BIJSCHRIFTENBOEKJE
GOUD UIT GEORGIË DE MYTHE VAN HET GULDEN VLIES De Griekse mythe van het Gulden Vlies verhaalt van de Griekse held Jason, die op zijn zoektocht naar het Gulden Vlies terecht kwam in het mythische land Colchis. Colchis is synoniem met het westelijk deel van het huidige Georgië. Dit gebied was al in de oudheid beroemd om zijn rijkdom aan goud. Recente archeologische opgravingen hebben deze faam tastbaar gemaakt. Tal van grafgiften uit de 5de en 4de eeuw v.Chr. getuigen van een ongekende rijkdom. De tentoonstelling Goud uit Georgië – de mythe van het Gulden Vlies laat aan de hand van archeologische topvondsten uit westelijk Georgië uit de periode 2000 v.Chr. tot 300 na Chr. zien, dat Georgië een land is met een zeer oorspronkelijke en hoogstaande cultuur. Voor het eerst in Nederland en exclusief voor het Drents Museum maakt u kennis met schitterende gouden sieraden, stuk voor stuk ongeëvenaarde staaltjes van goudsmeedkunst. Ook wordt duidelijk waarom in de middeleeuwen bij de oprichting van de Orde van het Gulden Vlies teruggegrepen werd op de oude Griekse mythe, een mythe die Georgië verbindt met West-Europa, zelfs tot aan het Nederlandse koningshuis. In dit boekje vindt u de beschrijvingen van de objecten in deze bijzondere tentoonstelling.
Vereenvoudigd schema van de vroege geschiedenis van Georgië TIJDPERK
PERIODE
VROEGE BRONSTIJD
3500 – 2000 V.CHR.
MIDDEN BRONSTIJD
2000 – 1500 V. CHR.
LATE BRONSTIJD 1500 – 1200 V. CHR. Begin van de Colchische cultuur IJZERTIJD 1200 – 600 V. CHR. Bloeiperiode Colchische cultuur Begin Griekse kolonisatie (600 v. Chr.) GRIEKSE TIJD Bloeiperiode tempelstad Vani (400 v. Chr)
600 V. CHR. – 300 NA CHR.
Naast de verfijnde edelsmeedkunst is Georgië ook bekend als de bakermat van de wijnbouw. De oudste gecultiveerde pitten van wijndruiven ter wereld – meer dan 7000 jaar oud – zijn gevonden bij opgravingen in Shulaveris Gora. Bij andere opgravingen is aardewerk gevonden met sporen van wijn. Er zijn ook wijnstokken gevonden, die erop duiden dat de mens in deze tijd al wijnstokken entte. Pas in de bronstijd (3500 – 1200 v.Chr.) vinden we voor het eerst druiven om te eten, de zogeheten tafeldruiven. Dat de wijnrank hoog in aanzien stond in de vroege beschavingen blijkt uit verschillende grafvondsten. Onder een grote grafheuvel werd in een graf van 4000 jaar oud een aantal stukken van een wijnrank gevonden met een omhulsel van zilver. Ook nu nog produceert Georgië talrijke wijnen van hoge kwaliteit.
18
48–49
Bronzen kannetjes (situlae), afkomstig uit de schatvondst van Letschchumi. De wanden van de kannetjes zijn uit één stuk bronsblik geslagen en vervolgens samengeklonken. De bodem werd uit een apart stuk bronsblik gemaakt en daarna geklonken. Het handvat is gegoten en aan de bovenzijde versierd met twee spitse dieroren. Letschchumi, 8ste –7de eeuw v.Chr.
50 – 53
Sieraden uit dezelfde schatvondst als de voorgaande situlae. Naast deze bronzen armband, twee bronzen enkelbanden en een bronzen halsring (torque) bevatte deze rijke schatvondst nog negentien bijlen en een sikkel. Enkele van deze bijlen zijn elders in deze tentoonstelling te zien (nrs. 9–15). Letschchumi, 8ste – 7de eeuw v.Chr.
