Installatie XL met katern Licht XL 2013

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 4 - December 2013

N°01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Energiezuinig en uiterst ﬂexibel

Flexibiliteit met sfeer p. 18

p. 6

Renovatie 1.200 woningen p. 23

200 laadstations langs de snelweg p. 31

ief Inclus katern

Licht

vanaf ! a 81 n i g a p

Energiezuinig Lidl distributiecentrum p. 61

! '+

)%%' * ( ) $ !( %%' $ )%%' ! ( & ' ) ' ! '+ & $ % ( ## $ )%%' ! ( ) % ' ' ('%* ( $ ' %%# ! #( )%%' ! $% & ' $ & # "# %& $

De toekomst begint nu.

)

De totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat

* % ,() #

* % %# %') ,() #

* % '%$ ,() #

# 2!- -5 4-/"1 %#0122/" -. 0'0 3 ,

#,3-2"'% 1# ',01 **#/#, / %%#0122/"

/ %%#0122/"

+#1',%#, ', "# *##$/2'+1# '1 + )1 &#1

122/*'() #,1'* 1'#0601##+ 9 : "# * 3--/

9 : 122/1 "# *2!&11-#3-#/ #, $3-#/

$+%* -$) #, 2"%#13/'#,"#*'()

' $%+ ) &'%! ) $ #,1'*##/1 -. 0'0 3 ,

+%"" *)%# ) ( -. 0'0 3 , 8

--/ "# 1-#3-#/ '0 ##, 2'1%# /#'" % ++

#, 3-!&1+#1',% #1',% , "# /-,

7#*$/#%#*#,"# /--01#/0 #0!&') /

-++2,'!##/1 "/ "*--0 3' 4 3# ./-1-!-*

#27# 2'1 !-+.*##1 % ++ /--01#/0

#27# 2'1 !-+.*##1 % ++ #*#)1/-,'0!&#

122/*'()

#,1'* 1'#0601##+

0,11

Cwinst

0,11

Cwinst

0,14 Cwinst

NEN 7120

C4a

C4b

NEN 8088-1

@ #7-#) -,0 ', " () $ van 3 feb. 2014 tot en met 7 feb. 2014

www.duco-installateur.nl

',$-@"2!- #2 ,"#*001/ 1 #2/,# #*%'2+ 1#* $ 5

1-#3-#//--01#/0

INHOUD

Energiezuinig en uiterst ﬂexibel

De meest duurzame campus van Europa

In 2014 kunnen de eerste studenten èn starters hun intrek nemen in de woningen op de Leidse Schans. Volgens de ontwikkelaars de meest duurzame campus van Europa. In totaal gaat het om circa 1.900 studentenwoningen. De gemeente heeft een EPC-eis van 0,4 afgegeven. Een exploitatiemodel onderbouwt de investeringen.

Betonkernactivering in combinatie met een holle installatievloer maken het nieuwe kantoorpand van de gemeente Groningen niet alleen energiezuinig, maar ook uiterst ﬂexibel indeelbaar. Met slechts één warmtepomp, zonder achtervang van hr-ketels. “Het gebouw is zo goed geïsoleerd, dat het nog wel een week op temperatuur blijft.”

Ziekenhuis Bernhoven combineert ﬂexibiliteit met sfeer

Het nieuwe Bernhoven Ziekenhuis in Veghel zit bomvol met technische hoogstandjes. Maar de patiënt niet zo ervaren. Die moet vooral het gevoel hebben dat hij of zij centraal staat. Dat was dan ook de belangrijkste uitdaging voor technisch dienstverlener Kuijpers.

Grootste renovatieproject verduurzaamt 1.200 woningen

Na jaren intensief overleg is dit jaar in Amsterdam het grootste wooncomplexrenovatieproject van Europa van start gegaan. Naast isolatie wordt er circa 155 km aan nieuwe leidingen aangelegd en worden 40 jaar oude ketelhuizen vervangen. Dankzij zonnecollectoren en warmtepompen zijn de appartementen 50 % zuiniger.

120 meter hoog en dubbel duurzaam

Het wordt een dubbel duurzaam energieconcept, daar in het kantorencomplex First Rotterdam. Het 120 meter hoge gebouw krijgt naast aansluiting op het Rotterdamse stadsverwarmingnet ook een eigen warmtekoudeopslag (wko). Daarmee is ook de koudeopwekking verduurzaamd. “Het versterkt elkaar.”

Landelijk netwerk van 200 snellaadstations in aantocht

Fastned bouwt in twee jaar tijd tweehonderd snellaadstations voor elektrische auto’s in de buurt van bestaande tankstations langs de Nederlandse snelwegen. Deze klus lukt alleen door overal dezelfde voorgefabriceerde stations te bouwen. Werk langs de snelweg probeert men met prefab zo veel mogelijk te voorkomen.

Droominstallatie met biomassaketels

Met een vermogen van 1.200 kW is het de grootste pelletgestookte verwarmingketel in een woongebouw in ons land. Het gaat om het complex Easy Street in Breda. De projectontwikkelaar wilde niet alleen betaalbare starterswoningen in de markt zetten, maar ook nog eens de energiekosten naar beneden brengen.

Installatie XL December 2013

Automotor drijft warmtepomp aan

De gaswarmtepomp rukt op in Drenthe. Woningcorporatie Woonconcept kiest in grote gebouwen steeds vaker voor een warmtepomp met gasmotor. Het grote voordeel zit ‘m in de afgegeven watertemperatuur van 70 graden waarmee ook tapwaterbereiding mogelijk is.

De duurzaamste school van Europa

Een epc van 0,56 halen was geen vooropgezet doel van het United World College Maastricht. Door het slim combineren van bekende technieken en het goed positioneren van de lokalen in de gebouwen, bleek die lage epc echter haalbaar binnen het beschikbare budget.

Legobouw maakt woningen van kantoor

Het eerste gebouw volgens de bouwstroming legolisering is een feit. Alle bouwblokken zijn in de werkplaats geprefabriceerd. Op de bouwplaats is het een kwestie van alles aan elkaar klikken of in elkaar te steken. Net als in de auto-industrie. Mocht dit aanslaan, dan zou het voor de Nederlandse bouwen installatiebedrijven een grote verandering betekenen.

Biogasketels in scholencomplex

In het Gelderse dorp Haaften wordt een Kulturhus gebouwd waarin twee basisscholen, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, een sportzaal, een bibliotheek en ontmoetingsruimten zijn ondergebracht. Er lag een nadrukkelijke wens van de gemeente om voor het gebouw biogasketels te gebruiken.

Slim en zuinig Voor u ligt de derde editie van onze Installatie XL, met daarin een interessante mix van projecten. Ze getuigen van een gestaag veranderende energiehuishouding. Duurzaam verdringt fossiel. Zo is de ambitie tweehonderd laadstations te plaatsen bij de klassieke tankstations langs de snelweg een teken aan de wand. Dat is ook duidelijk te merken aan de sterk toenemende integratie van zonnecellen. Steeds vaker vormen wko en zonnecellen de basis van het energiesysteem. Verder zien we in deze XL dat biomassaketels en pelletkachels in de belangstelling komen. Soms met ondersteuning van efficiënte hr-ketels. Slim bestuurde energiezuinige verlichting is tegenwoordig de standaard. Maar nieuw van de tekentafel is het fenomeen zonnewarmte diep in de bodem stoppen en in de winter gratis gebruiken. En dat zonder tussenkomt van warmtepompen!

Maarten Legius Hoofdredacteur

PS: En vergeet ook het katern Licht XL niet! Dat start op pagina 81.

Het meest duurzame distributiecentrum van Nederland

Bij het predicaat ‘behorend tot de meest duurzame gebouwen van Europa’ gaan de gedachten niet allereerst uit naar het nieuwe distributiecentrum van Lidl. Toch slaat dit wel degelijk op het nieuwe centrum, dankzij een slim samenspel van allerlei energie- en kostenefficiënte maatregelen.

Wageningen proeftuin voor hoogtemperatuurbodemopslag

Het spreekt enorm tot de verbeelding: zonnewarmte ’s zomers diep in de bodem opslaan en ’s winters gratis gebruiken. Zonder tussenkomt van warmtepompen, wel te verstaan. Een experiment bij het Nederlands Instituut voor Ecologie moet duidelijk maken hoe groot de potentie van deze techniek is.

EN VERDER 16

VSK in teken van verduurzaming

73 76

Betonnen casco vermindert warmte- en koudevraag Verwarming, ventilatie en warmwater in één toestel

Licht XL vanaf 81

Installatie XL December 2013

KANTOOR All electric - Betonkernactivering - Installatievloer

Energiezuinig en uiterst ﬂexibel Betonkernactivering in combinatie met een holle installatievloer maken het nieuwe kantoorpand van de gemeente Groningen niet alleen energiezuinig, maar ook uiterst ﬂexibel indeelbaar. Ondanks de grootte volstaat één warmtepomp, zonder backup van HR-ketels. “Het gebouw is zo goed geïsoleerd, dat het nog wel een week op temperatuur blijft.”

Door Richard Mooi

Het is niet het allergrootste recent gebouwde kantoorpand in Groningen, maar wel heel duurzaam en zeker ook innovatief en state of the art. We hebben het over het nieuwe onderkomen van de gemeente Groningen, voor ondermeer de dienst Sociale Zaken en Werk. Het opvallende pand staat op het eveneens nieuwe bedrijven- en woonpark Europapark, buiten NoordNederland bekend als de locatie van het FC Groningen stadion Euroborg. Deze zomer is het casco van het gebouw al opgeleverd door de bouwen ontwerpcombinatie, vertelt Kees Stoffels van MVSA Architects. De gemeente Groningen koos bij de architectenselectie vooral voor het ontwerp van MVSA vanwege de duurzaamheidvisie, zegt Stoffels. Want dat was een belangrijk criterium, maar ook moest het een open gebouw worden met een uitnodigend karakter voor

iedereen die op zoek is naar (ander) werk. Kortom, een echt ontmoetingsgebouw. Om dat te bereiken ontwierp MVSA een gebouw met een atrium, twee stuks om precies te zijn. Het gebouw is door de centrale kern met liften in tweeën gedeeld en beide gedeeltes zijn weer opgebouwd rondom een atrium dat helemaal doorloopt tot aan het glazen sheddak. De werkruimtes kijken uit op het atrium. Maar ook van buiten ontstaat een ruimtelijk effect door de grote glazen pui. “Je kijkt echt het gebouw in.”

Vastgoedwaarde Het eerste atrium krijgt een openbaar karakter met publieksfuncties en een werkplein. De balies komen bijvoorbeeld in dit grote atrium. Het tweede, kleinere atrium is alleen toegankelijk voor medewerkers. Een

deel van het restaurant wordt in dit atrium gevestigd, maar ook is er veel plaats voor groen. “Je krijgt een zogenoemde binnentuin.” Verder omschrijft Stoffels het pand met maar liefst een BVO van 17.000 m2 als heel compact. “Zodat je weinig verliezen van warmte en koude hebt.” Een goede isolatieschil met Rc-waardes van 5 en hoger en drievoudige beglazing verminderen nog verder de warmteverliezen. Triple beglazing geeft nog een prettig bijeffect. “Bij energiezuinige gebouwen zijn vaak de ramen klein, dan blijft de warmte binnen. Maar hier is gekozen voor ramen van vloer tot plafond. Dat kun je alleen met drievoudige beglazing realiseren. Met Genius-lamellen wordt warmte-instraling tot een minimum beperkt. De vastgoedwaarde op lange termijn blijft daarmee behouden.”

Afgewerkte ventilatielucht wordt vanuit het atrium naar de luchtbehandeling bovenin het gebouw getransporteerd.

Installatie XL December 2013

Het atrium met op de laagste verdieping het toekomstige werkplein.

KANTOOR

Maar ook een goed geïsoleerd gebouw kan niet zonder warmte én koeling en vanwege de duurzaamheidambitie van de gemeente was de stap naar een warmtekoude-opslag met warmtepomp snel gemaakt. En wat is dan beter om het te combineren met betonkernactivering? De gebouwmassa –meestal de betonnen vloer- geeft warmte en koude af en door de massa en grote oppervlakte ontstaat één vrijwel constante temperatuur, waarbij de aanvoertemperatuur van het cv-water (of gekoeld water in koelbedrijf) nauwelijks hoger is dan de binnentemperatuur. Dat is goed voor het rendement van de warmtepomp. Maar betonkernactivering heeft één nadeel. De uitstraling van warmte en koude uit het plafond mag niet geblokkeerd worden en een systeemplafond beperkt de koudestraling . Ook het ontwerpteam liep

tegen deze beperking aan en koos in het voorontwerp voor een geëigende oplossing: het toepassen van een vloer die van bovenaf bereikbaar is en waar bekabeling, leidingen en ventilatiekanalen - normaliter

een andere indeling of het verplaatsen van bureau´s is pijlsnel te realiseren. Het door MVSA bedachte ﬂexibel in te delen gebouw, compleet met de duurzaamheidvisie, viel bij de gemeente Groningen in de smaak en

“Technisch is het mogelijk via een pop-up op het computerscherm de temperatuur in elke werkruimte door gebruikers te laten bepalen” ‘verborgen’ boven het systeemplafond - in worden weggewerkt. Het voordeel van een dergelijke vloer is dat alle bekabeling altijd goed bereikbaar blijft, dus

De vloer is om de 2,60 m te openen om bij onder meer de bekabeling te komen.

het architectenbureau kreeg het groene licht voor een deﬁnitief ontwerp, waarvan de totale bouwkosten 66 miljoen euro bedragen.

Het betonnen plafond is deels voorzien van lamellen om de akoestiek te verbeteren

Installatie XL December 2013

KANTOOR

Gunstig voor de energiebalans Vanaf dat moment smeedde Stoffels een ontwerpteam voor de deﬁnitieve invulling van ondermeer de technische installatie. Het werd in de ogen van Stoffels een goed en hecht team dat eendrachtig plannen maakte. Namens Deerns Nederland kwam ontwerper Mark Winkelman het ontwerpteam versterken. Samen met Bert Vrijhof van DGMR zijn de klimaat- en brandveiligheidsconcepten tot stand gekomen. Het gekozen verwarmingsysteem in de vorm van betonkernactivering en een warmtepomp werkten ze verder uit. De ondergrondse warmtekoude-opslag (WKO) werd met 200 m3/h nog een maatje groter, want niet alleen levert de WKO warmte en koude voor het nieuwe gebouw van de gemeente Groningen, maar ook toekomstige kantoor- en woongebouwen kunnen een aansluiting krijgen. Een centrale gebieds-WKO heeft voordelen boven kleinere systemen. Die kunnen elkaar onderling beïnvloeden, waardoor de prestaties afnemen. Bovendien kunnen bij een WKO met meerdere afnemers energiestromen onderling worden benut. Kantoren hebben bovendien vaker een overschot aan warmte en die kan nuttig worden gebruikt voor het verwarmen van woningen. “Dat is gunstig voor de energiebalans.” Maar de eerste tijd is alleen het gemeentelijk kantoorpand op de WKO aangesloten en brengt een dry-cooler in de winter extra koude de bodem in zodat de WKO volgens de vergunning thermisch in balans is. “Dat is een van de knoppen om aan te draaien,” schetst Winkelman. In het gehele gebouw staat slechts één warmteopwekker, een warmtepomp met een vermogen van circa

Ook alle bekabeling is weggewerkt in de holle vloer en op sommige plekken via vloertegels bereikbaar.

Luchttoevoer (r) en aansluiting voor elektriciteit en data (l).

Engineer, build and maintain (EBM) Het nieuwe kantoorpand van de gemeente Groningen is aanbesteed aan de uitvoerende partij (BAM) volgens de constructie engineer, build and maintain (EBM). Deze vorm van aanbesteden gaat in dit geval uit van contractperiode van 20 jaar met een optionele verlenging van 20 jaar. Niet alleen is BAM verantwoordelijk voor de bouw, maar ook voor het beheer en onderhoud aan het gebouw en aan de gebouwgebonden installaties. Bij deze vorm van aanbesteden is het bestek niet helemaal dichtgetimmerd, maar heeft de bouwer en/of installateur nog veel vrijheid om zelf de keuze van materialen en componenten te bepalen zodat exploitatiekosten aantrekkelijker worden. Het bestek spreekt daarom ook over prestatieeisen, verduidelijkt installatie-ontwerper Mark Winkelman. Gemeentelijk projectleider Jos de Wit wijst in een artikel van Agentschap NL op een besparing van 3 miljoen euro door deze vorm van aanbesteding doordat BAM met “slimme, besparende oplossingen kwam.” Volgens Kees Stoffels van MVSA Architects is de goede samenwerking in het ontwerpteam mede door deze vorm van aanbesteden doorgezet in het bouwen installatieteam.

De Holcon-vloer bestaat uit twee betonlagen van 13 cm met daartussen 44 cm holle ruimte.

Ook de ventilatiekanalen zijn weggewerkt in de Holcon-vloer.

Installatie XL December 2013

KANTOOR

600 kW. Een opvallende keuze want meestal wordt er een gasgestookte ketel bijgeplaatst voor de piekvermogens en als backup. En zijn er bovendien bij zulke vermogens in elk geval twee warmtepompen zodat ze vaker in vollast draaien. Winkelman vindt dat een moderne warmtepomp prima presteert in deellast, “mits het systeem voldoende kan worden teruggeregeld en mits voldoende buffer aanwezig is. Een goed systeem kan ver worden teruggeregeld.” Mocht de warmtepomp onverhoopt toch storing vallen, dan nemen drie elektrische verwarmingselementen de warmtevoorziening grotendeels over. Het gaat weliswaar om minder vermogen dan de warmtepomp heeft, maar doordat het om een goedgeïsoleerd gebouw gaat, is dat vermogen zelfs hartje winter voldoende om lange tijd de temperatuur acceptabel te houden. De gebouwmassa bevat immers nog veel energie en door de goede schil en tripleglas ontsnapt er maar weinig warmte. “Het duurt wel een week voordat het echt afgekoeld is.” Het atrium krijgt vloerverwarming die in de natuursteentegels is geïntegreerd. In de werkruimtes zorgt betonkernactivering voor een constante basistemperatuur, die ook nog door gebruikers is te beïnvloeden. Dat gebeurt doordat de hoeveelheid ventilatielucht regelbaar is (variabele debietregeling) en bovendien door extra na te verwarmen of te koelen. Technisch is het mogelijk om via een pop-up op het computerscherm de temperatuur in elke werkruimte door gebruikers te laten bepalen. Maar doordat veel werkplekken onderdeel zijn van grotere werkeilanden, is die mogelijkheid voorlopig ingeperkt. Drie luchtbehandelingkasten met een totale capaciteit van ongeveer 60.000 m3/h met warmtewiel staan op de bovenste etage opgesteld.

Primeur gebruikte vloerconstructie Een verhaal apart is eigenlijk de gebruikte vloerconstructie. De constructeur, Bureau Wassenaar in het ontwerpteam kwam met het voorstel om de compu-

Gegevens technische installatie Installatie-advies/ontwerp: Deerns Nederland Ontwerp bodemenergiesysteem: Bam Techniek E en W-installaties: BAM Techniek Bronnen: BAM de Ruiter Warmtepomp: Simaka, Simatron WP 648/6. Made in Germany. Ventilatiesysteem: Alko, Gebr. Meijer Warmte-afgiftesysteem: Holcon (in combinatie met de vloeren) CV-installatie: niet aanwezig.

Samenstelling ontwerpteam Draaijer & Partners, Inko Tien, namens gemeente projectmanager MVSA Architects, Kees Stoffels Bureau Wassenaar, Roel de Jong, constructeur DGMR, Bert Vrijhof, bouwfysisch adviseur Deerns Nederland, Mark Winkelman

tervloer te laten vervallen en te vervangen door een zogenoemde Holcon-vloer. Op het stalen frame van een computervloer komen grote krachten te rusten en bovendien kan het geluid zich gemakkelijker verplaatsen. Een Holcon-vloer heeft die nadelen niet, opperde de constructeur. Zoń vloer bestaat eigenlijk uit twee betonlagen met daartussen een ruimte voor leidingen en kanalen. “Het hele pakket bestaat uit twee lagen van 13 cm beton met daartussen 44 cm holle ruimte,” vertelt Stoffels. Met schoorstaven van betonstaal zijn de twee betonpakketten met elkaar verbonden. Andere oplossingen met een holle tussenruimte waren niet in staat om een spanlengte van 15 meter te overlappen. Een grote overspanning was een vereiste zodat er een vloeroppervlakte zonder dragende muren of kolommen zou ontstaan met een maximale flexibele indeling. De bovenste betonlaag, de loopvloer, is om de 1 meter 80 onderbroken door een strook van 60 centimeter. In dit gedeelte lopen de leidingen, kanalen en bekabeling. In deze strook komen ook de ventilatieroosters en aansluitingen voor elektra en data/telefonie. Beloopbare computertegels dekken de strook van 60 centimeter af. De aansluitingen voor de sprinkler en verlichting en ontruimingsinstallatie voor de onder gelegen etage is via een doorboring in de onderste betonpakket gemaakt. Ook de ventilatie-afvoeropeningen zijn in het plafond aangebracht. Ze komen direct in de holle tussenruimte uit, die nu als één groot retourkanaal fungeert. Via geperforeerde afdekplaten wordt de ventilatielucht via overdruk simpelweg overgestort naar het atrium. Het Groninger kantoorpand heeft de primeur, want het is voor het eerst dat de Holcon-vloer in een utiliteitsgebouw is toegepast in combinatie met een staalskelet. De immens zware en kolossale vloerdelen van elk 16 ton zijn vorige zomer in Duitsland gemaakt en per schip vanuit de Eemshaven naar Groningen vervoerd. Dat het kantoorpand echt flexibel indeelbaar is door het ontbreken van verticale obstakels (muren/pilaren) en de goed bereikbare bekabeling in de vloer blijkt nu al, vertelt Stoffels “Je merkt aan alles dat het heel flexibel is.” Doordat op het vaste stramien van 1 meter 80 alle voorzieningen aanwezig zijn, hoeft bij het verplaatsen of aanbrengen van een extra tussenwand geen enkel installatie-onderdeel aangepast te worden. Of eigenlijk maar één, verduidelijkt Winkelman. “Voor de verlichting en temperatuurregeling moeten in het gebouwbeheersysteem wat vinkjes worden gezet of worden weggehaald.” Om de 1,80 m is een bewegingsensor gemonteerd maar als de ruimte groter wordt, is het handiger om de verlichting te koppelen aan één sensor om te voorkomen dat één rij armaturen wel uitgaat, en de ander niet. Het gebouwbeheersysteem is ook uit te lezen door schoonmaakdienst. De bewegingsensoren registreren feilloos of een kantoorruimte een dag ongebruikt blijft. Schoonmaken is nu overbodig. “Op schoonmaakkosten wordt in de exploitatiefase aanzienlijk bespaard,” betoogt Winkelman.

State-of-the-art bureaulamp Voor de verlichting is in het kantoor gekozen voor een

Noodverwarming met drie elektrische elementen in een buffervat.

basisverlichting van 250 lux met tl-armaturen. Energiezuinige hf-verlichting die bovendien op basis van aanwezigheid en daglicht wordt gestuurd. En opvallend is de bureauverlichting in de vorm van een losse lamp. Niet zomaar één: “een state-of-the-art bureaulamp met een led van slechts 8 Watt die automatisch na een half uur uitgaat als iemand vertrekt. En ook de kleurtemperatuur is regelbaar.” In totaal zijn 700 ledbureaulampen besteld. De parkeergarage is volledig met led-verlichting (TL) uitgevoerd. Daarnaast vindt Winkelman de keuze van de noodverlichting bijzonder. In plaats van een decentraal systeem, de gangbare techniek in Nederland, koos de installateur voor een centraal noodverlichtingsysteem. Het is volgens hem het direct gevolg van de gekozen aanbestedingsvorm (zie kader). Een decentraal systeem is weliswaar goedkoper in aanschaf en ook makkelijker te installeren, maar op onderhoudskosten scoort zo’n systeem minder gunstig. Jaarlijks moeten de armaturen één voor één worden gecontroleerd en om de paar jaar moeten alle accu’s worden vervangen. Bij een centraal noodverlichtingsysteem is op een display de status van alle armaturen af te lezen en is er slechts één accu om te vervangen. Ten slotte mag ook niet onvermeld blijven dat de zonnewarmte goed wordt benut. PV-panelen zorgen voor een jaarlijkse opbrengst van 42.000 kWh. En 25 m2 aan zonnecollectoren verwarmen het tapwater voor de keuken. Een over gedimensioneerd systeem, vertelt Winkelman zodat de elektrische bijverwarming voor het tapwater slechts heel beperkt hoeft te worden aangesproken. Een gasgestookte boiler kan daardoor achterwege blijven, zodat er sprake is van een all-electric gebouw. “Geen gas was geen doel op zich, maar is voor dit gebouw een verstandige keuze.” ■

Installatie XL December 2013

WONINGEN Advies - Exploitatie - EPC

De meest duurzame campus van Europa In 2014 kunnen de eerste studenten Ă¨n starters hun intrek nemen in de woningen op de Leidse Schans. Volgens de ontwikkelaars de meest duurzame campus van Europa. In totaal gaat het om circa 1.900 studentenwoningen. De gemeente heeft een EPC-eis van 0,4 afgegeven. Een exploitatiemodel onderbouwt de investeringen. Door Marcel Rijnbach

ConďŹ guratie van de gasmotorwarmtepomp en luchtbehandeling. Beeld: Viac

Installatie XL December 2013

WONINGEN

Exploitatiemodel voor installatietechniek VIAC heeft voor het eerst een exploitatiemodel gemaakt voor de installatietechniek bij een multifunctioneel centrum voor een woningcorporatie in de Bilt. Daarmee werd een onderbouwing gegeven voor de duurzame investeringen die de corporatie zich had voorgenomen. Vragen over de ﬁnanciële consequenties van installatietechnische maatregelen waren, de rendabiliteit en de terugverdientijd moesten in het model worden beantwoord. In een zo vroeg mogelijk ontwerpstadium legde de adviseur allerlei parameters in het exploitatiemodel vast en vulde deze in, zoals de te verwachten energieprijsverandering, inﬂatie, rente voor vreemd vermogen, disconteringsvoet, enzovoort. Verder werden de terugverdientijd en de netto contante waarde berekend van uitgewerkte duurzame installatieconcepten. Op basis van de uitkomsten ontdekte de woningcorporatie welke risico’s ze liep met een bepaalde investering in een installatie en of ze die risico’s wilden lopen met het oog op de neergelegde duurzame ambities. De woningcorporatie wilde van VIAC weten of in plaats van een traditioneel systeem (met cv-ketels en een koelsysteem) duurzame energie-opwekking een betere optie was. Er werd in het model gestuurd op energiebesparing en gebruikerswensen, niet op concrete technieken. Uiteindelijk kwam naar voren dat warmte- en koudeopslag in de bodem het meest gunstigst was qua energiebesparing en exploitatie.

Voor installatieadviseur VIAC was het niet zo’n kunst om met een technisch acceptabel ontwerp op de proppen te komen. Volgens specialist duurzaamheid Peter van den Bosch en projectleider Wouter van Rossum school zit de uitdaging vooral in een exploitabel project waarmee de verhuurbaarheid van de woningen op peil blijft. Financieel ankerpunt waren de servicekosten en gas -en stroomkosten per student. “Er is bij dit project duidelijk gestuurd op energie- en woonlasten voor de student. Die mochten niet te hoog worden”, aldus Van den Bosch. Het exploitatiemodel genereert gegevens als de terugverdientijd, de onderhoud- en beheerkosten, maar ook de netto contante waarde van de totale installatie. “Bij de besprekingen van het overnamebod zijn dergelijke gegevens van

cruciale waarde. Wat de exploitant aan het einde van de rit overhoudt is haar rendement op eigen vermogen”. VIAC heeft de beoogde exploitant van de installatie meegenomen in de ontwikkeling van het installatieconcept. De in het ontwerp gepresenteerde techniek is in overleg met de exploitant verﬁjnd. “We hebben samen met de aannemerscombinatie van de Leidse Schans – Vorm Ontwikkeling en Ballast Nedam – gezocht naar een geschikte exploitant op basis van een door ons geadviseerde warmte-opwekinstallatie. Voor de exploitant en de aannemerscombinatie van de Leidse Schans was deze exploitatieopzet nieuw. VIAC had er al ervaring mee opgedaan bij een vorig project. Door het opstellen van een uitgebreide businesscase

De wtw-installatie van de studentenunits in 3D. Beeld: Viac

waarbij diverse energieconcepten worden vergeleken kan invulling worden gegeven aan ambities en eisen van de gebouweigenaar.

Exploitatie installatie gestuurd op energie -en woonlasten VIAC heeft dus diverse installatieconcepten doorgerekend waarbij de warmte-opwekinstallatie uiteraard ook voldoet aan de gestelde EPC van 0,4 en EPL van 8,4 (Energie Prestatie Locatie). Uiteindelijk kwam het concept met de gasmotorwarmtepomp in combinatie met een monobron, thermische zonnecollectoren en een mechanische ventilatie met wtw-unit als gunstigste uit de businesscase. Met de zonnecollectoren wordt circa 50 % van het tapwater door de zon

Met behulp van clashdetectie in Revit zijn conﬂicten tussen installatietechniek en bouwkundige constructies vroegtijdig op te sporen. Beeld: Viac

Installatie XL December 2013

Rookgasafvoer renoveren anno nu

Compleet systeem leverbaar in Ă&#x2DC; 60 en 80 mm. Ga naar www.coxgeelen.com voor uitgebreide informatie.

