły udział 52 osoby. Byli to psychologowie, słuchacze studiów podyplomowych jednej z warszawskich prywatnych szkół wyższych. W grupie dominowały kobiety (65%). Średnia wieku wynosiła 28,3 roku. Schemat badania i procedura. Badanie 5 przeprowadzono według schematu opisanego w poprzednich punktach. Wykorzystano kwestionariusz przedstawiający trzy lokaty (załącznik 3), rotując ich kolejność. Wyniki. Mimo wyraźnego zróżnicowania zysków z lokat – po raz kolejny średnie oceny ułożyły się w kolejności postulowanej w hipotezie: lokata A = 2,851 < lokata B = 3,156 < lokata C = 3,993. I w tym przypadku jednoczynnikowa analiza wariancji wykazuje znaczne różnice między średnimi (F(2,153) = 5,777; p < 0,001; h2 = 0,062). Z porównań za pomocą testu post hoc Duncana wynika, że średnie oceny lokat A i B stanowią grupę jednorodną, której wartości różnią się w sposób istotny od średniej oceny lokaty C. Wniosek. Po raz kolejny wyniki potwierdziły siłę powabu swobody wyboru przy ocenie ofert finansowych. Nawet w sytuacji, w której wysokość zysków z lokat jest wyraziście zróżnicowana, lokatę zamkniętą, mimo że przynosi największe korzyści, ocenia się najniżej. Natomiast najwyżej jest oceniana lokata najmniej zyskowna, ale dająca możliwość wyboru dodatkowych opcji.

4. OMÓWIENIE WYNIKÓW 4.1. HEURYSTYKA SWOBODNEGO WYBORU Na podstawie rozważań dotyczących powabu swobody wyboru postawiono hipotezę, zgodnie z którą jednostka woli opcje otwarte, dające jej kolejne możliwości wyboru, niż opcje zamknięte. Weryfikowano ją w toku 5 sondaży, w których materiałem bodźcowym były krótkie opisy ofert produktów bankowych: kredytów, funduszy inwestycyjnych i lokat. Oferty przedstawiano na 3 sposoby: opcja A była ofertą zamkniętą, opcja B zawierała dodatkową jedną możliwość, a opcja C – dwie dodatkowe możliwości. Ważną cechą dodatkowych możliwości przedstawianych w ofertach B i C było to, że nie zwiększały one korzyści wiążących się z ofertą A. W trzech sondażach tak dobierano parametry ofert, aby opcja A miała charakter wyraźnie dominujący nad B i C. W każdym badaniu uczestniczyło ponad 50 osób. Były to osoby relatywnie młode (średnia wieku nieco poniżej 30 lat), słuchacze studiów zaocznych i podyplomowych. Zestawienie wszystkich wyników przedstawia tabela 1.

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

221

Tabela 1. Zbiorcze oceny ofert przedstawionych w pięciu badaniach Oferta A

Oferta B

Oferta C

Badanie 1. Kredyty

1,618

3,100

5,273

A < B < C

Badanie 2. Kredyty z dominacją oferty A

2,736

3,091

4,173

A = B < C

Badanie 3. Fundusze o podobnych zyskach

2,673

1,764

5,564

A < B < C

Badanie 4. Fundusze ze zróżnicowanymi zyskami

2,805

2,935

4,222

A = B < C

Badanie 5. Lokaty bankowe

2,851

3,156

3,993

A = B < C

Tytuł badania

Analiza post hoc

Wszystkie sondaże potwierdzają prawdziwość twierdzenia zawartego w hipotezie. Wskazują również na bardzo silny wpływ omawianego efektu na oceny – nawet jeżeli oferta zamknięta wyraźnie dominuje, jest oceniana niżej niż oferty dające możliwość dodatkowych wyborów. Ofertę C, zawierającą dwie dodatkowe możliwości, oceniano wyżej niż ofertę B, dającą jedną możliwość. Taki układ wyników jest zgodny z założeniem, które wiąże efekt powabu swobody wyboru z liczbą wyłaniających się możliwości. Wyniki uprawniają do sformułowania wniosku o ogromnej sile, z jaką powab swobody może wpływać na decyzje ekonomiczne. Z rachunku zysków i strat wynika, że zachowanie determinowane przez powab swobody jest nieracjonalne i nierozsądne – decydent powinien kierować się zasadami normatywnymi i zawsze wybierać opcję dającą najwyższy zysk. W tym sensie omawiany efekt jest sprzeczny z normą. Niemniej jednak zasada kierowania się swobodą wyboru ma istotne cechy przystosowawcze. Żyjąc w niepewności, wśród nieustannych zmian, dobrze jest mieć w zapasie możliwość ruchu na wypadek nieprzewidzianych okoliczności. Postępowanie pana Malinowskiego, wybierającego się po włoszczyznę do supermarketu, a nie do budki z warzywami, wydaje się racjonalne, jeżeli ważnym kryterium decyzji jest zachowanie elastyczności. Podobnie decyzja o wyborze lokaty C z badania 5 jest racjonalna, jeżeli ważnym kryterium byłoby pozostawienie sobie swobody na wypadek zmiany sytuacji – nieoczekiwanych wydatków lub, przeciwnie, nieplanowanych przychodów. Warto odwołać się do pojęcia: heurystyka, oznaczającego prostą, aktywizującą się spontanicznie procedurę poznawczą, która ułatwia jednostce natychmiastowe rozwiązywanie problemów (Kahneman, 2012, s. 133). Uważam, że dążenie do zachowania swobody wyboru jest heurystyką poznawczą, aktywizującą się samorzutnie w momencie podejmowania decyzji. Zasadę leżącą u jej podstaw można przedstawić następująco: ponieważ nigdy nie wiadomo, co może się wydarzyć, nie pal za sobą mostów i nie pozbawiaj się możliwości wyboru – idź drogą dającą jak najwięcej swobody.

222

Piotr Gasparski

4.2. OBEZWŁADNIAJĄCY NADMIAR SWOBODY Swoboda wyboru jest często przedmiotem badań. Twierdzenia o pozytywnym wpływie poczucia swobody na dobrostan jednostki – nawet wtedy, gdy swoboda jest iluzoryczna – wchodzą w skład wielu teorii psychologicznych: m.in. teorii umiejscowienia kontroli Rottera (1990), teorii reaktancji Brehma (1989) czy badania nad złudzeniem kontroli (Langer, 1975). Większość badań prowadzi do wniosku, że im więcej opcji – tym lepiej. Nasze zdolności panowania nad możliwościami wydają się nieograniczone. Rozważania zawarte w poprzednich punktach artykułu są zbieżne z taką opinią. Przedstawiono dowody, że swoboda wyboru stanowi dla decydenta wabik, któremu trudno się oprzeć, ponieważ sama w sobie jest wartością. Niemniej jednak nie zawsze tak się dzieje. Można znaleźć argumenty świadczące o tym, że zbytnia swoboda, związana z nadmierną liczbą opcji, może być zniechęcająca i odstręczać od podejmowania decyzji. Rozważania wskazujące na negatywny czynnik nadmiaru swobody prowadzi Schwartz (2004). Swoją książkę zaczyna od przykładu oferty przedstawionej przez ekspedientkę klientowi kupującemu dżinsy. Wymienia ona ogromną liczbę możliwości dotyczących rodzajów dopasowania spodni, ich długości, kroju, typu materiału, sposobów zapięcia itp. Ten nadmiar jest dla klienta obezwładniający. W książce, której podtytuł brzmi „Gdy więcej oznacza mniej”, Schwartz pisze: „Życie wydaje się wręcz niemożliwe, gdy nie ma żadnego wyboru. Jeżeli jednak liczba możliwości nieustannie rośnie, pojawia się uczucie niechęci związane z przeładowaniem. Od pewnego momentu swoboda wyboru przestaje być wolnością i zaczyna działać destrukcyjnie. Można powiedzieć, że nadmiar opcji nas obezwładnia”(Schwartz, 2004, s. 3). Negatywny aspekt nadmiaru opcji staje się przedmiotem refleksji psychologów zajmujących się psychologią rynku, sprzedaży i konsumpcji. Niechęć do zakupu marki oferującej znaczną liczbę towarów tłumaczy się przeładowaniem poznawczym (Gourville, Soman, 2005). Podobnych pojęć używają Iyenga i Lepper (2000), którzy piszą o przeciążeniu decyzyjnym (choice overload). W przeprowadzonym przez nich eksperymencie naturalnym klientów supermarketu zachęcano do zakupu dżemów. W jednej wersji prezentowano im stoisko z 6 słoikami różnych smaków dżemu. W drugiej prezentowano 24 słoiki z różnymi smakami. Wprawdzie stoisko z bogatszą ofertą oglądała większa liczba klientów, niemniej zakupu w tym stoisku dokonało zaledwie 3% spośród nich, podczas gdy w stoisku ze skromniejszą ofertą dżem kupiło aż 30% oglądających. O wnioskach płynących z podobnych badań warto pamiętać, budując przekaz mający na celu zachętę do podjęcia określonej decyzji.

PODSUMOWANIE Z badań nad powabem swobody wyboru wynika, że ludzie chętniej decydują się na takie opcje, które wiążą się z elastycznością działania i umożliwiają podej-

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

223

mowanie kolejnych kroków, niż na opcje pozbawione takich możliwości. Wiele wskazuje na to, że chęć zachowania swobody jest heurystyką, która aktywizuje się bezrefleksyjnie również w momencie podejmowania decyzji finansowych. Płyną z tego praktyczne wnioski dotyczące przekazów mających na celu zachęcanie do określonych zachowań. Opcje przedstawione jako swobodny wybór mają większe szanse na realizację. Należy jednak pamiętać o ograniczeniach wiążących się z nadmierną swobodą. Gdy pokazujemy jednostce zbyt wiele możliwości, następuje obezwładniający syndrom przeciążenia decyzyjnego. Pozwólmy zatem ludziom wybierać, ale nie komplikujmy zbytnio sytuacji – niech to nie będzie wybór zbyt trudny.

BIBLIOGRAFIA Bown N.J., Read D., Summers B. (2003), The lure of choice, “Journal of Behavioral Decision Making”, Vol. 16(4), s. 297–308. Brehm J.W. (1989), Psychological reactance: theory and applications, “Advances in Consumer Research”, Vol. 16(1), s. 72–75. Catania A.C. (1975), Freedom and knowledge: an experimental analysis of preference in pigeons, “Journal of the Experimental Analysis of Behavior”, Vol. 24(1), s. 89–106. Chopra N., Lee C.M.C., Shleifer A., Thaler R.H. (1993), Yes, discounts on closed-end funds are a sentiment index, “Journal of Finance”, Vol. 48(2), s. 801–808. Dimson E., Minio-Kozerski C. (1999), Closed-end funds: A survey, “Financial Markets, Institutions & Instruments”, Vol. 8(2). Elton E.J., Gruber M.J., Blake C.R., Shachar O. (2013), Why do closed-end bond funds exist? An additional explanation for the growth in domestic closed-end bond funds, “Journal of Financial & Quantitative Analysis”, Vol. 48(2), s. 405–425. Friedman D. (1998), Monty Hall’s three doors: construction and deconstruction of a choice anomaly, “American Economic Review”, Vol. 88(4), s. 933. Gasparski P. (2013), Buchalter ułomny, czyli psychologiczne zasady księgowania i liczenia pieniędzy, CeDeWu, Warszawa. Gourville J.T., Soman D. (2005), Overchoice and assortment type: when and why variety backfires, “Marketing Science”, Vol. 24(3), s. 382–395. Iyengar S.S., Lepper M.R. (2000), When choice is demotivating: can one desire too much of a good thing? ”Journal of Personality & Social Psychology”, Vol. 79(6), s. 995–1006. Izba Zarządzających Funduszami i Aktywami (2013), (http://www.izfa.pl/pl/index. php?id=10093 – data dostępu: 8.02.2014). Kahneman D. (2012), Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań. Langer E.J. (1975), The illusion of control, “Journal of Personality and Social, Psychology”, Vol. 32(2), s. 311–328. Lee C.M.C., Shleifer A., Thaler R.H. (1991), Investor sentiment and the closed-end fund puzzle, “Journal of Finance”, Vol. 46(1), s. 75–109. Loewenstein G., Sicherman N. (1991), Do workers prefer increasing wage profiles? “Journal of Labor Economics”, Vol. 9(1), s. 76–84.

224

Piotr Gasparski

Read D., Powell M. (2002), Reasons for sequence preferences, “Journal of Behavioral Decision Making”, Vol. 15(5), s. 433–460. Ross W.T., Simonson I. (1991), Evaluations of pairs of experiences: a preference for happy endings, “Journal of Behavioral Decision Making”, Vol. 4(4), s. 273–282. Rotter J.B. (1990), Internal versus external control of reinforcement: A case history of a variable, “American Psychologist”, Vol. 45(4), s. 489–493. Schwartz B. (2004). The paradox of choice, ECCO, New York. Siddiqi H. (2009), Is the lure of choice reflected in market prices? Experimental evidence based on the 4-door Monty Hall problem, “Journal of Economic Psychology”, Vol. 30(2), s. 203–215. Suzuki S. (2000), Choice between single-response and multichoice tasks in humans, “The Psychological Record”, Vol. 50(1), s. 105–116. Szrek H., Baron J. (2007), The value of choice in insurance purchasing, “Journal of Economic Psychology”, Vol. 28(5), s. 529–544. Thaler R. (1985), Mental accounting and consumer choice, “Marketing Science”, Vol. 4(3), s. 199–214. Tversky A., Koehler D.J. (1994), Support theory: a nonextensional representation of subjective probability, “Psychological Review”, Vol. 101(4), s. 547–567. Tyszka T. (2003), Pieniądze i księgowanie mentalne, w: Psychologia umysłu, Z. Piskorz, T. Zaleśkiewicz (red.), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Voss S.C., Homzie M.J. (1970), Choice as a value, “Psychological Reports”, Vol. 26(3), s. 912–914. Zaleśkiewicz T. (2011), Psychologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Zielonka P. (2003), Czym są finanse behawioralne, czyli krótkie wprowadzenie do psychologii rynków finansowych, „Materiały i Studia NBP”, nr 158 (http://www.nbp. pl/publikacje/materialy_i_studia/ms158.pdf – data dostępu: 8.02. 2014).

STRESZCZENIE W artykule przedstawiono badania dotyczące „powabu swobody wyboru” (lure of choice). Jest to efekt, który przejawia się w preferowaniu sytuacji otwartych, dających możliwość wyboru kolejnych opcji, i unikaniu sytuacji zamkniętych, mających jedną opcję. Przeprowadzono 5 badań kwestionariuszowych. W każdym uczestniczyły inne osoby, których łącznie było 272. Ich zadaniem była ocena ofert kredytowych, ofert funduszy inwestycyjnych i lokat bankowych. Zgodnie z hipotezą, relatywnie nisko oceniano oferty zamknięte, wymagające podjęcia jednej, ostatecznej decyzji. Zdecydowanie wyżej oceniano oferty otwarte, dające możliwości kolejnych wyborów, mimo że były to wybory obniżające wartość oczekiwaną oferty. W dyskusji podkreśla się, że powab swobody wyboru jest ważną heurystyką poznawczą mającą wpływ na podejmowanie decyzji ekonomicznych. Słowa kluczowe: powab swobody wyboru, decyzje ekonomiczne, heurystyki poznawcze.