19
66
Aardewerken drinkschaal (kylix). Sairkhe, graf 13, 500 – 450 v.Chr.
67
Terracotta kruik met rode beschildering met geometrische figuren. Itkhvisi, 4de eeuw v.Chr.
68
Zwarte aardewerken schaal. De schaal is vormgegeven naar Griekse traditie en aan de buitenkant zijn Griekse letters ingekerfd. Mogelijk heeft de eigenaar zijn naam ingekerfd. Itkhvisi, 4de eeuw v.Chr
69
Terracotta kruik. De rode beschildering met geometrische figuren is geraffineerd en stijlvol. Itkhvisi, 4de eeuw v.Chr.
70
Aardewerken kruik. De dame die deze kruik in haar graf had meegekregen behoorde tot de absolute elite van Colchis. Ze was begraven met tal van gouden sieraden (o.a. nr. 137 in deze tentoonstelling). Haar status blijkt ook uit het feit dat tegelijk met haar drie bedienden (slaven?) en een paard in haar graf werden bijgezet. Vani, graf 11, midden 5de eeuw v.Chr.
22
23
Toen Jason eindelijk in Colchis was aangekomen vroeg hij koning Aietes om het Gulden Vlies. De koning liet Jason eerst een onmogelijk geachte opdracht uitvoeren. Hij moest twee vuurspuwende stieren met bronzen poten temmen en daarmee een grote rotsige akker ploegen. In de voren moest hij drakentanden zaaien en de krijgers die daar uit zouden ontspruiten, moest hij allemaal verslaan. Pas dan zou hij het Gulden Vlies krijgen.
24
Een tweetal stieren, grazend op de Aresvlakte, heeft hij, met bronzen poten, felle vlammen spuwend, zo zei hij. Hij gelastte mij met die twee stieren een akker van een viertal morgens om te ploegen. Hij zal mij, zegt hij, zaad uit slangenkaken geven dat wezens op doet schieten, uit de grond ontstaan, in bronzen wapenrusting. Nog dezelfde dag moet ik ze doden.
Apollonius Rhodius (295–215 v.Chr.), Argonautica 25
92 – 93
Bronzen armbanden uit een schatvondst gevonden nabij Kvishari. Deze vindplaats ligt aan de voet van de noordelijke (Hoge) Kaukasus in een gebied met veel koper- en zilvermijnen. Het is één van de kerngebieden van de metaalbewerking in Colchis. Kvishari, 9de – 8ste eeuw v.Chr.
94
Zilveren wijnvat met spitse bodem. Waarschijnlijk is deze vondst geïmporteerd uit Perzië. Sairkhe, graf 13, 500 – 450 v.Chr.
30
Een bijzonder kenmerk van de Colchische cultuur is de uitbundige versiering met (dier)figuren. We vinden ze niet alleen ingekrast op bronzen bijlen, maar ook als kleine beeldjes van dieren, mensen en goden. Vaak zullen deze een functie hebben gehad in het rituele leven van de Colchische bevolking. Vanaf de 8ste–7de eeuw v.Chr. zijn er aanwijzingen voor contacten met de Griekse wereld. Dit heeft geleid tot vernieuwingen in de Colchische materiële cultuur van de 8ste –7de eeuw v.Chr. Een markant voorbeeld daarvan is het verschijnen van bronzen diersculpturen en de dubbelbustes in brons en terracotta.