&NNBTUSBBU t ); &JKTEFO t t TBMFT!DPYHFFMFO DPN t XXX DPYHFFMFO DPN

WONINGEN

opgewekt. Verder dienen de zonnecollectoren voor de regeneratie van de bron. “De 400 kW gasmotorwarmtepomp verwarmt zowel het tapwater als de ruimte. Drie buffervaten kunnen in totaal 21.000 liter water verwarmen. Gekozen is voor de grootste warmtepomp om verzekerd te zijn van een hoge aanvoertemperatuur van minimaal 55 graden. Deze type pompen leveren 1,7 GJ voor de verwarming van het tapwater dat ook wordt verwarmd door zonnecollectoren op het dak. Dat ligt maar liefst 0,8 GJ hoger dan een cv-ketel. “We hebben niet voor een elektrische warmtepomp gekozen omdat deze tot slechts 50 graden verwarmt. Dat betekent een relatief slechte COP. Bovendien wilden we geen tapsets in de studentenkamers installeren. Dat is niet rendabel gezien de vele, relatief kleine kamers”, legt Van Den Bosch uit. De aandrijving van de gasmotorwarmtepomp is te vergelijken met een automotor met een versnellingsbak. VIAC heeft lang gestoeid met de overbrenging om een hoog energetisch rendement te bewerkstelligen. De gasmotorwarmtepomp heeft een relatief hoog verwarmingsrendement aangezien het water met 21 graden vanuit de zonnecollectoren komt. De opdrachtgever keek in eerste instantie met wat scheve ogen naar de door VIAC geadviseerde opwekinstallatie, omdat aardgas

“Het was ﬂink puzzelen met het ruimtebeslag voor de luchtkanalen van elk 800 mm in doorsnee”

Overzicht van studentencomplex De Leidse Schans. Beeld: Viac

CO2-uitstoot veroorzaakt en een aanslag doet op de fossiele brandstoffen. “Bij dit project is het opwekken van warm tapwater veel belangrijker dan de ruimteverwarming. In zo’n situatie geeft een gaswarmtepomp een veel hoger rendement dan een elektrische. Voeding met biogas is bekeken, maar het betrekken daarvan is een kostbare zaak die niet binnen de exploitatie paste. Wellicht wel in de toekomst”, zeggen Van den Bosch en Van Rossum. Overigens wordt een CO2-besparing van ruim 25 procent bereikt via de warmte-opwek-installatie ten opzichte van een referentiewaarde van EPC 0,6. Dus blijkt de keuze voor een gasgevoed systeem geen slechte vanuit milieu-oogpunt. De andere milieuvriendelijke pijler waarop het project rust is de WTW-installatie waarmee elke kamer is uitgerust. De installatie heeft een klein vermogen van 150 m³/uur met bypass. Het was ﬂink puzzelen met het ruimtebeslag voor de luchtkanalen van elk 800 mm in doorsnee, het leidingwerk en de behuizing. De installatie wordt via de tunnelbouwmethode erin geschoven. Daardoor is er alleen een installateur nodig voor de afbouw.

De bouw van studentencampus is op 10 juli begonnen, toen hebben Vorm Ontwikkeling, Ballast Nedam, Syntrus Achmea Real Estate & Finance en de gemeente Leiden een overeenkomst gesloten. ■

Zonnecollectoren op een deel van de daken. Beeld: Viac

Installatie XL December 2013

XL PRODUCT

VSK in teken van verduurzaming u De VSK is de tweejaarlijkse beurs voor de gehele installatiebranche. Op de beurs worden de nieuwste systemen, technieken en producten getoond op installatiegebied, voor verwarming, sanitair, klimaatbeheersing, en koudetechniek.

Datum en locatie VSK 2014 vindt plaats van maandag 3 tot en met vrijdag 7 februari 2014 in Jaarbeurs Utrecht.

TOEGANG IS GRATIS.

Gebouwautomatisering Als systemen bij elkaar komen om het comfort en gemak van de eindgebruiker te verhogen, integrale kosten te verlagen en de duurzaamheid te verhogen, speelt gebouwautomatisering een hoofdrol. Op VSK 2014 is hier ruim aandacht voor in hal 10.

Verwarming, sanitair en klimaat Het expositieprogramma van de VSK is opgebouwd langs de lijnen van de drie hoofdsectoren van de VSK: Verwarming (Vuur), Sanitair (Water) en Klimaatbeheersing (Lucht).

Nieuwe contacten Project Manager Michiel Nijhuis van VNU Exhibitions Europe: “Inhoud, netwerken en de presentatie van innovaties vormen de basis voor de VSK. Wie op zoek is naar nieuwe contacten, nieuwe oplossingen of nieuwe opdrachten mag niet ontbreken. .

Slimmer Samen Werken ‘Slimmer Samen Werken’ is het thema van VSK 2014. Gelijktijdig is er een gratis toegankelijk congresprogramma in de VSK Arena , daarnaast Het Vakman Event en tot slot de Vakman van het Jaar-verkiezing.

Deelnemen Bedrijven die aan de beurs of een van de activiteiten willen deelnemen, kunnen contact opnemen met het beursteam van VNU Exhibitions Europe, te bereiken via 030 295 29 99 of ga naar www.vsk.nl

Installatie XL December 2013

Nef it houdt Nederland war m

K IES

VOOR DE SLIMSTE COMBINATIE !

2013:

goed industrieel ontwerp

De nieuwe trend in comfort en slim besparen Met de Neﬁt TrendLine HR-ketel en Neﬁt Easy, de slimste thermostaat van Nederland, biedt u uw klanten een unieke combinatie met de nieuwste technologie. Optimaal comfort, duurzame kwaliteit en moeiteloos besparen. Hoe simpel kan het zijn?

neﬁt.nl

ZIEKENHUIS Wkk - Led - Koeltoren

Bernhoven ziekenhuis combineert ﬂexibiliteit met sfeer Het nieuwe Bernhoven Ziekenhuis in Veghel zit bomvol met technische hoogstandjes. Toch moet de patiënt dit niet zo ervaren. Die moet vooral het gevoel hebben dat hij of zij centraal staat. Dat was dan ook de belangrijkste uitdaging voor technisch dienstverlener Kuijpers. En natuurlijk 300 kilometer voedingskabel, 560 kilometer datakabel, 8.500 data-aansluitpunten, 24 luchtbehandelingkasten en 1.800 sanitaire toestellen…. Tekst Tijdo van der Zee

In maart van dit jaar verhuisden de patiënten en medewerkers van de oude ziekenhuizen in Veghel en Oss naar de gloednieuwe locatie in Uden, een ziekenhuis met zes bouwlagen en in totaal 380 bedden. Het uit rood-oranje baksteen opgetrokken gebouw werd ontworpen door De Jong Gortemaker Algra Architecten uit Rotterdam. De bouw startte in september 2010 en twee jaar later was het gebouw klaar.

De natuurlijke uitstraling van de bakstenen wordt naar binnen doorgetrokken. Zo ligt er in een ﬂink deel van het ziekenhuis parketvloer, zijn verschillende muren groen geschilderd en is er zelfs een plantenmuur: verticaal gestapelde plantenbakken die volautomatisch bewaterd worden. Door het pand heen hangen grote foto’s van de natuur uit de omgeving van het ziekenhuis. De patiëntenkamers zijn voorzien van Franse bal-

Foto: Kuijpers

Een natuurlijke uitstraling door

“Heel bijzonder zijn de touchscreens waarop de patiënt TV kan kijken,

parketvloer en groene muren.

Installatie XL December 2013

kons en ramen tot aan de vloer die zelfs open kunnen, waardoor patiënten zelfs vanuit het bed zicht houden op de tuin. Kortom, aan alles is gedacht om de patiënt zich thuis te laten voelen. “Dat die ramen open kunnen is natuurlijk installatietechnisch niet ideaal”, zegt John van Kuringen, projectverantwoordelijke namens Kuijpers. “Maar voor patiënten is het wel prettig. Overigens kunnen in

maar ook kan internetten en in een later stadium eventueel zelfs een Foto: Kuijpers

maaltijd kan bestellen.”

ZIEKENHUIS

andere ruimtes zoals operatiekamers, waar de luchtkwaliteit vanwege mogelijke infecties nog hoger moet zijn, de ramen niet open.” Het patiëntenwelzijn wordt door Kuijpers ook bevorderd door de zogeheten terminals aan het bed van iedere patiënt. “Heel bijzonder vinden wij die patiententerminals. Dat zijn aanraakschermen waarop de patiënt tv kan kijken, maar ook kan internetten en in een later stadium eventueel zelfs een maaltijd kan bestellen”, legt Van Kuringen uit. “Alles gaat via internet, dus dat betekent wel dat de serverruimte in het ziekenhuis veel meer voeding vraagt dan enkele jaren geleden het geval was. En dus krijgt die ruimte ook veel meer koeling.” Dat er veel met wiﬁ wordt gewerkt, wil niet zeggen dat bekabeling verleden tijd is. Kuijpers installeerde tijdens de bouw in twee jaar tijd onder meer 300 kilometer voedingskabel, 560 kilometer datakabel, 8.500 data-aansluitpunten en 1.800 sanitaire toestellen.

Verlichting Ook bij de verlichting speelde sfeer en comfort een belangrijke rol. Volgens verlichtingsbedrijf Fagerhult, dat de klus toegewezen kreeg, kan een comfortabele kamer een grote rol spelen bij beter worden. Met die gedachte in het achterhoofd werd ook de verlichting geïnstalleerd. Dat resulteerde onder meer in individueel instelbaar (led)licht voor elke patiënt met een afstandsbediening bij het bed. Daar waar mogelijk is daglichtregeling toegepast en in ruimtes waar sfeer een grote rol speelt is het licht zoveel mogelijk dimbaar. In het hele ziekenhuis

zijn ongeveer negentig typen armaturen toegepast. “Vooral tijdens de ontwerpfase zijn we zoveel mogelijk in de huid van de gebruikers gekropen. Het resultaat daarvan is dat in iedere ruimte de verlichting mooi aansluit bij de inrichting en voldoet aan de functionele eisen voor patiënten, artsen, verplegers en bezoekers.

“Dat die ramen open kunnen is installatietechnisch niet ideaal, maar voor de patiënten wel prettig” Het draait immers om mensen”, zegt Ruud Hoetmer, Account manager Health & Care van Fagerhult. “De technische uitdaging lag vooral in de combinatie van schakelen dimtechnieken. Alle technieken dienen op elkaar aan te sluiten, en toch eenvoudig te zijn in het gebruik”, aldus Hoetmer. “Onze kennis van lichttechniek, samen met de elektrotechnische kennis van Kuijpers is waardevol gebleken.” Op het dak van het ziekenhuis staan vier koeltorens van Evapco geleverd door Hamapo. In principe is één van de vier torens redundant en dient als backup wanneer een andere uitvalt. Na enige discussie tussen adviseur Haskoning en Hamapo is uiteindelijk gekozen

Communicatie Ziekenhuizen zijn tegenwoordig complexe locaties als het aankomt op communicatie: alles staat met alles in verbinding en die verbindingen moet ook nog eens superveilig zijn. Zo moest de verpleegoproep geïntegreerd worden met mobiele handsets, net als de ondersteuningen alarmeringen en berichtenverkeer. Het ziekenhuis maakt daarnaast gebruik van teleconferencing, ﬁle sharing en de uitwisseling van videobeelden. Hierbij werd onder meer gebruik gemaakt van de technologie van Ascom. Met het op Voice over wiﬁ gebaseerde communicatiesysteem wordt er voor gezorgd dat een oproep onmiddellijk bij de juiste persoon terecht komt. Ook geeft het systeem een urgentie aan, zodat de medewerker weet hoe dringend een oproep is.

voor een koeltoren met het tegenstroom principe in plaats van het kruisstroomprincipe. Volgens Hamapo leidt deze keuze tot een lager enerieverbruik van 11 kW voor een koelcapaciteit van 1357 kW per koeltoren. Daarnaast scheelt het in onderhoudskosten. Wel werden deze koeltorens voorzien van geluidsdempende voorzieningen: zeer stille ventilatoren in combinatie met verschillende geluidsdempers die zowel de hoge frequenties van de ventilatoren als de lage frequenties van het vallende water dempen. “Ziekenhuis en zorghotel krijgen hiermee de geluidsreducerende

Foto: Fagerhult

In iedere ruimte sluit de verlichting mooi bij de inrichting en voldoet die aan de functionele eisen.

Installatie XL December 2013

WAGO INTERFACE & ELECTRONIC

Gratis* WAGO VW Bee tle - Snelheid ca.20 Km/h - Klaar voor gebruik - Schaal 1:12

* Vraag naar onze actievoorwaarden

Ontvang gratis een radiograﬁsch bestuurbare WAGO VW Beetle bij aankoop van € 295,netto of meer aan INTERFACE & ELECTRONIC producten.

www.wago.com

ZIEKENHUIS

Financiën en feiten Voor de bouw van het ziekenhuis gingen bouwbedrijf Hurks en technisch dienstverlener Kuijpers een alliantie aan in Bouwcombinatie Bernhoven. Deze samenwerking was bijzonder in het ﬁnanciële voortraject, want dankzij een achtergestelde lening vier miljoen euro van Hurks groep (60 procent) en Kuijpers Centrale Projecten (40 procent), kon ziekenhuis Bernhoven in september 2010 starten met de bouw. Een unicum in Nederland. Volgens sommige media verzekerde Kuijpers zich door deze lening wel van een langjarig onderhoudscontract. Maar het bedrijf zelf ontkent dat. Dat contract is er sowieso nog niet: de onderhandelingen lopen nog. Wel geeft het bedrijf toe dat “we door deze (ﬁnanciële) verbintenis, de relatie en ervaring met Bernhoven een goede positie hebben.” De totale bouwkosten van het ziekenhuis liggen rond de 130 miljoen euro.

oplossing die zij wensen”, zo laat Hamapo weten. “En dankzij deze vrije koeling kunnen de chillers een groot deel van het jaar buiten bedrijf blijven en verzorgen de koeltorens zelf het klimaat in het ziekenhuis: een energiezuinig systeem.” Wat verder opvalt aan het gebouw is dat er niet gekozen is voor een wko. Maar dat er een ‘conventionele’ wkk is geïnstalleerd met een thermisch vermogen van 988 kW en twee cv-ketels (2 x 2.000 kW). Van Kuringen kan die keuze goed verantwoorden: “Uit proefboringen bleek dat het ziekenhuis is gebouwd boven een breuklijn in de aardkorst. Niks ernstigs, maar het betekent wel dat een wko niet mogelijk is. De keuze voor een wkk was toen snel gemaakt.”

Opdrachtgever: Bouwbedrijf: Installateur: Installatieadvies: Verlichting: Inregelen klimaatinstallatie: Communicatie: Koeltorens: Architect: Vloer: Bouwperiode: Gebouwoppervlak: Bouwkosten: Bouwkundige kosten: Aantal bedden:

Ziekenhuis Bernhoven Hurks Bouw Kuijpers Royal Haskoning Fagerhult Regulair Ascom Hamapo/Evapco De Jong, Gortemaker Algra architecten en adviseurs Forbo Flooring September 2010-november 2012 55.000 m2 91, 6 miljoen euro (130 miljoen euro) 47,1 miljoen euro 380

Toekomstige groei Behalve met sfeer en comfort moest Kuijpers ook rekening houden met ﬂexibiliteit in het gebouw. De opdrachtgever houdt rekening met toekomstige groei, waardoor het gebouw eenvoudig groter gemaakt moet kunnen worden. Maar ook krimp en herbestemming moeten gefaciliteerd kunnen worden, vanuit de gedachte dat het tegenwoordig toekomstige gebruikersbehoefte lastig in te schatten is. Zo moet het mogelijk zijn bepaalde onderdelen om te bouwen tot bijvoorbeeld hotelkamers. Bouwtechnisch vallen dingen op als verplaatsbare wanden. Maar hoe zit dat installatietechnisch? Hier en daar zijn wel zaken overgedimensioneerd. Zo zijn er in totaal zijn 24 luchtbehandelingkasten met een totale ventilatieluchthoeveelheid van 550.000 m3: tien procent meer dan nu nodig. Van Kuringen: “Verder valt het wel mee. We hebben niet veel extra reservecapaciteit geïnstalleerd. Als het nodig is, kan de installatie wel aangepast worden vanaf de basisinfrastructuur, maar daarin is Bernhoven voor ons niet heel bijzonder.” ■

Installatie XL December 2013

De stille kracht van ons complete ventilatiesysteem

DYKA AIR is vanaf nu een compleet ventilatiesysteem: slim, stil en energiezuinig Na de introductie van het revolutionaire ventilatiekanalensysteem DYKA AIR zijn inmiddels vele woningen voorzien van dit met DUBOkeur bekroonde systeem. En met nog meer woningen in opdracht kunnen we gerust spreken van een groot succes. Tijd om verder te vernieuwen. Want vanaf nu leveren we naast de kunststof ventilatiekanalen ook een slimme ventilator. Daarmee evolueert DYKA AIR tot een totaaloplossing voor woonhuisventilatie. Met een EPCwinst tot 0,11! Maar vooral een optimaal binnenklimaat voor de gebruiker.

Het Duco CO2 system benut de aerodynamische vormgeving van DYKA AIR maximaal, zonder energie te verspillen. Met de CO2 sensor is het systeem vraaggestuurd, stil en energiezuinig. Dat maakt de DucoBox de perfecte motor voor het DYKA AIR ventilatiesysteem in elke woning. De robuuste kunststof kanalen zijn makkelijk op de bouwplaats door elke installateur op maat te maken. Desgewenst levert DYKA ook direct vanaf tekening complete prefab sets op de bouwplaats. Waarmee kunnen we u van dienst zijn?

Kijk voor meer informatie op www.dyka.nl/duco of bel DYKA voor een demonstratie: 0521-534911.

RENOVATIE Ketels - Radiatoren - Collectoren

Grootste renovatieproject verduurzaamt 1.200 woningen Na enkele jaren van intensief overleg is dit jaar in Amsterdam-Noord het grootste wooncomplexrenovatieproject van Europa van start gegaan: Het Breed. Naast isolatie wordt er circa 155 km aan nieuwe leidingen aangelegd en worden de vier ketelhuizen na 40 jaar voorzien van nieuwe installaties. Dankzij zonnecollectoren en warmtepompen zijn de appartementen 50 % energiezuiniger. Door Harmen Weijer

Onder architectuur van Frans van Gool is in 1968 in Amsterdam Noord het complex het ‘plan Van Gool’ opgeleverd. Om de toen heersende woningnood het hoofd te bieden zijn relatief grote woonblokken gebouwd. Het gaat om 11 woonblokken met daarin 1.176 verhuurbare eenheden, voor het grootste deel woningen, die verdeeld waren onder liefst 15 woningbouwverenigingen. Na vele fusies en overnames zijn er sinds 2007 nog maar twee woningcorporaties eige-

naar van de appartementen: Ymere en Eigen Haard. Deze corporatie voeren al sinds de eeuwwisseling gesprekken over het moderniseren van de verwarmingsketels in de vier ketelhuizen van het complex, die in eigen beheer werden geëxploiteerd door de woningcorporaties. “Destijds werd gestart met enkele experimenten met individuele ketels in de woningen”, vertelt projectleider Ger Wessel van de renovatie van Het Breed. “Die zijn uiteindelijk gestrand. In 2004 is

besloten de vier ketelhuizen te gaan renoveren. De bewoners werden twee mogelijkheden voorgelegd. Men kon kiezen tussen twee varianten: een warmtekrachtinstallatie of een installatie met als basis zonnecollectoren. De bewonersvereniging heeft gekozen voor die laatste variant.” Eneco startte met het plaatsen van zonnecollectoren voor het duurzaam verkrijgen van warm water. “Aanvankelijk wilde we een leegloopsysteem van 2.000

In de vier ketelhuizen wordt het door zonne-energie opgewarmde Op het dak zijn drukgestuurde dakventilatoren geplaatst. De zonnecollectoren ondersteunen de vier centrale ketels.

water opgeslagen in grote opslagvaten.

Installatie XL December 2013

VERBIND JEZELF AAN EEN DUURZAME ONTWIKKELING VAN JE TOEKOMST. De bouw van de schoonste cleanroom ter wereld voor ASML. Een volledig duurzaam kantoorgebouw voor het ministerie van FinanciĂŤn. De projecten waar je bij Cofely aan werkt zijn toonaangevend in Nederland. Op het snijvlak van techniek en consultancy verbind jij onze dienstverlening aan de vraag van

je klanten. En denk je mee over nieuwe, duurzame oplossingen voor de toekomst. Heb jij verstand van techniek en gevoel voor commercie? Dan krijg je bij Cofely alle ruimte om jezelf te ontwikkelen in de richting die jij wilt. Ontdek je mogelijkheden op werkenbijcofely.nl.

verbind jezelf aan

WERKENBIJCOFELY.NL

RENOVATIE

Staccato programma

In de opslagtanks wordt in totaal 57.000 liter met zonne-energie opgewarmd water opgeslagen.

Het Breed is een voorbeeldproject van het Europese Staccato-project, onderdeel van het veel bredere Concerto-programma van de EU. Staccato staat voor Sustainable Technologies And Combined Community Approaches Take Off. Deze projecten moeten laten zien wat er voor nodig is om woningcomplexen duurzaam te renoveren. Naast Amsterdam zijn er Staccato-projecten in het Hongaarse Budapest en het Bulgaarse Soﬁa. In Het Breed is dankzij de ﬁnanciële ondersteuning van het Staccato-project naast de duurzame verwarming via 1.200 m2 zonnecollectoren ook een pv-installatie geïnstalleerd. Daarbij gaat het om 1.400 m2 zonnepanelen, die jaarlijks 225 kWp opleveren. Ook onderdeel van dit subsidieprogramma is de installatie van 20 gasabsorptiewarmtepompen van elk 35 kW. Deze zijn op twee woonblokken geplaatst. Deze warmtepompen geven hun warmte af aan het cv-net en ze zijn vooral in het voor- en naseizoen effectief. www.concerto-staccato.eu

Installatiefeiten Hoofdaannemer: Van der Leij Installatie-advies/ontwerp: Eneco / Schreuder E- en W-installaties: Viega inliner systeem voor warmtapwater Warmtepompen: Remeha GAWP Warmtepompen Ventilatiesysteem: StorkAir CV-installatie: Remeha Eco 310 toestellen Zonne-energieinstallaties: Viessmann

Een thermometer meet de warmte van de zon vanuit de zonnecollectoren.

m2 plaatsen”, vertelt projectleider Martijn de Jong van Eneco. “Maar dat kon, door benodigd afschot, de dakconstructie niet aan. We zijn toen overgegaan op

licht gegeven. In de tussentijd zijn wel de daken vernieuwd en gebracht naar een Rc-waarde van 4,5. De komende tijd wordt blok voor blok de rest geïsoleerd,

“Daardoor heeft de mechanische ventilatie de afgelopen 40 jaar niet of nauwelijks gewerkt” een glycol-gevuld systeem van Viessmann van 1.200 m2, dat we in de periode van 2008 tot 2010 hebben geplaatst.” Ondertussen zijn beide woningcorporaties ook fors aan de slag gegaan met het isoleren van de woningen. Maar de bewonersvereniging was het niet geheel eens met sommige van de voorgestelde veranderingen, zoals de nieuw te plaatsen radiatoren, waardoor het proces sterk is vertraagd. In 2012 is alsnog het groene

waaronder de karakteristieke glasgevels. “Omdat er nogal wat glas in deze appartementen zit, zijn we al blij als we op voor die gevels op een Rc-waarde van 2,4 uitkomen. Dat bereiken door in alle woningen over te gaan op HR++-glas en geïsoleerde gevelpuien.”

Bijzonder radiatoren Op basis van deze isolatiewerkzaamheden heeft Eneco een systeem uitgelegd. Wessel: “Aanvankelijk

zou dat een laagtemperatuursysteem zijn: bij koud weer zou men op maximaal 55 graden Celsius stoken. De bewoners wilden echter de huidige, bijzondere radiatoren behouden. Dat zijn typische jaren-zestigradiatoren, die relatief dun en slank zijn. In combinatie met een gehele glasgevel viel er zo veel licht binnen. De radiatoren die voor het ltv-systeem nodig waren, zouden dikker en breder zijn wat ten koste zou gaan van de lichtinval en het gevelbeeld.” In overleg met de bewonersvereniging is nu voor een middentemperatuursysteem van maximaal 65 graden gekozen, waardoor wel nieuwe, maar minder dikke radiotoren geïnstalleerd konden worden. De vier ketelhuizen zijn gerenoveerd, waarin nieuwe en meer efficiënte ketels zijn geïnstalleerd, vertelt projectleider Martijn de Jong van Eneco. “Deze vier collectieve ketels leveren warmte voor verwarming en warm tapwater. De ketels worden ondersteund door het zonnecollectorensysteem, dat warm tapwater

Installatie XL December 2013

RENOVATIE

Deze Eco 310 toestellen regelen ook de centrale verwarming.

Om tapwarmte na te verwarmen wordt in Het Breed gebruik gemaakt van Remeha Eco310 toestellen.

Vanuit de ketelhuizen wordt het warmte voor de centrale verwarming rondgepompt.

levert. We bufferen dat in ieder ketelhuis in buffervaten van in totaal 57.000 liter warm tapwater.” Ook het leidingennet was sterk verouderd en aan vernieuwing toe. Eneco Warmte & Koude – verantwoordelijk voor de collectieve opwekkingsinstallatie – legt 32 kilometer nieuw leidingwerk aan, maar vooral voor de aanleg van de binneninstallatie (uitvoering door Eneco Installatie Bedrijven Noord West) is 88 kilometer aan nieuwe leidingen nodig voor verwarmingen en 35 kilometer voor warm en koud water. Als het project Het Breed volledig is gerealiseerd, is er voor in totaal 155 kilometer aan nieuwe leidingen aangelegd en zijn er 5.000 radiatoren vervangen.

dat brengen we nu naar 3 units per 10 woningen. Dat is een behoorlijke verbetering, want de units zijn ook toerengeregeld.” Daarentegen wordt er op de ventilatie geen warmteterugwinning gerealiseerd. Martijn de Jong van Eneco: “Dat heeft voornamelijk te maken met het tekort aan ruimte, zoals je wel vaker ziet bij renovaties. De woningen zijn al niet zo hoog (circa 2 meter 35), dus plafondverlaging voor de afvoerkanalen zit er dan niet in.” Wel hebben de corporaties een forse tegenvaller moeten incasseren bij de centrale ventilatiekanalen, vertelt Wessel. “We hebben geconstateerd dat niet alleen

Ventilatiekanalen

“Nieuw voor de bewoners is de omslag van collectieve afrekening naar individuele bemetering van warmteverbruik”

Een bijzondere aanpassing vergt het ventilatiesysteem in de 11 blokken, vertelt projectmanager Ella van den Bergh. “Allereerst moeten we bouwtechnisch in de woningen het nodige verbeteren, want de huidige roosters in de gevels werkten niet voldoende. De binnendeuren waren niet ingekort, zodat er geen stroming in de woning mogelijk was. Daardoor heeft de mechanische ventilatie de afgelopen 40 jaar niet of nauwelijks gewerkt.” Daarnaast wordt de capaciteit duidelijk verbeterd: “Voorheen stond er 1 mechanische ventilatie-unit per 10 woningen op het dak, en

Installatie XL December 2013

in de woningen de ventilatie niet goed zijn werk deed, maar ook de originele, gemetselde kanalen bleken zo lek als een mandje. Nu willen we ze gaan voeren. We hebben daar fors onderzoek naar gedaan en eigenlijk kwamen we maar twee methoden op het spoor. De ene is een soort sok die je van bovenaf naar beneden in het kanaal inbrengt. Deze ‘sok’ van expoxymateriaal

wordt opgeblazen en hardt daarna uit. Die variant is te duur. We kiezen er nu voor om spirellobuizen te laten zakken in de originele kanalen en die aan te sluiten op het verdere ventilatiesysteem. Dit systeem kost minder dan de andere variant en heeft hetzelfde effect.”

Individuele bemetering Nieuw voor de bewoners is ook de omslag van collectieve afrekening naar individuele bemetering van warmteverbruik. In februari 2014 zijn naar verwachting de eerste woningen overgeschakeld op individuele bemetering. Dat moet er voor zorgen dat bewoners minder warmte verbruiken, en dat is precies

de bedoeling van het Europese Staccato-project (zie kader). Martijn de Jong van Eneco: “We gaan nieuwe energiemeters plaatsen, zodat de bewoners zelf door middel van een internettool kunnen zien wat hun verbruik is. Bovendien kunnen ze dat vergelijken met het blokgemiddelde. Dat is een extra prikkel om minder energie te verbruiken.” ■

KANTOOR WKO - Stadsverwarming - Koeling

120 meter hoog en dubbel duurzaam Het wordt een dubbel duurzaam energieconcept, daar in het kantorencomplex First Rotterdam. Het 120 meter hoge gebouw krijgt naast aansluiting op het Rotterdamse stadsverwarmingnet ook een eigen warmtekoudeopslag (wko). Daarmee is ook de koudeopwekking verduurzaamd. “Het versterkt elkaar.” Door Richard Mooi

Rotterdam zet grootschalig in op het gebruik van restwarmte. In 2030 moet de helft van de Rotterdamse woningen en kantoren zijn aangesloten op stadsverwarming, zo heeft de gemeente besloten. In de Rotterdamse binnenstad exploiteert Eneco al sinds jaar en dag een stadsverwarmingnet, gevoed door de warmte van een grote afvalverbrandingoven. Voor nieuwe kantoren geldt een aansluitplicht, zo ook voor het in planfase verkerende stadskantoor van Rotterdam en het kantorencomplex First Rotterdam. Dit voorjaar is de bouw van één van Nederlands hoogste kantoortorens (120 meter) opgestart en in 2015 moet het enorme complex klaar zijn. De ruimteverwarming is met een aansluiting op de stadsver-

warming geregeld, maar hoe doe je dan de koudeopwekking? Compressorkoelmachines op het dak, die zomers veel elektriciteit verbruiken? Ontwikkelaar Avindre Ramnath van Eneco: “De klant heeft een duidelijke duurzaamheiddoelstelling en de klantvraag is bepalend. Wij hebben gekeken hoe we daar een invulling aan kunnen geven. Daar is een combinatie van stadsverwarming en wko uitgerold.” Stadsverwarming met restwarmte scoort op zich gunstig in de EPC-berekening, maar mechanische koeling, die dan in de zomer nodig is, heeft weer een negatieve invloed op de EPC en allerlei duurzaamheidbarometers. “Dat betekent voor de ontwikkelaar dat er op andere fronten punten moet worden gescoord

en dat wordt een dure aangelegenheid. Het wordt dan interessant over te gaan naar wko. En voor Breeam (duurzaamheidslabel, red.) is het interessant de combinatie stadsverwarming en wko te maken. Het versterkt elkaar. Ook de leveringszekerheid wordt er beter van. Stadsverwarming ligt er al, dus het is ook geen dubbele investering.” In de zomer zorgt de wko voor bijna-gratis koeling door gekoeld water uit de twee bronnen van 125 meter diep door het gebouw te laten circuleren. Het opgewarmde water verdwijnt weer in dezelfde watervoerende laag, alleen enkele tientallen meters verderop. In de winter draait het systeem andersom en komt uit de warme bron al een beetje voorverwarmd water

Koudenet is nog niet haalbaar gebleken Voor de Rotterdamse binnenstad had Eneco aanvankelijk het plan om een separaat koudenet aan te leggen, gevoed met water uit de Maas, eventueel extra gekoeld met compressorkoelmachines. De aanleg van een tweede ondergrondse net, naast de stadsverwarming, bleek te kostbaar. Koudenet in dat gebied? “Dat klopt, dat is voorlopig niet haalbaar gebleken, maar misschien in de toekomst wel, dan gaan we er opnieuw naar kijken.” De Amsterdamse Zuidas heeft wel een eigen koudenet, geëxploiteerd door Nuon met koud water uit de nabijgelegen diepe plas Nieuwe Mee. Echt storm met nieuwe aansluitingen loopt het niet. Veel nieuwe gebouwen kiezen voor een eigen wko, terwijl het koudenet juist moest voorkomen dat er een te hoge concentratie aan wko-systemen op een klein oppervlakte zou ontstaan. First Rotterdam, presentatie van de maquette bij start van de bouw afgelopen winter

Installatie XL December 2013

KANTOOR

door de koeling in de zomer. Met warmtepompen wordt dit bronwater van minimaal tien graden naar een hoger niveau getild, om de vloerverwarming en warmtewisselaars in de luchtbehandelingkasten te voeden. Daarnaast komt in de winter stadsverwarming bij voor de echt koude dagen. De warmtepompen hoeven minder groot te zijn. Nadeel is dat de bodembronnen in de winter minder worden belast en er een onbalans ontstaat. Grote bronsystemen moeten volgens de vergunningverlener (provincies) in balans zijn. Op jaarbasis mag er net zoveel energie aan worden onttrokken dan er wordt ingestopt. Kantoren kennen over het algemeen een warmteoverschot door de vele computerappara-

“Voor Breeam is het interessant de combinatie van stadsverwarming en wko te maken. Het versterkt elkaar.”

tuur. Voor First Rotterdam is dat niet anders, zegt Ramnath. “Maar je ziet dat bij First de balans toevallig redelijk goed gaat. Er is iets meer koude- dan warmtevraag. We gebruiken een dry-koeler om koude in te vangen.” De hoofd engineering van het Rotterdamse megaproject doet Eneco zelf, terwijl de detailontwer-

pen van de hand van Energie Totaal Projecten zijn. Overigens is in hetzelfde binnenstadgebied nog een soortgelijk energieconcept bedacht, namelijk voor het Rotterdamse stadskantoor. Eveneens een concept met stadsverwarming en wko dat nog in de planfase zit. ■

First Rotterdam Woon- en werktoren en restaurant Hoogste toren 120 meter hoog BVO: 55.000 m2 Koelvermogen: 3150 kW Verwarmingvermogen: 2700 kW Warmtepomp: 1760 kW Stadsverwarming: > 1000 kW CO2-reductie: 44 procent Totale bouwkosten: 150 miljoen First Rotterdam, de voortgang op 30 mei.

