Boerenerfroute Emmen-Schoonebeek-Roswinkel nr6

Colofon Colofon Uitgave In Boekvorm Assen, 2012, 1e druk Routes en tekst Janny Oudega en Arnold Ruiter Werkgroep Boerenerven Drenthe Tekstadvies Bertus Boivin, Boivin Tekstproducties, Assen Research Rosemarie Vos, Jaqueline Muffels en Petra Wallenaar Foto’s Werkgroep Boerenerven Drenthe, Archief Gemeente Emmen, Stichting ‘De Spiker’, Schoonebeek, Frans Mensonides (blz. 15) Boerderijtekeningen Stichting Jan Jans Cartografie Provincie Drenthe Vormgeving In Ontwerp, Bureau voor vormgeving, Assen Begeleiding Stichting Het Drentse Landschap Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van: Gemeente Emmen

Zes fietsroutes langs boerenerven

Spirithoes, Derksstraat 154, 7811 AJ Emmen www.spirithoes.nl IJsboerderij Habing, Den Hool 3a, 7845 TG Holsloot www.melkveebedrijfhabing.nl Nita bloemsierkunst, Hoofdstraat 1-3, 7811 EA Emmen www.nita.nl

en werd mede mogelijk door een financiële bijdrage van:

GM Landelijk wonen winkel en workshops, Bultweg 6, 7761 PJ Schoonebeek www.gmlandelijkwonen.nl

Hotel Restaurant De Wolfshoeve, Europaweg 132, 7761 AL Schoonebeek www.wolfshoeve.nl Erfgoedlogies Erve-Ensink, Westersebos 9a, 7761 PE Schoonebeek www.erve-ensink.nl

Assen

Uitjeslandgoed Zwartemeer, Verl. Van Echtenskanaal n.z. 2, 7894 EA Zwartemeer www.uitjeslandgoed.nl

De Pompoenerie Boerderij, Weerdingerkanaal n.z. 114, 7831 HH Nieuw-Weerdinge www.pompoenerie.nl

Terras de Boomgaard Oostersebos 13 7761 PS Schoonebeek www.terrasdeboomgaard.nl Bloemist De Goud Iep Vaart z.z. 61c 7833 AA Nieuw-Amsterdam www.degoudiep.com Meer informatie over boerenerven en de inrichting ervan: Werkgroep Boerenerven Drenthe, boerenerven@drentslandschap.nl en www.drentseboerenerven.nl

Boerenerf route

B1

Hotel ten Cate, Noordbargerstraat 44, 7812 AB Emmen www.hoteltencate.nl

Stichting Het Drentse Landschap

Camping de Uilenberg en Koffieschuur de Uilenkast, Veldweg 1, 7845 TC Holsloot www.deuilenberg.nl

;cc[dÄIY^eed[X[[aÄHeim_da[b

B&B Schoonehof, Prinsenhofweg 3, 7761 PR Schoonebeek www.schoonehof.nl

Galerie van Strien, Vaart nz. 176, 7833 HJ Nieuw-Amsterdam www.galerievanstrien.nl

B6

B2 B4

B3 Emmen

B6 Hoogeveen Meppel

B5

Coevorden

B1 | Zeijen–Eelde

B4 | Diever–Wilhelminaoord

Fietstocht door het beekdallandschap van Noord–Drenthe B2 | Borger–Valthe Fietstocht door het veenkoloniale landschap B3 | Orvelte–Drijber Fietstocht door het esdorpenlandschap van Midden-Drenthe

Fietstocht door het kolonielandschap van Zuidwest-Drenthe B5 | Zuidwolde–Meeuwenveen Fietstocht door het landschap ten noorden van de Reest B6 | Emmen-Schoonebeek Roswinkel Fietstocht door het landschap van ruggen en venen in Zuidoost Drenthe