31
Op een van de bovenste terrassen van de stad Vani in centraal GeorgiĂŤ zijn bij de heiligdommen op die plek bijzondere metalen beeldjes opgegraven. De meeste zijn lang en slank van vorm en stellen mensfiguren voor, maar in een soms gestileerde vorm. Alle dragen gouden sieraden. Deze beeldjes werden ontdekt in zorgvuldig aangelegde minigrafjes vlakbij gebouwen met een religieuze functie. Sommige beeldjes lagen met het gezicht naar beneden. Dit doet vermoeden dat ze wellicht begraven waren om zo de godin Grote Moeder te vragen om het land van Vani te zegenen. In andere gevallen kan men ook denken aan een soort substituutgraven. Misschien kon op deze manier voorkomen worden dat bedienden tegelijk met hun overleden meester of meesteres begraven moesten worden.
34
95
Bronzen satyr. Satyrs – half mens, half bok – waren de metgezellen van de Griekse god Dionysos. Dit beeldje is waarschijnlijk afkomstig uit Griekenland. Het beeldje is al in de oudheid bewerkt. Zo is de staart verwijderd evenals de objecten die de satyr in de handen hield. In plaats daarvan werd het beeldje voorzien van een halsring en armbanden van het Colchische type. Vani, 3de eeuw v.Chr.
96
Bronzen figuurtje versierd met gouden sieraden. Dit beeldje was getooid met een krans van klimop, die helaas vlak na de opgraving uiteen is gevallen. Ook zijn er gouddraadjes gevonden rond het beeldje, zodat men aanneemt dat het beeldje gewikkeld in stof begraven was. Dit beeldje lag met het gezicht naar beneden en de armen uitgestrekt richting aarde. Vani, 3de eeuw v.Chr.
97
Bronzen figuurtje voorzien van gouden sieraden. Dit beeldje is liggend op een dakpan en afgedekt met een tweede dakpan gevonden in een speciaal in de rots uitgehouwen kuiltje naast een heiligdom in de beroemde tempelstad Vani. Vani, 3de eeuw v.Chr.
35
98 – 99
Bronzen vrouwfiguurtjes. Colchis had in de 8ste–7de eeuw v.Chr. te maken met vernieuwingen van de materiële cultuur, die vaak in verband worden gebracht met de contacten met Griekenland. Een van de vernieuwingen is de opkomst van meer of minder gestileerde beeldjes. Soortgelijke beeldjes kennen we ook uit de geometrische periode in de Griekse kunst. Mukhurcha, 8ste – 7de eeuw v.Chr.
100 – 103
Bronzen dierfiguurtjes. Naast beeldjes van mensen kent Colchis ook vele dierfiguren, waarvan een groot deel uit herten bestaat. Dergelijke mannelijke dieren representeren kracht en vruchtbaarheid, belangrijke elementen in de Georgische kunst die hun oorsprong hebben in de Colchische kunst en de kunst van het Nabije Oosten. Racha, 7de eeuw v.Chr.
104
Bronzen beeldje van een paardrijdende vrouw. Op het Griekse eiland Samos is een soortgelijk beeldje gevonden van een paardrijdende vrouw met een kind in haar armen. Mukhurcha, 8ste –7de eeuw v.Chr.
105 – 107
Aardewerken dubbelbustes. Dubbelkoppige dierenbeeldjes zijn ook kenmerkend voor de veranderende materiële cultuur in Colchis. Direct vergelijkbare beeldjes zijn ook in Vani aangetroffen. Noqalaqevi, 8ste – 7de eeuw v.Chr.
36
Tussen 1960 en 1970 is bij de opgravingen in Vani een tempelcomplex blootgelegd, waar zeer waarschijnlijk Dionysos, de Griekse god van de wijn werd vereerd. Er zijn geen schriftelijke bewijzen voor een cultus rondom wijn en Dionysos in Georgië. Toch is het gezien het belang van de wijnproductie en -consumptie in de Colchische cultuur zeer aannemelijk dat een dergelijke cultus bestond. Onder de objecten die in en rondom deze tempel gevonden zijn, bevinden zich bronzen hoofden van Pan, maenaden en een satyr, die alle vanuit de mythologie een sterke binding hebben met Dionysos. In dezelfde context zijn ook beeldjes van adelaars en drie paren griffioenklauwen aangetroffen die net als de plastieken vermoedelijk vanuit Klein-Azië geïmporteerd zijn.