Wonen en werken direct tegenover het centraal station.

Installatie XL December 2013

Theta dual service Warm water gecombineerd verwarming via intelligente besturing Theta dual service is een uniek product dat toepasbaar is op locaties waar een groot sanitair warm water verbruik aan de orde is. De Dual service modules zijn in staat om de warmte van het op hoog rendement gerealiseerde sanitair warm water eveneens over te dragen richting vloer en / of ruimte verwarming. Innovatief

Toepassing

In tegenstelling tot de cv-ketel systemen die deze combi functie op een lager rendement kunnen verzorgen heeft de Dual Service module eveneens de mogelijkheid om zonne(-energie) warmte te gaan gebruiken voor zowel R@MHS@HQÄV@QLÄV@SDQÄ@KRÄUNNQÄQTHLSDÄUDQV@QLHMF Ä#DYDÄGNNFÄDEÆBH²MSDÄBNLbinatie functie is zondermeer uniek te noemen op het gebied van technische toepasbaarheid. Gekeken naar het installatie- en systeemgemak is h et Dual Service systeem zeer eenvoudig te installeren en biedt het de meest compacte totaaloplossing verkrijgbaar in de markt.

De Theta dual service module is met het oog op de toekomst ontwikkeld en zeer geschikt voor een brede toepassing op alle grootschalige sanitair warm water toepassingen.

Rendement De besturing zorgt ervoor dat de afgegeven energie vanuit de warmwatervoorraad exact overeenkomt met de daadwerkelijke cv-behoefte. Door het modulerend aansturen van de sanitair pomp en het meer en minder openen van de drieweg meng klep wordt de gevraagde energie via een platenwarmSDVHRRDK@@QÄYNÄDEÆBH²MSÄLNFDKHIJÄNUDQFDCQ@FDM Een overschrijding van de opgewekte energie komt, zoals vaak bij cv-ketels geval is omdat het minimum vermogen te groot is, in deze installatie dankzij de intelligente besturing niet meer voor. Dual service kan worden toegepast in combinatie met een SGE of SGS condenserende gas-zonneboiler of BFC Cyclone condenserende gasboiler van A.O. Smith. Deze toestellen van A.O. Smith voldoen reeds aan de hoogste eisen op het gebied van de Eco design Eup / ErP regelgeving; en zijn daarmee zowel wat betreft rendement als ook op het gebied van NOx uitstoot de meest gunstige oplossing voor de warm water behoefte.

Door te kijken naar het toepassingsgebied van onze producten, het produceren van warm water voor commercieel gebruik, zoals ziekenhuizen, verzorgings- en bejaardencentra, campings, sportfaciliteiten en andere grootschalige sanitair warm water verbruikslocaties, mag worden gesteld dat Theta Dual Service een oplossing biedt waarin niet alleen vanuit technisch oogpunt een passend product wordt geboden; maar de combinatie van zeer lage emissies en maximaal rendement zorgdragen voor een zeer lage milieu belasting en daarmee de leefbaarheid van onze planeet optimaliseren.

Kort samengevat De verschillende functionaliteiten die worden gecombineerd met Theta dual service zijn: productie van warm water ten behoeve van tapwater EN ruimte verwarming, in combinatie met zonne-energie als duurzame energie vorm. Het comfort van de eindgebruiker neemt toe doordat geen overschrijding van de cv-behoefte ontstaat omdat exact de gevraagde energie wordt geleUDQCÄNOÄDDMÄYDDQÄDEÆBH²MSDÄDMÄCTTQY@LDÄVHIYDÄYNMCDQÄNOÄS@OV@SDQBNLENQSÄHMÄ te leveren. Hiervoor zorgt de intelligente besturing.

dus minder van dit

www.aosmith.nl Innovation has a name.

AUTO THEMA: RIOLERING / POMPEN Snelladen - Standaarden - Groen

Landelijk netwerk van 200 snellaadstations in aantocht Fastned bouwt in twee jaar tijd tweehonderd snellaadstations voor elektrische autoâ&#x20AC;&#x2122;s in de buurt van bestaande tankstations langs de Nederlandse snelwegen. Deze klus lukt alleen door overal dezelfde voorgefabriceerde stations te bouwen. Installatietechnisch werk langs de snelweg probeert Fastned met de prefab werkwijze zo veel mogelijk te voorkomen. Tekst Patrick Marx

Op een fundering komt een prefabstation met een dak van zonnepanelen, inclusief omvormers, beveiligingen, bemetering en ict. De overkapping zelf bestaat uit zonnepanelen. Deze panelen dragen substantieel bij aan de energie die de snelladers aan de autoâ&#x20AC;&#x2122;s overdragen.

Installatie XL December 2013

VOOR ELK PROJECT EEN INSTALLATIE OP MAAT

De 4 kanten van Brink: Lagere EPC/Beter label, CO2-reductie, Geluidssanering en Passiefhuistechnologie. Als opdrachtgever of -nemer van bouwprojecten zult u op minstens een van deze aandachtsgebieden doelstellingen formuleren. Het vertalen daarvan naar bouwen installatietechnische maatregelen is werk voor specialisten. Brink Climate Systems beschikt over de kennis en expertise om u hierover te adviseren. Afhankelijk van de gekozen invalshoek en het gewenste resultaat presenteren wij u een of meer oplossingen op maat met een degelijke, cijfermatige onderbouwing. Kijk voor meer informatie op www.de4kantenvanbrink.nl of bel ons op (0522) 46 99 44.

Meer informatie over Brink Climate Systems vindt u op www.brinkclimatesystems.nl. Brink Climate Systems is gecertificeerd volgens ISO 9001 en ISO 14001. Climate OK is een initiatief van Brink Climate Systems om samen met partners te zorgen voor een gezond, energiezuinig en comfortabel binnenklimaat. Producten en diensten met het label Climate OK voldoen aan hoge eisen op het gebied van productkwaliteit, duurzaamheid, toepassingsadvies, installatie en service. Kijk voor meer informatie op www.ClimateOK.nl.

AUTO

Momenteel zijn er drie standaarden voor het snelladen van elektrische auto’s. Elke standaard komt met zijn eigen stekker.

“Je koopt een auto om vrij te zijn”, zegt directeur en medeoprichter van Fastned, Michiel Langezaal. “Acht uur opladen aan een veredeld stopcontact, dat is geen vrijheid.” Langezaal kwam samen met zijn compagnon Bart Lubbers op het idee om, analoog aan de tankstations, snellaadstations langs de Nederlandse snelwegen te bouwen waar een automobilist in twintig minuten zijn accu’s laadt. De tweehonderd stations moeten de komende jaren de verwachte 200 duizend bezitters van een elektrische auto voldoende vrijheid geven om heel Nederland te doorkruisen zonder stil te vallen. Vanaf eind dit jaar openen langs de A1, A18, A50 en A73 in de omgeving van Arnhem en de Veluwe de eerste snellaadstations van Fastned. In de maanden daarna zullen de uniforme stations een bekende verschijning in het hele land gaan vormen. Onder een gebogen, uit pv-panelen opgebouwd, dak kunnen automobilisten een stekker in hun elektrische auto steken. Fastned koos voor de Terra 52 en Terra 53 snelladers van het Zwitserse ABB die elk maximaal 50 kW vermogen kunnen leveren.

Elmo in Estland. Deze Baltische staat was de eerste die een landelijk dekkend netwerk van snellaadstations kreeg. Langezaal: “De overheid daar ﬁnancierde het netwerk door een gedeelte van haar CO2 -rechten te verkopen. Omdat snellaadstations iets nieuws zijn, ging de aandacht vooral uit naar de technische haalbaarheid van de stations en de betaalsystemen. Nadat dit geregeld was, werd het grootste probleem pas duidelijk. Het kostte de centrale overheid meer dan een jaar om de benodigde locaties voor elkaar te krijgen. Daarvan leerden we dat we met de aanvraag van vergunningen moesten beginnen. Inmiddels loopt de verstrekking van de WBR-vergunningen van Rijkswaterstaat goed (Wet Beheer Rijkswaterstaatwerken,

“Bedenk dat één auto evenveel energie laadt als een gemiddeld huishouden in enkele dagen verbruikt”

Keuze voor ABB De keuze voor ABB is niet verwonderlijk. Zowel Langezaal als Lubbers waren betrokken bij de Delftse start-up Epyon. Dit bedrijf ontwikkelde de snelladers en is overgenomen door ABB. Langezaal: “We zagen de markt voor elektrische auto’s groeien. De technische problemen rond het snelladen waren opgelost. Dan moeten de apparaten uiteindelijk ook ergens komen te staan”, zo motiveert Langezaal de oprichting van Fastned. In 2011 begon Fastned met de aanvraag van vergunningen voor de laadstations. Langezaal was in die tijd vanuit ABB betrokken bij de opzet van het laadnetwerk

red.). De gemeentelijke vergunningen beginnen in een regulier tempo binnen te komen.” Fastned koos voor de bekende tanklocaties langs de snelweg. In de buurt van deze locaties is een middenspanningsdistributietransformator aanwezig. Van daaruit legt de netbeheerder een netaansluiting naar de stations aan. In eerste instantie gaat het om aansluitingen van 170 kW, genoeg om drie tot vier laders te voeden. Na een bodemonderzoek om de aard van de fundering te bepalen laat Fastned de fundering prefabriceren en plaatsen. Op die fundering komt het

eveneens prefabstation met een dak van pv-panelen. Ook de technische ruimte, met daarin de omvormers voor de pv-panelen, de beveiligingen, netmeter en ict komt kant en klaar aan. Dan moet een installateur de kabels naar de snelladers leggen en de snelladers aansluiten. Langezaal: “Voor de meeste mensen zijn snelladers nog rocket science maar voor een goede elektricien zou het kinderspel moeten zijn.” Een houten constructie draagt het zonnedak van de stations. Langezaal: “Ik vind hout mooier dan staal dat na verloop van tijd lelijke roestplekken krijgt. Hout is bovendien een goedkoper en duurzamer constructiemateriaal dan metaal. Het vergt wel meer schilderwerk.” De overkapping zelf bestaat uit pv-panelen. Deze panelen dragen substantieel bij aan de energie die de snelladers aan de auto’s overdragen.

Drie verschillende stekkers Op termijn verwacht Langezaal zo’n vijftig klanten per dag: “De panelen leveren dagelijks genoeg energie voor vier volle accu’s, dat is 8% van onze verkoop. Bedenk dat één auto evenveel energie laadt als een gemiddeld huishouden in enkele dagen verbruikt. Onze klanten laden hun accu’s overigens met honderd procent groene stroom uit wind, water en zon. Hierover onderhandelen we nog met een Nederlandse leverancier.” Om te beginnen krijgt elk station één of twee snelladers. “Als de markt het vraagt, kunnen we snelladers bij plaatsen. Bovendien weten we nu niet of er over drie jaar weer andere stekkers zijn of een ander laadvermogen nodig is”, zegt Langezaal. Momenteel zijn er drie standaarden voor het snelladen van elektrische auto’s. Elke standaard komt met zijn eigen stekker. Fastned’s snelladers krijgen dan ook drie snoeren met stekkers.

Installatie XL December 2013

U wilt een energiezuinig woonhuisventilatiesysteem. Wij bieden het BUVA Vital Air System. BEZOEK ONS OP DE

VSK 2014

3 t/m 7 februari Jaarbeurs Utrecht Hal 9, stand A.070

Het eenvoudig bedienbare en onderhoudsvriendelijke Vital Air System bestaat uit een BUVA woonhuisventilator uit de Q-Streamserie, in combinatie met zelfregelende ventilatieroosters uit de â&#x20AC;&#x2DC;Streamâ&#x20AC;&#x2122;-serie. Het Vital Air System is toepasbaar in nieuwbouw en bestaande bouw, met zowel het FlexStream-kanaalsysteem als een traditioneel kanaalsysteem. Meer informatie? Bel BUVA, vraag de brochure aan of download deze op buva.nl

0180 - 69 75 00 | buva.nl

AUTO

Snelladen van auto’s is heel andere koek dan het zelf laden van de accu’s thuis of op de parkeerplaats bij het werk. Langezaal: “Onze snelladers leveren meteen de goede gelijkspanning en voldoende vermogen om de accu’s binnen twintig minuten te laden. Een laadpaal thuis is technisch gezien een veredeld stopcontact dat wisselstroom levert aan een kleine lader in de auto. Die lader zet de wisselstroom om in een gelijkstroom voor het laden van de accu’s. Omdat de interne lader slechts weinig vermogen levert, duurt het opladen van de accu’s uren. Bovendien maakt een interne lader, afhankelijk van zijn vermogen, de auto zwaarder en duurder. Daarom zijn auto’s met een grote eigen lader vrijwel nooit in massaproductie gekomen. De consument wil immers een betaalbare auto en de vrijheid om onderweg snel op te laden.” De aanwezigheid van een interne lader maakt dat niet alle oudere modellen elektrische auto’s zijn geschikt voor snelladen. Pas sinds de introductie in 2010 van de eerste wereldwijde standaard voor snelladen door Japan komt de massaproductie van elektrische auto’s op gang. “Alle

“Onze snelladers leveren meteen de goede gelijkspanning en voldoende vermogen om de accu’s binnen twintig minuten te laden” Japanse en enkele Europese automerken gebruiken deze standaard. Duitse automakers vonden de Japanse snelladers niet snel genoeg en kwamen met een eigen standaard die in de toekomst nog sneller kan laden. Ook het Amerikaanse Tesla ontwikkelde een eigen standaard. Een vreemde eend in de bijt is de Franse standaard. De Fransen bouwen wel een snelle lader in hun auto’s in. De auto’s zijn daardoor te laden aan het stopcontact mits dit 3 keer 63 ampère aan kan. Ik ken echter geen locaties waar 3 keer 63 ampère uit de muur komt. Ook stelt de auto een aantal bijzondere eisen aan dit “stopcontact” waardoor wij twijfels hebben over de toekomst van deze technologie. Zolang er klanten met Franse auto’s komen zullen we de standaard aanbieden. Hoe lang dit duurt, dat valt te bezien.” zegt Langezaal.

De keuze voor ABB is niet verwonderlijk. De oprichters Langezaal en Lubbers waren betrokken bij de Delftse start-up Epyon. Dit bedrijf ontwikkelde de snelladers en is overgenomen door ABB.

Landelijk dekkend netwerk Nederland telt nu 4.500 tankstations. Veel meer dus dan de 200 snellaadstations die Fastned voor ogen heeft. Tegen de tijd dat de elektrische auto de benzine en diesel slurpende varianten van de markt dringt, zijn er veel meer laadstations nodig. “Wij kozen voor het realiseren van een landelijk dekkend netwerk met, in onze ogen, de beste locaties voor het exploiteren van een laadstation”, zegt Langezaal. “In de nabij toekomst volgen hopelijk andere aanbieders met laadsta-

tions langs N-wegen of bijvoorbeeld in steden.” In de steden zal de bouw van snellaadstations waarschijnlijk meer uitdagingen aan de installateur bieden. Gestandaardiseerd bouwen, zoals Fastned dat doet, ligt daar wegens ruimtegebrek minder voor de hand. De toekomst van Fastned ligt in het buitenland, in eerste instantie langs Duitse en Belgische snelwegen. Op 29 november start Fastned officieel met het snelladen van elektrische auto’s in de omgeving van

Arnhem en op de Veluwe. Ergens in de loop van 2015 moet het Nederlandse netwerk van snellaadstations klaar zijn. De Nederlandse elektrische rijder kan dan met een gerust hart het hele land doorkruisen. Voor een autovakantie in het buitenland, bijvoorbeeld in Estland, moet hij wachten tot de infrastructuur voor snelladen zich over heel Europa uitstrekt. ■

Installatie XL December 2013

WOONGEBOUW Biomassaketel - Verwarming - Warmtapwater

Droominstallatie met biomassaketels Met een vermogen van 1.200 kW is het de grootste pelletgestookte verwarmingketel in een woongebouw in ons land. Het gaat om het complex Easy Street in Breda. De projectontwikkelaar wilde niet alleen betaalbare starterswoningen in de markt zetten, maar ook nog eens de energiekosten naar beneden brengen. Door Richard Mooi

Een droominstallatie. Zo noemt directeur Arjan Blokland van Degin de duurzame verwarminginstallatie in het grootse complex Easy Street in Breda. Degin is leverancier van houtgestookte verwarmingsketels. De 246 appartementen en 120 studentenkamers – allemaal met eigen douche - worden sinds een jaar verwarmd met biomassa. Pellets om precies te zijn. Kleine stukjes hout, die volautomatisch in de twee ketels verdwijnen. “We kunnen gemakkelijk veertien

“Het is conventionele techniek maar toch duurzaam en veel robuuster dan een warmtepomp” dagen zonder mensenhanden draaien.” De installatie in de kelder van één van het hooggebouw van Easy Street klopt helemaal, vertelt Blokland. Dat is te danken aan projectontwikkelaar Heja die zelf het initiatief nam voor dit duurzame verwarmingsysteem. Heja kwam in contact met houtgestookte verwarming door Degin’s deelname aan de installatievakbeurs VSK in 2010. Degin is als importeur en installateur van biomassaverwarming prominent aanwezig op

Installatie XL December 2013

De pelletketels staan parallel en het As vanuit de pelletgestookte verwarmingsketel wordt automatisch naar een as-

verwarmde water stroomt naar twee buf-

container getransporteerd

fervaten die in serie staan.

Een van de twee pelletgestookte ketels met daarachter de gasketels van Neﬁt.

Fijnstoffilter.

WOONGEBOUW

energie- en installatievakbeurzen. Op de grootste installatievakbeurs raakte Blokland in gesprek met één van de directeuren van het toenmalige Heja. Deze inmiddels overgenomen projectontwikkelaar had een voormalig bedrijfsterrein in Breda gekocht en had grootse plannen om er een groot complex voor jonge mensen van te maken. Met luxe studentenkamers, eigendom van woningcorporatie Allee Wonen, en betaalbare starterskoopappartementen. En ook nog eens duurzaam, want dat staat sinds 2007 op de wensenlijst van Heja, een grote projectontwikkelaar voor de regio Breda.

Afpieken Maar de ontwikkelaar wilde ook een heldere en betaalbare energienota en de kop van de energiekosten als het ware ‘afpieken’. Dus duur aardgas was eigenlijk uit den boze en is ook allerminst groen te noemen. Een warmtepompsysteem met bodembronnen en warmte-koudeopslag is het eerst waar je aan denkt bij CO2-reductie en duurzame koeling. Maar zo’n installatie was veel te duur voor starterappartementen. De projectontwikkelaar was erg gecharmeerd van de kostenbesparing die het stoken van hout met zich meebrengt, maar ook nog eens van het feit dat biomassa CO2 neutraal is. Bovendien zou met één leidingsysteem zowel de ruimteverwarming als het warmtapwater geregeld zijn. Immers, het grootste voordeel van houtgestookte cvketels is de hoge watertemperatuur. Daarmee is het

Installatiefeiten Installatie-advies/ontwerp binneninstallatie: Ontwerpconcept warmtecentrale/pelletgestookte ketels : E en W-installaties: Pelletketels: Gas cv-installatie: Buffers: EPC:

veel gemakkelijker om warmtapwater te realiseren. Bij een warmtepompsysteem is nog weer een tweede seperaat leidingencircuit nodig voor het warme tapwater dat vanwege mogelijke legionellavorming altijd boven de 60 graden moet zijn. “We kwamen met een pelletinstallatie uit op de laagste aansluitkosten per woning.” Zowel het de transportsysteem als ketel zijn geschikt voor andere biobrandstoffen. Het was een vereiste van de projectontwikkelaar om niet vast te zitten aan één brandstof.

Design & Build Kortom, de projectontwikkelaar koos voor een houtgestookte verwarmingsysteem en liet onafhankelijk door TNO een gelijkwaardigheidcertiﬁcaat opstellen voor het gebruik van biobrandstoffen. Degin werd ingeschakeld als leverancier en installateur volgens het principe van ‘Design & Build’. Een luxe positie want

Viac Degin Brabant Installatie Techniek Gilles/Degin Neﬁt totaal 10.000 l. (cap 350 kW) 0,29 (zie gelijkwaardigheidscertiﬁcaat).

Blokland schoof daardoor al in een vroeg stadium aan tafel en kon in het gebouw een ideale stookruimte creeren. “Dat heeft veel gemak opgeleverd.” Zijn eerste punt was een stookruimte in het hoogste gebouw van de vier. De rookgasafvoeren kunnen daardoor hoog uitmonden en veroorzaken geen overlast. Door het meedenken op de tekentafel werd het een regelrechte ‘droominstallatie’. Niet alleen volop ruimte voor de cv-ketels, buffertanks, maar ook voor de stoffilters en ascontainers. En zelfs een heus takeltje om de volle ascontainers gemakkelijk naar boven te takelen zodat een monteur ze niet de trap op hoeft te sjouwen. “En een wasbakje om na aﬂoop van het onderhoud je handen te wassen,” wijst Blokland enthousiast. Want anders dan bij regulier onderhoud aan gasketels is een houtgestookte ketel wel wat vuiler. Niet voor niets wordt de installatie als referentie gebruikt. Meestal worden pelletketels door de installatie-

Arjan Blokland van Degin inspecteert de brandende pellets.

Gaswandketels als backup. 700 kW wordt opgevuld door zeven hr-ketels van Neﬁt.

Ondergrondse opslagbuffer voor pellets.

Verdeler.

Installatie XL December 2013

Voorsprong met ĂŠĂŠn druk op de knop! Bent u fabrikant of leverancier in de bouw en wilt u uw producten virtueel beschikbaar stellen in BIM? Cadac Group heeft hiervoor Content LAB (Library Access Button) ontwikkeld, waarmee iedere modelleur direct de beschikking krijgt over

Ĺś BIM Model opgebouwd met uw producten Ĺś Voorbereid op ETIM standaardisatie Ĺś Product informatie altijd up-to-date Ĺś Internationaal inzetbaar

0HHU ZHWHQ" ZZZ FDGDF FRP FRQWHQWODE RI QHHP FRQWDFW PHW RQV RS

&$// &$'$&

uw volledige productportfolio in Revit!

Ĺš ZZZ FDGDF FRP

WOONGEBOUW

ontwerper aangedragen en dan de stookruimte niet ideaal. Pleidooi van Blokland: “Denk vroegtijdig na over deze systemen.”

Legionellaveilig Het hart van de verwarminginstallatie bestaat uit twee pelletketels van elke 550 kW. De totale warmteverlies en tapwatervermogen komt uit op zo’n 1.800 kW. Het gat van 700 kW wordt opgevuld door zeven hr-ketels van Neﬁt van – u raadt het al – elk 100 kW. De ketels zijn nodig voor de echte piekvraag in de ochtend in perioden met strenge vorst. Maar deze winter hebben ze minimaal gebrand, verzekert Blokland. Want een groot deel van de piekvermogens komt uit buffertanks, twee stuks van elk 5.000 liter die in de nachtelijke uren worden gevuld. De ketelbesturing zorgt dat die zoveel mogelijk gevuld zijn met warm cv-water van tussen de 79 en 82 graden. Het gebouwbeheersysteem bepaalt of er één of twee pelletketels nodig zijn en als de aanvoertemperaturen terugzakken komen automatisch de hr-ketels bij. Het is hydraulisch gezien een eenvoudig schema. De pelletketels staan parallel en het verwarmde water

“Het hart van de verwarminginstallatie bestaat uit twee pelletketels van elke 550 kW”

stroomt naar twee buffervaten die in serie staan. De afgaande groepen halen het cv-water vervolgens uit de buffervaten. De temperatuur van 80 graden is altijd legionellaveilig. Sterker nog, de temperatuur in het leidingcircuit in de hoogbouw dichtbij de ketel wordt zelfs met een driewegklep iets lager gehouden. “Bij de verder weggelegen woningen heb je iets meer leidingverlies en gaan we op 80 graden weg.” De keuze van twee toestellen van elke 550 kW in plaats van één groter toestel is weloverwogen. “De bedrijfszekerheid neemt toe.” Blokland weet dat sommige leveranciers vanwege de kostenbesparing één grotere ketel adviseren, maar moet er bij storing of grootschalige onderhoud een noodvoorziening worden geplaatst. Het onderhoud aan de ketel is weliswaar minimaal, daar het grootse werk automatisch gebeurt, zoals automatische asverwijdering en warmtewisselaarreiniging met perslucht (iedere 70-90 minuten). Een handmatige nareiniging moet na elke 1.200 stookuren plaatsvinden. Dat is nodig omdat stofdeeltjes statisch geladen zijn en daardoor blijven kleven aan een warm oppervlakte. Degin heeft hier een handige hulp bij aangeschaft, de zogenaamde poetsmuis. Dit apparaat met staalborstel op de punt, draait zichzelf door de warmtewisselaar waardoor in enkele uren de warmtewisselaar schoon is. Vanwege

deze periodieke schoonmaakbeurt zijn twee ketels eigenlijk een must. “Bij één toestel lukt het hartje winter niet om deze periode met buffers te overbruggen.”

Conventionele techniek Waarom zou je in een woongebouw kiezen voor houtgestookte verwarmingketels? Als koeling geen rol speelt, is biomassa een energiekostenbesparende techniek. Ook onderhoudskosten aan pelletketels, die nu geregeld moeten worden schoongemaakt, vallen ten opzichte van een warmtepompsysteem niet hoger uit, moet Blokland vaak verdedigen. “Ze zeggen dat een warmtepomp een omgekeerde koelkast is, maar wel met heel veel bewaking, kleppen en sensoren.” Bij een pelletketel moeten lagers van de motoren van het vijzelsysteem geregeld gesmeerd worden en de ketel na elke 1.200 uur een schoonmaakbeurt krijgen, maar dat is ook het enige. Voor de rest kan er eigenlijk niet zoveel stuk gaan. Blokland: “Het is conventionele techniek maar toch duurzaam en veel robuuster dan een warmtepomp.” Degin biedt bij zulke grote systemen meestal een onderhoudscontract aan waarbij elke veertien dagen de stookruimte wordt geïnspecteerd.

Degin leverde niet alleen de pelletketels, maar plaatste ze ook, inclusief elektrische bekabeling en het rookgasafvoersysteem waarin twee stoffilters zijn opgenomen. “Een cycloonfilter voor de grotere deeltjes en fijnstoffilter.” Voor ketels met een vermogen van meer dan 1 MW gelden strengere emissie-eisen volgens BEMS. “Maximaal 20 mg per m3 rookgassen, maar met deze filters komen we uit op slechts 11 mg.” Tenslotte stroomlijnde Blokland ook de vergunningaanvraag bij gemeente en brandweer. Want die zien een houtgestookte verwarmingketel al snel als potentieel risico, terwijl in het buitenland een grote houtstookinstallatie heel gebruikelijk is. Hoewel een gemeente juridisch gezien een pelletgestookte verwarmingketel niet kan tegenhouden, scheelt het enorm als ambtenaren eens zo’n installatie hebben gezien. En ook de brandweer werd vroegtijdig ingeschakeld. Die wilde per se dat de stookruimte aan de voorkant van het gebouw kwam te liggen en niet aan de binnenplaats. “Dit werd gehonoreerd.” Sinds kort is via het gewijzigde activiteitenbesluit een pelletketel volledig geaccepteerd en vrij van vergunning geworden. “Niemand kan dus meer tegen een pelletgestookte installatie zijn”, sluit Blokland af. ■

Installatie XL December 2013

Clover Easy voor meer gebruiksgemak Damixa heeft een serie kranen ontwikkeld voor de keuken en badkamer met een zeer speciﬁeke bedieningsgreep. Bekroond met de Red Dot design prijs. Zorgeloos ouder worden Wie wil dat niet? Een grote groep mensen ervaart dagelijks hoe lastig het openen van een kraan kan zijn. Een verminderde handfunctie, beperkingen door artrose of reuma leveren een probleem op bij het dagelijks bedienen van de kranen. Gebruikers betrokken bij ontwerp Samen met gebruikers heeft Damixa de Clover Easy ontwikkeld. Het resultaat van deze unieke samenwerking is een ruime open hendel die je kunt bedienen met zowel je vingers, hand of elleboog. Of je nu artrose hebt of een deel van hand of arm mist, de hendel is uitstekend bedienbaar. Voorzien van een rubbercoating biedt het een goede grip en vormt het geen belemmering meer voor mensen die allergisch zijn voor chroom of last hebben van koude schokken bij het aanraken van metaal. Een Damixa gebruiker zegt: “Ik heb dan wel artrose maar ik leef in een huis en niet een instelling. De kraan mag beslist geen handicap uitstralen. Ik wil me omringen met producten die iedereen ook zou kopen.”