<_[ji[d bWd]i Xe[h[d[hl[d _d :h[dj^[

De boerderijen van Zuidoost-Drenthe

In de Hondsrugdorpen Westenesch, Erm, Noordbarge en Zuidbarge vindt u de oudste boerderijen van de gemeente Emmen. Ze zijn ontstaan uit het hallenhuis, oorspronkelijk een gebouw met één open ruimte voor mensen en vee. Bij de oudste boerderijen zitten de grote baanderdeuren in de achtergevel. Later werden er meer schapen gehouden en was er meer hooi nodig. Men bouwde schuin opzij van de achterbaander een schuur, ‘de staart’. De plek van de schoorsteen op het dak wijst vaak de scheiding tussen schuur en woonruimte aan. Soms zijn er twee schoorstenen. Dat is dan een teken van dubbele bewoning. Het dak is op de vorst afgedekt met een rol van riet. Vroeger waren de daken bedekt met heide en stro, gemakkelijker te krijgen en dus goedkoper dan riet. In de achttiende eeuw verhuisde de

8

baander bij nieuwe boerderijen naar de zijkant. Dit zorgde ervoor dat binnen meer ruimte kwam voor hooiberging. Daarentegen werd de ruimte om op de deel te dorsen kleiner. Beide verschijnselen illustreren dezelfde ontwikkeling: de akkerbouw werd minder belangrijk in de Drentse boerenbedrijf. In Weerdinge heeft dit type boerderij in plaats van een rieten wolfseind (het afgeschuinde deel van de voorgevel) een rechte houten topgevel net als over de grens in Duitsland. Ook in Schoonebeek hebben de boerderijen van het hallenhuistype vaak zo’n houten topgevel. Ging het de boer voor de wind, dan werd er een nieuw woonhuis dwars voor de boerderij gebouwd. Met een voordeur en kamers aan weerskanten werd het wonen als het ware losgekoppeld van het bedrijf. Het wolfseind van het oude woonhuis is vaak nog zichtbaar.

In Schoonebeek zijn de boerderijen relatief hoog en hebben ze een steile dakhelling. De baander ligt in het vlak van de achtergevel. Soms is er nog zogeheten vakwerk in de gevel te zien, het restant van muren die met leem en wilgentenen werden opgebouwd. Op een enkel erf in Schoonebeek staat nog een waterput van Bentheimer zandsteen. Er zijn ook dubbele boerderijen met de beide woongedeeltes tussen de schuren in. De ramen en deuren liggen daardoor in de lange zijgevels. Nieuw-Schoonebeek heeft een boerderijtype dat sterk is beïnvloed door de bewoners die uit het Duitse grensgebied kwamen. Sobere voorgevels en grote schuren voor vee en het hooi. Ze liggen een eindje van de weg af, op de rand van het veen. De boerderijen in Roswinkel en veel nieuwere ontginningsboerderijen elders zijn voornamelijk van het zogeheten Oldambtster type. Het type wordt gekenmerkt door rode baksteen en enkele ‘krimpen’ (inspringingen) in de zijgevel. Daardoor is de schuur veel breder dan het voorhuis, belangrijk voor de opslag van de oogst. Soms is er een baander opzij in de voor-

gevel. Kleine ramen op de tweede verdieping wijzen op een graanzolder boven het voorhuis. Dit type boerderij werd gebouwd nadat het veen was vergraven.

De nieuwe ontginningsboeren in de veenkoloniën lieten graag zien dat het hun goed ging. Het voorhuis heeft erkers, een hoge stoep, versieringen bij de ramen, in het metselwerk en aan de gootklossen en soms een balkon op de bovenverdieping. Het is boeiende architectuur van rond de eeuwwisseling. Boerderijen van nog later datum, jaren ’30, zijn weer soberder en functioneel, met stijl gebouwd, bijvoorbeeld volgens de Amsterdamse School.

9

Dorpen onderweg

10

Emmen Emmen is een oud Drents esdorp omringd door kleinere esdorpen als Westenesch, Noordbarge en Zuidbarge. De bisschoppen van Utrecht hadden tot 1522 ook in dit deel van Drenthe de kerkelijke en wereldlijke macht. In de negentiende eeuw was Emmen nog steeds een boerendorp. Het telde in 1832 ongeveer zestig huizen en boerderijen. Door de forse uitbreiding van Emmen na de Tweede Wereldoorlog met industrieterreinen en woonwijken is er van het esdorpenlandschap rond het dorp weinig meer te zien. In het centrum van Emmen is in een enkel bouwwerk nog een oude boerderij te herkennen.