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

225

LURE OF CHOICE AS A DETERMINANT OF ECONOMIC DECISIONS ABSTRACT The paper examines the ’lure of choice’ phenomenon. This is the tendency to select open situations that allow to take further choices over those that do not, even when the extra choices cannot improve the ultimate outcome. Five surveys were conducted which involved a total of 272 people. Their task was to assess credit offers, investment fund offers and bank deposits. It was hypothesized that multi-choice offers are rated higher than no-choice ones. The findings confirm this prediction. In the discussion it is stressed that the ‘lure of choice’ is an important cognitive heuristic affecting economic decisions. Keywords: lure of choice, economic decisions, cognitive heuristics . JEL Classification: C91, D14, D81, D83

226

Piotr Gasparski

ZAŁĄCZNIK 1 BADANIE 1. OCENA KREDYTÓW. KWESTIONARIUSZ Wyobraź sobie, że potrzebujesz pieniędzy – chodzi o kwotę 10 000 zł. Chcesz wziąć kredyt na 2 lata, bo tak właśnie oceniasz swoje możliwości spłaty. Masz oferty 3 banków. Proponują Ci następujące warunki: 1

Bank A – Łącznie masz do spłacenia 12 000 zł. Bank proponuje sztywny schemat spłacania rat po 500 zł miesięcznie, przez 24 miesiące.

Bank B – Łącznie masz do spłacenia 12 000 zł. Bank proponuje spłaty w wysokości co najmniej 500 zł miesięcznie. – Jeżeli zechcesz, będziesz mógł spłacić całość wcześniej, podnosząc wysokość rat.

Bank C – Łącznie masz do spłacenia 12 000 zł. Bank proponuje spłaty w wysokości co najmniej 500 zł miesięcznie. – Jeżeli zechcesz, będziesz mógł spłacić całość wcześniej, podnosząc wysokość rat. – Bank proponuje ubezpieczenie na wypadek trwałej utraty zdolności do zarobkowania z przyczyn zdrowotnych, oznaczające umorzenie spłat w tej sytuacji. Jednorazowa składka wynosi 500 zł. Możesz z niego skorzystać, ale nie musisz. Oceń, która propozycja wydaje Ci się najlepsza. Masz do dyspozycji 10 punktów, które możesz podzielić w dowolnych proporcjach między ofertami. Swoje oceny wpisz poniżej, pamiętając, aby suma wynosiła 10 punktów.

Bank A: _____ pkt

Bank B: _____ pkt

Bank C: _____ pkt

BADANIE 2. OCENA KREDYTÓW Z DOMINACJĄ OFERTY A. KWESTIONARIUSZ 1

Bank A – Łącznie masz do spłacenia 11 520 zł. Bank proponuje sztywny schemat spłacania rat po 480 zł miesięcznie, przez 24 miesiące. Pozostałe pozycje jak w badaniu 1.

POWAB SWOBODY WYBORU JAKO CZYNNIK DETERMINUJĄCY DECYZJE…

227

ZAŁĄCZNIK 2 BADANIE 3. OCENA FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH O PODOBNYCH ZYSKACH. KWESTIONARIUSZ Panu Kowalskiemu zostało 5 lat do emerytury. Dostał nagrodę jubileuszową w wysokości 10 000 zł, które chce na ten okres dobrze ulokować. Rozważa 3 możliwości lokaty w fundusze inwestycyjne. Prześledził ich historię i wie, że wszystkie 3 dawały dotychczas bardzo podobne zyski. Różnice między nimi są następujące: 1

Fundusz A – Jest to 5-letni fundusz zamknięty. Zainwestowane pieniądze oraz zysk są wypłacane po 5 latach. W tym czasie nie ma możliwości dopłat ani wypłat.

Fundusz B – Jest to fundusz otwarty. Nie można wprawdzie dopłacać pieniędzy, natomiast zainwestowaną kwotę oraz dotychczasowe zyski można wypłacać w dowolnej chwili.

Fundusz C – Jest to fundusz otwarty. Można dopłacać pieniądze, można też zainwestowaną kwotę oraz dotychczasowe zyski wypłacać w dowolnej chwili.

ZAŁĄCZNIK 3 BADANIE 4. OCENA FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH O ZRÓŻNICOWANYCH ZYSKACH. KWESTIONARIUSZ Panu Kowalskiemu zostało 5 lat do emerytury. Dostał nagrodę jubileuszową w wysokości 10 000 zł, które chce na ten okres dobrze ulokować. Rozważa 3 możliwości lokaty w fundusze inwestycyjne. 1

Fundusz A – Jest to 5-cioletni fundusz zamknięty. Zainwestowane pieniądze oraz zysk są wypłacane po 5 latach. W tym czasie nie ma możliwości dopłat ani wypłat. W ostatnich 10 latach fundusz dawał średnio 4,7% zysku rocznie.

Fundusz B – Jest to fundusz otwarty. Nie można wprawdzie dopłacać pieniędzy, natomiast zainwestowaną kwotę oraz dotychczasowe zyski można wypłacać w dowolnej chwili. W ostatnich 10 latach fundusz dawał średnio 4,5% zysku rocznie.

Fundusz C – Jest to fundusz otwarty. Można dopłacać pieniądze, można też zainwestowaną kwotę oraz dotychczasowe zyski wypłacać w dowolnej chwili. W ostatnich 10 latach fundusz dawał średnio 4,3% zysku rocznie.

228

Piotr Gasparski

ZAŁĄCZNIK 4 BADANIE 5. OCENA LOKAT BANKOWYCH. KWESTIONARIUSZ Za pół roku musisz wnieść opłatę za zamówione wakacje w Turcji. Masz na to 5 000 zł, które do tego czasu chcesz dobrze ulokować. Bank oferuje Ci 3 możliwości. 1

Oferta A – Lokata 6M jest nieodnawialną lokatą na 6 miesięcy, bez możliwości dopłat. Wcześniejsze zerwanie oznacza brak wypłaty odsetek. Oprocentowanie wynosi 6,9% w skali roku.

Oferta B – Lokata 6M jest lokatą na 6 miesięcy z możliwością odnowienia. W toku trwania lokaty można dokonywać dopłat. Wcześniejsze zerwanie oznacza brak wypłaty odsetek. Oprocentowanie wynosi 6,5% w skali roku.

Oferta C – Lokata ma charakter otwarty. Można dokonywać dopłat. Nie ma ograniczeń czasowych – pieniądze można wycofać w dowolnej chwili. Oprocentowanie wynosi 6,1% w skali roku.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

Filiberto Amati* , Francisco Pestana**

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK (Artykuł nadesłany: 21.04.2015 r. Zaakceptowany: 10.09.2015 r.)

INTRODUCTION The objective of this paper is to propose a framework of analysis of consumption rituals, which can be used as a tool to enhance brand building, by providing more relevant activation ideas to new and existing brands, and to trigger new product ideas, in a more consumer centric approach. In order to do so, we start by looking at the available literature, and summarize a definition of consumer rituals using the consumer habit concept as a starting point. We then attend the importance of rituals in our society, in our economy and in the specific case of brand building, before presenting our empirical framework and a taxonomy of consumption rituals.

LITERATURE REVIEW HABITS ARE NOT RITUALS Consumer habits have attracted the interest of both scholars and marketing practitioners. Academics are intrigued by how habits impose routinized behavior by separating it from high consciousness and control (Graybiel, 2008). We posit that marketers are mostly interested in the repetition of behavior, which is associated with habits, as well as the ability of consumers to learn and modify those behaviors. Nevertheless, habits lack an emotional component (Holt, 1992): they do not * F. Amati holds an MBA Degree from IESE Business School in Barcelona, and he is working on his PhD at INE PAN in Warsaw.  F. Pestana is researching for a PhD degree at Cranfield University, holds an MBA from IESE Business School and is managing partner of Advisium Growth.

230

Filiberto Amati, Francisco Pestana

offer a symbolic meaning, nor represent a communication language. This is due to the fact that habits are often created by individuals for their own private portrayal (Tetreault, Kleine 1990). This foreword is important because too often practitioners still tend to confuse the relationship between rituals and habits: one example is the global study published by BBDO (BBDO – The Ritual Masters, 2007) where a ritual is presented as a series of functional steps (e.g., grooming, showering, reading email) in which we can identify many routinized behaviors for one’s private enactment (e.g. brushing one’s teeth in the morning).

RITUALS The study of rituals originally belonged to the magic-religious sphere (Holt, 1992) and entered the consumer research field when Rook formulated the first definition of ritual aimed at understanding its behavioral aspect (Rook, 1984). In his undertaking, he formulated a ritual framework considering four main – and all mandatory – dimensions:

1. Actor-participants: with rituals ranging from very personal to very public and elaborated events (Gainer, 1995), rituals have at least one actor, but often multiple participants. 2. Audience: when the symbolic dimension prevails, rituals are performed to send a message to an audience; when the ritual is a private enactment, it delivers a self-centered reinforcing message. 3. Script: each actor in the ritual follows a well-defined script, which fosters the repetition in behavior, by also enabling knowledge sharing within the community. 4. Artifacts: they are clues to the rituals, with the objective of creating context and reinforcing the symbolic meaning.

In his effort to review literature, Holt also proposed a segmentation of consumer rituals definitions, according to three complementary approaches, hence by clustering rituals as: 1) by-product of behavioral qualities; 2) symbolic-expressive behavior; 3) behavior referencing the sacred. The first approach includes Rook’s work on rituals, which is often linked to Tetreault’s and Kleine’s (Rook, 1984; Tetreault, Kleine, 1990), because all of them, although with differences, argue that rituals are generated by specific behavioral traits. According to Holt, their research presents the following common elements in definitions of rituals:

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

231

Standardization: rituals impose certain standardization in terms of artifacts, behavior, to ensure that the symbolic message can be transferred and comprehended.

Purposiveness: beyond its own functional scope, rituals have a higher symbolic meaning.

Formality: rituals rely on established procedures to exchange messages.

Repetitiveness: it ensures that a ritual can be learned and transferred among members of a community.

Drama: rituals often require a theatrical performance for an audience, to ensure that the symbolic meaning is transferred.

Bracketing: rituals can be clustered in time and space and type of occasion.

Scripted Sequences: as introduced by Rook, each actor has a specific script in a ritual performance, whose sequence depends on his or her role in the experience drama.

Group Enactment: rituals can be performed by one or multiple actors.

The second approach refers to the work of – among the many – McCracken, who defines rituals as symbolic behavior which transmits cultural meaning to products and brands (McCracken, 1986). In particular, McCracken envisions a two-step approach in which meaning is transferred to consumption: firstly, the meaning is transferred from culture to goods, which is facilitated by the advertising and fashion systems. Secondly, the meaning is transferred from the goods to the individual through four sets of rituals: possession, exchange, grooming and divestment. The third approach deals with rituals as a main tool of organizing ontological disorder (Holt, 1992), hence goes beyond the scope of our consumer research focus, and deals mostly with the magic-religious dimension of the rituals study. We are more interested in, hence we focus our research on, consumption rituals: all of those, for example, belonging to taking part in a sportive event (Holt, 1992; Neale, Mizerski, Lee, 2008; Rook, 1985), or gift giving (Bradford, Sherry, 2013; McCracken, 1986), or community based consumption rituals (Otnes, Lowrey, 2004).

IMPORTANCE OF CONSUMPTION RITUALS We strongly believe that consumption rituals are important, and we therefore examine their impact on society, on economy and on the brand building activities of marketing. We will argue later that rituals can be also a platform on which to base innovation, however at this stage we will focus on these three aspects and provide some examples.

232

Filiberto Amati, Francisco Pestana

EFFECT ON SOCIETY While scholars tend to agree on the centrality of rituals in social life (Westman, 2011), there are several open question in the study of rituals which go beyond the scope of this paper. In particular, one open question is whether a ritual can be unglued by its social and economic context. While there is general consensus on rituals being a mechanism of order in our society (Blau, 1998), some scholars go as far as to theorize that rituals, beyond order, provide members of a society with the ability to transform (e.g. sweet sixteen parties and various other rites of passages) and to experience the community itself (Driver, 1996): rituals provide codes which members use to filter and gauge the community life; therefore rituals create a common and trusted ground, and mutual benefit(Coyne, Mathers, 2011). And with regards to this last aspect, advertising often plays on ritual codes, to facilitate the sense of belonging of a product or a brand in our communities (Otnes, Scott, 1996). We hence conclude that rituals have an important role in our society. ECONOMIC EFFECT The importance of rituals in economic terms is almost intuitive: suffice to learn that – in retail sales terms – the ‘gift-registry’ ritual in the US is second only to the “Christmas gift giving” ritual (Bradford, Sherry, 2013), with both representing a big share of US yearly retail sales. Even Valentine’s day in Japan has transformed in the years to include a more consumption centered script (Minowa, Khomenko, Belk, 2011), and so have ‘transformation rituals’, like the one to motherhood, which is now characterized by consumption centered rituals of ‘nesting’ and ‘gifting’ (Afflerback, Anthony, Carter, Grauerholz, 2014). Beyond these many measures, we believe that the economic importance of rituals is best summarized by Coyne and Mathers, who identify three main areas in which rituals are central to economic activity:

1. Trading: because rituals create norms in our communities, these norms can

either facilitate or prevent trading from happening. While rituals are meant to create a common ground and a fertile ground to trusted exchanges, which clearly promotes trade, they act in an inclusive way, by focusing on insider members of a community. Hence the same rituals might prevent trading with outsiders.

2. Ethnic conflicts: rituals play a pivotal role in those types of conflicts, and their disastrous economic implications. 3. Capabilities approach: rituals might enhance and constrain one’s capabilities, and therefore play pivotal role in economic sense (Kuklys, Robeyns,. 2005; Nussbaum, Sen, 1993). We therefore infer that the impact of rituals on the economy of a community is very relevant.

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

233

EFFECT ON BRANDS In order to attest the importance of rituals for brands, we will look in more detail on how McCracken presents the transfer of cultural meaning from society into consumption patterns (McCracken, 1986); we will then present the results of a study on rituals and consumption (Vohs, Wang, Gino, Norton, 2013); and we will finally look into brand communities and the role rituals play in them (Muniz, Jr., O’Guinn,. 2001). In McCracken definition, rituals play a pivotal role in transferring the cultural stereotypes – built through society’s advertising and fashion systems – from brands and products to final consumer. He posited that this transfer happens through four categories of rituals:

1. Possession Rituals: these rituals refer to and include a sub-set of rituals, that

not only deal with owning a brand, but also with caring for it, discussing about it, and comparing it with other brands or brands belonging to others. The symbolic role of a possession ritual deals with claiming the brand’s cultural properties while attending to stand out from all the others who that can make the same claim.