Clover Easy wastafelmengkraan

Lees meer op: www.damixa.nl/clover_easy

WONINGCORPORATIE THEMA: RIOLERING / POMPEN Gaswarmtepomp - Tapwaterbereiding - Legionella

Automotor drijft warmtepomp aan De gaswarmtepomp rukt op in Drenthe. Woningcorporatie Woonconcept kiest in grote gebouwen steeds vaker voor een warmtepomp met gasmotor. Het grote voordeel zit ‘m in de afgegeven watertemperatuur van 70 graden waarmee ook tapwaterbereiding mogelijk is.

Door Richard Mooi

In korte tijd zijn in nieuwe woonzorgcomplexen in Hoogeveen en Meppel drie gasmotorgedreven warmtepompen geplaatst. Het gaat om toestellen van Reduses uit Nijkerk. Het Nederlandse bedrijf ontwikkelde een warmtepomp waarvan de compressor wordt aangedreven door een motor, een gasmotor om

precies te zijn. “Het is eigenlijk een gewone automotor van VW die op gas loopt,” vat directeur Aart van den Hoorn van de Energieconcept, dochter van woningcorporatie Woonconcept samen. Woonconcept is eigenaar van diverse zorgcomplexen in het gebied en leverde onlangs het Jannes van der

Sleedenhuis op in Hoogeveen. Een voorbeeld van kleinschalige zorg, met 30 huurappartementen en 7 zorgafdelingen voor meerdere bewoners. Vier vleugels die samen komen in een centraal atrium, het ontmoetingscentrum van het gebouw. De huurder van het woonzorggebouw, de overkoepelende zorginstel-

Installatie XL December 2013

!*)!-'!* **&" - ) '3 *

,/& 0 ,- #$' ( .$)" ) . (+ , .//,( .$)" $) 77)

,) *((/)$ .$ . #)$ & ) 4* '- ) '/ .**.#6

,' ) -. '$" ( )/" -.//, $ )$)"

.$)" 0 ) &**'(*)*2$ $) *(" 0$)"

# /" ) 0**, *+-' " 0 ) ( ., -/'. . )

)-*,. #)*'*"$ 0**, *)" & ) //,4 (# $

'.$% ./

' ) )0/'' ) !/) .$*) '$. $. ( . 5,(1 , /+ . -

.!/) .$ 0**, ' "$*) '' -.,$% $)"

6 0**, +

,$* $ & *) ,#*/ ) & '$ , .$

! ( /./! %**+1 /%!. +, $!/ #! %! 1 * )!!/ !* /!./%*./-0)!*/!* 1++- 1!-2 -)%*# 1!*/%( /%! !(!'/-+ !* # ./! $*%!' 5%&* /! 5%!* +, +*5! ./ * $ ( /%& !*. ! 1 * / ) "! -0 -% %* ! & - !0-. /! /-! $/

1++- 1++--!#%./- /%! * - 222 !0-+ %* !3 *(

!. $%'/ +1!- !!* %&5+* !- )+ !-* .!-1% ! !* ' (% - /%!( +- /+-%0) %!- 2+- !* ! )!!/%*./-0)!*/!* 0%/ $!/ ..+-/%)!*/ ,-!1!*/%!" +* !-$+0 !* #!-!, -!!- #!' (% -!!- !* %* %!* *+ %# #!&0./!!- !* 0*%!' .!-1% !.4./!!) 6 ! 1++- !(!* 1 * 6

+,$%- -. . 0 -. 0**, ' 0 )- //, 0 ) # . , .$- *+,* + ( . # . 0$ - $)-.,/( ). ($.- 6 # ) '$)" 0*'" )- 0**, # ,& '$ , .$ # ,& '$ , .$ 0$ - + ,$* $ & 1*, . /$." 0* , $) *).,*' *+ !/) .$*) '$. $. 0 ) # . & '$ , .$ ' *, .*,$/( # . $)-.,/( ). ) , $ -'**) $% 6 # ) '$)" $%! % , #$-.*,$ 0**, '' " " 0 ) '$ , .$ 0**, %/-. " 0**,& '$ , .$ $) $ ) (*" '$%& &*,.$)" *+ *) , ' ) ) $ ) )* $" %/-. " ) ) & '$ , .$ ,$ )/(( ,, "$-., .$ + , .$ ) +, 0 ).$ ! *) ,#*/ , ) * , .*/,' 0 ,$)"

WONINGCORPORATIE

ling NNCZ, had naast de warmtevraag ook een koelbehoefte en zo werd samen met installateurs Van Dorp en Ten Kate door Energieconcept naar een duurzaam systeem gekeken. Een elektrische warmtepomp ligt in zo’n situatie voor de hand. Lagere energierekening in de winter en vrijwel gratis koeling in de zomer door koude uit de warmtekoude-opslag (wko).

Geen circulatienet Het is een beproefd installatiesysteem dat Energieconcept de afgelopen jaren in diverse (zorg)gebouwen heeft laten installeren. Maar één ding gaat niet zo goed bij een elektrische warmtepomp: de tapwaterbereiding. De warmtepomp levert laagtemperatuur warmte die uitstekend geschikt is voor vloerverwarming, maar voor tapwater is een tweede circulatienet nodig op hoogtemperatuur waarvoor cv-ketels worden geplaatst, legt Van den Hoorn uit. Toen duidelijk werd dat Reduses aan een warmtepomp met gasmotor werkte, was er duidelijk interesse vanuit Drenthe. Een gasmotoraangedreven warmtepompsysteem heeft een belangrijk voordeel: het koelwater van de motor en de warmte uit het verbrandingsproces wordt benut en zo levert het apparaat standaard cv-water van 70 graden zodat een tweede hoogtemperatuur circulatie-

Aart van der Hoorn, directeur Energieconcept: “Het is eigenlijk een gewone automotor van Volkswagen die op gas loopt.”

“We hebben er echt alles aangedaan om het gebouw legionellavrij te houden”

net voor warmtapwater achterwege kan blijven. En zo kwam in het Jannes van der Sleedenhuis een afgiftesysteem gebaseerd op 70/40 graden. Met deze watertemperatuur is het meteen mogelijk via aﬂeversets in de woningen en op de gesloten afdelingen warm tapwater te bereiden. “Je hebt minder leidingen nodig,” schetst Van den Hoorn als bijkomend voordeel. Bovendien maakt de warmtepomp met gasmotor meer draaiuren dan een elektrische warmtepomp. Immers zomers is er ook behoefte aan warmtapwater.

Atrium van het zorgcomplex.

Reinwaterkelder Als derde voordeel noemt Van den Hoorn de lagere belasting van het bronsysteem, de wko. Er wordt minder warmte uit de bron onttrokken en in woongebouwen helpt dat om een bodembalans te houden. “In woongebouwen heb je een relatief grote warmtevraag en maar een kleine koelvraag. De bron is bij een elektrische warmtepomp dan snel in onbalans.” Meestal wordt dan met drycoolers, of zonnecollectoren in de zomer extra energie in de bodem gestopt om toch op een verplicht balans uit te komen. Met de gasmotorgedreven warmtepomp is dit niet of veel minder nodig. Overigens is dat aspect van onbalans nu net bij het Jannes van der Sleedenhuis niet aan de orde. Als bron fungeert namelijk een reinwaterkelder van de Waterleidingmaatschappij Drenthe. In verwarmingbedrijf wordt het in de reinwaterkelder gebuf-

Installatiefeiten Gasmotor aangestookte warmtepomp Merk: Reduses Koudemiddel: R134a Afgegeven vermogen: 267 kW (bij 70/40°C) Door compressor afgegeven warmte: 181 kW Motorvermogen: 53,9 kW Koelwarmte motor: 86 kW Overige installaties HR-ketels: 6x Remeha Quinta (elk 115 kW) Vloerverwarming: Riho (10.000 m2) Een gang in het zorgcomplex.

Installatie XL December 2013

Snelheid

Flexibiliteit

Betrouwbaarheid

Eenvoud

Veiligheid

Duurzaamheid

contactloze voeding voor LED armaturen Installeren aan de snelheid van het licht

Kant en klare verlichtingsoplossingen van Lumiance, inclusief Isotera coupler.

Insaver LED Isotera

Signo LED Isotera

www.havells-sylvania.com

Insaver HE Topper LED Isotera

Instar LED Isotera

Motto Trend LED Isotera

WONINGCORPORATIE

ferde drinkwater maximaal 1 graad afgekoeld. In de zomer wordt juist het water in de reinwaterkelder met maximaal een halve graad in temperatuur verhoogd. De regionale netwerkbeheerder Rendo is eigenaar van het systeem en levert het bronwater van gemiddeld 10-12 graden in de technische ruimte aan. In korte tijd nam Woonconcept drie gasmotorwarmtepompen van Reduses in gebruik. Alle drie in zorginstellingen, waaronder het in september opgeleverde Jannes van der Sleedenhuis in Hoogeveen. Er zijn nog twee in bestelling voor het nieuwe scholencomplex Ezinge in Meppel . Hoewel Woonconcept goede ervaringen heeft met de gasmotor warmtepomp merkt Van den Hoorn dat installateurs toch nog terughoudend zijn bij de techniek. Want naast de warmtepomp zijn er ook nog 6 hr-ketels als backup. “Het systeem is redundant uitgevoerd,” zegt Van den Hoorn. Eigenlijk staan er teveel hr-ketels opgesteld. De relatief lage

prijs van de gaswandketels maakt dat de installateur voor maximale zekerheid kiest, want die wil bij uitval van de warmtepomp niet dat bewoners in de problemen komen. Van den Hoorn vindt het eigenlijk onnodig. “Bij een gewone grote cv-ketel plaats je ook geen backup.” De rest van de installatie in het zorggebouw is relatief eenvoudig. In de appartementen is gekozen voor eigen mechanische afzuiging met natuurlijke toevoer. In de 7 woonpaviljoens zijn wel centraal opgestelde luchtbehandelingkasten geplaatst, met warmteterugwinning. Overal ligt vloerverwarming/koeling. Voor grote raampartijen zijn nog extra convectoren of radiatoren geplaatst.

Regeneratieoplossingen De gasmotorgedreven warmtepomp van Reduses is ontwikkeld op aandringen van moederbedrijf Instal-

lect. Dit installatieadviesbureau liep in gebouwen met een relatief grote warmtevraag tegen de beperking aan van een elektrische warmtepomp, vertelt Frank Dimmendaal van Reduses. “Vanwege de balans van wko’s moet je bij een beperkte koudevraag behoorlijk met regeneratieoplossingen aan de gang.” Het betekent dat in de zomer met drycoolers of zonnecollectoren extra warmte in de WKO worden gebracht. Dit werkt weer prijsverhogend. De zoektocht van Installect naar een compressor met gasmotoraandrijving liep stuk, zodat Reduses ‘m besloot zelf te ontwikkelen. Dit betekent overigens niet dat Installect de elektrische warmtepomp voor grote gebouwen voortaan boycot. Per project wordt bekeken wat de beste oplossing is, vertelt Dimmendaal. Daarnaast is de gasmotoraangedreven warmtepomp ook interessant voor bestaande gebouwen als vervanging van de bestaande gasketels zonder dat de bestaande

Links de gaswarmtepomp van Reduses met rechts zes hr-ketels van Remeha.

Inkijk in de gaswarmtepomp van Reduses.

Leiding bronsysteem. Als bron fungeert een waterkelder van Waterleidingmaatschappij Drenthe. In verwarmingbedrijf wordt het in de Gaswarmtepomp met buffervat

reinwaterkelder gebufferde drinkwater maximaal 1 graad afgekoeld.

Installatie XL December 2013

INTEGRATIE DE GROENE DUURZAME ENERGIE

i.s.m. Klimaatservice Holland BV.

Het exclusieve ontwerp voorzien van de laatste technologieĂŤn maakt gebruik van de voordelen in de synergie tijdens warmte- en koude productie, verzekert een hoge efficiency welke ondenkbaar is met de traditionele systemen, en daardoor duurzaam vanwege zeer gering energieverlies. De INTEGRA units zijn beschikbaar in een capaciteitsrange van 35 tot 920 kW, lucht- en watergekoeld, met scroll- en schroefcompressoren, en presteren dermate goed dat ketels in veel gevallen overbodig zijn. Door de eenvoudige inpassing van de INTEGRA units bespaart dit tevens in de installatiekosten. Met inmiddels meer dan 1.000 installaties wereldwijd heeft INTEGRA bewezen de meest effectieve oplossing te zijn voor een standvastige benadering van comfort met hoge efficiency en respect voor het milieu. Climaveneta. There are many reasons.

Vertegenwoordiging in Nederland:

www.climaveneta.com www.ibkgroep.nl

WONINGCORPORATIE

Vierpijps leidingsysteem naar de appartementen en zorgpaviljoens.

radiatoren moeten wijken voor een laagtemperatuurafgiftesysteem. “Het gros van het jaar is de watertemperatuur lager dan 70 graden. Zeker als er later spouwmuurisolatie en dubbelglas is aangebracht.”

Hoge PER Het hoge rendement van de gasmotorgedreven warmtepomp is het geheime wapen. Het systeemrendement voor verwarmen en koelen komt uit op 220 procent. In vaktermen wordt er gesproken over een PER van 2,2. Voor verwarming alleen verbruikt het toestel ongeveer de helft van het aardgas dat een traditionele HR107-ketel (PER van 1) zou verbruiken. “Omgerekend haalt een elektrische warmtepomp een PER van 1,6 tot 1,7.” Door het lagere gasverbruik kan de netwerkbeheerder een kleinere gasmeter plaatsen.

gasmotor gebouwd, waarvan er 3 bij Woonconcept zijn geplaatst. Voor het komende maanden zijn nog minstens een handvol machines besteld, zegt Dimmendaal. Het toestel heeft een instavermogen van 200 kW en is met name geschikt voor middel- en – in cascade – ook voor (heel) grote gebouwen.

Legionellabeheersing Ook op het gebied van legionella zijn niet alledaagse maatregelen getroffen door Ten Kate Installatietechniek uit Hoogeveen en Kuipers drinkwater security. Volgens projectleider Nico Blokzijl van Ten Kate komt het door de leeftijd van de bewoners dat in moderne goedgeïsoleerde zorggebouwen relatief vaak legionella-uitbraken zijn. “Mensen hebben dan vaak meer behoefte aan warmte.” In eerste instan-

“In woongebouwen heb je een grote warmtevraag en een kleine koelvraag; dan is de bron bij een elektrische warmtepomp snel in onbalans”

En dat betekent een lager capaciteitstarief. “Dat zijn allemaal aspecten die meespelen in het totaalplaatje.” Waar ook in het totaalplaatje mee rekening moet worden gehouden zijn de revisiekosten van de motor. De onderhoudsinterval is hetzelfde als bij gasketels. Eén keer per jaar onderhoud en elk half jaar een visuele inspectie. Maar na 15.000 draaiuren (gemiddeld eens per 10 jaar) is de motor toe aan een grondige revisie. Dat kan groot onderhoud zijn of vervanging door een ruilmotor, geeft Dimmendaal aan. Hoe dat er precies uitgaat zien, moet nog blijken. “Dit zijn de signalen die we van VW hebben gekregen.” Overigens heeft Reduses bewust gekozen voor een kwaliteitsmotor. “Het zijn componenten die zich bewezen hebben. We willen gewoon een hoge bedrijfszekerheid.” Het afgelopen jaar heeft Reduses 11 warmtepompen met

koudwaterleiding en de vloerverwarming bedraagt minstens 60 tot 75 centimeter. Desondanks blijft de vloerverwarming nog voldoende warmte afgeven. “Het is allemaal doorberekend en de temperatuur kan in alle ruimtes de normale waarde halen.” Doordat veel leidingen in de wand zijn gemonteerd, konden de vrije zones beperkt blijven.

tie schrok hij van de ontwerptemperatuur van de badkamer. Die ging uit van 28 graden. Het betekent dat ook de temperatuur van de koudwaterleiding die temperatuur aanneemt en legionella zich snel kan ontwikkelen. “De waterleidingtemperatuur mag nooit boven de 25 graden koen en anders moet hij zo snel mogelijk afkoelen naar onder de 25 graden,” vertelt Blokzijl. De temperatuur van de badkamer is daarom begrensd op 25 graden. Daartoe is een dubbelinstelbare thermostaatkraan op de radiator gemonteerd met een vergrendeling op 25 graden. “De temperatuur kan door bewoners niet boven de 25 graden ingesteld worden.” Daarnaast zijn in de vloer vrij zones gemaakt waar geen vloerverwarming is gemonteerd. Vloerverwarming zorgt immers ook voor ongewenste opwarming van het drinkwater. De afstand tussen de

Kunststukjes Ook zorgde Ten Kate ervoor dat de wc als laatste op de waterleiding werd aangesloten zodat een goede doorspoeling van de leidingen is gegarandeerd. “Dat tappunt wordt dagelijks gebruikt terwijl bij oudere mensen de wastafel of douche soms minder wordt gebruikt.” Het voordeel van deze maatregel: de wekelijkse verplichte doorspoeling van de koudwaterleiding – zoals geëist vanuit de legionellawetgeving – kan achterwege blijven. “Normaal wordt water dan weggespoeld. Hier willen we geen water verknoeien, maar toch de leidingen legionellavrij houden. En ook hoeft de gebruiker er geen aandacht aan te schenken. Alleen als een appartement niet bewoond is of de bewoner afwezig is, moet er wel wekelijks gespoeld worden.” Tot slot namen Ten Kate en Kuipers nog een bijzondere beslissing. Ze verkleinden de diameter van de tapwaterleidingen in de appartementen van 16 naar 14 mm. De stroomsnelheid van het water neemt toe waardoor de kans dat zich een bioﬁlm in de leidingen vormt – waar legionella zich weer in kan nestelen – nog verder verminderd. “In Europa zijn ze juist bezig om die kleinere maatvoering af te schaffen. Wij zijn nog één van de weinige installatiebedrijven in Nederland die het gebruikt. Het was wel pionieren want niet alle appendages waren in deze maatvoering beschikbaar. We hebben soms wel wat kunststukjes moeten bedenken.” Het lijkt dat alle maatregelen zijn vruchten afwerpen, vertelt Blokzijl. “Het gebouw is helemaal legionellavrij opgeleverd en we zijn er van overtuigd dat het ook zo blijft. We hebben er echt alles aangedaan om het gebouw legionellavrij te houden.” ■

Installatie XL December 2013

SCHOOL Warmtepompen - Luchtbehandeling - CV-ketel

De duurzaamste school van Europa Een EPC van 0,56 halen was geen vooropgezet doel van het United World College Maastricht. Door het slim combineren van bekende technieken en het goed positioneren van de lokalen in de gebouwen, bleek die lage EPC echter haalbaar binnen het beschikbare budget. Door Patrick Marx

De vijf gebouwen van het internationale United World College Maastricht (UWC) staan op een kunstmatig eiland, in een vijver aan de rand van Maastricht. Een familie ganzen zwemt al in het nieuwe water. Maar sinds september is het met hun rust gedaan. Toen namen negenhonderd leerlingen uit heel de wereld bezit van de basis- en middelbare school. Een deel van hen zal wonen in één van de drie appartementsgebouwen op het eiland. “Vriendschap tussen kinderen van vele landen als basis voor een vreedzame en duurzame toekomst”, is één van de motto’s van het UWC. Daarom kreeg architect Peter Scholl van Frencken Scholl Architecten in Maastricht als opdracht een duurzame school vol ontmoetingsplaatsen te bouwen. Scholl schakelde al in een vroeg stadium de hulp van Curvers Raadgevende Ingenieurs in Gulpen in: “Toen de grove opzet van het ontwerp klaar was, vroegen we de ingenieurs mee te denken over de vorm, de indeling en de oriëntatie van de gebouwen en de mogelijke duurzame technieken die binnen het budget passen.”

Winterzon en zomerzon “Het technische ontwerp nam twee jaar in beslag”, zegt Marco Severens van Curvers Raadgevende Ingenieurs. Terwijl hij het gebouw laat zien, vertelt hij over het ontwerp. “Bij de indeling van een gebouw kun je veel van de duurzaamheiddoelstellingen halen. Ruimtes die veel warmte nodig hebben plaats je aan de zuidkant terwijl je koelere ruimtes aan de noordkant onderbrengt. Gecombineerd met de juiste zonwering, kun je zo optimaal de winterzon binnenhalen en de zomerzon weren. Voor het UWC kozen we voor

Installatie XL December 2013

overstekken, Braziliaans metselwerk en automatische zonwering.” Bij het positioneren van de lokalen dachten de ingenieurs aan meer dan alleen de duurzaamheid. Alle gebouwen hebben een centrale luchtbehandeling met warmteterugwinning. Het schoolgebouw voor middelbaar onderwijs heeft daarbij nog drie aparte luchtbehandelingen: één voor de praktijkruimtes

“Elk klaslokaal krijgt decentrale verwarming en ventilatie” voor de exacte vakken, om overdracht van geuren te voorkomen, één voor de kunst- en muzieklokalen om geluidsoverdracht via de luchtkanalen te voorkomen en één voor de gymzalen zodat die ook ‘s avonds bruikbaar zijn terwijl de luchtbehandeling in de rest van het gebouw uit staat. Elk klaslokaal krijgt decentrale verwarming en ventilatie. Daarmee breken de ontwerpers met het traditionele denken over schoolgebouwen. Scholl: “Kinderen zitten niet de hele dag op dezelfde plek in een lokaal. Ze werken in groepjes in allerlei ruimtes. Het stookseizoen is enkele maanden korter dan 10-15 jaar geleden door betere isolatie en meer interne warmteproductie door bijvoorbeeld de vele computers. Je kunt de kosten van een WTW bijna niet meer terugverdienen. Vandaar dat we in elk lokaal apart de warmte en ventilatie

regelen.” Hiervoor gebruikt het UWC in elk klaslokaal een kleine luchtbehandelinginstallatie van de Klimaatgroep Holland die tussen plafond en systeemplafond past. In een leeg klaslokaal staat de ventilatie uit en is de zonwering dicht terwijl de verwarming de temperatuur op zo’n twee graden onder de gebruikstemperatuur houdt. Elk lokaal heeft een regeleenheid die de temperatuur, het CO2 -gehalte en de luchtvochtigheid meet. Severens: “We verwachten dat we zelfs bij buitentemperaturen van 2-3 oC de klaslokalen moeten koelen om de warmte die de kinderen produceren af te voeren. Die koeling gebeurt dan passief, de koude buitenlucht mengt in de luchtbehandelingeenheid met warme lucht.” De overige ruimtes hebben allemaal lage temperatuur vloerverwarming. De klaslokalen van de kleinste kinderen hebben naast de decentrale luchtbehandeling ook vloerverwarming. De kleintjes spelen immers graag op de grond.

Energie uit de grond Hun energie halen de gebouwen grotendeels uit de grond. Twee bronnen van elf meter diep leveren samen 60-70 m3 water per uur met een temperatuur van 10-11 oC. Twee warmtepompen, één voor de schoolgebouwen en één voor de appartementen, halen de warmte uit het grondwater. Het ontwerp van de grondwaterbronnen nam de meeste tijd in beslag en was pas af toen de bouw van de school al in volle gang was. Naast het UWC opende in mei van dit jaar Nederlands meest energiezuinige en CO2-neutrale zwembad van Nederland. Dit Geusseltbad gebruikt vijf grondwaterbronnen voor zijn energievoorziening.

SCHOOL

Watermanagement De vijver waarin het United World College staat is een regenvijver waarvan het waterniveau tijdens droge perioden ﬂink kan dalen. Om dit te voorkomen vroeg het waterschap Roer & Overmaas of het UWC grondwater in de vijver kan pompen. Per uur leveren de twee grondwaterbronnen 70 m3 water. Hiervan stromen, na passage door de warmtewisselaar, 60 m3 naar de retourbron en 10 m3 in de vijver. Door continu water in de vijver te pompen, verbetert bovendien de waterkwaliteit waardoor minder algengroei optreedt.

Het trappenhuis laat licht in het gebouw stromen.

Boilers en luchtbehandeling voor de gymzaal.

De ramen van het college bevatten zowel zonwering als luchtroosters.

Het United World College in Maastricht. Links de entree van de middelbare school, rechts de basisschool.

Technische installaties Installatie-advies/ontwerp: Curvers Raadgevende Ingenieurs Ontwerp bodemenergiesysteem: IF Technology E en W-installaties: Homij Bronnen: GEBO putboringen Warmtepompen: SwissHeat Titan (Geveke) Ventilatiesysteem: Klimaatgroep Holland / GEA-HAppel Warmte-afgiftesysteem lokalen: Klimaatgroep Holland CV-installatie: Neﬁt / Geveke Eén van de appartementsgebouwen.

Installatie XL December 2013

SCHOOL

Severens: “We moesten met het ontwerp en de aanleg van ons bronsysteem wachten tot de boringen voor het zwembad klaar waren. Het werk aan de zwembadbronnen leverde ons meer gegevens over de opbouw van de bodem zodat we een correct systeem konden ontwerpen. Onze bronnen mochten de grondwaterstroom bij de zwembadbronnen niet beïnvloeden. Daarom ligt onze retourbron enkele honderden meters van het gebouw.” De twee buren onderzochten een samenwerking op energiegebied. ‘s Zomers zou het zwembad van de het opgewarmde koelwater van het UWC kunnen proﬁteren. Deze oplossing bleek echter economisch onrendabel. Ook het opslaan van zomerse warmte in de grondwaterbronnen kan niet. Door de grondwaterdruk vanuit de Limburgse heuvels verplaatst het grondwater zich met een snelle 150 meter per jaar in de richting van de Maas. Severens: “De bronnen kunnen het gebouw tot een buitentemperatuur van 0 tot -2 oC verwarmen. Bij een temperatuur van -7 oC halen we nog de helft van de energie uit de bronnen en de andere helft uit gasgestookte CV-ketels.”

De warmtewisselaar en de bronpompen.

Inregelen en testen Vijf dagen voor de oplevering leggen mensen de laatste hand aan hun werk. Vincent Janssen van installateur Homij: “De laatste twee maanden besteedden we aan het inregelen en testen van alle installaties. Als je daar voor de oplevering de tijd voor neemt, scheelt dat werk in de garantiefase. Toch hebben we nog vier seizoenen nodig voor de ﬁjnafstemming van alle installaties. Alleen als de gebouwen in gebruik zijn, zien we tot in detail hoeveel warmte, koeling en frisse lucht nodig zijn.” De stichtingskosten van beide schoolgebouwen bedragen 18 miljoen. Het lukte om binnen dit budget een EPC van 0,56 te halen waar een EPC van maximaal 1 verplicht is. Het UWC blijkt zelfs de duurzaamste school van Europa. De ontwerpers en bouwers laten daarmee zien dat een nieuw schoolgebouw, binnen een regulier budget, veel duurzamer kan zijn dan voorgeschreven. ■ Warmtepomp Swissheat van Geveke Technical Solutions.

Drie luchtbehandelingkasten op het dak.

Installatie XL December 2013

LEGOLISERING Industrieel - Maatwerk - Modules

Legobouw in de steigers Het eerste gebouw volgens de bouwstroming legolisering is een feit. Alle bouwblokken zijn in de werkplaats geprefabriceerd. Op de bouwplaats is het een kwestie van alles aan elkaar klikken of in elkaar te steken. Net als in de auto-industrie. Mocht dit aanslaan, dan zou het voor de Nederlandse bouwen installatiebedrijven een grote verandering betekenen. Door Richard Mooi

Twee jaar geleden was het nog een idee, verwoord in een boek (zie kader). Nu is het eerste volgens blokken opgebouwd woningcomplex opgeleverd. Het gaat om een voormalig kantoorgebouw in Nieuwegein, dat woningcorporatie Jutphaas wilde ombouwen naar 25 starterswoningen. De woningcorporatie schreef zelfs een prijsvraag uit om de markt uit te dagen met opvallend ideeën te komen. Adviesbureau Viac, Vorm Bouw (Transvorm), A3 Architecten, Faay en Installatie Maatschappij H.Ek besloten met een heel opvallend plan te komen, namelijk om het kantoorgebouw in

sneltreinvaart te transformeren naar starterswoningen. En niet volgens de traditionele bouwwijze, maar via legolisering. Dat betekent: in een comfortabele fabriekshal alle ruimtes maken om die later als complete keuken, badkamer, toilet of slaapkamer naar binnen te schuiven. Ook de installaties horen daar bij. “Het idee is dat je industrieel maatwerk gaat leveren,” zegt Peter van den Bosch van Viac installatie adviseurs. ”Daarmee kun je uiteindelijk goedkoper en sneller een woning realiseren.”

Gevelopeningen Van lego kun je alles maken Het bouwen installatieprincipe Legolisering is bedacht door professor Hennes de Rider van de TU Delft. Hij schreef in 2011 een boek over het opbouwen van een gebouw met vooraf gefabriceerde blokken. Net zoals in de autoindustrie. Met het idee van De Ridder moet de kwaliteit verbeteren, de bouwtijd versnellen en de faalkosten fors dalen. Die faalkosten maken de laatste tien jaar zo’n 11% van de bouwkosten uit en worden voornamelijk veroorzaakt door fouten op de bouw. Volgens Peter van den Bosch van Viac is legolisering niet alleen mogelijk bij het transformeren/renoveren van bestaande (woon)gebouwen, maar ook nieuwbouw. De Nederlandse bouwnijverheid is al een jaar of tien aan het experimenteren met (deels) geprefabriceerde elementen, maar tot nu toe is het alleen dakgevelleveranciers gelukt dit te laten aanslaan.