Westenesch Westenesch kent een beschermd dorpsgezicht. De naam is ontstaan door de ligging ten westen van de es van ‘moederdorp’ Emmen. Westenesch stamt waarschijnlijk al uit de veertiende eeuw. De boerderijen in hun

huidige vorm stammen voornamelijk uit de achttiende en negentiende eeuw. Bij de boerderijen staan hoge eiken, beuken en kastanjes. Bij boerderij nr. 97, met de zijkant langs de weg, staat een mooie rode beuk, evenals bij de negentiendeeeuwse herenboerderij nr. 50. Bij nr. 53 staan karakteristieke lindes als zonwering. De erven worden op verschillende manier van de straat afgescheiden: betonnen palen met ijzeren stangen, simpele veldkeien, beukenhagen (die de openheid geweld aan doen) en eenvoudig hekwerk met witte planken. Tussen Westenesch en Erm ligt het Noordbargerbosch. Het is in opdracht van Staatsbosbeheer in het eerste kwart van de twintigste eeuw aangeplant als ‘bomenakker’ voor de houtproductie. M Nr. 87/88 is een dubbele boerderij met twee woongedeelten. In het venster boven de voordeur staat een gietijzeren, witte levensboom, wijzend op de voortgang van het leven. Bij de ingang staat een voerbak van Bentheimer zandsteen.

11

Lindebomen Erm en Achterste Erm Net vóór Erm ligt links een mooie boomgaard. In het dorp zelf is de oude structuur van een esdorp nog goed zichtbaar. Boeren wonen er bijna niet meer. De boerderijen zijn nu woonboerderijen, gelukkig nog met sobere erven en veel mooie, oude bomen, veel ruimte rondom en kleine weitjes en brinken met eiken. Vanaf ongeveer 1300 vestigden zich landbouwers op de hogere gronden tussen de beekdalen van Sleenerstroom en Drostendiep. Geleidelijk aan breidde Erm zich uit. De boerderijen stonden in groepjes op het Westerend, het Oosterend, het Abbingerend en het Hostingerend. De laatste twee groeiden samen tot Achterste Erm. Het was achter Erm als je keek vanuit het kerkdorp Sleen. In Erm is boerderij nr. 13 nog niet ‘gerenoveerd’. Hier en daar staan mooie knotlindes. De Groote Ermeresch ligt tussen Erm en Achterste Erm en wordt doorsneden door de N34.

12

M Erm heeft twee rijksmonumenten. Dalerstraat 11 is een vakwerkboerderij van het hallenhuistype met een steil wolfsdak van heide. De Hoek 2 is van hetzelfde type, maar groter. De oorspronkelijke delen van de schuur ernaast stammen uit ca. 1760. Deze boerderij is goed te zien vanaf de afslag naar de Dalerstraat.

Lindes zijn er in verschillende soorten en variëteiten, zoals de winterlinde (Tilia cordata), de zomerlinde (Tilia platyphyllos) en de Hollandse linde (Tilia vulgaris). Door kruisingen is niet meer duidelijk welke linde in Drenthe van oudsher inheems is. De lindeboom is nauw verweven met de geschiedenis van de mens, want het is bij uitstek een boom die je ‘naast de deur’ neerzet. Lindes kunnen heel oud worden. Vaak zijn ze dan ook omgeven door sagen en volksverhalen. In Drenthe staan enkele Hollandse lindes van meer dan 250 jaar oud. Eind juni verspreidt de lindebloesem een heerlijke geur. De bijenhouders hebben graag lindebomen in de buurt die voor de lindebloesemhoning kunnen zorgen. Lindes kom je tegen als losse boom of als boomgroep en ze kunnen goed gesnoeid worden. Als laanbeplanting schieten ze hoog op, vóór de boerderij zorgen ze als knotlinde voor schaduw. Volgens de laatste mode plant men ze als leilinde, vastgehouden met draad en een hekwerk. Dat geeft een on-Drents beeld als aankleding van de boerderij en ontneemt hier en daar het zicht op een mooie gevel.