2. Exchange Rituals: with gift giving being a central trait of many societies and many economies, the symbolic role of this ritual is best summarized by the influence that the donor is trying to exercise on the recipient, by forcing on the latter the socio-cultural codes of the gift. 3. Grooming Rituals: within fast paced categories – e.g., fashion and consumer electronics – the cultural role of a product and a brand is limited in time. Grooming rituals have the symbolic role of extending the cultural meaning of the brand or product beyond the current wisdom of the advertising and fashion systems. 4. Divestiture Rituals: these rituals deal with ‘second-hand’ purchasing of brands and products. For the seller, they play the symbolic role of eliminating the personal meanings that the products and brands have, before transferring them. For a buyer, they symbolically translate in a ‘rinse’ of all the personal meaning the seller might have infused in the products and brands. We believe that – according to this model – rituals have a strong influence on brands, because they de-facto become the lens through which consumers interact with the brand value systems, which brand owners develop through advertising and fashion, although the same brand owners are often unaware of this mechanism. In addition to that and beyond the theoretical model of McCracken, we also believe that Vohs’ (Vohs, Wang, Gino, Norton, 2013) experiments support the importance that rituals have on brands. In their experiment they tested how ritualized consumption impacts consumption of three categories of products: chocolate, lemonade and carrots. Their finding can be summarized as follows:

234

Filiberto Amati, Francisco Pestana

1. Consumers engaged in ritualistic consumption behavior, believe that the specific product has better performance and better value for money than consumers who utilize the same product with no ritual associated to it. 2. Rituals suppose goal-directed actions, and as a consequence, a delay between

a ritual and the opportunity to consume the product, enhances the pleasure of consumption.

3. Enjoyment in consumption is higher when we play an active role in the rituals, rather than only being part of the audience. 4. Rituals enhance enjoyment because they require greater involvement. Lastly, in our effort to demonstrate the significance of rituals for brands, we focus on brand communities, looking at Muniz’s research. First and foremost, brand communities are self-organized, often self-sponsored, sets of brand followers, with no particular geographical limitation. By looking at the brand communities for three brands (i.e.: Ford Bronco, Saab, and Macintosh), Muniz (Muniz, Jr, O’Guinn, 2001) concluded that the ethos of the communities is a by-product of the equity and value systems of each brand, and, more importantly, that the brand communities all experience the following characteristics: shared consciousness, sense of moral responsibilities and rituals and traditions. Furthermore, it is concluded that, rituals and traditions are critical processes of a community long-term survival, because they are the mechanisms responsible for knowledge transfer. EXAMPLES In order to further strengthen our position on the importance of rituals in the marketing and innovation arenas, we will now look at two separate and independent studies. The first one is an ethnographic research among the poor of Porto Alegre in Brazil (Pinheiro-Machado, Scalco, 2012). In this examination the authors deal with the conundrum of how scarcity of resources, logic of survival and necessity are not explaining consumption. They concluded that consumption is mostly driven by the so-called ‘brand-clans’, which are territorial based, symbol- and brand- conscious, urban gangs. These gangs differentiate among themselves through territory and symbols: the latter is a combination of brands and rituals that can definitely identify membership to one clan or another. Consumers who are balancing their paradoxical needs of fitting in a social group while standing out from its members tend to use highly symbolic ritualized brand consumption, and in doing so they break with a value driven attitude to consumption. The second study explores how with globalization, the Islamic beliefs are being modified by consumerism (Sandikci, Omeraki, 2006). One of the most important conclusions of this research is that even rituals as traditional as the ones belonging to the Ramadan are being reinterpreted in the marketplaces

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

235

around the world to be more in line with modern consumption-driven lifestyles (other examples include e.g., Ramadan in the United States, Christmas in Japan, Halloween in Italy).

FRAMEWORK OF ANALYSIS OBJECTIVE The objective of the proposed framework is to provide scholars and practitioners with a model of analysis of consumption rituals from the point of view of the main actor or main actors. In our practice we have used this structure as platform of development of new product ideas and new activations. The proposed framework includes seven dimensions.

1. STARS AND GUEST ROLES Our starting point is the list and the characteristics of the main participants to the ritual. In line with Rook and Gainer (Gainer, 1995; Rook, 1985), we believe that rituals can range from personal to group enactments, hence this dimension mostly deals with: 1

Participants personas definition and characterization.

Main Actors personas definition and characterization.

Audience personas definition and characterization.

2. CONTEXT AND MOMENTS We have translated the ‘bracketing trait’ (Holt, 1992; Rook, 1985; Tetreault, Kleine, 1990), in a cross-dimensional facet of space and time. We also have merged it with the ‘purposiveness trait’. The purpose is normally to mark a transition from one consumer mood to another. This part of the framework deals with the occasion, which is a combination of space and time, and which is influencing the choice and the form of consumption (Hall, Lockshin, O’Mahony, 2001). Occasions can be more or less frequent in space and time, and formal, e.g. drinks with colleagues, dinner date with partner, watching soccer on TV with friends, Christmas dinner with family, etc.

3. MEANINGS AND SYMBOLS This dimension includes what Driver calls the “three gifts of rituals to society: […] community, order, and transformation” (Driver, 1996). 1

Community: story-telling, participating in shared activities, team building, knowledge transferring, recruiting,

236

Filiberto Amati, Francisco Pestana

Order: reinforcing, creating and negotiating own roles in e.g. household, workplace, social network,

Transformation: moving to adulthood, transitioning from ‘work mindset’ to ‘play mindset’, changing jobs, wedding, going on holidays.

4. FREQUENCY Analyzing frequency of occurrence of a ritual is important both from the standpoint of the researcher (Neale, Mizerski, Lee, 2008) and – we would argue – the marketing practitioner. For the latter a daily ritual, which the actor master because also of its frequency, as opposed to once in a lifetime one, have different implications from a strategic and operational marketing point of view.

5. SEQUENCE AND STRUCTURE This dimension refers to and includes traits like ‘drama’, and ’scripted sequences’ (Holt, 1992). It requires a detailed and structured sequence of all tasks performed during the rituals by all actors and participants to it.

6. PERFORMANCE AND ESTHETICS As ‘Artifacts’ play a pivotal role in assessing the vitality of a ritual (Rook, 1985), we wanted this dimension to deal not only with the mere presence of objects, but also with their design features, which are enhancing and complementing to the symbolic meanings (Schmitt B. 1999). This dimension therefore includes: the accessories to the rituals and a description of their usage and their ‘look-andfeel’.

7. LEARNING AND PROPAGATION This last dimension deals with the mechanics underlying the discovering and learning of the ritual and its proliferationmethod.

TAXONOMY OF CONSUMPTION RITUALS In order to show the functioning of the framework, we have decided to apply it to four complementary case studies: we have observed empirically that there are brands that are able to embrace existing rituals or even develop new consumption rituals. Furthermore, again on the basis of empirical evidence, we distinguish two cases of brands embracing a ritual: the first is by creating a promotional activity on existing products; the second one deals with the development of a specific new product or service to exploit the ritual. We have therefore the following four occurrences:

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

237

New

Activation

Brand Activation on existing ritual

Brand Activation developing new ritual

New Brand/Product/Service on existing ritual

New Brand/Product/Service developing new ritual

Approach

Exiting

Innovation

Ritual

The first example is the Oreo ‘Twist, lick and dunk” campaign, building on kids’ ritual consumption of the cookie. The second business case refers to the Corona Beer brand, which has created a new consumption ritual ex-novo. The third business case deals with NIKEiD on-line customization service from Nike. Finally, the last case introduces the Philips Living Colors, the mood-light system, which created new rituals in ambient living.

CONSUMPTION RITUAL #1: OREO ‘TWIST, LICK AND DUNK’ Mondelez International1 which owned Oreo, tracks its origin in New York in 1912 (Sarkar, 2013). The original product is a sandwich cookie composed by two dark chocolate biscuits, filled with vanilla cream. With distribution in over 100 countries and a global turnover in 2012 of 1,5 billion USD (Clements, Jain, Jose, Koellmann, 2013), Oreo is nowadays a truly global brand. As mentioned by Sarkar, traditional advertising was focused on product characteristics until the mid 90s. The pivotal year is 1994, when marketers at the Oreo parent company realized the importance of the existing consumption ritual, and therefore launched the first campaign centered around the ‘twist’ (Advertising Age: The best awards, 1994), which later evolved in the current theme of ‘Twist, Lick and Dunk’. In the following table, we analyzed the Twist, Lick and Dunk ritual from the point of view of a child. 1

http://www.mondelezinternational.com/

238

Filiberto Amati, Francisco Pestana

Dimension

Description

1. Stars and Guest Roles

The main actor or actors in the ritual are toddlers and preschoolers. Guest roles are played by parents or adults caring for the children (e.g., child-minder, governess, teacher).

2. Context and Moments

Two main occasions: breakfast and afternoon snack, whenmilk is normally consumed.

3. Meanings and Symbols

Breakfast: it marks the incipit to the day; it is physically and mentally recharging and helping to become ready for the learning and playing activities ahead. Afternoon snack: it represents a pause in between meals, a moment or relaxation from the playing and learning activities of the child. Both occasions reconnect children with warm family moments (Geoghegan, 2008).

4. Frequency

Daily routine

5. Sequence and Structure

For each biscuit: 1. The guest adult provides a glass full of milk to the child, and the Oreos. 2. The child holds the biscuit, and then twists it to separate it in two portions, so that one portion supports the filling and the other does not. 3. The child licks the filling 4. The child re-assembles the biscuit, by superimposing the side supporting the filling to the other side 5. The child dunks the biscuit in the milk 6. The child eats the biscuit When the allowance of biscuits is fully consumed, the child drinks the remaining milk.

6. Performance and Esthetics

One or more Oreo biscuits and a glass of milk.

7. Learning and Propagation

Mainly through children teaching each other (e.g. older to younger siblings, among same age children at school or during post school activities) and through adults teaching children.

CONSUMPTION RITUAL #2: CORONA EXTRA BEER AND A SLICE OF LIME Corona Extra is a beer produced by Mexican brewing giant Grupo Modelo (since 2013 part of Anheuser-Busch InBev). It is one of the world’s most consumed beer brands around the world, with some 27.7 millions of barrels sold

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

239

annually2. It is also one of Latin America’s most valued brands, topping 2013 Milward Brown’s Latam regional brands ranking with an assessed value of US$6.6 billion. Corona’s imagery, featuring the brand’s proprietary transparent long neck glass bottle holding its yellow gold color lager beer and a wedge of lime inside the bottle’s neck, is a very well known and popular image around the globe. It communicates the ritual, which most consumers regard as a traditional Mexican custom, while it dates back only to 1981, and it was started as a bet between bartenders (Lindstrom, Underhill, 2010). Furthermore, many rumors spread around the ritual: it was claimed that due to the transparent bottle, long and direct sun exposure would modify the organoleptic characteristics of the beer, and the lime would help in masking the taste related issue. Grupo Modelo has fought in court to defend against such claims – and other – of poor quality (Deshpandé, 2010), and nowadays a large number of consumers enjoy the refreshing taste experience of Corona beer with a lime (Holt, 2004). The ritual, which according to Holt reached critical mass with American students in Mexico during spring break, has now reached consumers all around the globe. Dimension

Description

1. Stars and Guest Roles

Any adult above legal drinking age can be the star, while any person who is part of the drinking moment can be a guest.

2. Context and Moments

Ritual is performed mainly at socialization and bonding moments (close and extended social circle). It is often performed while taking meals (particularly as an entrant with Mexican food – in and out of home consumptions – due to the country of origin of Corona and the values that it recalls). Some other times it is performed during the warm-up moments for a party or a night out occasion and it can even stay as the consumer’s choice of drink for partying.

3. Meanings and Symbols

Breaking the moment for fun: ritual builds up associations with Mexican beaches, tranquility and escapades to fun. Lime is also used with tequila and is a very iconic drink, normally taken by young legal age drinkers during spring break seasons in Mexican beaches (and other locations). Reward after hard work: this association has been fostered in the USA through mass media communication and Point of Sale campaigns such as “Change Your Latitude”, “Miles Away from Ordinary” and “Find your Beach”.

pdf).

Grupo Modelo’s Annual Report 2011 (m.gmodelo.mx/download/Informe_anual_2011_eng.

240

Filiberto Amati, Francisco Pestana

Dimension

Description

4. Frequency

Every day routine.

5. Sequence and Structure

Open a bottle of Corona Extra beer. Place a slice of lime inside its neck. Drink directly from the bottle and enjoy!

6. Performance and Esthetics

A slice of lime inside Corona’s beer iconic transparent bottle.

7. Learning and Propagation

Ritual initial propagation began in the 1980s mainly at tourist bars and discotheques in Mexican beaches and mostly during spring breaks, where young people could live the ritual and associate it with an overall experience of party and disconnection. Massive propagation has relied basically on two elements: 1. On-trade activation with bartenders, support material and most of all sliced limes. 2. Strong mass-media communication campaigns since the 1990s and up to date, featuring the ritual in paradisiacal beaches strengthening the association of the brand ritual with disconnection. These campaigns have helped to boost the ritual also in at home consumptions.

CONSUMPTION RITUAL #3: NIKEID Launched in 1999, NIKEiD is an on-line service that enables customers’ personalization of Nike shoes on-line. The personalization process consists of sport type selections, color choices, sole types, shoelaces, and prospective customers can select from a set of available alternatives for each dimension. The designs can be stored, shared, and ordered for production through the service (Jackson, 2011). NIKEiD is often referred as a success story for co-creation (Abidi-Barthe, Kaabachi, 2010; Vernette, Tissier-Desbordes, 2012), integrating services into products (Ding, Chai, 2012) and mass-customization (Endo, Kincade, 2008). Nevertheless, we argue that it is also a great example of an innovative service built upon an existing consumer ritual; in fact the ritual of customizing sneakers through fabrics, permanent markers, shoelaces and so on already existed in the 1980s. We will proceed in describing the ritual of customization on which the NIKEiD concept is tapping. Dimension

Description

1. Stars and Guest Roles

Young adults, in urban setting, 12–18 years old, both male and females.

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

241

2. Context and Moments

Two distinct moments: the first one refers to the new purchased sneakers, which in a rite of passage-type of ceremony get transformed for the first time. The second one refers to on-going personalization process which happens throughout the useful lifecycle of the shoes.

3. Meanings and Symbols

Desire of fitting in the social group while at the same time standing out as individual (Pinheiro-Machado, Scalco, 2012). The sneakers almost become a diary of social life for the owner.