Installatie XL December 2013

Het leegstaande kantoorgebouw in Nieuwegein werd helemaal gestript en klaargestoomd om 25 grondgebonden woningen te gaan bevatten. In het kale gebouw zijn vervolgens in een krappe tien weken tijd prefab blokken naar binnen geschoven. Projectleider Wim Gresnigt van Viac: “Het toilet is een element, net als de keuken, douche en energiekast. De modulemaat is afgestemd op het transport, de keuken is met 2,5 meter het langste element. De badkamer is bijvoorbeeld helemaal van te voren klaargemaakt en het sanitair is in de fabriek gemonteerd.” Grotere afmetingen zoals een complete slaapkamer zijn wat minder praktisch want de elementen moeten wel over de weg vervoerd kunnen worden en via bestaande gevelopeningen in het gebouw worden geschoven. Desnoods via een bestaande voordeur. Bij nieuwe projecten wordt het zelfs haalbaar nog grotere elementen te maken, zodat het installatiewerk – eigenlijk het doorkoppelen - op de bouw zoveel mogelijk verdwijnt. Om het aansluiten van de verschillende blokken te vergemakkelijken zijn ze naast elkaar geplaatst, als woningscheidende wand. De wand is hol en bevat

de waterleidingen, ventilatiekanalen, riolering en de elektrische leidingen. Gresnigt. “We hebben alle elementen aan één zijde van de woning geplaatst en aan elkaar geschakeld. Er zit een logica in het koppelen van de leidingen. Achter de keuken zit een loze ruimte waar de leidingen versleept kunnen worden naar een technische kast. Daarin komen alle leidingen samen.” De technische kast bevat de elektriciteitsmeter en aﬂeveringset voor de stadsverwarming. In de holle wand zijn ook de standleidingen en ventilatiekanalen weggewerkt. Voor de dikke rioolbuizen is een uitzondering gemaakt. In de douche lopen die door de vloer die daardoor iets dikker is. “De vloer van de badkamer is niet gelijk aan de vloer van de woningen zelf.” Ove-

“De stekerbare verbindingen van onder meer Wieland en Wago passen helemaal in het plaatje” rigens is de vloer voorzien van vloerverwarming. In een fabriekshal van Faay zijn de legoblokken gemaakt. Allemaal heel efficiënt. “Je krijgt 25 toiletgroepen die in serie zijn gebouwd en vervolgens 25 keukens. De keukens wijken wel af, want bewoners konden kiezen, maar de basiselementen zijn precies hetzelfde.”

Stekerverbindingen Viac en installateur H.E.K. kozen voor de installaties in de wanden voor normaal verkrijgbare installatiema-

LEGOLISERING

Installatie XL December 2013

1 ( * - *# 5 5 % + 5 (02!* *# 5 5 +$ * 5 !//%*# *# 5 5 . ( 5 ( %.%! *# 5 5 !- % * 5 *.!*5 -+" 5 - 5%- 5 5 &!" 5 + !* - 5 5 +!( 5 %/.)

+%/54!.5!3,!-/.5%*#!$00- 5 1++-5 5!0-+5,!-5& - #07 #++&/ +(#+72 +7 +/0 )) 0&#7 ,1.+ )73##0717 ))#/7,2#.7 ,3#.7 1 )&05 7 7 7 7 7 7 !% (#) 7#+7 #."##)&+.&!%0&+$#+ 7 !%&+#2#&)&$%#&"7#+7 11.6 *#7 +#.$&# 7 #7 &#"#+7##+7#+,.*#7/!% 07 +7-. (0&/!%#7#+7 !01#)#72 ((#++&/ 7 ,.6 (#+72 +7#+7,-),//&+$#+72,,.70#!%+&/!%#7-., )#*#+ 7 &'"/ #/- .#+"#70,,)/ 7 #(#+*,"1)#/ 7 #/07-. !0&!#/ 7 +7) /0&$#72. $#+7(1+0717 )0&'"76,+"#.7#40. 7(,/0#+7 2,,.)#$$#+7 +7"#7#4-#.0/ 7 #+7 ,++#*#+07,-7 #++&/ +(#+7(,/0717 7#1.,7-#.7' . 7 07&/73#&+&$7 $#)"72,,.73&#7"#72#)#72,,."#)#+7(#+0 7 +#))#.73#.(#+ 7 $#.#7(,/0#+ 7 ,$#.#72#&)&$%#&" 7 11.6 *#.#7 ,-),//&+$#+ 7 ##.70#2.#"#+7() +0#+ 7 !(5*05 5 5 5 5!*5,-+"%/!!-51 *5 (5$0*51 ''!**%.

!**%. *'!* 5 .*##7% )0717"87#4-#.0/7&+7%1&/ 7

'!**%. *'!* *(6! %*./ (( /%!55

LEGOLISERING

Een onooglijk pand Een onooglijk pand is het eigenlijk, Brinkwal 7 in Nieuwegein. Dat wil adjunct-directeur GertJan Bezemer van de Papendrechtse aannemer VORM best toegeven. Toch meldden zich liefst 600 starters voor de 25 appartementen die dochteronderneming TransVORM ‘legoliseert’ in het voormalige opleidingsgebouw. “Dat toont aan dat er een enorme behoefte is aan eenvoudige, betaalbare woningen.” In tien weken tijd wordt het voormalige tandtechnische opleidingspand van 1.900 vierkante meter getransformeerd tot wooncomplex voor jongeren. Dat kan dankzij wat Bezemer ‘industrieel maatwerk’ noemt: werken met een beperkt aantal geprefabriceerde standaardelementen. Bezemer: “Zo kunnen wij Brinkwal 7 transformeren voor 700 euro per vierkante meter.” Daarbij blijft het gebouw zoveel mogelijk in takt. Bezemer: “We gaan uit van het bestaande. De toekomstige huurders, die nauw zijn betrokken bij de transformatie, vinden de bestaande ruwe betonnen plafonds prachtig. En ook een epoxyvloer in de badkamer is geen probleem.”

terialen. Voor de elektrotechniek ging dat het gemakkelijkst. De zogenoemde stekerbare verbindingen van onder meer Wieland en Wago passen helemaal in het plaatje, vertelt Gresnigt. “Alles is tot in de meterkast met Wieland bedraad. Daarmee kun je eenvoudig onderdelen in- en uitpluggen.” De waterleidingen zijn van kunststof en er is gekozen voor push-ﬁtverbindingen. Omdat het de bedoeling is dat de legoblokken verplaatsbaar zijn, is het leidingsysteem demontabel. Ook voor ventilatiekanalen zijn gemakkelijk in elkaar te schuiven kunststof kanalen op de markt gekomen. Maar zo gemakkelijk als met elektrische verbindingen gaat het nog niet, is de indruk van Gresnigt. “Als je het echt demontabel wilt maken, dan zou er in die producten nog wel wat geoptimaliseerd kunnen worden.” Viac is al bezig met nog twee bouwprojecten volgens legolisering. Daar probeert het bouwteam de ﬂexibele indeelbaarheid te realiseren door leidingen in een verhoogde vloer weg te werken. “Dan ben je echt vrij om de elementen te verplaatsen. Via de verhoogde vloer kun je de installatie bereikbaar houden. Je hebt dan maximale vrijheid en variatie. Dan kun je zonder te slopen de indeling van de woning aanpassen.” Legolisering heeft nogal wat gevolgen voor bouwvak-

kers en monteurs. Het meeste werk gebeurt in een fabriekshal en niet op de bouw zelf. Een gebouw is nu simpelweg veel sneller klaar. In dit geval waren de bouwactiviteiten op de plaats zelf binnen tien weken afgerond. En nog een belangrijk voordeel: “De kwaliteit van de elementen zou een hoger niveau moeten hebben dan op de bouw gebeurd. Op de bouw is nog maar één of twee monteurs nodig. Het is een kwestie van aansluiten van de afzonderlijke elementen.”

3D-BIM Het uit afzonderlijke bouwelementen opbouwen van een woongebouw is eigenlijk pas mogelijk sinds de komst van 3D-tekenpakketen, zo constateert Gresnigt. “Je ziet dat het toepassen van 3D-modellen het eenvoudiger maakt om iets van te voren uit te denken en te prefaben. Je kunt het al virtueel bouwen voordat je het echt gemaakt hebt. Die toevoeging had je vier à vijf jaar geleden nog niet. De elementen worden als losse blokken getekend en vervolgens in het bestaande gebouw of eventueel nieuwbouwcasco neergezet. Die blokken heb je compleet uitgewerkt in een bibliotheek staan en die kun je gemakkelijk in- en uitwisselen in je projecten.”

Door de derde dimensie wordt in één keer duidelijk of iets past en of bijvoorbeeld het afschot van rioolbuizen wel klopt. Doordat alle partijen in hetzelfde 3D-model werken is het automatisch een BIM-project

“Op de bouw is nog maar één of twee monteurs nodig. Het is een kwestie van aansluiten van de afzonderlijke elementen” geworden. “Het is één model waar iedereen zijn informatie in stopt en ook de materialen zitten er allemaal in.” Viac heeft de technische installatie in het bouwmodel gemodelleerd die door Installatie Maatschappij H.Ek zijn gebruikt als werktekeningen. ■

Installatie XL December 2013

Het antwoord op al uw brandwerende vraagstukken! Handboek Brandveilig doorvoeren en bevestigen

■ Duidelijke praktijksituaties ■ Overzichtelijke selectieschema‘s ■ Uitgebreide productinformatie ■ Conform Bouwbesluit 2012

Nieuw!

Vraag het gratis handboek aan! Scan de QR-code of ga naar www.walraven.com/brandhandboek

walraven.com

Walraven: Als het om (brand)veiligheid gaat!

Bescherming tegen brand door het voorkomen van branddoorslag en brandoverslag binnen gebouwen is de laatste jaren zeer actueel. Het beperken van het aantal slachtoffers, milieuen economische schade staat hierbij centraal.

Voor elke situatie de juiste brandwerende oplossing Walraven biedt in samenwerking met Henkel onder de naam BIS Brandwerende Systemen een breed assortiment producten voor passieve brandbescherming van werktuigbouwkundige en elektrotechnische installaties aan. Dit assortiment omvat diverse typen brandmanchetten en brandwerende afdichtingsproducten, zoals: schuim, coating, kit en mortel voor het brandveilig, rookdicht en geluidsisolerend afdichten van: • Buis- en kabeldoorvoeringen in compartimentscheidende wanden/vloeren; • Dilatatievoegen, bouwnaden en holle ruimtes; • Verlichtingsarmaturen in verlaagde plafonds en contactdozen in brandwerende wanden; alsmede: • Diverse op brandveiligheid geteste bevestigingsproducten. De kracht van BIS Brandwerende Systemen zit hem in het gecombineerde gebruik van de gecertificeerde BIS Pacifyre® en Tangit FP-producten. Hiermee wordt namelijk de brandwerendheid en rookdichtheid van buis- en kabeldoorvoeringen in wanden en plafonds tot 90 minuten gegarandeerd. Een voorbeeld: de BIS Pacifyre® MK II Brandmanchet wordt eenvoudig om de buis geplaatst en vervolgens in de sparing geschoven. De resterende opening rondom de manchet kan daarna afgedicht worden met bijvoorbeeld Tangit FP 550 2-componenten Brandwerend Schuim, waarna deze wordt voorzien van een brandwerende coating (Tangit FP 800).

Nu kan iedere vakman zélf brandveilig afdichten Het onderwerp brandveilig afdichten lijkt complexe zaken te bevatten waardoor dit vaak wordt uitbesteed aan gespecialiseerde partijen. Hoe dient bijvoorbeeld de huidige weten regelgeving geïnterpreteerd te worden? Welke producten zijn het meest geschikt voor de aangetroffen situatie? Hoe zit het met de certificering? Het ‘Handboek Brandveilig doorvoeren en bevestigen’ van Walraven geeft antwoord op dit soort vragen, waardoor elke vakman nu zélf in staat is om alle soorten doorvoeringen brandveilig af te dichten. Het handboek omvat duidelijke praktijksituaties, overzichtelijke selectieschema’s en uitgebreide productinformatie. Daarnaast komt ook de achterliggende weten regelgeving (conform Bouwbesluit 2012) naar voren, dit alles om u zo compleet mogelijk te informeren. De ontwikkelingen in de bouwen installatiebranche gaan echter snel. Nieuwe bouwmaterialen, bouwmethodes en inzichten leiden tot nieuwe brandwerend af te dichten situaties die u kunt aantreffen. Komt u zo’n situatie tegen, aarzel dan niet om contact op te nemen met de afdeling Technical Support van Walraven. De technisch adviseurs hebben namelijk ruime ervaring in het oplossen van technische vraagstukken en geven u graag, aan de hand van uw individuele wensen, een gedegen advies.

Getest en gecertificeerd conform de geldende normen De BIS Brandwerende Systemen bieden een uniek en compleet assortiment brandwerende producten, getest en gecertificeerd conform NEN 6069 (‘Beproeving en klassering van de brandwerendheid van bouwdelen en bouwproducten’) en NEN EN 1366-3 (‘Bepaling van de brandwerendheid van installaties – deel 3: brandwerende afdichtingssystemen voor doorvoeringen’) en NEN EN 1366-4 (‘Bepaling van brandwerendheid in gebouwen deel 4: Afdichtingen voor rechte voegen’).

Het Handboek ‘’Brandveilig doorvoeren en bevestigen’’ is gratis verkrijgbaar. Wenst u een exemplaar te ontvangen? Surf naar www.walraven.com/brandhandboek of stuur een mail naar info@walraven.com en vraag hem aan! Tevens vindt u op www.walraven.com een inkijkexemplaar (digitaal).

BASISSCHOLEN Zonnecellen - Biogasketels - WKO

Biogasketels in scholencomplex In het Gelderse dorp Haaften wordt een Kulturhus gebouwd waarin twee basisscholen, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, een sportzaal, een bibliotheek en ontmoetingsruimten zijn ondergebracht. Er lag een nadrukkelijke wens van de gemeente om voor het gebouw biogasketels te gebruiken.

Door Marcel Rijnbach

Drie gebouwdelen, namelijk de sporthal, bibliotheek en twee scholen liggen rondom een overdekte kas die het hart vormt van het gemeenschapshuis. De kasdaken op het zuiden zijn voorzien van gelaagde glasmodules van 4.000 x 2.200 mm waarin fotovoltaïsche mono -en polykristallijncellen zijn verwerkt. Het dak laat gefilterd daglicht door, maar biedt wel bescherming tegen zoninstraling, zodat er een aangenaam binnenklimaat ontstaat èn groene stroom opgewekt wordt met een geïnstalleerd vermogen van 14 kWp. De platte daken zijn voorzien van conventionele pv-panelen die een vermogen leveren van 61 kWp. De gemeente Neerijnen heeft fors in de buidel getast voor actieve zonne-energie. De gemeente wil zich met dit Kulturhus zo milieuvriendelijk mogelijk profileren. Dat blijkt zeker ook uit de overige W- en E-installaties. Met betrekking tot de twee schoolgebouwen stelde de gemeente zich in kader van het programma ‘Frisse Scholen’ de norm dat de EPC-waarde 30 procent lager zou uitvallen dan de standaardnorm voor scholen. “Uiteraard gaan we er in het ontwerp van uit dat we die norm halen, maar getallen zijn voor ons niet alleen de maatstaf”, zegt projectleider Victor Koopman van installatie-adviesbureau Becks. “Onze filosofie is om een integraal installatietechnisch ontwerp te maken dat binnen de budgettaire grenzen blijft en energetisch het maximaal haalbare resultaat bereikt. Door middel van een quick scan leggen we een aantal duurzame energieconcepten al in een vroeg stadium naast elkaar en bepalen daarmee de kosten/batenanalyse. Daarnaast overleggen we met de architect over de bouwkundige kwaliteit van de gevel en gevelelementen inclusief de mate van luchtdichtheid. Op basis

Installatie XL December 2013

van al die parameters kunnen we het hele gebouw op de juiste wijze dimensioneren zowel technisch als bouwkundig”.

Koeling een vereiste Er lag een nadrukkelijke wens van de gemeente om voor het Kulturhus biogasketels van Atag te gebruiken Bij nader inzien heeft Becks in samenspraak met de opdrachtgever besloten deze ketels alleen voor de sporthal in te zetten. “Dit type biogasketels zitten nog in een testfase. Omdat de cv-ketels voor de school

warmtepomp zo efficiënt mogelijk ingezet. De twee biogasketels van 90 kW worden nog gevoed met traditioneel gewonnen gas, omdat er nog geen verbinding is met een installatie voor biomassavergisting. De gemeente Neerijnen wil in de toekomst gas uit een dergelijke naburige installatie gaan gebruiken. Voor de warmte en koude opwekking wordt een recirculatiesysteem in de bodem gebruikt, omdat opslag van koude en warmte niet mogelijk is vanwege de hoge grondwaterstroming. Becks adviseert vaak bodeminstallaties. “Qua terugverdientijd en energetische winst

“Onze ﬁlosoﬁe is een installatietechnisch ontwerp te maken dat binnen budget blijft en energetisch het maximaal haalbare bereikt”

ingezet worden als piekketels is bedrijfszekerheid primair. Als de ketels tijdens warmtevraag uitvallen, zitten de scholieren in de kou. Dat kan natuurlijk niet. De sporthal gebruikt de ketels intensiever. Een eventuele storing wordt dus eerder opgemerkt, en daar is uitval minder gevoelig”, zo verklaart Koopman. De scholen worden in de basis verwarmd met een warmtepomp plus twee hr-piekketels met een rendement groter dan 107 procent en een vermogen van elk 100 kW. Op basis van transmissieberekeningen en de berekende hoeveelheid luchtverplaatsing wordt de

is deze techniek gunstig. Daarbij geeft de techniek een lagere score in de EPC”, zo vertelt Koopman. Becks adviseert de gebouweigenaar om de broninstallatie goed te beheren. In de eerste twee jaar is monitoring van het rendement een aantal keer per jaar geen overbodige luxe. “We kijken dan bijvoorbeeld naar de inzet van de warmtepomp en de ketels, controleren de werking van de afsluiters en of de temperatuurinstellingen uit het ontwerp kloppen met de praktijk. Meestal zie je dan een verhoging van het rendement van de installaties in die eerste jaren.”

BASISSCHOLEN

In de zomer gaat er maximaal 25 graden in de bodem en bij het laden in de winter mag de temperatuur uit de warmtepomp niet kouder dan 6 graden zijn. “De primaire pomp moet dus goed ingeregeld worden, zodat een storingsmelding van de warmtepomp wordt voorkomen. We hebben daarover overlegd met de warmtepompleverancier. Een goed werkende warmtepomp is uiteindelijk van groot belang voor het totaalrendement”. Het grondwater wordt met bodemtemperatuur (11 tot 12 graden) opgepompt en via de warmtepomp met een vermogen van 66 kW getrans-

“Koeling is een vereiste om het klimaat in schoolgebouwen te beheersen op basis van klasse A Frisse Scholen”

De bronputten voor het ondergrondse recirculatiesysteem bij het Kulturhus. Foto Becks

De biogasketels worden alleen ingezet voor de sporthal. “Dit type biogasketels zitten nog in een testfase” Foto Becks

porteerd naar het afgiftesysteem. Via verdeelslangen in de betonvloer worden de ruimten verwarmd en gekoeld. Warmtewielen in de luchtbehandelingskasten zorgt voor een warmteterugwinning van maar liefst 70 procent. Bijkomend voordeel is dat de wielen ook vocht uit de retourlucht halen, zodat aan de norm van een frisse school ruimschoots wordt voldaan. “Die eisen voor de Frisse School zijn tegenwoordig zwaarder dan drie jaar geleden,” zo constateert Koopman. “Koeling is absoluut een vereiste om het klimaat in schoolgebouwen te beheersen op basis van klasse A Frisse Scholen. Om niet onnodig veel te ventileren is er in de pauzes verhoogde ventilatie ingesteld via een tijdklok. Mede als gevolg van de huidige voorschriften voor schoolgebouwen in Frisse Scholen wordt er via de luchtbehandelingsinstallatie grote hoeveelheden ventilatielucht getransporteerd. En dat is maar goed ook, want er gaat niks boven een frisse school!” Ook bij de E-installaties is rekening gehouden met energiezuinigheid. Overal in het gebouw wordt ledverlichting toegepast en op veel plaatsen zijn bewegingsschakelaars toegepast. Op een ingestelde tijd gaat alle geschakelde verlichting automatisch uit na de centrale veegpuls. Bij voldoende zonlicht dimt het kunstlicht automatisch en uiteraard is er aanwezigheidsdetectie toegepast. Op de zonverlichte gevelzijden zijn elektrisch bedienbare zonweringschermen gemonteerd. Als gevolg van de toegepaste uitvalschermen blijft het uitzicht naar buiten geborgd.

Het Kulturhus in Haaften gaat pas begin 2014 open en niet op 2 november zoals gepland. Er zouden problemen zijn met de bouw. Dat heeft de gemeente Neerijnen bekendgemaakt. Concreter kan de gemeente niet zijn. “In de loop van de maand proberen wij duidelijkheid te krijgen wanneer het gebouw wel in gebruik kan worden genomen.” Het college van Neerijnen betreurt het uitstel, maar zegt niet anders te kunnen. ■

De zonnecellen zijn geïntegreerd in glaspanelen die de tevens de zoninstraling weren. Foto Becks

De kas tussen de diverse bouwdelen. Foto Becks

Forse investering in hoeveelheid pv-panelen op het Kulturhus. Foto Becks

Installatie XL December 2013

& " $ ! ! ! $ $

# #

% "

### ! !

! ! " ### ! "

# %

THEMA:DISTRIBUTIECENTRUM RIOLERING / POMPEN WKO - Led - Koeling

Het meest duurzame distributiecentrum van Nederland Bij het predicaat ‘behorend tot de meest duurzame gebouwen van Europa’ gaan de gedachten niet allereerst uit naar het nieuwe distributiecentrum van Lidl. Toch slaat dit wel degelijk op het nieuwe centrum, dankzij een slim samenspel van allerlei energie- en kostenefficiënte maatregelen. De meerkosten van de maatregelen in het pand moeten zich binnen vijf à tien jaar terugverdienen. Door Harmen Weijer

Artist impression van ‘het meest duurzame distributiecentrum van Nederland’

Installatie XL December 2013

DYKA AIR totaaloplossing voor woonhuisventilatie

DYKA Kunststof Leidingsystemen, heeft eind 2012 met groot succes DYKA AIR geïntroduceerd. DYKA AIR is een kunststof ventilatiesysteem voor woningen en appartementen. Tijd om het concept uit te breiden met een slimme ventilator. Om haar naam als systeemleverancier waar te maken heeft DYKA nu, in samenwerking met ventilatiespecialist Duco, het Duco CO2 system geïntroduceerd. De combinatie van DYKA Air en het Duco CO2 system resulteert in een vraaggestuurd ventilatiesysteem met optimaal comfort en een lage energierekening.

Het vraaggestuurde Duco CO2-System realiseert een gezond en comfortabel binnenklimaat met een EPC-winst tot 0,11

De kunststof ventilatiekanalen van DYKA AIR bieden veel voordelen boven de Eerst even terug naar de introductie van gangbare variant van blik. “Uit onderzoek blijkt dat de huidige ventilatiesystemen kunststof DYKA AIR systeem eind 2012. Productmanager Barry Kooistra zei relatief veel mankementen vertonen. Zo destijds: “DYKA is bekend van de kunststof treedt in de ruwbouwfase, bijvoorbeeld leidingsystemen voor onder andere water- bij het storten van beton, nogal eens en gastransport. Onze expertise op het vervorming op. Dat is inherent aan het gebied van deze leidingsystemen hebben kwetsbare blik. Daarom heeft DYKA we ingezet voor de ontwikkeling van de gekozen voor robuust en slagvast PVC. kunststof ventilatiekanalen. Met het DYKA Vervorming is nagenoeg uitgesloten. AIR ventilatie-systeem kunnen we de En doordat het verlijmbaar is, kun luchtweerstand aanzienlijk verminderen. je het bovendien lucht- en lekdicht In de praktijk hoeft een ventilator dus afwerken. Dit voorkomt dat bij het minder toeren te draaien. Een lager afstorten betonwater in het kanaal toerental betekent minder brongeluid loopt. Wij hebben veel expertise met en een lager energieverbruik. Bovendien water- en gasleidingen in huis. Goede heeft het door ons gebruikte slagvaste water- en luchtafdichting is voor ons PVC-U zo’n kleine ecologische footprint vanzelfsprekend.” dat wij als enige het keurmerk ‘DUBOkeur’ voor duurzaam bouwen mogen voeren Positieve reacties Na de introductie van DYKA AIR kreeg voor ventilatiekanalen.” DYKA veel positieve reacties uit de markt. “De installateur ervaart de voordelen aan den lijve. DYKA AIR kan op de bouwplaats eenvoudig op maat gemaakt worden. Daardoor is het ook in renovatieprojecten makkelijk in te passen. Maar DYKA AIR heeft daarnaast nog andere voordelen. Het is robuust en sluit veel beter aan bij de werkwijze van de installateur, die gewend is te werken met kunststof. De installateur krijgt het zoals hij het wil. Desgewenst levert DYKA ook direct vanaf tekening volledig prefab sets op de bouwplaats.” De DucoBox omvat een mechanische afvoerunit die wordt aangestuurd door een sensor

Totaaloplossing DYKA is van oudsher gericht op totaaloplossingen voor de klant. “We praten veel met installateurs, maar ook met eindgebruikers. Op verzoek van onze klanten hebben we daarom een 160 millimeterprogramma toegevoegd aan het assortiment. Bovendien faciliteert DYKA de toepassing van DYKA AIR in BIM omgevingen. Alle 3D-families zijn in diverse CAD-systemen beschikbaar voor de ontwerper. Door vroegtijdig alle productgerelateerde data in een ontwerpomgeving beschikbaar te stellen, kunnen door betere onderlinge afstemming de faalkosten gereduceerd worden”, aldus Kooistra.

DYKA AIR is een kunststof ventilatiesysteem voor woningen en appartementen

Duco CO2 system “Nadat duidelijk was dat de markt het DYKA AIR ventilatiesysteem goed oppakte, zijn we op zoek gegaan naar een slimme ventilator om een totaaloplossing te kunnen bieden. Via Duco zijn we uitgekomen op de DucoBox, een vraaggestuurde afvoerventilator, die wordt aangestuurd door een CO2 sensor. De kracht van het systeem is dat de verse lucht rechtstreeks via roosters van buitenaf wordt aangevoerd. De sensor meet het CO2 – gehalte en regelt de ventilatiebehoefte op een geluidsarme en energiezuinige manier. De ventilator en de sensor zijn bij dit systeem eenvoudig te installeren. Niet alleen in nieuwbouw, maar zeker ook in de renovatie.” Op de website www.dyka-air.nl is meer informatie te vinden over DYKA AIR

DISTRIBUTIECENTRUM

Het oude distributiecentrum van Lidl in Heerenveen, gelegen aan de A32, voldeed niet meer aan de huidige eisen. Vooral op het gebied van koelen vriesruimten was meer capaciteit nodig, want het magazijn voorziet meer dan tachtig noordelijke Lidl-vestigingen van producten. “Daarnaast was het gebouw ook iets te laag voor de huidige opslag van goederen”, vertelt Marcel Ganzeboom, Hoofd Bouwzaken van Lidl Nederland. “Bovendien is Lidl in Nederland de afgelopen jaren fors gegroeid. Dat maakte dat een nieuw distributiecentrum noodzakelijk werd.” Daar kwam bij dat Lidl de bouw van dit distributiecentrum volgens BREEAM-richtlijnen wilde uitvoeren. Ganzeboom: “Op basis van onze eigen standaarden, zoals wij al jaren bouwen, kwamen onze bouwplannen een jaar geleden volgens BREEAM al op drie sterren, ofwel Very Good. De Dutch Green Building Council (DGBC) begeleidde ons daarbij. Tijdens de bouw hebben we er nog een paar schepjes bovenop gedaan en zo zijn we uiteindelijk op vier sterren, ofwel Excellent, uitgekomen. Daarmee zijn we, volgens de BREEAMberekeningen, het meest duurzame distributiecentrum van Nederland. Ter vergelijking: volgens het puntensysteem van BREEAM zitten wij 76% boven het Bouwbesluit, terwijl de nummer twee op 55% zit.” Een rondleiding door het 46.000 m2 grote distributie-

Distributiecentrum Lidl Heerenveen

“Led-verlichting was drie jaar geleden in ons distributiecentrum in Weert nog niet mogelijk; zo snel gaan deze ontwikkelingen” centrum laat zien waarom Lidl dit predicaat verdient. In het kantoorgedeelte gaat het om een combinatie van goede isolatie, duurzame verwarming en energiezuinige verlichting. In alle kantoren en kantineruimten is HR+++-glas gebruikt. Daarnaast is alle verlichting, zowel in de gang als boven de bureaus, uitgevoerd in led. Ook is de zonwering sensorgestuurd. “Allemaal maatregelen die gangbaar zijn, en daarom voor ons heel logisch om uit te voeren, want bij nieuwe projecten of moderniseringen willen we de laatste stand der techniek volgen”, aldus Ganzeboom.

Het lichtontwerp met ledverlichting doet ook in de hoge distributiehallen zijn werk effectief: de verlichting schakelt in en uit op basis van aanwezigheid.

Vier gekoppelde systemen In de hallen valt direct de aangename temperatuur op, terwijl het buiten ruim boven de 20 graden Celsius is. “Dat is het gevolg van goede isolatie van de hallen. In de winter is het uiteraard juist andersom”, zegt Ganzeboom. “Voor de vloerverwarming wordt op slimme wijze de restwarmte van de koelen vriesinstallaties gebruikt. We hebben natuurlijk het voordeel dat we deze warmte genereren. Als je alleen een logistieke opslaghal hebt zonder koelen vrieshuis, dan is dat niet mogelijk.” Middels het warmte- en koudedistributienet zijn vier

Het intern transport is geheel elektrisch: na gebruik worden ze weer opgeladen in de speciale acculaaddocks.

Installatie XL December 2013

HRsolar biedt oplossing integratie Zonthermisch en PV De steeds hogere eisen voor energiebesparing van woningen en gebouwen dwingt de markt om meerdere energiezuinige concepten met elkaar te combineren en integreren.

“Hoogste opbrengst!“ Nieuw!

Nieuw!