Holsloot, Den Hool en Den Haar Holsloot ligt als een lint aan de Verlengde Hoogeveensche Vaart. De streek moet al vroeg bewoond zijn, er is een urnenveld uit de vroege ijzertijd gevonden. Pas na het graven van de vaart rond 1860 ontwikkelde Holsloot zich tot een dorp. Men ging aan het kanaal wonen, waar wat meer te verdienen viel. Er staan nu moderne boerderijen langs de Vaart. Den Hool en Den Haar zijn de laatste twee esdorpen vóór de Hondsrug onder het veen duikt. Tussen beide dorpen ligt de Hoolingeresch. De brink van Den Hool is beschermd dorpsgezicht met eiken en paardenkastanjes. Rond de brink liggen boerderijen van het langsdeeltype. In de zeventiende eeuw stond in Den Hool de Schans ten Hole opgeworpen om het gebied te kunnen verdedigen tegen plunderende Spanjaarden. Er is nu niets meer van te zien. Verderop naar het zuiden ligt tussen Coevorden en Schoonebeek de Katshaarschans, die onlangs helemaal gerestaureerd werd. De schans is eigendom van Stichting Het Drentse Landschap.

Schoonebeek Het dorp Schoonebeek ontstond na 1250 toen mensen uit de graafschap Bentheim een plek zochten om een nieuw boerenbedrijf te beginnen. Op de bochtige zandrug langs de rand van het beekdal van het Schoonebekerdiep ontstonden vier nederzettingen: Westersebos, Middendorp, Kerkeinde en Oostersebos. De boerderijen liggen niet netjes op een rij, maar volgen de zandrug. De oude boerderijen dateren grotendeels uit de achtttiende eeuw. Veel ervan zijn nu een rijksmonument. De erven zijn sober ingericht en liggen open naar de weg. Hier horen geen trendy tuinen en exotische bomen. Er staan monumentale bomen die ook vroeger al het beeld bepaalden, vandaar de naam ‘bos’ in de namen van de nederzettingen. Er staan ook fruitbomen en er is nog hier en daar een groentetuin. Soms hangt er nog een linnenrek aan de muur, waarop vroeger de lakens werden gedroogd. Bijzonder is het voorkomen van de wilde narcis. Het land werd in lange, smalle stroken verkaveld zowel richting zuiden naar de beek als noordwaarts het veen in. Dit zogeheten bovenveen werd gebruikt voor de boekweitteelt. Het vee werd geweid op de graslanden langs het Schoonebekerdiep. Daar lag ook het hooiland. Meer naar het oosten werden in het beekdal booën gebouwd. Dit zijn veeschuren met een klein woongedeelte waar de booheer

13

Fruitbomen (koeherder) ’s zomers met het vee verbleef. De enige overgebleven boo is de Wilm’s Boo die enkele jaren geleden na een brand door Stichting Het Drentse Landschap herbouwd werd. Niet alleen het dak is met riet gedekt, ook de wanden zijn van riet en stro. M In het Westersebos is bijna elke boerderij een monument. Ook in het Oostersebos zijn veel monumenten. Westersebos en Oostersebos zijn beschermde dorpsgezichten.

Nieuw-Schoonebeek In het grensgebied met Duitsland is veel heel en weer getrokken door boeren en veenarbeiders. Een aantal Munsterlanders vestigde zich begin negentiende eeuw ten noorden van het Schoonebekerdiep op het bovenveen. Het groenland langs het Schoonebekerdiep tot aan de grens was de gezamenlijke markegrond van de Schoonebeker boeren die het land eeuwenlang gebruikt hadden voor hun booën. Deze hadden inmiddels hun functie verloren en de Duitse kolonisten hadden wel belang bij het groenland. Dus verkochten de Schoonebekers het afgelegen land aan de Duitse immigranten die hier Nieuw-Schoonebeek stichtten. Ze gebruikten het bovenveen voor 14