4. Frequency

Driven by events: first event represented by the purchase of new sneakers, following events triggered by social life of the owner.

5. Sequence and Structure

For the first purchase: 1. Unpacking the sneakers 2. Preparing the tools of the craft (e.g. pencils, markers, paint, extra fabrics, glue, brushes, canvas, shoelaces,..) 3. Plan when to wear for the first time 4. Start the customization (which depending on the effort, might require several sessions) 5. Wear on due date For subsequent customizations, sequence includes points 2 and 4.

6. Performance and Esthetics

While performance is almost private, or relates only to inner circle, the esthetics is critical to the success of the ritual itself. In particular they will have to strengthen the: belonging to a certain sub-culture (e.g., hip-hop, surfers, skaters, bikers), the sense of belonging to a peer group (which might or might not be formalized) and the sense of identity of the individual, which is instrumental to stand out from the group itself.

7. Learning and Propagation

Codes are transferred through a certain sub-culture and group in the same way ‘slang’ is communicated and learned, as well as the brand repertoire, characterizing the group. The crafting dimension relies on peer-to-peer transmission as well as social websites.

242

Filiberto Amati, Francisco Pestana

CONSUMPTION RITUAL #4: PHILIPS LIVING COLORS Launched in 2007, Philips Living Colors is a led lighting system operated through a remote control. The product lets consumers choose the tint of the LED and how intense the light should be, to change the atmosphere of any room (Capell, 2006). The product can be used as a visual expression of one’s mood as well as a delivery mechanism for chromatherapy, the therapy of colors (Christopher, Maheshwari, Kapoor, 2012). Hence Living Colors easily becomes an accessory to many rituals at home, for its symbolic message. Furthermore, it lets consumers create a ritual of convenient self-healing therapy, to help changing one’s mood, when finally back home. We will proceed in describing this newly created ritual. Dimension

Description

1. Stars and Guest Roles

The main actors are males and females, from the mid-thirties, higher education, and hectic professional life, subject to stress. The ritual can be performed as a couple, but it is mostly private.

2. Context and Moments

At the end of the workday, to sign the transition from work sphere to the personal life sphere.

3. Meanings and Symbols

It marks the transition from ‘work’ to ‘play’, it is almost a re-birth, which is why is a private moment. It also helps contextualizing consumers’ own space, compared to the outside world.

4. Frequency

Daily.

5. Sequence and Structure

1 1 1 1 1

6. Performance and Esthetics

Of critical importance are the accessories: drinks, music, incense and the lack of contact with the outside world, therefore muting mobile devices, tablets, laptops and TV.

7. Learning and Propagation

1 Through the media. 1 Peer to peer.

Entering own apartment. Changing in comfortable clothes. Pouring a drink (e.g. wine, beer, cocktail). Putting on music. With the remote control, select the tint of the light. 1 Begin the therapy.

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

243

SUMMARY AND FINAL REMARKS We started our journey by looking at habits, and how rituals differ from ritualized behavior (Tetreault, Kleine, 1990), and how the emotional and dramatic component are key differentiators. We then looked at how Holt has clustered various definitions of rituals by focusing on ritual as by-product of behavioral qualities and symbolic expressive behavior. We finally analyzed the importance of rituals in society,, in economy, and then the role rituals play in our brands: first as a mechanism of transfer of our cultural value to brands and products; furthermore, as rituals enhance product and brand consumption. And finally, also because rituals are important to the development and long-term existence of brand communities. We conclude this work by proposing a framework for analyzing new and existing consumption rituals, which can be used in activating an existing brand or developing new products, new services, new brands. The framework is derived from the ritual definitions of Rook, Tretreault, Klein, Holt and McCracken, and designed to permit an in-depth analysis of each consumer ritual. Moreover, we have proposed a taxonomy of consumption rituals, by identifying four cases based on different contexts and typologies, by also proposing rituals as an effective platform to build brands and innovation (e.g. products, services, channels and business models) Furthermore, we believe that marketing and consumer research scholars and practitioners can use this model to better understand, present and develop strategies on rituals. While our empirical evidence and consulting practice reassure us of the strength of our proposition, we reckon further research needs to be conducted to validate and strengthen the framework. We also believe that this has a specific relevance for Polish companies, given the current stage of the country’s economic development. As a matter of facts, in the past 10 years Poland has achieved impressive results in terms of economic growth (OECD Economic Surveys: Poland 2014, 2014), and while further improvements are expected in product market competitiveness (Goujard., Égert, 2014), Poland needs its economic actors to focus more on innovation, for the Polish economy to be able to fully embrace the third stage of economic development (Majewska, Buszkowska, 2014). The proposed ritual framework can help polish companies3 to either improve the likelihood of success of launching existing innovations (Endo, Kincade, 2008) or to develop new brands and new products by focusing on consumer behavior (von Hippel, 1989; 1986) modeled through consumption rituals. Moreover the framework, by supporting the commercialization of existing products and services as well as the development of new ones, provides also a first step towards the strengthening of Polish consumer-centric firms abroad, given the direct link, proven in other countries (Cassiman, Golovko, 2011; Cassiman, Golovko, Martínez-Ros, 2010; Cassiman, Martinez-Ros, 2007), between product innovation and exports. 3 Mostly in B2C or B2B2C segments, such as i.e.: food and beverages, wines and spirits, domestic appliances, consumer electronics, consumer lighting, design, electronic marketplaces, Software-as-aService platforms, smart-phone and tablets applications, etc.…

244

Filiberto Amati, Francisco Pestana

REFERENCES Abidi-Barthe A., Kaabachi S. (2010), La co-créationd’expériences de consommation par le Web2.0, “Journal of Internet Banking and Commerce”, Vol. 15, No. 2. Advertising Age: The best awards (1994), “Advertising Age”, Vol. 65, No. 20. Afflerback S., Anthony A.K., Carter S.K., Grauerholz L. (2014), Consumption rituals in the transition to motherhood, “Gender Issues”, Vol. 31, No. 1. BBDO – The Ritual Masters, (http://www.aef.com/on_campus/classroom/research/ data/7000 [16 april 2014]). Blau J.R. (1998), Book review: The order of rituals: The interpretation of everyday life, “Human Relations”, Vol. 51, No. 4. Bradford T.W., Sherry J.F. (2013), Orchestrating rituals through retailers: An examination of gift registry, “Journal of Retailing”, Vol. 89, No. 2. Capell K. (2006), Philips Goes Fabulous, in: BusinessWeek: innovation_and_design. Cassiman B., Golovko E. (2011), Innovation and internationalization through exports, “Journal of International Business Studies”, Vol. 42, No. 1. Cassiman B., Golovko E., Martínez-Ros E. (2010), Innovation, exports and productivity, “International Journal of Industrial Organization”, Vol. 28, No. 4. Cassiman B., Martinez-Ros E. (2007), Product innovation and exports. Christopher D., Maheshwari N., Kapoor N. (2012), Marketing of nanobiogarments, “International Journal of Marketing and Technology”, Vol. 2, No. 4. Clements S., Jain T., Jose S., Koellmann B. (2013), How Kraft Foods made Oreo a global brand, in: Business Today. Coyne C.J., Mathers R.L. (2011), Rituals: An economic interpretation, “Journal of Economic Behavior & Organization”, Vol. 78, No. 1–2. Deshpandé R. (2010), Why you aren’t buying Venezuelan Chocolate, “Harvard Business Review”, Vol. 88, No. 12. Ding Y., Chai K.-H. (2012), Effects of customer expertise on spillovers between products and services, “Managing Service Quality”, Vol. 22, No. 1. Driver T.F. (1996), Transformation: The Magic of Ritual., Prentice Hal, Upper Saddle River, N.J. Endo S., Kincade D.H. (2008), Mass customization for long-term relationship development: Why consumers purchase mass customized products again, “Qualitative Market Research”, Vol. 11, No. 3. Gainer B. (1995), Ritual and Relationships: Interpersonal influences on shared consumption, “Journal of Business Research”, Vol. 32. Geoghegan T. (2008), Can Oreo win over British biscuit lovers?, in: BBC. Goujard A., Égert B. (2014), Strengthening competition in Poland, “OECD Economics Department Working Papers”, No. 1125. Graybiel A.M. (2008), Habits, rituals, and the evaluative brain, “Annual Review of Neuroscience”, Vol. 31, No. 1. Hall J., Lockshin L., O’Mahony G.B. (2001), Exploring the links between wine choice and dining occasions: factors of influence, “International Journal of Wine Marketing”, Vol. 13, No. 1. Hippel E. von (1986), Lead users: A source of novel product concepts, “Management Science”, Vol. 32, No. 7.

CONSUMPTION RITUALS: A STRATEGIC MARKETING FRAMEWORK

245

Hippel E. von (1989), New product ideas from ‘Lead Users,’ “Research Technology Management”, Vol. 32, No. 3. Holt D.B. (1992), Examining the descriptive value of“ Ritual” in Consumer Behavior: View from the field., “Advances in Consumer Research”, Vol. 19, No. 1. Holt D.B. (2004), How Brands Become Icons: The Principles of Cultural Branding, Harvard Business Press Jackson S.E. (2011), Whose customers are they?, “The Journal of Business Strategy”, Vol. 32, No. 3. Kuklys W., Robeyns I. (2005), Sen’s Capability Approach to Welfare Economics, Springer. Lindstrom M., Underhill P. (2010), Buyology: Truth and Lies About Why We Buy, Crown Business, New York. Majewska M., Buszkowska E. (2014), The Changes in the Position of Poland on Its Investment Development Path: the Results of the Empirical Analysis. McCracken G. (1986), Culture and consumption: a theoretical account of the structure and movement of the cultural meaning of consumer goods, “Journal of Consumer Research”. Minowa Y., Khomenko O., Belk R.W. (2011), Social change and gendered gift-giving rituals: A historical analysis of Valentine’s Day in Japan, “Journal of Macromarketing”, Vol. 31, No. 1. Muniz, Jr. A.M., O’Guinn T.C. (2001), Brand community, “Journal of Consumer Research”, Vol. 27, No. 4. Neale L., Mizerski R., Lee A. (2008), Measuring consumer rituals: a marketing application. Nussbaum M., Sen A. (1993), The quality of life, Oxford University Press. OECD Economic Surveys: Poland 2014 (2014), OECD Publishing. Otnes C.C., Lowrey T.M. (2004), Contemporary Consumption Rituals, Lawrence Erlbaum, Mahwah (N.J.), London. Otnes C., Scott L.M. (1996), Something old, something new: Exploring the Interaction between ritual and advertising, “Journal of Advertising”, Vol. 25, No. 1. Pinheiro-Machado R., Scalco L.M. (2012), Brand clans: Consumption and rituals among low-income young people in the City of Porto Alegre., “International Review of Social Research”, Vol. 2, No. 1. Rook D.W. (1984), Ritual behaviour and consumer symbolism., “Advances in Consumer Research”, Vol. 11, No. 1. Rook D.W. (1985), The Ritual Dimension of Consumer Behavior. Sandikci O., Omeraki S. (2006), Globalization and rituals: Does ramadan turn into Christmas?, “Advances in Consumer Research”, Vol. 34. Sarkar D.N. (2013), Storm in a milk-cup: Oreo in India[dagger], “IUP Journal of Business Strategy”, Vol. 10, No. 1. Schmitt B. (1999), Experiential Marketing, “Journal of Marketing Management”, Vol. 15, No. 1–3. Tetreault M.A.S., Kleine R.E. (1990), Ritual, ritualized behavior, and habit: Refinements and extensions of the consumption ritual construct, “Advances in Consumer Research”, Vol. 17, No. 1.

246

Filiberto Amati, Francisco Pestana

Vernette E., Tissier-Desbordes E. (2012), La participation du client, la co-production, la co-création, un nouveleldorado pour le marketing ?, “Décisions Marketing”, No. 65. Vohs K.D., Wang Y., Gino F., Norton M.I. (2013), Rituals enhance consumption, “Psychological Science”, Vol. 24, No. 9. Westman C.N. (2011), Contemporary studies of ritual in anthropology and related disciplines, “Reviews in Anthropology”, Vol. 40, No. 3.

ABSTRACT With the increasing awareness of the role consumption rituals exert in our societies, in our economies and in the brand building process, the authors set to define a framework for analyzing consumer rituals, and in addition to that, propose a taxonomy of consumption rituals based on type of application and context. Keywords: Marketing, Innovation, Consumption Rituals. JEL Classification: M310, O310

RYTUAŁY KONSUMENCKIE: RAMOWA STRATEGIA MARKETINGOWA STRESZCZENIE W związku ze wzrostem świadomości dotyczącej roli rytuałów konsumenckich – zachodzących w naszym społeczeństwie, ekonomii oraz w procesach budowy marki – autorzy definiują ramowy sposób analizy tych rytuałów konsumenckich, sugerują spojrzenie na ich hierarchię, wynikającą z rodzaju ich zastosowania oraz okoliczności. Słowa kluczowe: marketing, innowacje, rytuały konsumenckie.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

LAUREACI NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII

Elżbieta Mączyńska*

PARADOKS DEATONA. NOBEL Z EKONOMII 2015 NAJWYŻSZE EKONOMICZNE LAURY (Artykuł nadesłany: 26.10.2015 r. Zaakceptowany: 17.11.2015 r.)

Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych (The Bank of Sweden Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel) to najwyższe, najważniejsze wyróżnienie, jakie może otrzymać ekonomista. W roku 2015 Komitet Noblowski Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk wyróżnienie to przyznał brytyjsko-amerykańskiemu ekonomiście Angusowi Deatonowi za „analizę konsumpcji, ubóstwa i dobrobytu”. Angus Deaton jest wykładowcą akademickim, profesorem Princeton University i Woodrow Wilson School of Public and International Affairs. Jest specjalistą w dziedzinie mikroekonomii, prowadzącym od kilku dekad badania nad zagadnieniami konsumpcji, biedy i dobrobytu. Badania te obejmują ponad 140 krajów, w tym Indie i kraje Afryki. Angus Stewart Deaton urodził się 19 października 1945 r. w Edynburgu w Szkocji. Dzięki uzyskanemu stypendium ukończył prestiżową szkołę Fettes College. Ekonomię studiował na University of Cambridge, gdzie w 1974 r. otrzymał tytuł doktora i przez kilka lat wykładał w tej uczelni. W latach 1976–1983 pracował jako profesor na University of Bristol, gdzie wykładał ekonometrię. Przez dwa lata (1979–1980) prowadził gościnne wykłady w Princeton University, z którym od 1983 r. związał się na stałe. W 2009 r. sprawował funkcję prezydenta American Economic Association (AEA).