HRsolar B.V. springt hier op in, door als eerste zonneboilerfabrikant/leverancier ter wereld, zonnecollectoren te produceren op het formaat van PV-panelen. Er zijn meerdere oplossingen om aan de strengere eisen voor energiebesparing (EPC, energielabels enz.) te voldoen zoals isolatie, PV voor stroom, lucht/water warmtepomp voor het verwarmen van de woning en een zonneboiler voor het verwarmen van tapwater. “Met één van deze oplossingen halen we de eisen in de toekomst niet meer. Het zal een combinatie worden en daarbij valt zowel binnen als buiten de woning nog een slag te slaan in het beter combineren en integreren van deze oplossingen” zegt Robbert van Diemen; Commercieel Manager bij HRsolar B.V.. HRsolar doet als eerste een stap voor het verbeteren van de integratie van zonnecollectoren en PV-panelen op daken.

HRsolar heeft met de huidige HPC-2.5 (2,5 m2) collector al de hoogste opbrengst van Nederland en ook deze nieuwe collector biedt de hoogste opbrengst per m2 in Nederland*. De opbrengst van één HPC-1.6 collector i.c.m. een 120 liter boiler is voor de NEN7120 3,7 GJ (1028 kWh) per jaar*

Hoe kleiner het dakvlak hoe belangrijker het wordt om deze oppervlakte met een zo hoog mogelijk rendement te benutten. Zonnecollectoren bieden hiervoor het hoogste rendement per m2. Zonthermisch wordt steeds vaker gecombineerd met PV-panelen maar hadden tot nu toe afwijkende afmetingen. Dit komt de benutting van het dak niet ten goede en daarnaast biedt het esthetische nadelen. De nieuwe collector van HRsolar, de HPC-1.6, heeft afmetingen van 99 x 165cm (breedte x lengte) en kan daardoor in lijn worden geplaatst met PV-panelen. Door het universele HRsolar dakhaak systeem is de hoogte van de collector(en) nagenoeg gelijk bij plaatsing naast de PV-panelen die worden geplaatst op een railsysteem.

De volgende stap voor integratie is het indak kunnen monteren van PV-panelen in combinatie met de HPC-1.6 collectoren. Hierdoor kan het systeem als waterafdichting dienen en biedt het een zeer mooie oplossing voor het rendement, kosteffectiviteit en esthetisch aanzicht. Ideaal voor o.a. wooncorporaties die hun woningaanbod duurzaam willen renoveren. HRsolar zit niet stil, ook het beter integreren binnen de woning met bijvoorbeeld een lucht/water warmtepomp staat op het programma waarbij het rendement van beide oplossingen omhoog kan. *vergeleken aan de hand van kwaliteitsverklaringen van fabrikanten die leveren in Nederland. Kwaliteitsverklaringen HRsolar te downloaden van www.hrsolar.nl

DISTRIBUTIECENTRUM

systemen aan elkaar gekoppeld: vloerverwarming van de hallen, VRV-klimaatsysteem van het kantoor, de WKO en de koelinstallatie, zo legt Ganzeboom verder uit. “De vier systemen werken stand-alone, maar wisselen wel gegevens uit met het gebouwbeheerssysteem, dat het warmte- en koudedistributienet en de vloerverwarming aanstuurt. De koelinstallatie is in basis ontworpen als stand-alone systeem, met als primaire taak koeling. De restwarmte van de koelinstallatie wordt benut in het vloerverwarmingssysteem. De extra benodigde verwarmingscapaciteit in de winter kunnen we met een WKO-systeem opvangen. Lidl heeft bewust gekozen om de warmtepompfunctionaliteit onder te brengen bij de koelinstallatie. Omdat er in de winter minder compressorvermogen noodzakelijk is kan een deel van de compressoren als warmtepomp ingezet worden”, aldus Ganzeboom. “Van de drie compressoren kunnen maximaal twee compressoren (onafhankelijk van elkaar) gebruikt

Hoofdverdeelkast.

Warmte- en koudedistributienet met geheel rechts de buffervaten.

“De meerkosten van de maatregelen in het pand moeten zich binnen vijf à tien jaar terugverdienen”

worden als warmtepomp”, vertelt Ganzeboom verder. “Als de compressor de functie van warmtepomp vervult, worden automatisch de settings aangepast om het rendement te optimaliseren. Tevens wordt het setpoint van de vloerverwarming kunstmatig hoog gehouden als de vloerverwarming alleen op restwarmte draait. Dit om energie in het gebouw te bufferen voor de winterperiode. Bijkomend voordeel van de WKO voor de koelinstallatie is het feit dat de condensatietemperaturen laag kunnen blijven, wat weer goed is voor de COP van de compressoren. Het uiteindelijke doel is om het gebouwbeheersysteem zodanig in te stellen, dat de bron geladen wordt tijdens de warmste dagen van het jaar”, aldusGanzeboom. Dankzij deze koppeling van vier systemen is er voor het distributiecentrum geen gasaansluiting nodig.

Het licht

In de koelmachineruimte bevindt zich de koelinstallatie, die CO2 (vooraan) en NH3 (achteraan) als koudemiddelen gebruikt.

In de hal met houdbare producten is goed te merken hoe het lichtontwerp met led-verlichting zijn werk effectief doet. “De verlichting is uitgelegd door Philips Lighting in combinatie met regelsystemen zoals aanwezigheidsdetectie en daglichtsensoren,” vertelt Ganzeboom. “De aanwezigheidsdetectie schakelt in en uit op basis van aanwezigheid. Nu is dat in kantoren wel gangbaar, maar in deze hoge distributieruimten veel minder.” Aanwezigheidsdetectie en daglichtsensoren zorgen ervoor dat het centrum qua verlichting 22 procent minder energie verbruikt. En inderdaad, lopende door de grote en vooral hoge stellingen met Lidl-producten ﬂitst een rij met ledlam-

Installatie XL December 2013

ventilatie voor elke ruimte

dubbelwandig geïsoleerde ventilatorboxen

polyester dakventilatoren

www.beveja.nl

industriële centrifugale ventilatoren

we zetten de zaak graag in beweging! Beveja ventilatoren en luchtbehandeling bv Industrieweg 22 5145 PV Waalwijk telefoon 0416-334677 fax 0416-341923 e-mail info@beveja.nl website www.beveja.nl

Postbus 3194 5203DD ‘s-Hertogenbosch Afrikalaan 8

Website www.hekbv.com Twitter @HEKinstallaties

Wij verzorgen de inkoop en levering van klimaat- en koeltechnische oplossingen in de HVAC markt. Hierbij moet u denken aan producten die zowel gebruikt worden in de woning– en in de utiliteitsbouw. Niet alleen voor standaard maar zeker voor klant specifieke producten.

Ook voor Domotica moet u bij KTC zijn. Domotica is kiezen voor de toekomst, met extra comfort, extra veiligheid, extra waardestijging van uw woning of bedrijfsgebouw, het is een allesomvattend begrip op het gebied van huisautomatisering. De producten uit het assortiment: temperatuurregeling, inbraakpreventie/melding, verlichting, openingssystemen zoals garagedeuren of hekwerken, Touch screen en complete sets voor bestaande bouw door middel van de draadloze oplossingen of voor nieuwbouw met de bekabelde versie.

Kijk op www.domotica-nederland.com voor producten en afbeeldingen. KTC, HAARLERBERG 12,

3825CD AMERSFOORT

T +31(0)33 8886799

WWW.KTC-NEDERLAND.COM

INFO@KTC-NEDERLAND.COM

F +31(0) 84 7165856

DISTRIBUTIECENTRUM

In de koelmachineruimte bevinden zich rechts de frequentieregelaars voor het aansturen van de koelinstallaties.

Technische installatie Installatie-advies/ontwerp: Ontwerp bodemenergiesysteem: E- en W-installaties: WKO-bronnen: Koudetechniek: Ventilatiesysteem: Lichtadvies:

SchreuderGroep / Drost Technisch Beheer SchreuderGroep / Drost Technisch Beheer i.s.m. Lidl Kanters Elektro (E) en Van Bon Installaties-Technisch Beheer (W) Energie Technologie Nederland Van Kempen Koudetechniek Van Bon Installaties-Technisch Beheer Philips

pen op zeker twaalf meter hoogte aan en even later weer uit. Ganzeboom wijst ook op het vele daglicht dat via grote raampartijen in de zijwanden naar binnen straalt. “Daglicht komt op deze manier binnen, maar ook via dakkoepels. Deze dakkoepels lijken wellicht niet groot, maar groter dan deze zijn niet verkrijgbaar en ze zijn speciaal uitgelijnd op de stellingpaden.”

Elektrisch intern transport De temperatuur van de koelen vriesruimten daalt fors van 2 graden Celsius voor de dagkoelproducten tot -28 graden Celsius in de vriesruimten. Dat heeft ook gevolgen voor het intern transport, dat geheel elektrisch is. Deze worden na gebruik indien nodig opgeladen in de speciale acculaadruimte. Ganzeboom: “Voor de koelen vriesruimten worden heftrucks en batterijen gebruikt die beter beschermd zijn tegen temperatuurwisselingen.” Inmiddels lopen we naar buiten om via de buitentrap de technische ruimten te kunnen bekijken. Ganzeboom wijst op een aspect waarom het BREEAMExcellent predicaat gegeven kon worden. “Het heeft niets met installatietechniek te maken, maar Lidl heeft

ook serieus naar de ecologie in de omgeving gekeken. BREEAM vraagt namelijk om de omgeving zoveel mogelijk intact te laten en er is aangetoond dat hier uilen, vleermuizen en zwaluwen voorkwamen. We hebben een drietal vogelkasten geplaatst hiervoor Op het buitenterrein naast de vogelkasten zijn de warmte- en koudebron gelegen. “Het gaat om twee open bronnen met een vermogen van 1.200 kW.” In de technische ruimten bovenin het distributiecentrum onttrekken twee warmtepompen warmte van de WKO-bron. In drie grote buffervaten is capaciteit voor tweemaal 7.500 liter en éénmaal 10.000 liter ten behoeve van de stabiliteit van de samenwerkende installaties. In de ruimte ernaast is de koelinstallatie opgesteld, waarbij CO2 en NH3 als koudemiddelen wordt gebruikt. Ganzeboom: “Ammoniak (NH3) behoort tot de meest efficiënte koudemiddelen. Voor koeltoepassingen biedt een installatie werkend op enkel NH3 zelfs de meest energiezuinige oplossing. NH3 wordt alleen binnen de machinekamer gebruikt en CO2 buiten de machinekamer.” Voor het CO2-gedeelte wordt het koel-/vriesvermogen geleverd door drie industrie Grasso-zuigercompressoren, voor het NH3-gedeelte

door drie industrie Mycom-zuigercompressoren. Het totale vriesvermogen van de installatie is 510 kW en het koelvermogen ligt op 2.300 kW. “Daarnaast zijn alle luchtkoelers in de vriesruimtes voorzien van energiezuinige EC-ventilatoren, aanzuigkappen en uitblaassocks om het warmteverlies tijdens het ontdooien van de verdampers zoveel mogelijk te beperken. Ook dat heeft positieve gevolgen voor het energieverbruik”, aldus Ganzeboom. Voor wat betreft duurzame energieopwekking wil het distributiecentrum nog stappen maken, legt Ganzeboom uit: “Het dak is geschikt gemaakt voor het plaatsen van zonnepanelen in de toekomst.” De meerkosten van de maatregelen in het pand, dat in juni is geopend, moeten zich binnen vijf à tien jaar terugverdienen. Ganzeboom: “Maar eigenlijk is dat voor Lidl niet het allerbelangrijkste. Wij zijn vooral gebruiker van dit centrum en dat blijven we de komende dertig jaar ook wel. Maar we willen wel de huidige stand der techniek goed volgen. Neem de gehele uitvoering in led-verlichting; dat was drie jaar geleden toen we ons distributiecentrum in Weert openden, nog niet mogelijk. Zo snel gaan deze ontwikkelingen.” ■

Installatie XL December 2013

ONDERZOEK Zonnecollectoren - WKO - Hoogtemperatuurwarmte

Wageningen proeftuin voor hoogtemperatuurbodemopslag Het spreekt enorm tot de verbeelding: zonnewarmte ’s zomers diep in de bodem opslaan en ’s winters gratis gebruiken. Zonder tussenkomt van warmtepompen, wel te verstaan. Een experiment bij het Nederlands Instituut voor Ecologie moet duidelijk maken hoe groot de potentie van deze techniek is. “NIOO proﬁleert zich als proeftuin van nieuwe zonne-energie.” Door Richard Mooi

Installatie XL December 2013

ONDERZOEK

Het is een aansprekend gebouw van NIOO in Wageningen. Het ecologisch onderzoekscentrum betrok in de winter van 2010/2011 één van de duurzaamste gebouwen van ons land. Met een bijzondere manier van verwarmen, namelijk met zonnecollectoren en ondergrondse opslag. Dat is de bedoeling, want het gaat nog om een pilot, verduidelijkt adviseur Arie Huisman van adviesbureau DWA, initiatiefnemer van dit project. “Je hebt in de zomer behoorlijk veel overtollige energie en in de winter een behoorlijke vraag. Wat ons triggerde: hoe we kunnen zorgen dat we in de wintersituatie naar een hoger rendement gaan voor de warmteopwekking?” Natuurlijk kennen we in Nederland de warmtekoudeopslag (wko), waar nu al meer dan duizend gebouwen mee worden gekoeld en verwarmd. Maar dat is nog niet de ultieme vorm van duurzaamheid, verduidelijkt Huisman. “Bij de traditionele wko wek je met een hoog rendement de koeling op. Voor de wintersituatie wordt het rendement met name bepaald door het elektrisch verbruik van de warmtepomp, waardoor deze lager uitkomt dan de zomer. De uitdaging en ambitie was: kunnen we het opwekkingsrendement voor de winterperiode ook omhoog krijgen. Dus zonder tussenkomst van een warmtepomp warmte leveren?” En zo was het project met seizoensopslag van hoogtemperatuurwarmte (HTO) een feit. Althans, op de tekentafel. Want het was niet gemakkelijk om de beoogde vergunning voor HTO te verkrijgen. Het is in Nederland helemaal niet toegestaan om warm of heet water in de bodem te injecteren. Bij een wko is de injectietemperatuur begrensd op 25 °C, terwijl bij hoogtemperatuuropslag de injectietemperatuur

“Hoe kunnen we zorgen dat we in de winter naar een hoger rendement gaan voor de warmteopwekking?”

Potentie hoogtemperatuuropslag Vier gerenommeerde onderzoeksbureaus, waaronder de Wageningen Universiteit, brachten vorig jaar de potentie van HT-opslag in kaart en schreven het rapport ‘Meer met bodemenergie’. Volgens de samenstellers heeft de techniek een grote potentie. Ze baseerden zich onder meer op eerdere projecten. Eind jaren tachtig en in de jaren negentig was er interesse voor deze techniek en dat resulteerde in 7 concrete projecten. Een aantal is inmiddels uit bedrijf, soms door falende techniek, soms door andere inzet van andere warmtebronnen. Twee projecten (Universiteit Utrecht) en Alphen aan de Rijn (gehandicaptenzorg Hooge Burch) gebruikten een heel hoge opslagtemperatuur van meer dan 80 graden. Tamelijk bijzonder, want wereldwijd is er maar één soortgelijk nog werkend systeem. Bij de Rijksdag in Berlijn wordt heetwater van 70 graden opgeslagen. De andere Nederlandse projecten gebruiken een aanvoertemperatuur van 30 tot 60 graden. Veelal met open bronnen, één project in een Groningse woonwijk bestaat uit gesloten (ondiepe) bodemcollectoren. Conclusie: hoe hoger de temperatuur, des te lager het rendement en hoe sneller corrosie van de materialen. Bij retourtemperaturen vanaf 40 tot 60 graden is een dure waterbehandelinginstallatie nodig om corrosie tegen te gaan. Ondanks mogelijke problemen zijn de onderzoekers hoopvol: “Opslag van warmte op een laag temperatuurniveau (< 40 ºC) heeft als voordeel dat de problemen niet of nauwelijks aan de orde zijn. Voor kleinschalige projecten ligt een relatief laag temperatuurniveau daarom voor de hand. Voor grootschalige projecten zijn hoge opslagtemperaturen eerder interessant, omdat de meerkosten sneller worden terugverdiend.

hoger moet zijn. Voor NIOO is de injectietemperatuur begrensd op 50 °C. Dat is nodig om in winterbedrijf minstens water van 45 °C uit de ondergrondse opslag te kunnen onttrekken. Vanuit de provincie waren er in aanvankelijk veel bezwaren, met name omdat HTO niet valt onder de beleidsregels die zij kennen voor ondergrondse opslag. “Er is een jaar lang intensief maar wel constructief overleg gevoerd om de lichten op groen te krijgen.” Gelderland zag ook wel dat deze techniek een forse potentie heeft qua energiebesparing. En dat gaf dan ook mede de doorslag om een vergunning te verlenen voor een pilot bij NIOO. Op voorwaarde dat drie jaar lang uitgebreid wordt gemonitord om te kijken hoe het systeem thermisch maar ook geohydrologisch functioneert. Aan het eind van het monitoringstraject, dat overigens pas afgelopen

Installatie XL December 2013

Kantoorrenovaties: tijd voor labelstappen en energiebesparing! Grootste verdienpunt Labelmaatregelen gerelateerd aan energie zijn de enige maatregelen die geld opleveren door energiebesparing. Circa 40% van de maatregelen in bijvoorbeeld BREEAM zijn gerelateerd aan energie. Hoe kiest een vastgoedeigenaar of beheerder bij renovatie voor de beste energieprestaties? Door te kijken waar de meeste energie naartoe gaat. Verwarming Uit cijfers van AgentschapNL blijkt dat de meeste energie in kantoorgebouwen naar verwarming gaat (500 MJ), gevolgd door verlichting (260 MJ). Verlichting vervangen is relatief makkelijk, maar welke keuze maakt u voor verwarming? In bijna 90% van de bestaande kantoren wordt verwarming geleverd door gasketels. Kosten: gemiddeld € 6,75 per m2 per jaar.

Labelstappen De grootste labelstappen op energiegebied worden gemaakt met energiezuinige verwarming en koeling. GeoComfort en Reduses bieden hiervoor een volledig gestandaardiseerde oplossing. Een turnkey energiesysteem met een WKO-installatie van GeoComfort gecombineerd met een gasmotorwarmtepomp van Reduses (GW) bespaart gemiddeld 50% ten opzichte van een HR-ketel en ca. 90% ten opzichte van een conventionele koelmachine.

Bewezen techniek In tegenstelling tot andere duurzame technieken hebben WKO en warmtepompen zich door de jaren heen jaren ontwikkeld tot een volwassen en zeer rendabele techniek. Tim Ruytinx, technisch verkoopadviseur bij GeoComfort: “Vele tevreden opdrachtgevers van GeoComfort hebben hun WKO-installatie en warmtepomp al ruimschoots terugverdiend en profiteren nu van de opbrengsten.” van F naar A ARAG rechtsbijstand verving haar HR-ketel en koelmachine voor een turnkey energiesysteem met WKO en GW. De rendementsverbetering op verwarming: factor 2,5. Een besparing van ruim € 4,- per m2 per jaar! Met onder meer een factor 10 rendementsverbetering op koeling, LED verlichting en warmteterugwinning werd een labelstap van F naar A gemaakt, terwijl het comfortniveau drastisch werd verhoogd. Arjan de Heer, facilitymanager bij ARAG: “We zijn weer klaar voor de toekomst en kunnen nog jaren door op onze vertrouwde locatie.” Snel terugverdienen Behalve door de energiebesparing wordt de terugverdientijd verkort door de Energie Investeringsaftrek (EIA). Hiermee kan fiscaal voordelig worden geïnvesteerd: aanschafkosten, montagekosten, arbeidskosten en materiaalkosten zijn voor 41,5% aftrekbaar van de fiscale winst, bovenop de gebruikelijke afschrijving. Dit levert gemiddeld 10% belastingvoordeel op.

Energiemonitoring De installaties leveren hun resultaat in de exploitatiefase. Investeren in energiebeheer met kennis van zaken verdient zich ruimschoots terug door gerealiseerde besparingen. Ivo Everts, directeur van Insted: “Door middel van monitoring en actief beheer zorgen wij voor goede energieprestaties en een beheersbare exploitatie. Ontzorging dus, zowel technisch als energetisch.” GeoComfort Dorpsstraat 30 7234 SP Wichmond T 0570 44 11 86 E geocomfort@geocomfort.nl I www.geocomfort.nl

SAUTER EY-modulo: met BACnet/IP.

Wordt over ‘open gebouwautomatisering’ gesproken, dan gaat het over BACnet. Wanneer dit modulair, meegroeiend en energie-efﬁciënt is, dan gaat het vanzelfsprekend over SAUTER.

Energiezuinig, open en efﬁciënt. De modulaire BACnet/ IP-stations SAUTER EY-modulo 5 zijn in elk opzicht de meest intelligente oplossing voor alle eisen die aan gebouwmanagement worden gesteld. Met optimale functiemodulen, geïntegreerde Webserver en comfortabele ruimteautomatisering bepaalt SAUTER de nieuwe maatstaf. SAUTER EY-modulo 5 biedt optimale, vrij programmeerbare systeemintegratie (bijv. M-bus, Modbus) en rimpelloos functioneren. Voor meer informatie: www.sauter-controls.com

ONDERZOEK

winter is gestart, beslist de provincie Gelderland of dit vaker toegepast mag worden. “Op basis van de resultaten bepalen ze het beleid.”

Werking Hoe ziet de installatie er nu uit? In totaal zijn 116 zonnecollectoren op het dak van het gebouw en onderzoekskassen geïnstalleerd met een totale oppervlakte van 475 m2. De collectoren leveren in de zomer warmwater af van zo’n 50 graden dat in een ondergrondse waterlaag op zo’n 300 meter diepte wordt gepompt. Twee bronnen om precies te zijn, een warme bron en lauwe (retour) bron. In de winter wordt de waterkringloop precies de andere kant op gedraaid. De watervoerende laag op deze diepte wordt ook wel geohydrologische basis genoemd. Vrijwel overal is zo’n laag in Nederland aanwezig, maar niet overal is het gesteente voldoende poreus om voldoende water van de éne naar de andere bron te kunnen transporte-

met wko en warmtepompen. Daarvoor zijn ook twee bronnen geslagen, maar veel minder diep, op zo’n 100 meter. Een wko is sowieso nodig om duurzame koude in de zomer te krijgen. Daarnaast levert de warmtepomp in de winter voldoende warmte om het gebouw in ‘stationair bedrijf’ op temperatuur houdt. “De warmtepomp is kleiner gedimensioneerd maar zodanig dat hij in stationaire situatie, waarbij je rekening houdt met interne warmtelasten het gebouw kan verwarmen.” Normaliter is een warmteverliesberekening gebaseerd op een buitentemperatuur van -10 °C zonder interne warmtebronnen als computers en mensen, de leidraad voor het opgesteld vermogen. Omdat de WKO in balans te houden, wordt ’s winters –aanvullend op de warmtepomp- extra koude in de bodem gebracht met dry-coolers. Na een eerste zomer laden, is in de winter van 20112012 voorzichtig de eerste warmte geoogst. Dat bleek logischer wijze nog niet op de beoogde tempe-

“Het is in Nederland helemaal niet toegestaan om warm of heet water in de bodem te injecteren”

ren. De doorlaatbaarheid van zo’n laag bepaalt ook het vermogen en ook het rendement. Bij een goede doorlaatbaarheid van het gesteente verplaatst de watermassa zich sneller en verdwijnt de warme bel (deels) uit beeld van de haalbron in de winter. Die verplaatsing kan zowel horizontaal als verticaal plaatsvinden. Ook warmte uit het proces (kassen, restwarmte) wordt zomers opgevangen en naar de HTO geleid. Naast de HTO is er nog een installatie aanwezig

ratuur van 45 graden te zijn, want het opladen van een HTO-systeem duurt minstens drie jaar, zo is de verwachting. De warmte uit de bron wordt daarom via een warmtepomp opgevijzeld tot bruikbare warmte voor de betonkernactivering in het NIOO-gebouw. Nu na drie zomers van opladen is de ontwerptemperatuur nog niet gehaald, zo bevestigen diverse bronnen. Het deze winter opgestarte meetprogramma moet over zo’n twee jaar duidelijk maken of het rendement wordt

gehaald. De provincie Gelderland wil op basis van de beperkte meetgegevens nog geen conclusie trekken, zo liet een woordvoerder dit najaar weten. Pas als het officiële meetprogramma is afgelopen, wordt er beleid ontwikkeld. Direct bij ingebruikname bleek al dat de bodem minder poreus was dan verwacht, waardoor de pompcapaciteit minder groot was dan verwacht. Door overcapaciteit van de bronnen is dat probleem grotendeels opgelost.

Restwarmte Bij NIOO in Wageningen wordt zonnewarmte gebruikt om in de bodem op te slaan. Dat is misschien wel het meest tot de verbeelding sprekend, realiseert Huisman zich. “Dat was ook de ﬁlosoﬁe; we hebben zonnewarmte, die komt gratis naar ons toe en hoe kunnen we die toepassen. Maar uiteindelijk gaat duurzaamheid verder en ook kijk je naar de materialen die je daarvoor moet inzetten. In dit geval heb je zonnecollectoren nodig en die doen ook mee in de CO2-footprint.” Volgens Huisman is HTO veel beter geschikt als onderdeel van een ‘smart grid’. Restwarmte van elektriciteitscentrales, vuilverbrandingovens of industriële processen wordt daarbij zomers tijdelijk in de bodem gestald. Nu wordt die restwarmte veelal aan de stadsverwarming geleverd, maar in de zomer is er nauwelijks afname. “In de winter heb je voldoende afnemers, maar in de zomer is er een groot probleem. Hoe raak je je warmte kwijt? Het overschot kun je dan tijdelijk opslaan en tevoorschijn halen. Dan kom je tot een efficiëntere business case dan wanneer je het alleen met zonnecollectoren doet.” Ook de provincie Gelderland ziet – volgens Huisman- met name potentie voor HTO in gebieden waar restwarmte beschikbaar is. “Ook de glas- en tuinbouw worstelt met een warmteoverschot. Daar is dit de ultieme oplossing voor.” ■

Installatie XL December 2013

! "#

$ % & ' () $ *)*+, - . /01 234 *0 (( 5 1 )1 3 6 . 7 % 8 % 9 ! : ; & ! ,* ,*<+ 6# =6 - . /,+ 234 ,> 5 >0 +>1 >) 6 . 7 ! %

" FYBDU (FOPNJOFFSE WPPS EF 74, "XBSE

.FU EF OJFVXF UIFSNPTUBUJTDIF SBEJBUPSBGTMVJUFS " FYBDU WPPS[JFO WBO FFO VOJFLF HFÃ&#x2022;OUFHSFFSEF BVUPNBUJTDIF EFCJFUSFHFMBBS LBO IFU EFCJFU EJSFDU PQ EF BGTMVJUFS [FMG JOHFTUFME XPSEFO FWFO ESBBJFO FO EF BVUPNBUJTDIF IZESPOJTDIF JOSFHFMJOH JT FFO GFJU )FU JOHFTUFMEF EFCJFU [BM OPPJU PWFSTDISFEFO XPSEFO PPL OJFU BMT EF CFMBTUJOH JO IFU TZTUFFN XJK[JHU XBOOFFS CJKWPPSCFFME BOEFSF BGTMVJUFST HFTMPUFO XPSEFO PG UJKEFOT IFU PQTUBSUFO AT NPSHFOT

"VUPNBUJTDIF IZESPOJTDIF JOSFHFMJOH

0QUJNBMF SFOPWBUJFPQMPTTJOH

4OFM HFNPOUFFSE FO JOHFSFHFME

Vraag nu aa n de we via bsite !

7PPSJOTUFMMJOH SFDIUTUSFFLT PQ EF BGTMVJUFS

Nieuw! Catalogus HR-WTW units Alle series HR-WTW units uitgevoerd met kruisstroomwisselaar, warmtewiel en warmtepomp

XXX UBIZESPOJDT OM

www.thermoair.com www.thermoair.com

THEMA:DISTRIBUTIECENTRUM RIOLERING / POMPEN Beton - WKO - Zonnepanelen

Betonnen casco distributiecentrum vermindert warmte- en koudevraag Het nieuwe duurzame distributiecentrum van Hitachi Data Systems in Zaltbommel is van top tot teen uit beton opgetrokken. Daardoor kan de klimaatinstallatie compacter en dus energiezuiniger worden uitgevoerd dan bij een stalen gebouw.

Door Tijdo van der Zee

Afgelopen lente werd het nieuwe assemblage- en distributiecentrum van de Japanse multinational opgeleverd. Het bedrijf zat tot die tijd een klein stuk verderop, in Waardenburg, precies aan de andere kant van de Waal. Maar daar groeide Hitachi uit zijn voegen. Het aantal bestellingen groeide de afgelopen periode namelijk elk jaar met 4 procent, waardoor het magazijn van 8.500 vierkante meter en het testcentrum van 3.000 vierkante meter niet meer voldeden. Het nieuwe onderkomen is gebouwd op de groei. Met het magazijn van 22.000 vierkante meter en het testcentrum van 6.000 vierkante meter, moet het bedrijf de komende vijftien jaar toe kunnen, zo vertelt directeur Paul Dalderop. In die tijd zal het personeelsbestand vermoedelijk toenemen van gemiddeld 135 nu, naar zo ongeveer 275.

Afrika en het Midden-Oosten. “Dat gaat om systemen van één terabyte tot verscheidene petabytes”, zegt Dalderop. Hitachi heeft duurzaamheid hoog in het vaandel. Het bedrijf wil in 2025 zijn jaarlijkse CO2-footprint met 100 miljoen ton verlaagd hebben ten opzichte van 2005. En dat deze doelstelling Hitachi ernst is, bewijst de nieuwbouw in Zaltbommel. Een enorm zonnedak en de inzet van twee warmte/koude-bronnen met elk een debiet van 60 kuub per uur moeten het gebouwcomplex energieneutraal maken. Overigens is Hitachi niet de eigenaar van het gebouw, maar huurder voor tenminste vijftien jaar. Het pand is gebouwd door Kadans vastgoed en in juli verkocht aan het beleggingsfonds ABN Amro MeesPierson Real Estate Growth Fund.