Rond elke boerderij stonden vroeger wel wat fruitbomen, altijd waren het hoogstambomen. Vanouds was het de eigenaar om de opbrengst te doen. Je ziet nog wel eens een grote perenboom dicht bij de keukendeur. Het gras onder de bomen was vroeger beschikbaar voor het jongvee, de kalveren, een geit, een toompje kippen. Meestal zijn bij oude boerderijen nog restanten van een boomgaard aanwezig: een krom gezakte peer of een slecht gesnoeide appelboom. Oude rassen worden tegenwoordig weer in ere hersteld. De Noordelijke Pomologische Vereniging is druk doende oude streekrassen in kaart te brengen en te vermeerderen. Hier en daar worden met oude rassen nieuwe boomgaardjes aangelegd. Dat vraagt ook nieuwe snoeideskundigheid. Jaarlijks organiseert Landschapsbeheer Drenthe daarom snoeicursussen.

de boekweitteelt en de groenlanden voor hun vee. De boerderijen hebben een Duitse bouwstijl: relatief kleine ramen en een gesloten, vlakke voorgevel. Vaak staan ze een eind achteruit in het land, op de grens met het veen. Vóór de boerderij staan vaak de fruitbomen. Langs de paden staan rijen eikenbomen.

Weiteveen Weiteveen ontstond rond 1850 en heette eerst Nieuw-Schoonebekerveld. Pas in 1954 werd de dorpsnaam Weiteveen, als herinnering aan de boekweitteelt. De bewoners waren vooral katholieke boertjes uit de grensstreek die probeerden in het veen aan de kost te komen. De plaggenhutten stonden vooral langs de Zuidersloot. In 1909 kwamen op het Amsterdamsche Veld, genoemd naar investeerders uit Amsterdam, fabrieken van de Griendtsveen Turfstrooisel Maatschappij. De maatschappij stichtte aan het Dommerskanaal ook een school, een elektriciteitscentrale en arbeiderswoningen. Toen het veen op was, voerde het bedrijf per smalspoor turf uit Duitsland aan. Nu rest nog een fabriek met locomotievenloods die gebruikt wordt door het Industrieel Smalspoormuseum.

Erica Het dorp Erica ontwikkelde zich nadat de Verlengde Hoogeveensche Vaart was gegraven. De eerste bewoners waren Duitse immigranten die hier in de tweede helft van de negentiende eeuw boekweit gingen verbouwen. Een deel van de kanaalgravers bleef in Erica hangen en ging in het veen werken. In het centrum van Erica staan enkele villa’s van rond de eeuwwisseling. Ze laten zien dat het de veenbazen goed ging. Boerderijen zijn er in Erica zelf nauwelijks. Ze liggen aan de Ericase Straat, no’s 91 en 119 bijvoorbeeld. De boerderijen hebben sobere erven en het oude voorhuis staat in de schaduw van imposante lindes. Aan de Pannekoekendijk 90 staat de boerderij Laankamp met een woonhuis in de stijl van de Amsterdamse School en een fraaie siertuin. M De directeurswoning van de Friesche Veen Maatschappij, Havenstraat 2, is een rijksmonument en werd rond 1895 gebouwd. Deze maatschappij kocht het meeste veen rond Erica in 1890 aan van de Barger Marke. 15

Colofon Colofon Uitgave In Boekvorm Assen, 2012, 1e druk Routes en tekst Janny Oudega en Arnold Ruiter Werkgroep Boerenerven Drenthe Tekstadvies Bertus Boivin, Boivin Tekstproducties, Assen Research Rosemarie Vos, Jaqueline Muffels en Petra Wallenaar Foto’s Werkgroep Boerenerven Drenthe, Archief Gemeente Emmen, Stichting ‘De Spiker’, Schoonebeek, Frans Mensonides (blz. 15) Boerderijtekeningen Stichting Jan Jans Cartografie Provincie Drenthe Vormgeving In Ontwerp, Bureau voor vormgeving, Assen Begeleiding Stichting Het Drentse Landschap Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van: Gemeente Emmen