EKONOMICZNY NOBEL VERSUS NAGRODA NOBLA Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych (zwana w skrócie ekonomicznym Noblem lub Noblem z ekonomii) została ustano*

Wyższa Szkoła Handlowa w Warszawie,

248

Elżbieta Mączyńska

wiona w 1968 roku. Pierwszą taką nagrodę otrzymali w 1969 r. ekonometrycy: Norweg Ragnar Anton Kittil Frisch i Holender Jan Tinbergen za rozwój i zastosowanie modeli dynamicznych do analizy procesów ekonomicznych (Laureaci.., 2014; Jasiński, 2014). Nagroda ta corocznie przyznawana jest jednemu, dwu lub maksymalnie trzem ekonomistom. Począwszy od 1969 r. przyznano ją 47 razy. Otrzymało ją 76 ekonomistów – dotychczas tylko z Europy i USA. Choć początkowo proporcje między nagrodzonymi Europejczykami i Amerykanami były wyrównane, to obecnie przewagę mają naukowcy z USA, przede wszystkim z University of Chicago i głównie makroekonomiści. Dlatego też w znacznej mierze zaskoczył werdykt z 2014 r., kiedy to laureatem został francuski ekonomista z uniwersytetu w Tuluzie Jean Tirole, specjalizujący się w problematyce organizacji przemysłu i mikroekonomii. Uznano to za swego rodzaju przełom tradycji noblowskich werdyktów, tym bardziej że ten francuski ekonomista specjalizuje się w mikroekonomii, a nie w makroekonomii i został wyróżniony za analizę siły rynkowej i regulacji, w tym za prace dotyczące regulacyjnych ograniczeń stawianych firmom wielkim, dominującym na rynku. Jest przy tym charakterystyczne, że honorowani ekonomicznym Noblem są prawie wyłącznie mężczyźni. Jedyna nagrodzona kobieta to amerykanka Elinor Ostrom, wyróżniona w 2009 r. za analizę ekonomicznych aspektów zarządzania. Ekonomiczny Nobel nie jest jednak finansowany z funduszy, z których pochodzą wszystkie inne Nagrody Nobla, tj. z majątku pozostawionego przez Alfreda Nobla. Ekonomicznego Nobla bowiem (w drodze wyjątku i za przyzwoleniem Komitetu do Spraw Nagrody Nobla) ufundował Szwedzki Bank Centralny (Sveriges Riskbank) w 1968 r., w 300-letnią rocznicę utworzenia tego banku. Wraz z ustanowieniem w 1968 r. ekonomicznego Nobla podjęto decyzję, że w przyszłości nie będzie zwiększana liczba dziedzin, w których są przyznawane noblowskie laury. W przypadku ekonomicznego Nobla jej fundatorem jest zatem Bank Centralny Szwecji. Natomiast w przypadku klasycznej, pierwotnej Nagrody Nobla finansuje ją Fundacja Noblowska, zarządzająca majątkiem pozostawionym przez Alfreda Nobla. Do 2011 r. nagroda ta wynosiła 10 mln koron szwedzkich, ale wskutek kryzysu globalnego została obniżona w 2012 r. do wysokości 8 mln koron (tj. ok. 860 tys. euro). Nobel z ekonomii ma zatem znacznie krótszą historię i odmienne finansowe podłoże niż klasyczna Nagroda Nobla, ustanowiona w końcu XIX wieku. Alfred Nobel (1833–1896), szwedzki przemysłowiec, naukowiec i wynalazca dynamitu, u schyłku życia zdecydował w testamencie z 1895 r., aby powołać „fundusz, z którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzkości największe korzyści”1. Notabene 1

Oto fragment testamentu dotyczący nagrody (Full Text of Alfred Nobel’s Will, 27 November, 1895): ”The whole of my remaining realizable estate shall be dealt with in the following way: the capital, invested in safe securities by my executors, shall constitute a fund, the interest on which shall be annually distributed in the form of prizes to those who, during the preceding year, shall

PARADOKS DEATONA. NOBEL Z EKONOMII 2015…

249

mimo ugruntowanej historycznie sławy noblowskiej nagrody, dopiero w marcu 2015 r. został upubliczniony, poprzez ekspozycję w Muzeum Noblowskim w Sztokholmie, testament Alfreda Nobla, gdzie znalazł się m.in. zapis o ustanowieniu tej nagrody.

NOBLOWSKIE ZASKOCZENIA Ekonomiczny Nobel corocznie wzbudza wiele emocji i kontrowersji. Dotyczy to noblowskich nagród ze wszystkich dziedzin. Szczególnie wiele kontrowersji dotyczy jednak Pokojowej Nagrody Nobla – głównie ze względów politycznych. Także w przypadku ekonomicznego Nobla listy typowanych przez różne ośrodki i media faworytów bardzo często okazują się nietrafione. Tak było i w 2015 roku. Na liście faworytów, opracowanej przez szwedzki portal naukowy Ekonomistas, znalazło się 22 ekonomistów. Największy szwedzki dziennik „Dagens Nyheter”, ale także agencja Thomson Reuters, biorąc pod uwagę liczbę cytowań prac naukowych (na podstawie Web of Science), wskazywali na tej podstawie, że w 2015 r. szansę na Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii ma 63-letni brytyjski ekonomista Richard Blundell z University College London, zajmujący się m.in. badaniem relacji między rynkiem pracy a wysokością podatków. Ponieważ Nagroda Nobla z ekonomii może być maksymalnie dzielona na trzy osoby, na kandydata do nagrody typowani byli dodatkowo dwaj często cytowani Amerykanie: 47 letni John List z Uniwersytetu w Chicago, zajmujący się eksperymentami w ekonomii, oraz Charles Manski z Northwestern University, koncentrujący się na analizie społecznych interakcji. Na listach pojawiły się też kandydatury Brytyjczyka Anthony’ego Atkinsa, zajmującego się nierównościami, oraz współpracującego z nim francuskiego ekonomisty Thomasa Piketty’ego, znanego z badań wzrostu gospodarczego i nierówności, autora głośnej książki „Kapitał XXI wieku”. To tylko niektóre nazwiska z listy faworytów. Na top listach faworytów w 2015 r. nie było jednak Deatona. Dlatego też nagroda dla niego stała się pewnym zaskoczeniem. Natomiast kandydatury Anthony’ego Atkinsa jednocześnie z kandydaturą Angusa Deatona pojawiły się wcześniej, bo w 2012 r. na short liście agencji Thomson Reuters. Już wówczas agencja ta zwracała uwagę na ekonomię socjalną i ogrom pracy empirycznej tych naukowców nad nędzą, konsumpcją i dobrobytem. Prognoza z 2012 r. w przypadku Deatona urzeczywistniła się dopiero w 2015 roku. have conferred the greatest benefit to mankind. The said interest shall be divided into five equal parts, which shall be apportioned as follows: one part to the person who shall have made the most important discovery or invention within the field of physics; one part to the person who shall have made the most important chemical discovery or improvement; one part to the person who shall have made the most important discovery within the domain of physiology or medicine; one part to the person who shall have produced in the field of literature the most outstanding work in an ideal direction; and one part to the person who shall have done the most or the best work for fraternity between nations, for the abolition or reduction of standing armies and for the holding and promotion of peace congresses”.

250

Elżbieta Mączyńska

Charakterystyczne jest, że w 2015 r. wśród typowanych faworytów w czołówce znaleźli się ekonomiści zajmujący się problematyką na styku kwestii ekonomicznych i społecznych. Do takich należy Angus Deaton. Dlatego też ekonomiczny Nobel dla tego naukowca nie zaskakuje, jeśli uwzględni się obszar jego badań, czyli konsumpcję, ubóstwo i nierówności społeczne. Także kilku innych tegorocznych faworytów do ekonomicznego Nobla badało te kwestie. Nierówności to bowiem obecnie gorący temat i to na skalę światową. Ich narastanie staje się coraz wyraźniejszą barierą popytu i stanowi zagrożenie dla harmonijnego rozwoju gospodarki rynkowej.

ZA CO NAGRODA? W 36 stronicowym uzasadnieniu nagrody dla Angusa Deatona Komitet Noblowski wskazuje na trzy podstawowe, godne nagrody obszary w pracy naukowej tego ekonomisty: 1) opracowanie wspólnie z Johnem Muellbauerem prawie idealnego systemu popytu i modelu jego badania, 2) zindywidualizowane badania konsumpcji, szczególnie na poziomie gospodarstwa domowego przy ostrożnym sceptycznym podejściu do danych zagregowanych, 3) pomiar dobrobytu w krajach rozwijających się, ze szczególnym uwzględnieniem analizy poziomu życia ubogich. Ponadto w uzasadnieniu nagrody zwraca się uwagę na tworzenie przez Deatona pomostu między badaniami mikroekonomicznymi i makroekonomicznymi oraz ekonomią rozwoju. Szczegółowe badania relacji między konsumpcją i dochodami pozwalają bowiem na dokładne rozpoznanie kwestii oszczędności w gospodarce, co z kolei ma fundamentalne znaczenie dla kształtowania inwestycji w gospodarce i w końcowym efekcie dla kształtowania przyszłego dobrobytu społecznego. W końcowych uwagach uzasadnienia Komitetu Noblowskiego podkreślono, że Deaton dzięki imponująco rozwiniętemu warsztatowi badawczemu, zastosowanym metodom pomiaru i metodom statystycznym łączy dokonania badawcze makroekonomii i mikroekonomii, tworząc pomost między analizami danych indywidualnych i zagregowanych. Pomaga to w lepszym zrozumieniu czynników determinujących konsumpcję, a tym samym determinujących dobrobyt społeczny („He has consistently tried to bring theory and data closer together through his mastery of measurement and statistical methods. He has consistently tried to bring the analysis of individual and aggregate outcomes closer together by attending to issues of aggregation. Few scholars have employed such a diverse set of methods in their research and, at the same time, helped us better understand the determinants of consumption and thereby human welfare” (Scientific Background…, 2015, s. 28). Jest charakterystyczne, że Angus Deaton wykazuje sceptycyzm co do wielu utartych tez i metod charakterystycznych dla ekonomii głównego nurtu. Na podstawie badań konsumpcji indywidualnej Deaton obala niektóre tezy uznawane za oczywiste w ekonomii głównego nurtu. Wykorzystywane przez ekonomistów

PARADOKS DEATONA. NOBEL Z EKONOMII 2015…

251

głównego nurtu modele, oparte na sztywnych założeniach dotyczących wzorców konsumpcji, okazują się – jak wynika z prowadzonych przez Deatona badań szczegółowych – niezgodne z rzeczywistością. Wzrost dochodów ludzi biednych skutkuje bowiem innymi zmianami popytu aniżeli wzrost dochodów ludzi bogatszych, podczas gdy proste, zagregowane modele, oparte na sztywnych założeniach co do relacji między płacami a popytem, tego nie wykazują, prowadząc do błędnych wniosków. I tak Deaton na podstawie szczegółowych badań konsumpcji kwestionuje m.in. zasadność niektórych tez z zakresu teorii racjonalnych oczekiwań. Dowodzi, że nie jest wcale oczywiste, iż poziom konsumpcji zmienia się proporcjonalnie do zmian w poziomie dochodów. Kwestionuje zarazem sformułowaną w 1957 r. przez amerykańskiego noblistę (z 1976 r. za osiągnięcia w dziedzinie analizy konsumpcji, historii i teorii monetarnej oraz za przedstawienie złożoności polityki stabilizacyjnej) Miltona Friedmana hipotezę dochodu permanentnego, według której poziom konsumpcji nie zależy od dochodów bieżących, a raczej od dochodu przeciętnego (permanentnego), spodziewanego przez konsumenta w trakcie całego życia. Deaton wykazuje, że zmiany w konsumpcji następują z opóźnieniem w stosunku do zmian w dochodach. Tym samym kwestionuje tezę, że ludzie, bogacąc się, zmieniają zachowania w kierunku rozrzutności, a biedniejąc – w kierunku oszczędzania. Deaton omawia te kwestie m.in. w artykule opublikowanym w 1989 r. wspólnie z Johnem Cambellem: Why Is Consumption so Smooth?. Wyniki prowadzonych przez Deatona badań na ten temat weszły do literatury ekonomicznej pod hasłem „paradoks Deatona”. Prowadzone przez Deatona badania uznawane są za triumf ekonomii opartej na faktach. Do takiego stwierdzenia upoważnia szczegółowość badań prowadzonych przez Deatona, wykazującego, że mikro determinuje makro. Między innymi poddał on analizie poziom konsumpcji i ubóstwa w 147 krajach świata. Wyniki tych badań skonfrontował ze wskaźnikami makroekonomicznymi, w tym m.in. takimi jak PKB ogółem i PKB per capita (Deaton, 2013). Badał też poziom zadowolenia z życia oraz kwestie samobójstw, z uwzględnieniem różnic między mężczyznami i kobietami w różnych grupach wiekowych i w różnych krajach. Wskazywał na podstawie badań na znaczny wzrost liczby samobójstw i zgonów wynikających z zatrucia narkotykami i alkoholem (Case, Deaton, 2015). Wiele miejsca w swych badaniach Deaton poświęca też podatkom. Szczegółowo badał, jak np. zmiany opodatkowania rzutują na zmiany konsumpcji, m.in. wykazując, w jakim stopniu zmiany wysokości VAT wpływają na zmiany dochodów gospodarstw domowych w poszczególnych grupach dochodowych. Deaton wskazuje na nieprawidłowe, błędne wnioski, do jakich mogą prowadzić wysoce zagregowane badania konsumpcji, przy marginalizowaniu badań zindywidualizowanych. Wykazuje np., że wskaźniki ubóstwa, w tym niedożywienia, wyliczane na podstawie dochodu przypadającego na każdą osobę w gospodarstwie domowym są zafałszowane, jeśli nie uwzględnia się, ile gospodarstwo liczy dzieci i jeśli nie uwzględnia się różnic między dziećmi i dorosłymi w poziomie konsumpcji (Deaton, 1997). Tym samym kwestionuje też tezę, że bogacenie się jednych

252

Elżbieta Mączyńska

zawsze sprzyja bogaceniu się innych, metaforyczną tezę, że „przypływ unosi wszystkie łodzie”. Deaton wychodzi z założenia, że o gospodarce najwięcej można się dowiedzieć właśnie badając szczegółowo konsumpcję i nierówności. Badania konsumpcji uznaje za niemniej ważne, a raczej ważniejsze niż zagregowane badania PKB. Nieprzypadkowo zatem konsumpcja i nierówności stanowią główny obszar badań prowadzonych przez Deatona. Zakres tych badań znajduje odzwierciedlenie w tytułach głównych dzieł tego naukowca:

1. Economics and Consumer Behavior, Cambridge University Press, 1980 (współautorstwo John Muellbauer);

2. Understanding Consumption, Oxford, Clarendon Press, 1992; 3. The Analysis of Household Surveys: A Microeconometric Approach to Development Policy, Johns Hopkins University Press for the World Bank, 1997; 4. Health, Inequality and Economic Development, Cambridge, 2001; 5. The Great Indian Poverty Debate, New Delhi, 2005 (współautorstwo: Valerie Kozel);

6. The Great Escape: Health, Wealth, and the Origins of Inequality, Princeton University Press, Princeton 2013. Ta ostatnia książka jest szczególnie poruszająca. Dotyczy absurdów ujawniających się w ramach pomocy bogatych państw dla biednych krajów. Deaton wykazuje, że pomoc taka w określonych warunkach ustrojowych może być szkodliwa, wyniszczająca i pogłębiająca nierówności oraz podtrzymująca toksyczne rządy biednych krajów. Badania te sugerują zarazem możliwe kierunki rozwiązań tej kwestii. Wiele miejsca (w tej i innych publikacjach) Deaton poświęca demokracji, wskazując, że narastanie nierówności, zwłaszcza nierówności ekstremalnych, jest dla niej silnym zagrożeniem. Nierówności negatywie wpływają m.in. na frekwencję wyborczą. Zdegradowane biedą osoby przeważnie nie mają bowiem motywacji do udziału w życiu politycznym, często nie mają także rzeczywistych możliwości takiego udziału. Pogarsza to ich sytuację na rzecz bogatych, którzy wywierają większy wpływ na życie polityczne. Przy tym osoby bardzo bogate są raczej słabo zainteresowane regulacjami umożliwiającymi poprawę jakości usług publicznych, takich jak edukacja czy ochrona zdrowia. Bogaci w przeciwieństwie do biednych nie są na takie usługi skazani. Bogatych stać bowiem na zaspokajanie własnych potrzeb w tym zakresie przez korzystanie z odpłatnych, z reguły wyższej jakości, usług prywatnych. Dość mocno i jednoznacznie wyraża to następująca myśl Deatona: „If democracy is compromised, there is a directloss of wellbeing because people have good reason to value their ability to participate in political life, and the loss of that ability is instrumental in threatening other harm. The very wealthy have little need for state-provided education or health care; they have every reason to support cuts in Medicare and to fight any increases in taxes.