Muren en dak van beton Belangrijkste kenmerk van het nieuwe gebouw is dat zowel muren als dak van beton zijn. “Daardoor kunnen we toe met twee (Hitachi) warmtepompen van 600 kW, wat op basis van de koelvraag is geselecteerd. Bij een stalen gebouw hadden we in totaal 1600 kW aan vermogen nodig gehad”, zegt Tjerk van Opzeeland, van installateur Van Delft Installaties. Beton heeft een sterk bufferend of ‘accumulerend’ vermogen, waardoor er minder temperatuurverschillen overbrugd hoeven te worden. “We sudderen het gebouw warm of koud”, zegt Van Opzeeland. Omdat er vooral ‘gesudderd’ wordt, kan het grootste deel van het gebouw - kantoor, magazijn en testruimte – prima toe met de vloerverwarming en -koeling in combinatie met plafondconvectoren. Alleen in de

Graafmachines en treinstellen Hitachi is een enorm Japans conglomeraat met een jaarlijkse omzet van zo’n 100 miljard euro. Bekend is het concern van grote graafmachines en treinstellen, maar dat zijn slechts twee van de ongeveer 20.000 producten. “Een Philips in het kwadraat”, zo omschrijft Dalderop zijn werkgever. Hitachi Data Systems is met een omzet van 5 miljard euro een relatief bescheiden onderdeel. Hier worden vooral data-opslagsystemen gemaakt. In Zaltbommel komen losse onderdelen binnen uit Japan, Frankrijk en Amerika en op maat geassembleerd voor klanten in Europa,

Installatiefeiten Ontwerp bodemenergiesysteem: W-installaties: E-installaties: Bronboringen Warmtepompen: Pv-installatie: Verlichting: Bouw gebouw:

Van Delft Installatie Van Delft Installaties Installatiebedrijf Den Doorn Verhoeven Drunen Hitachi Klimaat / Van Delft Installatie Oskomera Lichtstudio Kwadraat Dongen Hercuton B.V.

Installatie XL December 2013

WARMING UP WEKEN! Proﬁteer nu van ons complete verwarmingsassortiment! Kijk op

MP.NL A K D L I W ing rm lle Wa vo o r a rdeel! U p vo o

Warmwatervoorziening

Verwarmingselementen

Lokale verwarming

Appendages & toebehoren

Openhaard afvoersystemen

Rookgasafvoersystemen

Vloerverwarming

Drukleidingsystemen

wildkamp.nl/korting

DISTRIBUTIECENTRUM

De zes luchtbehandelingskasten hebben elk een debiet van 50.000 kuub lucht per uur. De maximale capaciteit zal de eerste paar jaar waarschijnlijk niet benut worden. Foto: Tijdo van der Zee

Zo’n 6.100 zonnepanelen die werden geïnstalleerd door Oskomera leveren samen 1,6 MWp. Foto: Hitachi

Het nieuwe pand van Hitachi is helemaal opgetrokken uit beton. Foto: Tijdo van der Zee

testruimte is een extra klimaatmaatregel genomen. Van Opzeeland: “Op momenten dat in die ruimte veel datasystemen worden getest, is er een grote warmteproductie. Maar soms is het er ook rustig. Kortom, de warmtevraag kan hier snel wisselen en een vloerverwarming is daarvoor te traag.” Daarom is in deze ruimte als aanvulling een ventilatiesysteem toegepast met gekoelde lucht die door airsocks wordt inblazen. Deze lucht is afkomstig is van de zes luchtbehandelingskasten die staan opgesteld in het magazijn en elk een debiet van 50.000 kuub lucht per uur hebben. De maximale capaciteit van deze zes kasten zal de eerste paar jaar waarschijnlijk niet benut worden, maar ook de installatie blijkt, net als de rest van het gebouw, op de groei ontworpen Doordat bij het testproces zeer veel warmte vrijkomt, is er het gehele jaar door een koelvraag. Omdat de bronnen in balans moeten blijven is er dus een overschot aan warmte. Deze warmte gaat niet zomaar verloren; er is namelijk 6.000 m2 vloerverwarming aangebracht op het parkeerdek van het gebouw, waardoor dat in de winter sneeuw- en ijsvrij kan blijven. Het parkeerdek neemt maar een klein deel van het totale dakoppervlak in beslag. De rest is volledig gevuld met zonnepanelen. Zo’n 6.100 zonnepanelen die werden geïnstalleerd door Oskomera leveren samen 1,6 MWp. “Ik heb me laten vertellen dat dit het grootste ongesubsidieerde zonnesysteem van Europa is”, zegt Dalderop. Het toont volgens Dalderop de

toewijding van Hitachi aan de duurzame doelen. “Als je dit zonnesysteem puur benadert met een terugverdienmodel, dan zou je het waarschijnlijk niet gedaan hebben.”

WKO en zonnepanelen WKO en zonnepanelen zijn de motor van het energiesysteem. Overigens is voor de zekerheid – in het testlab is elektriciteit immers van levensbelang – ook

“Vloerverwarming op het parkeerdek houdt de winter sneeuw- en ijsvrij”

een noodsysteem aangelegd, dat bestaat uit een direct beschikbare 600 kVA UPS (Uniterrupted Power Supply). En daarnaast een 1600 kVA dieselgenerator. Bij de verdere aankleding van het gebouw zijn ook bijna alleen maar geavanceerde en duurzame maatregelen genomen, die samen later het certiﬁcaat Breeam Very Good moeten opleveren. Er is goed nagedacht over de pakweg 3.000 armatu-

ren in het gebouw. In de grote vergaderzalen en als decoratieve elementen is led-verlichting gebruikt. De rest van het gebouw is voorzien van T5 TL-verlichting. De intensiteit van deze lampen is volledig op afstand regelbaar met een KNX-systeem en een DALI-regeling. Daarnaast is in elke ruimte de verlichting individueel dimbaar. Daarnaast is er CO2-gestuurde ventilatie geïnstalleerd. Ook wordt regenwater opgevangen in een 20 kuubs reservoir en gebruikt voor het doorspoelen van de toiletten en uriniors. Voor elektrische ﬁetsen en auto’s zijn oplaadpunten geïnstalleerd, waar medewerkers gratis de accu kunnen opladen. Directeur Dalderop hoopt dat dat werknemers stimuleert om een e-auto aan te schaffen. “De actieradius van veel e-auto’s is tot nu toe vrij beperkt, maar als je hem hier kan opladen, dan hoeft dat geen probleem meer te zijn.” Het nieuwe complex in Zaltbommel is in niet meer dan veertien maanden uit de grond gestampt, inclusief installaties. De verschillende partijen hebben dan ook erg goed samengewerkt, zegt Tjerk van Opzeeland. “Dit was waarschijnlijk het meest duurzame project waar ik tot nu toe aan heb gewerkt, maar het was zeker ook een van de prettigste projecten. Het is natuurlijk logisch dat je bij nieuwbouw makkelijker goede ideeën kan verwezenlijken dan bij een renovatieproject, maar in het geval van Hitachi kon er echt heel veel, zelfs voor nieuwbouwnormen. Alles liep gewoon heel erg soepel.” ■

Installatie XL December 2013

WONING Verwarming - Ventilatie - Tapwater

Verwarming, ventilatie en warmwater in één toestel In 98 nieuwbouwwoningen in de wijk De Gilden in Dronten worden verwarming, ventilatie en warmwatervoorziening geïntegreerd in één toestel, het zogeheten Passiefhuistoestel van leverancier Brink Climate Systems. Een bewuste keuze van opdrachtgever OFW Woondiensten en installatiebedrijf Deveko. Door Marcel Rijnbach

“De foutkans bij de installatie wordt veel geringer omdat de w-installaties zijn samengebracht en Brink alle componenten onderling al heeft aangesloten “, zeggen directeur Ton Geluk van Deveko Klimaatbeheersing en commercieel directeur Wim Hijmissen van Brink Climate Systems. Als energetisch vertrekpunt is een EPC-waarde van 0,36 - 0,46 in het bestek opgenomen. Door middel van het principe van warmteterugwinning, zonnecollectoren op het dak die het tapwater verwarmen en een hoogwaardige gevelisolatie wordt aan deze doelstelling voldaan. Elke woning herbergt op zolder een

Mooi stukje leidingwerk. Foto Marcel van Rijnbach

Installatie XL December 2013

toestel met boilervat van 200 liter, een hr-ketel van 10 kW en een wtw-unit type Renovent ernaast. Brink Climate Systems levert twee versies van het Passiefhuistoestel een 10 en een 3,5 kW versie Er is hier gekozen voor de 10kW versie. De woningen in Dronten hebben een zeer hoge isolatiewaarde, maar voldoen niet aan de passiefhuisnorm. Door de toepassing van warmteterugwinning vindt er warmte-uitwisseling plaats, waarbij de suppletielucht wordt voorverwarmd door de afgevoerde ventilatielucht van keuken, toilet en badkamer. Voor de wtw-unit zijn twee driestanden-regelaars ingebouwd

Monteurs van Deveko zetten het

De driestandenschakelaar voor de comfortver-

toestel op de plek. Foto Deveko

warming. Foto Marcel van Rijnbach

waarmee de ventilatie op gewenste niveau kan worden ingesteld. Tevens is er een MIT-regeling in het passiefhuistoestel opgenomen waarmee de ventilatielucht kan worden naverwarmd. Via een schakelaar op de ruimtethermostaat kan deze regeling worden geschakeld. De installateur heeft de inblaastemperatuur bij deze woningen ingesteld op 21 graden. Warmteopwekking vindt plaats via zonnecollectoren op het dak die de warmte opslaan in het boilervat. In het bovenste deel wordt het tapwater verwarmd en in het onderste deel wordt de zonverwarmde energie gebufferd. De warmte wordt afgegeven via leidingen die geïnte-

Zonnecollectoren op het dak van de woningen. Foto Deveko

WONING

Warmte wordt afgegeven via in de vloer gefreesde leidingkanalen.

Voor de installateur is er relatief weinig regeltechnisch werk.

Het passiefhuistoestel waarin alle componenten al vanaf fabriek

Foto Marcel van Rijnbach

zijn bedraad. Foto Marcel van Rijnbach

greerd zijn in sleuven van de VBI-vloeren. Daardoor hoeven er geen leidingen onder de plafonds te worden gelegd. Volgens Brink zorgt de gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning voor een energiebesparing van 95 procent ten opzichte van een traditioneel ventilatiesysteem. Door gebruik van zonnecollectoren kan een besparing van 65 procent worden gehaald ten opzicht van traditionele opwarming via de cv-ketel. De installatie is tevens voorzien van vraagsturing op de ventilatie op basis van CO2, deze waarden ingeregeld door de installateurs van Deveko. Verder meten zij de

luchtdebieten per ruimte via een ﬂowﬁnder en programmeren deze waarden in het toestel. “Bij dit soort installaties valt de hoeveelheid regeltechniek erg mee. Het scheelt dat onze installateurs geen elektronica hoeven aan te sluiten”, zegt Geluk. Deveko takelt de Passiefhuistoestellen via het dakraam naar binnen. Via een soort glijbaanconstructie wordt het apparaat op de plek gezet. De installatie wordt steeds makkelijker, omdat er sprake is van een bepaalde systematiek en repeterende werkzaamheden”, zegt Geluk. ■

Installatiefeiten De Gilden in Dronten Installatie-advies en installatiewerk: Deveko, Deventer Ventilatietechniek, WTW, warmteafgiftesysteem en zonnecollectoren: Brink Climate Systems, Staphorst

In de onderkant van het boilervat wordt het verwarmde tapwater van de zonnecollectoren opgeslagen. Foto Marcel van Rijnbach

Installatie XL December 2013

THEMA: SLIMMER SAMEN WERKEN

3 T/M 7 FEBRUARI 2014 JAARBEURS UTRECHT

INCLUSIEF HET VAKMAN EVENT PREVIEW

WWW.VSK.NL

GA NAAR VSK.NL ENER REGISTRE TIS VOOR GRAG TO E G A N

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 3 - December 2013

N°01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

15.000 lichtpunten voor Zalando

Led met sfeer p. 84

p. 92

Landen bij ledlicht p. 96

Armaturen met wiﬁ p. 100

Details in de schatkamer p. 104

VERBIND JEZELF AAN DE BESTE START VAN JE TECHNISCHE CARRIĂ&#x2C6;RE. Wat is een tunnel zonder licht? Of een ziekenhuis zonder elektriciteit? Wat voor veel mensen vanzelfsprekend is, bevat vaak de bijzondere techniek van Cofely. Onze technici werken dagelijks aan innovatieve oplossingen voor bijvoorbeeld Shell, ASML en Rijkswaterstaat. Als grootste technisch dienstverlener van Nederland hebben we jou als starter veel te bieden. Via een traineeship kun je binnen onze

veelzijdige organisatie zelf ontdekken welke kant je op wilt. Of je kiest een uitdagende startfunctie en bepaalt daarna of je wilt doorgroeien tot manager of specialist. Cofely is groot maar persoonlijk, internationaal en toch dichtbij. Heb jij een passie voor techniek en de drive om het beste uit jezelf te halen? Ontdek dan hoe ver jij kunt komen op werkenbijcofely.nl.

verbind jezelf aan

WERKENBIJCOFELY.NL

INHOUD

Led met sfeer in de grootste supermarkt van Nederland

Pal naast het NAC stadion in Breda opende Jumbo de grootste supermarkt van Nederland. De klant kan bij de sushibar verse gerechten halen en tegelijk in de gewone supermarkt efficiënt boodschappen doen. De verlichting moet beide sferen inkleuren.

Winkelen, parkeren, slapen, vliegen en landen bij ledlicht op Airport Eindhoven

Luchthaven Eindhoven wordt in een snel tempo energiezuiniger. De terreineigenaar liet zelfs de baanverlichting vervangen door leds. En Eindhoven Airport paste in de uitbreiding van de terminal en het nieuwe Tulip Inn hotel leds toe. Ook de opstelplaatsen voor vliegtuigen en de parkeerterreinen worden met leds verlicht.

Licht digitaliseert en daar moeten installateurs zich op voorbereiden

De verwachting is dat in 2015 zo’n 45% van alle verlichting met led is uitgevoerd. Intussen wordt de ledtechnologie doorontwikkeld en is de introductie van oleds aanstaande. De verlichting maakt een revolutionaire ontwikkeling door, die ongekende mogelijkheden biedt. Dat geeft de installatiebranche nieuwe uitdagingen.

100

Bij Grolsch communiceren de armaturen via wiﬁ

In de bottelarij van bierbrouwer Grolsch in Enschede zijn nieuwe lampen en armaturen geïnstalleerd. Naast het feit dat de lampen individueel kunnen worden ingesteld, hebben ze een langere levensduur, heeft Grolsch lagere onderhoudskosten en verbruikt de brouwer aanmerkelijk minder energie.

15.000 lichtpunten in grootste distributiecentrum van Zalando

Zalando is binnen vier jaar de grootste internetverkoper van schoenen en mode. Het bedrijf bouwde in Erfurt een van de grootste logistieke centra van Europa. Vanwege het grote aandeel van de verlichting in de kosten, liet Zalando een efficiënte verlichtingsoplossing realiseren met meer dan 15.000 lichtpunten.

104

Alle details in de schatkamer zichtbaar

De museale ruimten in de bijgebouwen van de Portugese Synagoge zijn grootscheeps gerenoveerd en opnieuw ingericht. Daarbij kon ook de verlichting worden aangepast, in een nauwe samenwerking tussen het Joods Historisch Museum, lichtontwerper en leveranciers.

EN VERDER...

103 109 110

Dimstandaard wint prijs op vakbeurs Prijs voor daglicht gecombineerd met ledlicht Primeur met oled in noodverlichting Beveiliging XL December 2012

SUPERMARKT Led - Sfeer - Energieverbruik

Bijna 1200 led-armaturen in de grootste supermarkt van Nederland Pal naast het NAC stadion in Breda opende Jumbo de Foodmarkt: met 6.000 m2 de grootste supermarkt van Nederland en daarmee zo’n vier keer groter dan een gemiddelde Jumbo. De winkel is aan de ene kant een belevingswereld waar de klant bij de sushibar verse gerechten haalt en tegelijk een ‘gewone’ supermarkt om efficiënt de boodschappen te doen. De verlichting moet die twee sferen kleuren, om te benadrukken dat de prijzen hier op hetzelfde niveau liggen als in andere vestigingen van Jumbo. Door Ferdinand Pronk

Bezoekers komen de Jumbo Foodmarkt binnen langs een steenoven waar een kok de pizza’s bakt. Elders worden lekkernijen zoals sushi en streekgerechten gemaakt. De koffie wordt in huis gebrand en er is een eigen chocolaterie. Je kunt er thuis van genieten, of in het restaurant. Daar kun je ook in een luie stoel een boek lezen, of internetten op het gratis wiﬁ-netwerk. Er is een proefkeuken waar nieuwe Jumbo-koks een training krijgen, klanten kookworkshop volgen en diëtisten van het Amphia ziekenhuis voorlichting geven over gezonde voeding. Manager technische formule-ontwikkeling van Jumbo Herman Beldman was nauw bij het opzetten en uitvoeren van het concept betrokken. “We merken dat de wensen van consumenten veranderen. Bij veel jongeren bestaat koken uit het cellofaan verwijde-

Energiezuinig Energiebesparing was een belangrijk aandachtspunt voor de Jumbo Foodmarkt. Zo wordt alle warmte die bij het koelen vrijkomt opgeslagen in de grond. Dit warmtepompsysteem levert voldoende energie voor het hele winkelcentrum en een deel van het NAC-stadion. De verlichting bestaat - afgezien van een enkele decorlamp voor honderd procent uit led.

Installatie XL December 2013

ren en in de magnetron gaarpiepen. Tegelijk zien we consumenten die steeds meer interesse krijgen in de herkomst van hun voedsel en benieuwd zijn hoe ze dat

in de retail gewend om alles aan te lichten, maar als je dat doet, raak je de details kwijt. ” Beldman wijst op de pannen in de kookworkshopruimte: “Het is leuk dat

“We zijn in de retail gewend om alles aan te lichten, maar als je dat doet, raak je de details kwijt”

het lekkerst kunnen klaarmaken. Daarnaast eet een toenemend aantal mensen buiten de deur. Met al die ontwikkelingen zijn we iets gaan doen.”

Verlichtingsspecialisten De eigenaren van Jumbo, de familie van Eerd, zochten in het buitenland naar inspiratie en deden die onder andere op bij Wegmans in de Verenigde Staten. “Naar aanleiding van hun ervaringen zijn we gaan brainstormen over het nieuwe concept. We hebben met mensen van Wegmans gesproken en hebben onder andere de architect en de verlichtingsspecialisten meegenomen om ter plekke te kijken. Je kunt een lang verhaal vertellen en foto’s laten zien, maar de sfeer zelf ervaren is beter. Philips deed er bijvoorbeeld metingen naar de lichtsterkte en de lichtkleur. De mooie lichtsfeer viel ons op: soms staat er iets in het zonnetje en elders is schaduw. Dat is bij ons ongebruikelijk: we zijn

je de pannen en de glinstering op de stelen goed ziet. En doordat er ook schaduw is, ervaar je de diepte. Dat spelletje hebben we overal toegepast.” Jumbo heeft de sfeer en beleving van de buitenomgeving naar binnen gehaald. De versafdelingen presenteren zich als aparte winkels, met een eigen identiteit. Bijvoorbeeld door verschillende kleuren: rood in de Sushi-afdeling, delftsblauw in de Hollandse afdeling en terracotta in de slagerij. De verscheidenheid krijgt een eenheid dankzij schijngevels en uithangborden: ze geven het beeld van een straat met speciaalzaken. De Foodmarkt is verdeeld in twee sferen: enerzijds vers en horeca en anderzijds de meer standaard supermarkt. In het vers- en horecadeel ligt de nadruk op beleving. Klanten kopen hier met emotie: je komt op ideeën voor het avondeten. Laten we de pizza’s hier bakken en eten we ze op in het restaurant, bakken we ze thuis af, of nemen we de keurig afgewogen ingre-

SUPERMARKT

Testcentrum Jumbo gebruikt de Foodmarkt om nieuwe concepten uit te proberen. Herman Beldman: â&#x20AC;&#x153;We hebben een demowinkel bij ons hoofdkantoor, maar die heeft als nadeel dat we daar de belangrijkste schakel missen, namelijk de klant. In Breda kunnen we concepten in de praktijk testen. We kijken hoe klanten nieuwe onderdelen ontvangen en of ze vernieuwde concepten daadwerkelijk omarmen . Bij succes kunnen we onderdelen overbrengen naar onze reguliere winkels, afhankelijk van de locatie en de beschikbare ruimte.â&#x20AC;?

Installatie XL December 2013

ETAP biedt volop nieuwe Led oplossingen De Led oplossingen die ETAP de afgelopen

Lichtregelsystemen

jaren ontwikkelde vinden internationaal

Naast leds en oleds drukken ook lichtregelsystemen steeds nadrukkelijker hun stempel op de verlichtingsoplossingen van ETAP. Logisch, stelt Sliepenbeek. “Uit diverse marktonderzoeken blijkt dat met lichtregeling, het licht uitschakelen waar en wanneer het niet nodig is nog een enorm besparingspotentieel braak ligt. Voor lokale oplossingen bieden we een nieuwe Multi detector waarmee we op basis van daglicht en beweging het licht regelen. Daarnaast hebben we ons Excellum-lichtregelsysteem (lichtregeling op gebouwniveau) geüpdatet, met onder meer een nog gebruiksvriendelijkere interface.”

gretig aftrek, dankzij de comfortabele eigenschappen, het zeer lage energieverbruik en de korte terugverdientijden.

“Met ons LED+LENS™-gamma brachten we in 2012 een reeks uit voor de verlichting van kantoren, scholen en andere utiliteitsgebouwen”, zegt Wim Sliepenbeek, Internationaal Verkoop Directeur. “De nieuwste leds zorgen voor een hoge lichtopbrengst, terwijl de speciaal ontwikkelde lenzen (één lens per led) het licht sturen naar waar het nodig is. Dankzij de uitstekende temperatuurhuishouding geeft de verlichting na 50.000 branduren nog 98% van de initiële hoeveelheid licht. We hebben deze reeks dit jaar uitgebreid met een oplossing voor industriële omgevingen: een uiterst flexibel lichtsysteem dat zowel individueel als in lijn, in opbouw als gependeld kan worden geïnstalleerd. De hoeveelheid licht wordt bepaald door het aantal leds dat men per meter kiest, hierdoor kan altijd een geoptimaliseerde oplossing worden uitgewerkt, ook in hoge industriële hallen. Ten opzichte van de introductie is de lichtopbrengst aanzienlijk gestegen terwijl de prijs daarentegen flink gedaald is. Hierdoor is de terugverdientijd van LED+LENS™ oplossing zeer kort geworden. Op alle led oplossingen biedt ETAP maar liefst 5 jaar garantie, zonder kleine lettertjes…”

Light & Building Ook in 2014 presenteert ETAP zijn innovatieve verlichtingsoplossingen tijdens de beurs Light Wereldprimeur in noodverlichting & Building in Frankfurt. Deze hoogmis van Dit jaar zorgde ETAP voor een heuse de verlichtingssector, met ongeveer 2.300 wereldprimeur in noodverlichting. Met de K4 exposanten en bijna 200.000 bezoekers, vindt lanceerde het een signalisatiearmatuur met oled plaats van 30 maart tot 4 april. als lichtbron. Een oled (Organic Light Emitting Diode) is een organische variant van een led. De K4 verspreidt een egaal, niet-verblindend A showroom with a view licht. Voor verlichtingsdoeleinden staat de oledtechnologie nog in zijn kinderschoenen, Klanten en andere bezoekers van maar het is nu al duidelijk dat de oled uitermate het ETAP-hoofdkantoor in Malle geschikt is voor noodverlichting. “Bij de K4 België kunnen sinds enkele maanden zijn de organische, lichtgevende materialen de nieuwste armaturen in optimale gelijkmatig over de volledige oppervlakte van de omstandigheden bekijken in de signaleringsplaat verdeeld”, zegt Sliepenbeek. nieuwe showroom. “Het pictogram wordt dus niet langer verlicht door een aparte lichtbron, het is de lichtbron. Het resultaat is een signalering die qua herkenning en veiligheid zijn gelijke niet kent. Aangezien de Meer informatie: K4 slechts 4mm dik is oogt de armatuur ook nog www.etaplighting.com eens uiterst elegant. ” Daarnaast onderging de succesvolle K9 noodverlichting een complete facelift wat resulteerde in een nog discretere en compactere uitvoering. Door optimalisering van de lens volstaat voor vlucht-wegverlichting bij een ophanghoogte van 2,8 meter één 3 watt led per 20 meter!

SUPERMARKT

diënten mee en maken we de pizza helemaal zelf. In het supermarktgedeelte is de sfeer efficiënter en ziet het er uit als een ‘gewone’ Jumbo. Dat maakt klanten duidelijk dat deze winkel er weliswaar luxe uitziet, maar dat het prijsniveau niet afwijkt van hun vertrouwde winkel. De verlichting ondersteunt dat beeld. Het vers/horecagedeelte is voorzien van lichtspots en heeft naast lichte, ook schaduwpartijen. In het supermarktgedeelte is vrijwel alleen led-lijnverlichting opgehangen.

Volledig led Philips realiseerde de verlichting, zegt Beldman: “We gaven opdracht om met een volledige led-oplossing te komen, waarbij we geen concessies wilden doen aan de sfeer.” De Philips’ lichtdesigners Ruud Bagen en Wibeke Vandevelde-Pollé maakten het lichtplan. Voor het versgedeelte kozen ze led-spots op een grid van spanningsrail en voor het supermarktgedeelte adviseerden ze led-lichtlijnen. Door het gebruik van de nieuwste oplossingen, waren minder armaturen nodig dan normaal.” “Voor Jumbo was ook de ﬂexibiliteit van de oplossing belangrijk. Waar in de zomer de BBQ-producten staan, is in de wintermaanden een kerstafdeling. Beldman:

“We kunnen de stralingshoek van de armaturen variëren, zodat we eenvoudig aanpassingen kunnen doen. We kunnen er met de trap bij en hoeven de verlichting niet eerst uit te schakelen. En daarnaast kunnen we gekleurde lenzen gebruiken voor speciale effecten.”

“We zijn 90 uur in de week open en zouden halogeenverlichting elke negen maanden volledig moeten vervangen” De keuze voor led-verlichting heeft ﬁnanciële voordelen: “Het energiegebruik is aanzienlijk lager dan bij traditionele oplossingen en minstens zo belangrijk is de langere levensduur. We zijn zo’n negentig uur in de week open en daardoor zouden we halogeenverlichting elke negen maanden volledig moeten vervangen, de overige spots om de twee jaar en de lijnverlichting

elke 3 jaar. Gezien de grootte van de Foodmarkt, zouden meerdere mensen daar enkele dagen mee bezig zijn. Bovendien zouden we gezien de hoogte een hoogwerker moeten inzetten. De leds gaan een jaar of tien mee. Omdat we in de praktijk onze winkels elke zeven jaar vernieuwen, hoeven we tussentijds geen lichtbronnen te vervangen. Daarnaast vermindert de keuze voor leds de energiekosten: de verlichting verdient zich in ongeveer 2,5 jaar terug.”

Mooie mix Tijdens de bouw werden spanningsrails aangebracht, waarin vlak voor de opening met snelkoppelingen de verlichting werd geklikt. “We hebben de installateur gevraagd om alle verlichting in eerste instantie volgens een vast stramien op te hangen: twee spots in een raster van 2x2 meter. Die schenen aanvankelijk allemaal recht naar beneden. Toen de inrichting klaar was, hebben we de spots beter gericht. Veel aanpassingen waren niet nodig: zo’n zeventig procent hangt nog zoals de installateur het plaatste. We zijn erg tevreden over de mix van verlichte en schaduwplekken.” ■

Geïnstalleerde verlichting 200 stuks Philips downlighters op spanningrail 28 watt; 165 spots Philips Exact Effect 38 watt; 400 spots Philips Stylid led 42 watt; 400 stuks Philips led lichtlijnen 49 watt. Alle verlichting hangt 350 cm vanaf de vloer. Daarnaast is er lokaal ingekochte decorverlichting, zoals een bamboelamp bij de Sushi-afdeling en rode papieren lampions bij de Aziatische afdeling.

Installatie XL December 2013

ONTWIKKELING Led - Oled - Standaardisatie

Licht digitaliseert en daar moeten installateurs zich op voorbereiden De verwachting is dat in 2015 zoâ&#x20AC;&#x2122;n 45% van alle verlichting met led is uitgevoerd. Intussen wordt de ledtechnologie doorontwikkeld en is de introductie van oleds aanstaande. De verlichting maakt een revolutionaire ontwikkeling door, die ongekende mogelijkheden biedt. Dat geeft de installatiebranche nieuwe uitdagingen. Tekst Ferdinand Pronk

Schijnwerper uitgevoerd met led. (Foto: Osram.)

Installatie XL December 2013

ONTWIKKELING De gloeilamp is bijna helemaal exit. Voor vrijwel elk armatuur is er inmiddels een gloeilampvervanger op de markt en voor elke retroﬁt ﬁtting is een variant in led beschikbaar. Ze zijn er nog niet voor alle vermogens, maar wel voor de meest gangbare. De prijzen van ‘led-gloeilampen’ dalen snel: een exemplaar van wellicht niet de beste kwaliteit ligt voor vijf euro in de supermarkt en voor tien euro koop je een exemplaar van Philips. Voor consumenten is het wennen dat ze niet meer naar het vermogen in watt moeten kijken, maar op lumen, lichtkleur en dimbaarheid moeten letten. Dankzij Europese regels wordt dat met een informatief etiket steeds eenvoudiger. Fabrikanten helpen met informatiemateriaal: Philips zet bijvoorbeeld ‘wist je datjes’ en gebruikt videomateriaal. Osram zet onder andere de nieuwe Light Finder app in om de klant te helpen. De ontwikkeling van led gaat door. Er komen gloeilampvervangers op de markt voor nog niet gedekte vermogens en de efficiency van de verlichting groeit. Philips komt voor de kantoorverlichting bijvoorbeeld met een 120 lm/W armatuur. Toch missen we af en toe de gloeilamp nog: die dimde zo mooi tot een gloeiende spijker.