37
De archeologische vindplaats Sairkhe in centraal Georgië ligt aan de oever van de Dvizila, een zijrivier van de Rioni. Met name het dal van de diepe Rioni rivier, door de Grieken Phasis genoemd, was uitermate geschikt voor landbouw en dus een bron van welvaart. Sairkhe was bewoond van de 8ste tot de 1ste eeuw v.Chr. Vanaf 1980 zijn hier uitgebreide opgravingen uitgevoerd. Daarbij zijn tal van rijke graven uit de 5de –3de eeuw v.Chr. gevonden. Deze graven bevatten honderden grafgiften zoals gouden sieraden, aardewerk (zowel lokaal als geïmporteerd) en veel bronswerk. In een aantal gevallen werden in de graven ook bedienden en dieren mee begraven.
40
114
Gouden beslagstukken voor paardentuig. De stukken zijn voorzien van een gestempelde afbeelding van gevleugelde wezens. De beslagstukken zijn gevonden in een graf in Sairkhe. In Colchis was het al vanaf de 6de eeuw v.Chr. voor de adel gebruikelijk om begraven te worden samen met hun paard. Dit gebruik vindt waarschijnlijk zijn oorsprong bij het volk van de Scythen, die aan de andere kant van de Hoge Kaukasus woonden. Sairkhe, graf 8, 400 – 350 v.Chr.
115
Gouden hulsjes fraai versierd met minuscule goudbolletjes (granulatietechniek). Het feit dat de hulsjes maar 2,5 cm lang zijn, illustreert het vakmanschap en de goede ogen van de goudsmid. Sairkhe, graf 8, 400 – 350 v.Chr.
116
Gouden armband met uiteinden in de vorm van ramskoppen. Ramskoppen komen veel voor als versiering in de Colchische cultuur en zijn een verwijzing naar het Gulden Vlies, de vacht van een Gouden Ram. Het gerucht ging dat de eigenaar van het Gulden Vlies onsterfelijk zou worden. Daarom liet Aietes het goed bewaken door een monsterachtige gifslang, die nooit sliep. Sairkhe, graf 8, 400 – 350 v.Chr.
41
130
Gouden slaaphangers met vogeltjes en kettinkjes eindigend in eikels. Het vakmanschap en de artisticiteit van de Colchische goudsmeden bereikten in de 4de eeuw v.Chr. een absoluut hoogtepunt. Vani, graf 22, 350 – 300 v.Chr.
131
Gouden slaapornamenten versierd met vogeltjes, één van de attributen van de godin Grote Moeder. Deze sieraden werden aan een soort diadeem gedragen en hingen dan op de slaap (vóór de oren). Vani, graf 22, 350 – 300 v.Chr.
132
Gouden slaaphangers. Deze ornamenten lagen in het graf ter hoogte van de slaap. Aangenomen wordt dat ze aan het gouden diadeem van vitrine 133 hingen. Vani, graf 6, midden 5de eeuw v.Chr.
133
Gouden diadeem versierd met afbeeldingen van leeuwen die een zwijn aanvallen. Aan het diadeem hingen de twee slaapornamenten van vitrine 132. De vrouw in dit graf moet uitzonderlijk rijk geweest zijn. Ook de gouden objecten nrs. 126 –128 en 136 stammen uit dit graf. Vani, graf 6, midden 5de eeuw v.Chr.
48
Tot nu toe zijn in de tempelstad Vani 28 graven ontdekt. Soms waren in één graf meerdere personen begraven. Waren het bij graf 11 drie bedienden, bij graf 24 bleken maar liefst vier bedienden hun meesteres te zijn gevolgd in de dood. Ook op deze manier kon men blijk geven van een hoge sociale positie. De rijke dame van graf 24 had meer dan 1000 gouden voorwerpen meegekregen en zo’n 15.000 kralen.