PARADOKS DEATONA. NOBEL Z EKONOMII 2015…

253

They have even less reason to support health insurance for everyone, or to worry about the low quality of public schools that plagues much of the country. They will oppose any regulation of banks that restricts profits, even if it helps those who cannot cover their mortgages or protects the public against predatory lending, deceptive advertising, or even a repetition of the financial crash” (Deaton, 2013, s. 207). W swoich publikacjach Deaton wskazuje na błędy i ich negatywne następstwa wynikające z nader powierzchownego podejścia niektórych ekspertów do oceny poziomu ubóstwa i konsumpcyjnych potrzeb, w tym zdrowotnych, w biednych krajach. Szczególnie wyraziście przedstawia to w artykule pod wymownym tytułem On tyrannical experts and expert tyrants (Deaton, 2015). Tezy dotyczące konieczności i możliwości łagodzenia nierówności społecznych Deaton eksponuje w opublikowanym w pracy zbiorowej pt. Gospodarka za 100 lat eseju (jedynej publikacji Deatona dostępnej w języku polskim) pod symptomatycznym tytułem Przez ciemność w stronę jaśniejszej przyszłości. Ową jaśniejszą przyszłość upatruje Deaton w rekomendowanych przez niego działaniach na rzecz zmniejszania szeroko rozumianych nierówności społecznych, m.in. w obszarze edukacji i ochrony zdrowia. Wskazuje przy tym na „groteskowe” wręcz pogłębianie się nierówności społecznych w ciągu ostatnich trzydziestu lat, co osłabia wzrost gospodarczy. „Kiedy owoce wzrostu nie są dzielone pomiędzy maksymalnie dużą część społeczeństwa i kiedy bajecznie bogaci się niewielki ułamek populacji, władza znajdująca się w rękach bogatych zagraża dobrobytowi wszystkich innych” (Deaton, 2014, s. 73). Wszystkie publikacje Angusa Deatona dotyczą gorących obecnie tematów. Ale warto pamiętać, że Deaton zajmuje się nimi od ponad trzech dekad, co najmniej od 1980 r., kiedy to wspólnie z Johnem Muellbauerem wskazywał na znaczenie problematyki zachowań konsumenckich dla teorii ekonomii i praktyki. Kolejna książka Deatona z 1992 r. „Zrozumieć konsumpcję” szczegółowo uzmysławia wagę tego zagadnienia. Deaton prowadził analizy budżetów domowych, badał też ubóstwo m.in. w Indiach. Rozpatruje ubóstwo i nierówności nie tylko poprzez dochody materialne, ale znacznie szerzej, holistycznie, z uwzględnieniem zdrowia, edukacji, dostępu do prawa, a także demokracji. Wyraziście ilustruje to przedstawiony wyżej cytat, z którego wynika, że ekstremalne nierówności są zagrożeniem dla wszystkich, zarówno dla biednych jak i bogatych, dla fundamentów systemu demokracji rynkowej. Deaton nie ogranicza się przy tym do badań ubóstwa przez pryzmat współczynnika Giniego. Współczynnik ten pokazuje bowiem jedynie stopień koncentracji bogactwa i nie odzwierciadla w pełni nierówności społecznych. „The distribution of income cannot be boiled down to one mechanism, such as supply and demand in the labor market, nor can it be measured by a single measure of inequality like the Gini coefficient. It is the result of many different processes working together. History matters, as do the market, politics, and demography” (Deaton, 2013, s. 187). A. Deaton preferuje i stosuje podejście kompleksowe oraz badania zindywidualizowane, a nie zagregowane. Umożliwia to dokładniejszą analizę ubóstwa

254

Elżbieta Mączyńska

m.in. z uwzględnieniem ograniczonego dostępu do prawa, ochrony zdrowia i edukacji. Tym właśnie zajmuje się Angus Deaton. Nagroda Nobla w 2015 r. dla tego ekonomisty została przyznana w sytuacji, gdy w świecie narastają obawy o rosnące nierówności. To tematyka tyleż trudna co bardzo na czasie. Dlatego też nagrodę tę można uznać za ukłon w stronę poszukiwania rozwiązań najtrudniejszych problemów świata, problemów wymagających pilnej naprawy, problemów biedy i nierówności społecznych. Dla przeciwdziałania ich narastaniu przez rozwój polityki na rzecz wzrostu dobrobytu społecznego niezbędne jest rozumienie podstaw indywidualnych wyborów konsumenckich. Konsumpcja dóbr i usług jest bowiem fundamentalnym wyznacznikiem zamożności lub biedy, co m.in. podkreślono w uzasadnieniu przyznania Noblowskich laurów dla Angusa Deatona („The consumption of goods and services is a fundamental determinant of human welfare. The distribution of consumption among individuals has a bearing on many important issues – including inequality and poverty – in society’s economic, political and social domains” (Scientific Background…, 2015, s. 1.)). Nagrody Nobla, w tym także nagroda dla Deatona, nie są jednak wolne od kontrowersji oraz wątpliwości i pytań. Kontrowersje i wątpliwości rodzą się zwłaszcza, jeśli brany jest pod uwagę wpływ dorobku noblistów na rzeczywistość gospodarczą.

NOBLOWSKIE KONTROWERSJE – UŻYTECZNOŚĆ PRAKTYCZNA Historia uczy, że z wykorzystywaniem dorobku noblistów w praktyce bywa bardzo różnie. Przykład Jamesa Tobina, autora koncepcji opodatkowania spekulacyjnych transakcji finansowych (tzw. podatek Tobina), uhonorowanego ekonomicznym Noblem w 1981 r. za analizę rynków finansowych i ich związków z decyzjami o wydatkach, zatrudnieniem, produkcją i cenami, mimo upływu 35 lat od opracowania tej koncepcji wciąż nie doczekała się realizacji na szerszą skalę. Inaczej zaś stało się z naukowym dorobkiem innego noblisty (z 1976 r.), Miltona Friedmana, którego poglądy wywarły silny wpływ na rozwój monetarystycznego nurtu w teorii ekonomii i miały znaczący wpływ na politykę społeczno-gospodarczą w wielu krajach. Dotyczy to też noblisty Eugene Famy. Jako autor hipotezy o efektywności, niezawodności rynku, Eugene Fama, uhonorowany nagrodą Nobla w 2013 r., wywarł znaczny wpływ na rozwój neoliberalizmu i jego implementacji w praktyce. Dorobek naukowy Famy stanowił m.in. istotne wsparcie dla neoliberalnej idei marginalizacji roli państwa w gospodarce. Kryzys globalny z lat 2007–2009 wyraźnie jednak podważył racje obydwu tych noblistów. Trudno się zatem dziwić, że uhonorowanie ekonomicznym Noblem kilka lat po wybuchu kryzysu, tj. w 2013 r., Eugene Famy za empiryczne badania cen aktywów wzbudziło sporo kontrowersji. Wątpliwości pojawiły się tym bardziej, że za jeden z ważnych czynników kryzysogennych uznano właśnie nieprawidłowości w wycenie aktywów przedsiębiorstw, zwłaszcza finansowych.

PARADOKS DEATONA. NOBEL Z EKONOMII 2015…

255

Na tle tak dużych różnic między laureatami – zarówno pod względem orientacji naukowej i ideowej, jak i siły wpływu na rzeczywistość – rodzą się pytania dotyczące rzeczywistego znaczenia nagrody imienia Alfreda Nobla w ekonomii i kryteriów przyjmowanych przez Komitet Noblowski. Corocznie toczą się dyskusje na ten temat. Opinie są zróżnicowane. Dotyczy to też tegorocznej nagrody dla Angusa Deatona. Można spotkać opinie, że jest to ukłon Komitetu Noblowskiego w stronę uznania narastania nierówności społecznych jako zagrożenia dla harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego, a zatem i uznania znaczenia badania tej problematyki. Nie brak też opinii, że noblowskie nagrody w 2014 r. dla francuskiego ekonomisty Jeana Tirole’a i w 2015 r. dla Deatona można uznać za dążenie Komitetu Noblowskiego do złagodzenia kierowanych pod jego adresem zarzutów nadmiernego uprzywilejowania reprezentantów mainstreamu i szkoły chicagowskiej w teorii ekonomii oraz reprezentantów neoliberalizmu. Zarazem pojawiają się też opinie, że Nagroda Nobla dla Deatona i jego rekomendacji ukierunkowanych na zmniejszanie nierówności społecznych jest przejawem skłonności do idei socjalizmu. Zważywszy na niespodzianki i kontrowersje towarzyszące Nagrodzie Nobla w ekonomii, z pewnością interesująca byłaby szczegółowa analiza – z dzisiejszego punktu widzenia – znaczenia i aktualności naukowego dorobku dotychczasowych noblistów. Interesująca byłaby m.in. ocena, czy i w jakim stopniu dorobek ten przetrwał próbę czasu. Trudno odmówić racji zgłaszanym postulatom idącym w tym kierunku. Zarazem jednak nie brakuje opinii, że nie sposób do końca obiektywnie z dzisiejszego punktu widzenia ocenić naukowych zasług noblistów sprzed lat (Jasiński, 2014). Zawsze takie analizy będą bowiem obciążone syndromem, że potem wszyscy wiedzą lepiej, jak miało być przedtem. Trudno też odmówić racji opiniom, że w takiej analizie istotne byłoby także uwzględnienie, jakie kandydatury (począwszy od pierwszego roku przyznania nagrody, tj. od 1969 r.) były brane pod uwagę przez Komitet Noblowski i jakie zostały odrzucone. Dokonana na tej podstawie analiza porównawcza rzucałaby dodatkowe światło na dzisiejszą aktualność naukowego dorobku zarówno nagrodzonych Noblem ekonomistów, jak i tych, których kandydatury zostały odrzucone. Niestety z regulaminu przyznawania ekonomicznego Nobla wynika, że nazwiska naukowców-kandydatów do nagrody, branych pod uwagę przez Komitet Noblowski, nie mogą zostać ujawnione przez 50 lat po ogłoszeniu werdyktu. Zatem o szczegółowej historii pierwszej nagrody z 1969 r. i rozpatrywanych do niej kandydatów można będzie się ewentualnie dowiedzieć dopiero w 2019 roku. Tym samym sugerowane szczegółowe analizy noblowskich laurów musiałyby przeciągnąć się w czasie.

POUCZAJĄCE NOBLOWSKIE LEKTURY Z pewnością publikacje noblistów warto czytać. Lektura prac tegorocznego laureata może być, moim zdaniem, wielce użyteczna również, a może zwłaszcza

256

Elżbieta Mączyńska

w Polsce i pomocna w poszukiwaniu rozwiązań rozmaitych problemów społecznych, a także podatkowych. Niewykluczone też, że znajomość wyników badań prowadzonych przez Deatona mogłaby pozytywnie wpłynąć na jakość krajowej debaty na temat polityki społeczno-gospodarczej i na jakość tej polityki. Przemawiają również za tym badania prowadzone w Polsce, zwłaszcza publikacje Marii Jarosz, z których najnowsza (wspólna z Markiem Kozakiem) ma wiele mówiący tytuł Eksplozja nierówności? (Jarosz, Kozak, 2015). Zbliżone do wniosków Deatona tezy można też znaleźć w opiniach wielu ekonomistów, m.in. zawartych w publikacji Grzegorza Sroczyńskiego pt. Świat się chwieje. 20 rozmów o tym, co z nami dalej (Sroczyński, 2015). Z publikacjami Deatona powinni zapoznać się wszyscy, którym na sercu leży poprawa jakości życia ludzi. To obowiązkowa lektura dla głównych kreatorów życia społeczno-gospodarczego, w tym twórców prawa, zwłaszcza podatkowego. Wynikami badań prowadzonych przez Deatona powinni zainteresować się bardziej wnikliwie także ci, którzy skłonni są uznawać noblowskie wyróżnienie dla tego naukowca za przejaw nachylenia Komitetu Noblowskiego w stronę socjalizmu. Szczegółowa lektura dzieł Deatona przeczy bowiem temu i wskazuje, że mogą one mieć istotne znaczenie w umacnianiu gospodarki wolnorynkowej, w umacnianiu demokracji i eliminowaniu nieprawidłowości w sferze polityki społeczno-gospodarczej. Zasadne byłoby też szersze popularyzowanie w dydaktyce dzieł Deatona oraz innych prac noblistów z ekonomii. Jest to możliwe, tym bardziej że większość publikacji Deatona, także tu cytowanych, jest dostępna w Internecie. Dotyczy to zresztą także prac innych noblistów. Niestety publikacje wielu z nich wciąż jeszcze nie doczekały się przekładu na język polski. Dotyczy to także dzieł Angusa Deatona (z wyjątkiem cytowanego wyżej eseju). Można jednak zakładać, że w ramach podejmowanych przez niektóre wydawnictwa serii wydawniczych poświęconych noblistom luka ta będzie stopniowo zmniejszana.