49
Film RTV Drenthe heeft een reportage gemaakt in Georgië, in de omgeving van Vani, waar de meeste voorwerpen uit de tentoonstelling zijn gevonden. De film is in het museum te zien in het filmtheater in de onderdoorgang. Duur 20 minuten. Vrije multimedia-inleiding Elke woensdag, donderdag en zondag om 14.00 uur en 15.00 uur is er een vrije multimedia-inleiding. Gratis voor museumbezoekers. Activiteiten Bij de tentoonstelling zijn veel extra activiteiten georganiseerd. Voor het volledige overzicht zie www.drentsmuseum.nl of het bord in de entreehal. Museumwinkel Krijgt u geen genoeg van Georgië? Neem dan een kijkje in onze Museumwinkel, direct achter de entreebalie. Hier kunt u de begeleidende publicatie kopen, prachtige ansichtkaarten van de gouden objecten, Georgische muziek, wijn en andere tentoonstellingsgerelateerde artikelen. Museumcafé Geniet nog even na van de tentoonstelling in ons sfeervolle Museumcafé Krul. U kunt hier heerlijke Georgische hapjes voor de lunch bestellen of smullen van onze Georgische taarten.
58
Drents Museum Uiteraard bent u van harte welkom om de rest van ons prachtige museum te bezoeken. Wandelt u eens rustig door alle zalen van het grote museum. Kent u het beroemde veenlijkje, het meisje van Yde al? Zij is op de eerste verdieping van het museum te bewonderen. Samen met vele andere archeologische schatten van Drenthe. De stijlkamers aan het einde van de onderdoorgang geven u meer inzicht in het wonen en werken in Drenthe.
59
Dit boekje is verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling Goud uit GeorgiÍ – de mythe van het Gulden Vlies in het Drents Museum van 6 maart tot en met 27 juni 2010. Het project is mogelijk gemaakt door ondersteuning van de Gemeente Assen en de RABO-bank Assen-Beilen. Veel dank is verschuldigd aan de bruikleengevers: Georgian National Museum Tbilisi (GE) Bradford Museums and Galleries Bradford (UK) Steve Herold Seattle (USA) Kathedraal Sint-Baafs Gent (B) Koninklijke Bibliotheek Den Haag (NL) Museum Het Prinsenhof Delft (NL)
60
De tentoonstelling is georganiseerd door het Drents Museum, het Ministerie van Cultuur, Monumentenzorg en Sport in Georgië, het Georgisch Nationaal Museum en het Archeologisch Museum Vani. Uitgave Drents Museum, Assen Auteurs Vincent van Vilsteren Anniek Anninga Foto’s Bradford Museums and Galleries, Bradford Steve Herold, Seattle Medelhavsmuseet, Stockholm (Ove Kaneburg) Georgisch Nationaal Museum, Tbilisi Grafische Vormgeving In Ontwerp, Assen Druk Koninklijke Van Gorcum, Assen © 2010 Drents Museum, Assen Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
61
62
IN SAMENWERKING MET
HOOFDSPONSORS DRENTS MUSEUM
BEGUNSTIGER
SPONSORS TENTOONSTELLING
MET DANK AAN
63
Het Drents Museum bouwt aan de toekomst Het Drents Museum heeft behoefte aan ruimte en gaat uitbreiden. Na ‘Goud uit Georgië’ zal het museum een jaar gesloten zijn in verband met de bouw van een nieuwe entreehal, een nieuwe tentoonstellingsvleugel en de herinrichting van de vaste collectie. Buiten kunt u de vorderingen van de bouw volgen. Na de zomer van 2011 opent het geheel vernieuwde Drents Museum zijn deuren met een spectaculaire archeologische tentoonstelling over de Tang-dynastie, de gouden eeuw van China.
64