BIBLIOGRAFIA Case A., Deaton A. (2015), Suicide, Age, and Wellbeing: An Empirical Investigation, Center for Health and Wellbeing, Research Program in Development Studies, Princeton University and NBE, June. Campbell J., Deaton A. (1989), Why is consumption so smooth?, Princeton University and NBER, “Review of Economic Studies”. Deaton A., Muellbauer J. (1980), Economics and Consumer Behavior, Cambridge University Press. Deaton A. (1992), Understanding Consumption, Clarendon Press, Oxford. Deaton A. (1997), Poverty among Children and the Elderly in Developing Countries, Research Program in Development Studies, Princeton University, Draft, November. Deaton A. (2001), Inequalities in Income and Inequalities in Health. In the Causes and Consequences of Increasing Inequality, University of Chicago Press, Chicago.

PARADOKS DEATONA. NOBEL Z EKONOMII 2015…

257

Deaton A., Dréze J. (2002), Poverty and inequality in India: A reexamination, “Economic and Political Weekly”, Vol. 37, No. 36. Deaton A. (2013), The Great Escape: Health, Wealth, and the Origins of Inequality, Princeton University Press, Princeton. Deaton A. (2013a), What does the empirical evidence tell us about the injustice of health inequalities?, w: Inequalities in Health: Concepts, Measures and Ethics, Nir Eyal, Samia Hurst, Ole Frithof Norheim, and Daniel Wikler (eds), Oxford University Press, Oxford, UK. Deaton A. (2013b), Reshaping the world: The 2005 round of the International Comparison Program, w: Measuring the Size of the World Economy: The Framework, Methodology, and Results from the International Comparison Program, World Bank, Washington, DC. Deaton A. (2014), Przez ciemność w stronę jaśniejszej przyszłości, w: Gospodarka za 100 lat. Najważniejsi ekonomiści przewidują przyszłość, I. Palacios-Huerta (red.), Kurhaus Publishing, Warszawa, s. 71–86. Deaton A. (2015), On Tyrannical Experts and Expert Tyrants., The Review of Austrian Economics, Springer Science+Business Media, New York. Full Text of Alfred Nobel’s Will, 27 November 1895 (http://www.nobelprize.org/alfred_ nobel/will/will-full.html – data dostępu: 15.10.2015). Jarosz M., Kozak M.W. (2015), Eksplozja nierówności?, Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Naukowa, Warszawa. Jasiński L.J. (2014), Nobel z ekonomii 1969–2014, Wydawnictwo Key Text, Warszawa. Laureaci Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, 2014 (https://pl.wikipedia.org/wiki/Laureaci_Nagrody_Banku_Szwecji_im._Alfreda_ Nobla_w_dziedzinie_ekonomi – data dostępu: 15.10.2015). Scientific Background on the Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2015. Angus Deaton: Consumption, Poverty and Welfare (2015), The Royal Swedish Academy of Sciences, Stockholm (http://www.nobelprize.org/ nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2015/advanced-economicsciences2015. pdf – data dostępu: 15.10.2015). Sroczyński G. (2015), Świat się chwieje. 20 rozmów o tym, co z nami dalej, Oficyna Gazety Wyborczej, Warszawa.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest prezentacja wybranych elementów naukowego dorobku Angusa Deatona, laureata Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych w 2015 roku. Nagrodę przyznano za „analizę konsumpcji, ubóstwa i dobrobytu”. Prowadzone przez Deatona w ponad 140 krajach szczegółowe badania na ten temat doprowadziły do wielu ważnych i dla teorii ekonomii, i dla praktyki wniosków, a nawet do zakwestionowania niektórych tez, formułowanych przez przedstawicieli ekonomii głównego nurtu. Świadczy o tym m.in. tzw. paradoks Deatona kwestionujący zasadność Friedmanowskiej hipotezy dochodu permanentnego. Wyniki badań Deatona mogą być użyteczne w rozwiązywaniu problemów związanych z ubóstwem i nierównościami dochodowymi.

258

Elżbieta Mączyńska

Słowa kluczowe: nierówności dochodowe, ubóstwo, PKB, paradoks Deatona, Nobel w dziedzinie nauk ekonomicznych.

THE DEATON PARADOX: THE 2015 NOBEL MEMORIAL PRIZE IN ECONOMICS ABSTRACT The aim of the paper is to present selected elements of the academic output of Angus Deaton, recipient of the 2015 Nobel Memorial Prize in Economic Sciences, which he was awarded for his “analysis of consumption, poverty, and welfare.” Deaton’s comprehensive studies into this subject, involving data on over 140 countries, have led to many findings relevant both to economic theory and practice, and disputing some arguments advanced by mainstream economists. Indeed, the Deaton paradox calls into question Friedman’s permanent income hypothesis. Thus, Deaton’s studies may be useful in solving problems related to poverty and income inequality. Keywords: income inequality, poverty, GDP, Deaton paradox, Nobel Memorial Prize in Economics JEL Classification: A11, D01, D 60, I00, O1, P10

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 2 (LXXXV) 2015

RECENZJE

Anna Hrycaj*

RECENZJA KSIĄŻKI ELŻBIETY MĄCZYŃSKIEJ I SYLWII MORAWSKIEJ „EFEKTYWNOŚĆ PROCEDUR UPADŁOŚCIOWYCH. BANKRUCTWA PRZEDSIĘBIORSTW. KATHARSIS I NOWA SZANSA” Elżbieta Mączyńska, Sylwia Morawska, Efektywność procedur upadłościowych: bankructwa przedsiębiorstw. Katharsis i nowa szansa, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2015, 245 stron Książka Elżbiety Mączyńskiej i Sylwii Morawskiej Efektywność procedur upadłościowych. Bankructwa przedsiębiorstw. Katharsis i nowa szansa, wydana przez Oficynę Wydawniczą Szkoły Głównej Handlowej, jest wynikiem badań na temat efektywności procedur upadłościowych, prowadzonych na podstawie analizy dokumentacji sądowej za lata 2004–2009 pochodzącej z czterech sądów w Polsce. Należy podkreślić, że dokonane badania miały charakter pionierski. Wcześniej w Polsce nie prowadzono tak szeroko zakrojonych badań akt postępowań upadłościowych i naprawczych. Ocena efektywności postępowań upadłościowych z reguły była więc dokonywana na podstawie rankingów Doing Business, przygotowywanych przez Bank Światowy. Badania Banku Światowego opierają się jednak na wywiadach przeprowadzanych z przedsiębiorcami prowadzącymi działalność gospodarczą w Warszawie, co z założenia nie odzwierciedla sytuacji ogólnokrajowej oraz nie pozwala zdiagnozować rzeczywistych problemów ograniczających efektywność procedur upadłościowych. Badania, których wyniki przedstawiono w recenzowanej książce, zostały prawidłowo zaprojektowane i rzetelnie przeprowadzone. Wykorzystano w nich analizę ilościową i jakościową sądowej dokumen* Autorka jest profesorem w Wyższej Szkole Menedżerskiej w Warszawie oraz sędzią Sądu Rejonowego Poznań Stare Miasto.

260

Anna Hrycaj

tacji postępowań upadłościowych. Zakres badań jest imponujący. Autorki przebadały dokumentację 1200 postępowań upadłościowych, co – jeżeli uwzględni się fakt, że ilość przebadanych spraw przekracza średnioroczną liczbę postępowań upadłościowych w Polsce – z całą pewnością gwarantuje reprezentatywność badań. Celem badań – oprócz kwestii efektywności procedur upadłościowych – było również dokonanie oceny poziomu standaryzacji orzecznictwa i integralności wymiaru sprawiedliwości, a także dokonanie analizy społeczno-gospodarczych skutków obowiązującego w Polsce prawa upadłościowego i naprawczego. Przeprowadzone badania mają istotne znaczenie nie tylko dla rozwoju nauki, ale również dla rzeczywistości społeczno-gospodarczej, zwłaszcza w kontekście realizowania zadań Polityki Nowej Szansy (PNS). Polityka ta to przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki, a przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 22 lipca 2014 r., program rozwoju w rozumieniu art. 15 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju1, który będzie realizowany w latach 2014–2020. Rozwiązania w niej zapisane zostały przygotowane z myślą o właścicielach małych i średnich firm, narażonych na trudności na poszczególnych etapach prowadzenia biznesu. System ten będzie również obejmował wsparcie dla tych przedsiębiorców, którzy zamierzają ponownie rozpocząć działalność gospodarczą. Jak wskazano, w Polityce Nowej Szansy „należy dążyć do większego upowszechnienia procesu naprawy przedsiębiorstw. W tym kontekście badania Autorek i wyniki, opublikowane w recenzowanej książce, pozwalając na zidentyfikowanie prawnych i faktycznych barier skutecznej restrukturyzacji i naprawy przedsiębiorstw, wpisują się w cele i założenia programu rozwoju realizowanego przez Ministerstwo Gospodarki. Trzeba również wspomnieć, że cząstkowe wyniki badań Elżbiety Mączyńskiej i Sylwii Morawskiej były publikowane i dyskutowane podczas prac na reformą prawa upadłościowego, przygotowaną przez Ministerstwo Sprawiedliwości, która ostatecznie doprowadziła do uchwalenia ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne. Prace nad ustawą toczyły się trzy lata. Minister sprawiedliwości Jarosław Gowin powołał 14 maja 2012 r. zespół ekspertów ds. nowelizacji prawa upadłościowego i naprawczego, który przygotował rekomendacje zmian. Na podstawie tych rekomendacji zespół, utworzony na podstawie zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 kwietnia 2013 r., przygotował projekt ustawy Prawo restrukturyzacyjne2. Należy więc podkreślić, że wykorzystanie wyników badań, prezentowanych w recenzowanej książce, w pracach związanych z przyjęciem nowych regulacji prawnych niewątpliwie jest dowodem na praktyczną użyteczność i przydatność przeprowadzonych badań.

Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712 z późn. zm. W skład Zespołu wchodzili: dr hab. Anna Hrycaj – sędzia, Przewodnicząca Zespołu, Aleksandra Machowska – sędzia, Cezary Zalewski – sędzia, dr Patryk Filipiak – adwokat, Piotr Zimmerman – radca prawny, dr Marek Porzycki – Uniwersytet Jagielloński, Barbara Niesłuchowska – sędzia, Departament Prawa Cywilnego Ministerstwo Sprawiedliwości, Maciej Geromin – Departament Prawa Cywilnego Ministerstwo Sprawiedliwości. 2

RECENZJA KSIĄŻKI ELŻBIETY MĄCZYŃSKIEJ I SYLWII MORAWSKIEJ…

261

Recenzowana książka została podzielona na trzy części. Część pierwsza obejmuje zagadnienia dotyczące cywilizacyjnych i globalnych przemian społeczno-gospodarczych oraz ich znaczenia dla funkcjonowania przedsiębiorstw, a zwłaszcza dla zagrożenia niewypłacalnością. W drugiej części zostały zaprezentowane wyniki badań aktowych. Część trzecia została poświęcona przedstawieniu wniosków i rekomendacji zmian prawa upadłościowego i naprawczego. Przyjęty przez Autorki podział treści jest przejrzysty i logiczny: wywód naukowy płynnie prowadzi Czytelnika od zagadnień wstępnych przez opis metodyki i analizę wyników badań do zwięzłego, syntetycznego i jasnego przedstawienia wniosków i rekomendacji. W części pierwszej zostały przedstawione przede wszystkim ekonomiczne aspekty kryzysu przedsiębiorstwa. Słusznie rozważania te rozpoczęto od analizy genetycznego podłoża kryzysów, łączącego się z naturalnym w gospodarce rynkowej zjawiskiem cykliczności (s. 37). Rozdział 2 został poświęcony makroekonomicznym uwarunkowaniom funkcjonowania przedsiębiorstw w Polsce. W tym zakresie istotne wydają się zwłaszcza rozważania o sile potencjału rozwojowego polskiej gospodarki, która jako jedyna spośród krajów Unii Europejskiej uniknęła zjawiska globalnej recesji (s. 45). E. Mączyńska i S. Morawska słusznie uznają, że nie jest to jedynie ewenement, ale zjawisko, które świadczy o stabilności i względnej sile gospodarki Polski. Nie znaczy to jednak, że polscy przedsiębiorcy nie są zagrożeni widmem kryzysu, a w jego konsekwencji bankructwem. Autorki trafnie bowiem zauważają (s. 58), że „Kondycja przedsiębiorstwa, efekty jego działalności i zmiany uzależnione są w coraz większym stopniu od zmian w otoczeniu”, do których można zaliczyć chociażby zmiany kursów walut3. Przekonywający jest również pogląd Autorek, że z reguły dochodzi do połączenia zewnętrznych i wewnętrznych przyczyn kryzysu. W zakresie przyczyn wewnętrznych wskazują zwłaszcza na słabość zarządzania, niedostateczny poziom kadr oraz agresywną, defraudującą rachunkowość4.Należy zgodzić się z prezentowanym w książce poglądem, że kryzys może być również szansą. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że mały kryzys może być ratunkiem przed dużym kryzysem. Jest to oczywiście zamierzony skrót myślowy, gdyż w istocie rzeczy ratunkiem jest proces restrukturyzacji wdrożony w celu wyjścia z małego kryzysu. Szczególnie cenne są rozważania zawarte w rozdziale 4. Już sam tytuł tego rozdziału – „Bankructwa i upadłości przedsiębiorstw. Aspekty teoretyczne i ekonomiczno-prawne” – jest znamienny. Autorki w sposób rzadko spotykany w literaturze połączyły analizę zagadnień ekonomicznych i prawnych. Na szczególne uznanie zasługuje jasne i czytelne wyjaśnienie kwestii terminologicznych w szczególności w odniesieniu do używanych często zamiennie pojęć „bankructwo” oraz

3 Jako przykład upadłości, do której doprowadziła aprecjacja waluty krajowej, Autorki podają m.in. upadłość Krośnieńskiej Huty Szkła KROSNO SA. 4 Należy przy tym zgodzić się z tezą, że używanie pojęcia „rachunkowość kreatywna” dla określenia agresywnej i manipulacyjnej rachunkowości jest niewłaściwe, a w istocie rzeczy szkodzi pozytywnemu w swym powszechnym wydźwięku określeniu kogoś lub czegoś „kreatywnym”.

262

Anna Hrycaj

„upadłość”. Autorki słusznie zauważają, że „bankructwo” to pojęcie ekonomiczne, a „upadłość” to pojęcie języka prawnego. Część drugą recenzowanej książki rozpoczyna rozdział poświęcony modelom upadłości – regulacjom prawnym oraz ich ewolucji (rozdział 5). Szkoda, że w tym rozdziale zabrakło pogłębionej analizy ewolucji prawa upadłościowego i powiązania tej ewolucji ze zmieniającymi się warunkami społeczno-gospodarczymi. O ile bowiem są dostępne opracowania dotyczące historii czy ewolucji prawa upadłościowego, które przedstawiają zmieniające się regulacje normatywne5, o tyle nie ma opracowań, które łączyłyby te zmiany z otoczeniem gospodarczym, wskazując zarówno ich przyczyny, jak i skutki gospodarcze i społeczne. Natomiast zawarte w omawianym rozdziale przedstawienie modeli postępowania upadłościowego, form upadłości oraz ich następstw nie budzi zastrzeżeń. Niezwykle interesujące są zawarte w rozdziale 5 rozważania dotyczące struktury sądownictwa powszechnego w sprawach upadłościowych i naprawczych (s. 106–111). Rozważania te doprowadziły do wniosku, że celowe byłoby albo utworzenie jednego sądu upadłościowego (w strukturze Sądu Okręgowego w Warszawie), albo kilku sądów upadłościowych, zlokalizowanych w strukturach Sądów Okręgowych w Warszawie, Gdańsku, Szczecinie, we Wrocławiu, Krakowie lub Katowicach oraz w Poznaniu. Recenzent nie podziela poglądu o celowości powierzenia wszystkich spraw upadłościowych jednemu sądowi. Taka koncentracja spraw w jednym ośrodku z reguły nie sprzyja jakości orzecznictwa. Pewne odmienności poglądów wyrażające się w zróżnicowanym orzecznictwie poszczególnych sądów sprzyjają dyskusji naukowej i praktycznej oraz docelowo prowadzą do wypracowania najlepszych i najskuteczniejszych rozwiązań. Natomiast w pełni zasługuje na aprobatę rekomendacja ograniczenia liczby sądów upadłościowych oraz umieszczenia ich w strukturze sądów okręgowych. Zagadnienie to jest niezwykle istotne z punktu widzenia efektywności postępowań upadłościowych, a po nowelizacji prawa upadłościowego z dniem 1 stycznia 2016 r. – również postępowań restrukturyzacyjnych. Uzupełniając argumentację przytoczoną w recenzowanej książce, należy podkreślić, że wprowadzone do porządku prawnego z dniem 1 stycznia 2016 r. postępowania restrukturyzacyjne6, których celem jest ochrona zadłużonych przedsiębiorców i ich wierzycieli, a także utrzymanie miejsc pracy, będą miały duże społeczne i ekonomiczne znaczenie. Umiejscowienie spraw określonego rodzaju na wyższym 5 B. Stelmachowski, Prawo upadłościowe ziem zachodnich, Poznań 1932; J.M. Rosenberg, Postępowanie upadłościowe w prawodawstwie rzymskim, „Gazeta Sądowa, Przegląd Upadłościowy” z 1 września 1936 r.; P. Tereszkiewicz, Postępowania upadłościowe i oddłużeniowe dla konsumentów w Stanach Zjednoczonych i niektórych krajach europejskich, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2000, nr 1–2, s. 99 i nast.; R. Wells, Kryzys inwestycji: międzynarodowe prawo upadłościowe, w: Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, tom II, Międzynarodowe transakcje biznesowe, pod red. R.R. Ludwikowskiego, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s. 434. 6 Z dniem 1 stycznia 2016 r. wchodzi w życie ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. z 2015 r., poz. 978) – dalej PrRest, która wprowadza do polskiego porządku prawnego: postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie układowe oraz postępowanie sanacyjne.

RECENZJA KSIĄŻKI ELŻBIETY MĄCZYŃSKIEJ I SYLWII MORAWSKIEJ…

263

szczeblu sądownictwa następuje wówczas, gdy są to sprawy o większym znaczeniu gospodarczym lub społecznym albo sprawy bardziej skomplikowane. Odrzucenie tego założenia czyniłoby bowiem zbędnym różnicowanie szczebli sądownictwa powszechnego. Sprawy restrukturyzacyjne i upadłościowe są jednymi z najbardziej skomplikowanych zagadnień rozpoznawanych w sądach powszechnych. Obejmują swoim zakresem prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo spadkowe, prawo własności przemysłowej, prawo międzynarodowe. Ich rozpoznawanie wymaga również znajomości prawa administracyjnego oraz, co słusznie podkreślają Autorki, tematyki z zakresu ekonomii i zarządzania. Trzeba też zauważyć, że prawo restrukturyzacyjne, inaczej niż obecnie prawo upadłościowe, jest skierowane również do przedsiębiorców jeszcze wypłacalnych, ale zagrożonych niewypłacalnością, którzy muszą mieć zaufanie do sądu, któremu mają powierzyć zarząd lub nadzór nad swoim, często wielomilionowym, majątkiem. Trudno wzbudzić zaufanie wówczas, gdy rozpoznawanie tak poważnych spraw powierza się sędziom dopiero rozpoczynającym karierę zawodową. Pozwalając sobie na nieco głębsze ujęcie tej niezwykle istotnej dla sądownictwa upadłościowego kwestii, można podnieść również argumenty oparte na analizie przepisów o właściwości rzeczowej sądów powszechnych. Otóż zgodnie z art. 17 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego7 do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 złotych. Tymczasem wartość wszystkich wierzytelności rozpoznawanych w jednej sprawie upadłościowej prawie zawsze przewyższa 75 000 zł, a zdarza się, że przekracza kilka miliardów złotych. Wartość poszczególnych wierzytelności (praw majątkowych), dochodzonych przez wierzycieli w sprawach upadłościowych, bardzo często jest wyższa niż 75 000zł. Są to często wierzytelności o wartości setek milionów złotych. Zgodnie z art. 17 pkt 4 k.p.c. takie sprawy powinny być rozpoznawane w sądzie okręgowym. Ponadto, zgodnie z art. 17 pkt 4(2) k.p.c., do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Nie ma żadnego logicznego uzasadnienia, aby sądy okręgowe były właściwe w sprawach mniejszej wagi (uchylenie uchwał organów spółek), a sądy rejonowe w sprawach większej wagi (restrukturyzacja spółki lub jej upadłość). W konsekwencji zaskarżenie uchwały o postawieniu spółki w stan likwidacji jest rozpoznawane w sądzie okręgowym, a złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości i postępowanie upadłościowe, które również prowadzi do ustania bytu prawnego spółki – w sądzie rejonowym. Zgłoszony przez E. Mączyńską i S. Morawską postulat umiejscowienia sądów upadłościowych w strukturze organizacyjnej sądów okręgowych znalazł w toku prac legislacyjnych, związanych z uchwaleniem ustawy z dnia 15 maja 2016 r., również uznanie i zrozumienie wśród wszystkich środowisk w jakikolwiek sposób związanych z prawem upadłościowym. 7

Dalej: k.p.c.

264

Anna Hrycaj

W rozdziale 6 przedstawiono uogólnione wyniki badań prowadzonych w sądach gospodarczych w Polsce. Przeprowadzone badania miały interdyscyplinarny charakter, a ich celem było zidentyfikowanie wskaźników ekonomicznych związanych z dochodzeniem należności w trybie egzekucji uniwersalnej oraz analiza obowiązującego prawa z punktu widzenia jego skuteczności i efektywności. W dalszych rozważaniach Autorki przedstawiły wyniki badań w poszczególnych obszarach obejmujących w szczególności czas trwania postępowania, relację wierzytelności publicznoprawnych do prywatnoprawnych, stopień zaspokojenia wierzytelności, relację wynagrodzenia syndyka do kosztów postępowania oraz relację wynagrodzenia syndyka do wartości masy upadłości. Przeprowadzone badania doprowadziły do wniosku, że „…funkcjonujący w Polsce model postępowania upadłościowego nie realizuje swojej podstawowej funkcji windykacyjnej. Stopień zaspokojenia wierzycieli w wyniku przeprowadzonego postępowania upadłościowego, obejmującego likwidację majątku jest znikomy” (s. 155). Dalej Autorki stwierdziły, że „Prawo upadłościowe nie eliminuje nierentownych przedsiębiorców” oraz że „Postępowania upadłościowe nie spełniają także funkcji oddłużeniowej” (s. 155). Konkluzja powyższych rozważań jest taka, że regulacje prawne postępowań upadłościowych nie odpowiadają zapotrzebowaniom przedsiębiorców w kryzysie (s. 157). Konkluzja ta jest smutna, ale niestety prawdziwa. Prezentowany przez Autorki pogląd w ostatnim okresie podzielił również ustawodawca, dokonując głębokiej, strukturalnej reformy prawa upadłościowego, opartej przede wszystkim na oddzieleniu postępowań restrukturyzacyjnych (naprawczych) od stygmatyzujących postępowań upadłościowych8. W trzeciej części książki Autorki przedstawiły rekomendacje zmian prawa upadłościowego. Na szczególną uwagę zasługuje rekomendacja zmiany definicji niewypłacalności przyjętej w prawie upadłościowym. Należy zgodzić się z poglądem, że przesłankami niewypłacalności powinna być niemożność regulowania zobowiązań pieniężnych, a w odniesieniu do osób prawnych dodatkowo nadmierne zadłużenie (s. 199). Słuszny jest również postulat stworzenia platformy teleinformatycznej, na której w ocenie Autorek powinny się znaleźć: wzory formularzy wymuszające ujednolicenie praktyki sądowej, ogłoszenia o upadłościach wraz z informacją o aktualnym stanie sprawy, ogłoszenia o sprzedawanych w toku postępowania składnikach majątku. Pogląd prezentowany przez E. Mączyńską i S. Morawską podzielił również ustawodawca i w konsekwencji platformą taką w niedalekiej przyszłości będzie wprowadzony do porządku prawnego – począwszy od 1 lutego 2018 r. – Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości. Zgodnie z wypracowaną przez Autorki koncepcją w uzasadnieniu projektu ustawy Prawo restrukturyzacyjne wskazano, że „W celu usprawnienia postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych, ułatwienia dostępu do informacji o tych postępowaniach, usprawnienia komunikacji pomiędzy organami tych postępowań i ich uczestnikami oraz obniżenia kosztów postępowań związanych z obowiązkiem

Ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne.

RECENZJA KSIĄŻKI ELŻBIETY MĄCZYŃSKIEJ I SYLWII MORAWSKIEJ…

265

dokonywania ogłoszeń i obwieszczeń proponuje się utworzenie Centralnego Rejestru Restrukturyzacji i Upadłości (dalej „CRRU”) (art. 6 PrRest)”. Zasadniczą funkcjonalnością Rejestru będzie zapewnienie uczestnikom postępowania oraz innym podmiotom dostępu do treści wydawanych w postępowaniu restrukturyzacyjnym postanowień, zarządzeń oraz do treści innych dokumentów i informacji. Wszystkie postanowienia oraz zarządzenia wydane w postępowaniu restrukturyzacyjnym będą zamieszczane w Rejestrze. Do danych zawartych w zamieszczanych w Rejestrze postanowieniach, zarządzeniach, dokumentach i informacjach będą mieli dostęp wyłącznie uczestnicy postępowania (art. 197 ust. 4 PrRest). Niektóre postanowienia, dokumenty lub informacje będą podlegały obwieszczeniu w Rejestrze (art. 199 ust. 1 PrRest). Obwieszczenie w Rejestrze będzie wywoływało skutek określony w art. 206 ust. 3 PrRest. Zgodnie z tym przepisem od dnia obwieszczenia w Rejestrze nie będzie można zasłaniać się nieznajomością treści obwieszczenia, chyba że mimo zachowania należytej staranności nie można się było o nim dowiedzieć. Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości, zgodnie z art. 5 pkt 4 ustawy, będzie również instrumentem wspomagającym organizację pracy i prowadzenie postępowania restrukturyzacyjnego i upadłościowego. Założenie powinno zostać zrealizowane przez stworzenie rozwiązań informatycznych, które pozwolą na: a) automatyczne dokonywanie zmian w aktualnym stanie spisu inwentarza wskutek sprzedaży składników majątku oraz w aktualnym stanie wierzytelności wskutek tworzenia uzupełniających spisów i list wierzytelności oraz wykonywania planów podziału; b) generowanie projektów postanowień wraz z uzasadnieniem na podstawie wniosków (np. wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, który składany będzie na formularzu) lub dokumentów (np. sprawozdania rachunkowe zarządcy lub syndyka), wprowadzanych do systemu drogą elektroniczną; c) bieżące monitorowanie czynności nadzorcy sądowego, zarządcy i syndyka; d) realny nadzór nad likwidacją masy upadłości przez generowanie informacji dotyczących poszczególnych składników masy upadłości (spis inwentarza, oszacowanie, zgoda sędziego-komisarza na sprzedaż, sprawozdanie z likwidacji danego składnika majątku). Prace nad utworzeniem Centralnego Rejestru Restrukturyzacji i Upadłości trwają obecnie w Ministerstwie Sprawiedliwości. Wśród rekomendowanych zmian otoczenia instytucjonalnego procedur upadłościowych Autorki wskazały również na konieczność powołania ponadresortowego/profesjonalnego instytutu analitycznego wsparcia pracy sędziów i syndyków w postępowaniu upadłościowym i naprawczym. Doceniając słuszność przytoczonych argumentów oraz potrzebę dysponowania rzetelnymi badaniami nad prak-

266

Anna Hrycaj

tyką spraw upadłościowych, a w niedalekiej przyszłości również restrukturyzacyjnych skłaniam się jednak do zintensyfikowania działań tych instytucji, które obecnie są do tego powołane, a ewentualnie do podjęcia kroków w celu rozbudowania zaplecza organizacyjno-osobowego tych instytucji. W szczególności chodzi tu o Instytut Wymiaru Sprawiedliwości. Ujmując problem szerzej, być może niezbędne byłoby stworzenie lub raczej wydzielenie w ramach istniejącego podmiotu, np. właśnie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, jednostki zajmującej się ekonomiczną analizą prawa. Oprócz prawa restrukturyzacyjnego i upadłościowego jest przecież wiele dziedzin prawa, które powinny być poddane analizie ekonomicznej. Samo funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i dążenie do jego usprawnienia wymaga również pogłębionych analiz ekonomicznych. W tym więc zakresie należy uznać postulat przedstawiony w recenzowanej książce za godny poparcia. Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że recenzowana książka jest wartościową i niezwykle interesującą publikacją. Rozmiar przeprowadzonych badań, ich szczegółowość oraz trafne i precyzyjne ujęcie problemów badawczych budzą szacunek. Książka może być interesująca nie tylko dla ekonomistów, ale również, a może nawet przede wszystkich dla prawników, w tym sędziów upadłościowych oraz syndyków. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że po jakimś czasie funkcjonowania nowego prawa restrukturyzacyjnego Autorki ponownie podejmą trud badań na regulacją prawną, która z założenia jest stworzona do ratowania przedsiębiorstw w kryzysie. I być może podobnie jak tym razem ich innowacyjne badania przyczynią się do poprawy stanu prawnego z korzyścią dla polskich przedsiębiorców.

2/2015

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 2 (LXXXV) 2015

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2015