Steeds compacter De showroom van Osram in Capelle a/d IJssel is een aardige illustratie van de snelheid waarmee de lichttechniek zich de laatste jaren ontwikkelt. Informatiepanelen moeten met grote regelmaat worden vervangen, omdat geen van de producten die er op staat nog leverbaar is. Coördinator Technical Customer Support Paul Brussee vertelt gedreven over de ontwikkelin-

Armatuur met oled zoals opgesteld in het BMW-museum. (Foto Osram.)

gen: “Waar nog maar kort geleden zichtbaar was dat het licht was opgebouwd uit diverse leds, worden die inmiddels zo dicht op elkaar gebouwd dat je het licht als een bundel ervaart, zonder verkleuringen aan de randen. Ledmodules worden dankzij de integratie in één module van led en elektronica steeds compacter. En DALI-voorschakelapparatuur (digitaal vsa, digital addressable lighting interface, red.) zorgt dat niet meer per product aparte drivers nodig zijn, want de software regelt exact de gewenste stroomsterkte. En worden er later andere modules gebruikt, dan is het eenvoudig met de voorschakelapparatuur de noodzakelijke aanpassingen te doen.” In het gloeilamptijdperk waren armatuur en lamp verschillende producten, waarbij uitwisselingen dankzij de gestandaardiseerde ﬁttingen en formaten geen probleem was. Dat is bij led anders: fabrikanten hebben steeds hun eigen keuzes gemaakt, met een enorm aantal varianten als gevolg. Voor de verdere ontwikkeling van led is standaardisatie wezenlijk. Ook daar is aan gewerkt. Inmiddels is elke zichzelf respecterende fabrikant lid van Zhaga: het platform waarbinnen ze afspraken maken over zaken als maatvoeringen, hoogte en diepte van de verschillende vormen van ledmodules en -engines. Daardoor kan een armatuurfabrikant makkelijker overstappen naar een andere producent van ledmodules en worden vervangingen eenvoudiger.

Oled dicht bij doorbraak De oled is in aantocht en daarmee staat een groot aantal nieuwe toepassingen op stapel. Waar de led zich vooral leent voor functioneel gebruik, is de oled de droom van designers. Het verblindt niet, wordt niet

warm, geeft rustig licht, kan in alle vormen worden gemaakt en is - niet onbeperkt - buigbaar. De driedimensionale oled is in aantocht. Dat zorgt voor legio mogelijkheden, zoals lichtgevende objecten en licht in textiel. Osram werkt aan leds die bijvoorbeeld in ramen kunnen worden verwerkt. Overdag komt er daglicht door en ’s avonds zet je het raam aan. Brussee verwacht dat de grote doorbraak rond 2020 komt, als het product betaalbaar en voldoende lichtsterk is. “We zitten nu op een levensduur van 20.000 (L70) uur in het lab, en we verwachten een verdubbeling in 2017.” Ondanks het led-geweld zijn andere verlichtingssoorten niet helemaal uit beeld. Philips innoveert bijvoorbeeld nog steeds in speciﬁeke verlichtingstoepassingen zoals CDM-verlichting (gasontladingslamp, ceramic discharge metal-halide, red.) voor professioneel gebruik. Dat geldt vooral voor de hogedrukgasontladingslampen die voor de verlichting van straten, winkels en sportstadions worden gebruikt. Overigens is er ook voor deze toepassingen een groeiend aanbod aan oplossingen in led beschikbaar. Zoals een ledschijnwerper van Osram met een opgenomen vermogen van 128 watt verdeeld over twee led-engines.

Andere organisatievormen De veranderingen in de verlichting, bieden veel mogelijkheden en laten nieuwe netwerken ontstaan. Het platform Smart Lighting brengt partijen die de ontwikkelingen verder kunnen brengen bij elkaar. Onder andere tijdens jaarlijkse internationale conferenties onder leiding van Ed van den Kieboom. “We beschouwen de beschikbare techniek als een gegeven en slaan bruggen tussen partijen die zich bezig houden met

Het Disney StoryLight en het Mickey-armatuur synchroniseren gekleurd licht met klassieke Disney-verhalen via een interactief e-book op een iPad. (Foto: Philips.) Installatie XL December 2013

INSTAR ECO KIT LED Een LED voor ieder budget!

Instar Eco kit LED - White

Lumiance introduceert een nieuwe, super

(475lm), 3000K (460lm) en 4000K (515lm),

handige alles-in-één verlichtingsoplossing,

met een stralingshoek van 36°. De spots zijn

snel en eenvoudig te installeren.

IP44, Klasse II en hebben een inbouwdiameter

Instar ECO Kit LED is een compacte LED

van 68mm. Levensduur is 30.000 uur bij 70%

inbouwspot, compleet met niet-dimbare

lumenbehoud .

driver.

Opgenomen vermogen is 10W.

Instar ECO Kit LED is ideaal voor hotels,

De spots worden aangeboden in twee

restaurants, kantoren, winkels en badkamers.

afwerkingen, wit en geborsteld aluminium. Instar Eco kit LED - Brushed aluminium

Als klant heeft u de keuze uit 2700K

www.havells-sylvania.com Havells Sylvania Nederland, Postbus 5651, 4801 EB Breda, T 076-750 44 44, F 076-750 44 56, E info.nl@havells-sylvania.com

Denk licht, denk Lumiance

ONTWIKKELING

intelligent licht, lichtsystemen en verlichtingsdiensten. Inmiddels zijn honderd bedrijven uit de lichten halfgeleiderindustrie bij ons aangesloten en we verbreden ons terrein naar aanpalende vakgebieden, zoals architecten. Bij die beroepsgroep is licht nog vaak een sluitpost, terwijl ze het zouden moeten meenemen vanaf het begin: ontwerp een gebouw op basis van de aanwezigheid van natuurlijk licht, vul dat aan met kunstlicht en lever met het licht een bijdrage aan de efficiency van mensen die ergens wonen of werken. We kijken ook naar het reduceren van de kosten van licht. Nu wordt 23 procent van het licht in gebouwen gebruikt. Intelligent licht schakelt zichzelf uit en levert zo een enorme besparing.” “We zijn bezig met modellen die zich richten op het aanbieden van complete service level agreements voor verlichting. Een dienstverlener vraagt bij een bedrijf bijvoorbeeld de energierekening op en garandeert dat hij door het plaatsen van leds de energierekening met dertig procent vermindert. Ledlease met de Rabobank als ﬁnancierende partij biedt al enige tijd het leasen van ledpakketten aan. Zo komen er ook andere partijen op de lichtmarkt, zoals gebouwbeheerders en facility-managementbedrijven. En ook energiebedrijven en lichtproducten roeren zich. Philips ziet zich niet als een leverancier van armaturen,

maar van licht. Dat leidt bijvoorbeeld tot pay-per-lux, of prestatiecontracten, waarbij partijen zoals Philips zorgen dat de verlichting wordt aangelegd en goed blijft functioneren.”

Intelligente oplossingen Van den Kieboom ziet dat bedrijven zoals Samsung zich nadrukkelijker met intelligente lichtoplossingen gaan bezighouden, waarbij intelligentie in armaturen is ingebouwd en de bediening met om het even welk device wordt uitgevoerd. Dergelijke toepassingen schuiven in de richting van de gebouwmanagementsystemen. Philips biedt connected lighting, waarbij de verlichting informatie verzamelt over het gebruik van een ruimte, zodat de gebouwbeheerder of gebruiker daar direct op kan inspelen. Samen met OVG is het eerste connected lighting gebouw in ontwikkeling. The internet of things ontwikkelt zich verder, met Hue als bijzonder voorbeeld. De gebruiker controleert en programmeert deze draadloze verlichting met een app. Het Disney StoryLight en het Mickey-armatuur werken ermee: ze synchroniseren gekleurd licht met klassieke Disney-verhalen via een interactief e-book op een iPad. Van den Kieboom: “Door dit soort ontwikkelingen groeit het gebruik van open communicatiestandaarden zoals wiﬁ. Het is de vraag wat er met

protocollen zoals DALI en Zigbee gaat gebeuren.”

Installateurs Die ontwikkelingen betekenen veel voor de installatiebranche. Licht digitaliseert en daar moeten installateurs zich op voorbereiden. “Ga DALI toepassen”, adviseert Brussee. “Het is adresseerbaar per afnemer, maar je kunt een DALI-dimmer ook voor één armatuur inzetten.” Inmiddels zijn steeds meer installateurs ledexpert. Verstandig, want een lichtdeskundige die niet inspringt op de ontwikkelingen in led doet zijn klant en zichzelf tekort. Van den Kieboom verwacht een verschuiving in de activiteiten van het huidige installatiewerk naar het meer in systemen denken en het adviseren over toepassingen en oplossingen. “Er komt bijvoorbeeld meer behoefte aan lichtplanning: hoe gebruik je licht in je woning of op kantoor, op welk tijdstip brandt het en op welk niveau. Colortuning is belangrijk: het met licht beïnvloeden van het welbevinden van mensen. Er ontstaan specialismen die zich daar mee bezig houden, zoals ambient intelligence: een manier van denken, waarin de mens centraal staat en de elektronica zich steeds meer ‘terugtrekt’ in de achtergrond. Installateurs zouden zich moeten nascholen en bijscholen rond deze ontwikkelingen en dus kennis van licht zien te krijgen.” ■

De LivingShapes interactieve spiegel detecteert de omtrek van de persoon en schakelt de oled’s uit die in het gezichtsveld zijn van de waarnemer. (Foto Philips.)

Installatie XL December 2013

DISTRIBUTIECENTRUM Armaturen - Detectie - Prefabricage

15.000 lichtpunten in grootste distributiecentrum van Zalando Zalando is binnen vier jaar na de oprichting de grootste internetverkoper van schoenen en mode. Inmiddels zijn 10 miljoen mensen in 14 landen klant bij het bedrijf. Om snel de juiste artikelen te kunnen leveren, bouwde het bedrijf in Erfurt een van de grootste logistieke centra van Europa. Vanwege het grote aandeel van de verlichting in de kosten, liet Zalando een efficiĂŤnte verlichtingsoplossing realiseren met meer dan 15.000 lichtpunten.

Het Nederlandse Vanderlande Industries heeft het nieuwe distributiecentrum van Zalando in Erfurt geautomatiseerd. Vanderlande leverde een zogenoemd material handling systeem. De â&#x20AC;&#x2DC;grootste garderobeâ&#x20AC;&#x2122; van Duitsland heeft een oppervlakte van 78.000 vierkante meter.

Installatie XL December 2013

DISTRIBUTIECENTRUM

Het nieuwe distributiecentrum van Zalando heeft een oppervlakte van 120.000 vierkante meter en er liggen zo’n 120.000 artikelen in voorraad. Orderpickers gaan lopend door de smalle paden, om alle bestellingen te verzamelen. Oliver Prietze van Osram was als senior director energy efficiency solutions nauw bij het project betrokken: “Zalando schakelde ons in om een efficiënt lichtsysteem te installeren. Daarbij ging het niet alleen om de investeringskosten in armaturen en installatie, maar ook om de minimale kosten voor energiegebruik en onderhoud.” “Wij vinden de aandacht van Zalando voor efficiënte verlichting zeer terecht. Volgens een onderzoek van Deutsche Post (Delivering Tomorrow: de toekomstige ontwikkeling van Duurzame Logistiek) is verlichting in logistieke centra verantwoordelijk voor 80 % van de totale elektriciteitsbehoefte. En daarom loont het dus om tijdens de planningsfase van een nieuw logistiek gebouw speciale aandacht te besteden aan verlichting. Wij merken in de praktijk dat dit cijfer klopt, met name omdat in logistieke bedrijven weinig ander elektriciteitsverbruik is dan verlichting. Dat geldt uiteraard ook voor bestaande distributiecentra, dus ook daar loont het om kritisch naar het verbruik te kijken.“

Het licht kan vaak uit Zalando gaf Osram opdracht om met een turn-key verlichtingsoplossing voor het nieuwe distributiecentrum te komen, zegt Prietze. “Zeker op een locatie die continu in bedrijf is, kan een grote besparing worden gehaald door bewegingsdetectie toe te passen. De verantwoordelijke managers bij Zalando, Lück Gebäudetechnik en ons Osram projectteam voerden samen een gedetailleerde analyse uit van de lichtbehoefte.

“De tco van led is door de hoge aanschafprijs hoger dan die van onze Quicktronic T5-verlichting”

Het distributiecentrum in Erfurt is nieuw, daarom baseerden we ons op het gebruik in vergelijkbare bedrijven, waaronder een andere locatie van Zalando, distributiecentra van Deutsche Post en ons eigen distributiecentrum. Daaruit bleek dat in de gangpaden gedurende gemiddeld 16 procent van de tijd iemand aanwezig is en de verlichting dus bijna 84 procent van de tijd voor niets brandt. Een nauwkeurige bewegingsdetectie bleek daarom een goede oplossing. Daarbij stelde Zalando de eis dat het juiste verlichtingsniveau direct beschikbaar moet zijn als een medewerker een gangpad betreedt. Gecombineerd met een zorgvuldige plaatsing van de detectoren, voldoet de door ons voorgestelde verlichting met een starttijd van 0,6 seconde aan die eis.” In de uiteindelijke oplossing brandt de verlichting

Installatie XL December 2013

BB-Lightconcepts introduceert de rEVOlutionaire BB LEDlightpipe EVO als opvolger van de BB LEDlightpipe System Sinds 2010 produceert BB-Lightconcepts hoogwaardige LED armaturen voor de professionele markt, met name voor locaties waar 24/7 licht noodzakelijk is, zoals b.v. in parkeergarages, tunnels en metrostations. Door de snelle prestatie ontwikkelingen van de LED zelf, kon de ontwikkeling voor de BB LEDlightpipe EVO worden gerealiseerd met spectaculaire verbetering van de toch al niet geringe prestaties van de BB LEDlightpipe System. Was het met de BB LEDlightpipe System al mogelijk om lange armaturen van max. 6 meter te maken, met slecht 72 LEDs en één driver, nu is het mogelijk om BB LEDlightpipes te maken tot max. 16 meter met 72 LEDs en één driver. Deze armaturen worden geleverd in koppelbare units van max. 6 meter, om zodoende op locatie toch makkelijk te kunnen monteren. De BB LEDlightpipe EVO geeft aangenaam en comfortabel verblindingsvrij licht, dat ook nog eens per armatuur middels DALI kan worden aangestuurd en traploos dimbaar is. Dit in combinatie met sensoren zorgt ervoor dat met de extreem efficiënte BB LEDlightpipe EVO nog eens tot een 65% meetbare energie besparing wordt gerealiseerd.

De LCC (Life Cost Cycle) berekeningen volgens ISO NEN normering tonen aan dat het BB LEDlightpipe EVO armatuur een zeer verantwoorde investering is. Het technisch onderhoudsvrije armatuur heeft standaard een 10jaar garantie, mits een DALI lichtregeling wordt toegepast.

Tevens heeft het BB LEDlightpipe EVO de unieke mogelijkheid om een parkeer geleiding(PG) systeem te kunnen koppelen aan de verlichting. Dit PG systeem heeft in iedere module twee camera’s waarmee 4 parkeerplekken kunnen worden geregistreerd. Deze modules met geïntrigeerde bekabeling en connectors kunnen, dankzij de plug en play systematiek, snel en eenvoudig aan de BB LEDlightpipe EVO worden geklikt. Naast het detecteren van lege of bezette parkeerplaatsen, kan het systeem nog veel meer. Het kan zien en vastleggen of een auto twee parkeerplaatsen in beslag neemt, en aangeven waar parkeerplaatsen zijn voor mindervaliden, laadstation voor elektrische auto’s en/of VIP parking.

Heeft u dat ook wel eens meegemaakt? Net geland, terug van een vakantie, en echt niet meer weten waar, in die immens grote parkeergarage, uw auto staat? Dit systeem kan u helpen middels kentekenherkenning uw auto weer terug te vinden. BB-Lightconcepts is een onderdeel van de beurs genoteerde onderneming de TKH Group en valt binnen de groep onder de TKH Parking Solutions. Contactgegevens: Fabriekstraat 16-04 7005 AR Doetinchem info@bb-lightconcepts.nl

T: +31 (0) 314 39 23 48 F: +31 (0) 314 39 25 64 www.bb-lightconcepts.nl

DISTRIBUTIECENTRUM

standaard op tien procent van het vermogen. Betreedt iemand een gangpad, dan wordt dit niveau direct aangepast tot het standaardniveau. Na een korte vertraging, dimt het licht weer terug naar tien procent. Osram heeft berekend dat door het aanbrengen van het lichtmanagementsysteem het energiegebruik met zestig procent vermindert. De 13.552 armaturen die werden aangebracht, zijn van het type Hexal - A1 met een DALI Multiwatt ECG dimmer. Ze zijn voorzien van Osram quicktronic intelligent dali dim t5 verlichting van 35, 49 of 80 Watt. De nieuwe lampen branden eerst 100 uur op vol vermogen, voor ze worden gedimd. Zo krijgt het licht een constante kwaliteit.

bereikt, verminderen de energiekosten met ongeveer 250.000 euro per jaar. Daarmee verdient de installatie zich in ongeveer anderhalf jaar terug.”

Betere keuze dan led

“Bewegingsdetectie scheelt 60 procent in de energiekosten”

Prietze: “Zalando heeft voor de verlichting ook het installeren van leds overwogen. Maar toen vorig jaar de verlichting werd gekozen, was de total cost of ownership van led door de hoge aanschafprijs aanzienlijk hoger dan die van onze Quicktronic T5-verlichting. In de berekening van de totale kosten is ook gunstig dat de T5 met energieklasse A relatief energiezuinig is en minstens zo lang mee gaat als led, ook als er veelvuldig wordt geschakeld. Daarbij blijft de lichtkwaliteit gedurende de levensduur vrijwel constant. Door de besparing van 60% in het energieverbruik die Zalando met het nieuwe lichtsysteem

Prefab bespaart installatiekosten Het installeren is een belangrijke kostenfactor bij dergelijke grootschalige projecten. Daarom was het doel vanaf het begin om een verlichtingssysteem te ontwikkelen dat zo veel mogelijk kon worden geprefabriceerd en vervolgens eenvoudig op de locatie kon worden gemonteerd. Osram ontwikkelde dit systeem samen met Lück Gebäudetechnik. Belangrijk was dat de bewegingssensoren werden voorbereid en voorge-

programmeerd tot plug-and-play-sensoren, die direct aan het Siteco DUS lichtbandsysteem konden worden geklikt. Deze lichtband is in totaal 63 kilometer lang. Vooraf werd het systeem bij Osram uitgebreid getest en gedemonstreerd aan Zalando, zodat die een weloverwogen besluit over de aanschaf kon nemen.

Slimme logistieke oplossing Osram nam het project turn-key aan en dat gaf een extra prikkel om te zoeken naar een zo efficiënt mogelijke montage van de in totaal zo’n 163 ton aan materialen die moesten worden gemonteerd. Enerzijds leidde het ertoe dat het systeem zo veel mogelijk werd geprefabriceerd en anderzijds zocht Osram met Lück Gebäudetechnik naar een soepele werkwijze waarbij de monteurs snel konden werken. Prietze: “Lück Gebäudetechnik gaf aan in welke volgorde hij welke onderdelen nodig had. Bij de aanvoer van de sensoren, reﬂectoren, armaturen, lampen en andere

Installatiefeiten Aantal geïnstalleerde lichtpunten: 15.400 Geïnstalleerd vermogen: 633 kilowatt Gebruikte verlichting: Osram T5 quicktronic intelligent dali dim Energieconsumptie 1,433 megawattuur/jaar (ten opzichte van 3,041 in een conventioneel systeem) Energiekosten: 222.000 euro/jaar (t.o.v. 471.000 bij een conventionele oplossing) Besparing in bedrijfskosten 60 % CO2-besparing: 559 gram/kilowattuur, dat is 899 ton per jaar Terugverdientijd: 1,5 jaar.

benodigde onderdelen hebben we daar goed rekening mee gehouden, door de juiste onderdelen samen in de verpakking te doen. Zo konden de monteurs snel doorwerken.” Osram is trots op het project en laat dat in een aantrekkelijk filmpje op Youtube zien. In de film is de gekozen installatiemethode en de werking van het systeem in de praktijk geïllustreerd. Bovendien gaat de film in op de gekozen logistieke oplossing. Zalando roemt de goede samenwerking, met name omdat er bij het uitvoeren van de werkzaamheden maar één aanspreekpunt was. Prietze: “Dit project bij Zalando heeft veel losgemaakt in de markt. We zijn inmiddels met diverse vergelijkbare projecten bezig, ook in bestaande gebouwen. We starten steeds met een analyse van de installatie vanuit economisch en technisch perspectief en komen vervolgens met een voorstel dat uiteraard ook rekening houdt met onder andere de normen voor de verlichting van werkplekken. In bestaande situaties is de terugverdientijd meestal tussen de drie en vier jaar, uiteraard afhankelijk van de bedrijfstijd en de elektriciteitskosten.” ■

Installatie XL December 2013

VLIEGVELD Energiezuinig - Baanverlichting - CertiďŹ cering

Platformverlichting Asuro ontwikkelt, produceert en levert de Lumosa LED-armaturen. Asuro is marktleider op het gebied van ledverlichting voor sportvelden en andere terreinen. Op Eindhoven Airport werden per mast vier conventionele lampen van circa 2.200W vervangen door twee Lumosa AP860 series van 1.600W. Deze ledarmaturen worden teruggedimd naar circa 1.500W. Het lichtniveau op het platform is hoger dan bij de lichtinstallatie van voorheen. Projectleiding en installatie is uitgevoerd door Heijmans Wegen.

Winkelen, parkeren, slapen, vliegen en landen bij ledlicht op Airport Eindhoven Luchthaven Eindhoven wordt in een snel tempo energiezuiniger. Het Ministerie van Defensie liet als terreineigenaar zelfs de baanverlichting vervangen door leds. En burgergebruiker Eindhoven Airport paste in de uitbreiding van de terminal en het nieuwe Tulip Inn hotel leds toe. Ook de opstelplaatsen voor vliegtuigen en een van de parkeerterreinen worden met leds verlicht. Eigenlijk wordt alles met led verlicht. Tekst Ferdinand Pronk

Installatie XL December 2013

VLIEGVELD

In de terminal is alle standaardverlichting in armaturen, de nooduitgangbordjes en de algemene bebording vervangen door ledverlichting. In de vertreklounge en de aankomsthal is de verlichting daglichtafhankelijk.

Het Tulip Inn Eindhoven Airport hotel heeft 120 kamers en alle verlichting is led. Elke kamer heeft ten minste zeven lichtpunten.

Steeds meer mensen vliegen vanaf Eindhoven Airport. Het aantal reizigers groeide in twee jaar tijd met bijna een miljoen, mede omdat inmiddels 66 bestemmingen vanaf Eindhoven bereikbaar zijn. De groei maakte een uitbreiding van de pas in 2005 gebouwde terminal nodig, de heropening was op 21 juni. Dankzij de bouw van een nieuwe voorzone met extra winkels en horecafaciliteiten, een aanbouw van 2.700 m2 aan de aankomsthal, extra kantoorruimte en een 120 kamers tellend Tulip Inn hotel is de terminal nu berekend op circa 5 miljoen passagiers. Dat is naar verwachting voldoende om tot 2020 de groei op te vangen. Over de uitbreiding is onder voorzitterschap van oud-minister Alders uitgebreid overleg met de omgeving geweest. Dat heeft geresulteerd in een aantal voorwaarden waaronder de groei mogelijk is, waaronder een ambitieus pakket aan duurzaamheidsmaatregelen.

treffen van maatregelen gebruiken we het kader dat het Europese keurmerk voor luchthavens ACI Europe heeft ontworpen. Daar hebben we bij de uitbreiding van de luchthaven rekening mee gehouden. Bij de bouw van de terminal in 2005 is al een warmte-kou-

“Het was lang de vraag of we led als baanverlichting konden gebruiken, er was geen gecertiﬁceerd verlichtingssysteem te vinden”

CO2-neutraal Eindhoven Airport wil op het gebied van duurzaamheid tot de leidende luchthavens van Europa behoren, zegt Gaby Mols, Policy Officer Corporate Responsibility: “De nieuwbouw is geheel in lijn met de duurzaamheidambities van Eindhoven Airport. Die zijn dat we in 2015 een CO2-neutrale luchthaven hebben. Dat doen we in een aantal stappen, maar inmiddels zijn we bijna op het hoogste niveau, namelijk CO2-neutraal. Bij het

deopslag gerealiseerd. Daarnaast zijn op het dak van de terminal en het hotel pv-panelen en zonnecollectoren geïnstalleerd.” “We hebben gekozen voor ledverlichting met daglichtregeling en aanwezigheidssensoren. Het resultaat is dat het hotel aan het internationale Green Key label Gold voldoet en energielabel A++ heeft. De terminal heeft het energielabel A+. Eindhoven Airport gebruikt

een gebouwbeheerssysteem om het energie- en waterverbruik te monitoren en waar nodig aanpassingen te doen.”

Overal led In de terminal is alle standaardverlichting in armaturen, de nooduitgangbordjes en de algemene bebording vervangen door ledverlichting. Dat geldt ook voor de verlichting van parkeerterrein P3. In de vertreklounge en de aankomsthal is de verlichting daglichtafhankelijk. In de kantoren en op de terminal is daarnaast aanwezigheidsdetectie geplaatst. Diverse partijen tekenden voor de totale verlichting van het Tulip Inn Eindhoven Airport met 120 kamers, de receptie, lobby, horecagedeelten en loopruimtes. Alle gekozen verlichting is led. Elke kamer heeft ten minste zeven lichtpunten. Er zijn inbouwlampen, 3-fase railsystemen met spots en hanglampen, op maat gemaakte glasﬁber hanglampen met een doorsnede van één meter en lampen die in de bedmeubels zijn verwerkt. Niet alleen de gebouwen zijn aangepakt, dat geldt ook voor het buitenterrein, zegt Mols. “We hebben er voor gekozen om de platformverlichting in led uit te voeren. Daaraan ging een gedegen onderzoek vooraf. De platformverlichting staat op grote hoogte en eerst moest duidelijk zijn dat de ledtechniek voldoende tot

Installatie XL December 2013

www.osram-benelux.com/ledlampen

4– 5 jaar

garantie dimbaar

en met

LEDOTRON technologie

tot

energiebesparing

Licht is efﬁciënt Bespaar geld en energie met de nieuwe OSRAM LED lampen OSRAM PARATHOM® LED lampen bieden een indrukwekkend prestatievermogen, dimmogelijkheden en een brede reeks van opties. Ze voldoen aan de strengste eisen voor nagenoeg elke professionele toepassing.

Light is OSRAM

1 2

LED lampen kunnen gebruikt worden op een verscheidenheid aan standaard dimmers; zie voor details www.osram-benelux.com/dim 3 Kijk voor de voorwaarden op www.osram-benelux.com/garantie In vergelijking met een standaard gloeilamp

VLIEGVELD

de grond reikt. Bovendien moesten de armaturen zo kunnen worden gericht dat wel de plekken waar de vliegtuigen staan goed zijn verlicht, maar dat het beeld op de start/landingsbaan niet wordt verstoord. Dat is goed uitgevallen en daarom hebben we besloten om alle platformverlichting in led uit te voeren met armaturen van het merk Lumosa. Het gaat om een gebied met tien vliegtuigopstelplaatsen, in totaal ongeveer 500 bij 200 meter groot.”

Civiel medegebruik

Foto: Norbert van Onna

Het luchtvaartterrein is eigendom van het Ministerie van Defensie. Eindhoven Airport is civiel medegebrui-

ker: Defensie verzorgt alle luchthavendiensten, zoals brandweer, verkeersleiding en de meteorologische dienst. Eindhoven Airport doet de platformafhandeling. “We zijn twee verschillende bedrijven”, zegt luchtverkeersleider van vliegbasis Eindhoven majoor Waldo Jacobsen. “Maar we trekken waar mogelijk samen op om te verduurzamen. Als we vanuit Defensie mogelijkheden zien, dan voeren we die uit. Met als resultaat dat we deze zomer de nieuwe led-baanverlichting in gebruik hebben genomen.” “De vervanging was hard nodig”, zegt Jacobsen. “De oude verlichting was al in gebruik sinds het opleveren van de starten landingsbaan in 1984 en inmiddels

zowel technisch als ﬁnancieel afgeschreven. Omdat de nieuwe verlichting als het goed is vele tientallen jaren meegaat, wilden we daar een moderne oplossing voor hebben met de beste, bewezen techniek. De voordelen van ledverlichting zijn duidelijk: de levensduur is groot en het energiegebruik laag. we hebben het ook al eerder toegepast als taxitrackverlichting in

“De landingsbaan is 3 km en elke 30 m is een armatuur geplaatst”

onze shelterarea. Maar baanverlichting is qua risico’s toch een ander verhaal. Het was lang de vraag of we leds als baanverlichting konden gebruiken, omdat we aanvankelijk geen gecertiﬁceerd verlichtingssysteem konden vinden. Dat lukte ongeveer een maand voor we met de uitvoering startten.” Uiteindelijk vond de vliegbasis een fabrikant die aan alle veiligheidseisen kon voldoen, namelijk ADB Airﬁeld Solutions. Een organisatie die wereldwijd geïntegreerde en duurzame oplossingen levert voor de visuele begeleiding van vliegtuigen. Het bedrijf is preferred partner bij meer dan tweeduizend luchthavens in 175 landen. “We hebben de armaturen ook zelf getest en vervolgens groen licht gegeven.”

Enorme besparing

Doorkijk naar ingang van Hilton. KCAP Architects&Planners en De Bever Architecten zijn samen verantwoordelijk voor het ontwerp. De uitbreiding bestaat uit een nieuwe voorzone, uitbreiding aankomsthal, kantoren en een 120 kamer hotelnieuwbouw.

Baanverlichting De IREL Style 3 F-Range Series Runway Edge baanverlichting wordt geïntegreerd in de start/landingsbaan. De verlichting is onder andere goedgekeurd voor gebruikt op militaire vliegvelden waarvan de baan maximaal tweehonderd meter breed is (normen FAA: L-850C AC 150/5345-46 en UFC 3-535-01). Het armatuur is voor een optimale bescherming gemaakt van een aluminium legering. De start/landingsbaan wordt afgebakend met EREL-L LED high-intensity runway edge light. De leds gaan onder gangbare omstandigheden 100.000 uur mee.

Het ging om een 1:1 vervanging van de huidige verlichting. Het gaat om een ﬂink aantal lampen: de baan is 3 km lang en elke dertig meter is er een armatuur geplaatst. Daarnaast staat er op een aantal plaatsen extra leds, waardoor het totaal op 285 lichtpunten komt. De besparing is groot: “Voorheen hadden we 210 watt halogeenlampen bij de starten landingsbaan. Nu gebruiken we 35 watt ledverlichting. De verlichting wordt gedimd: de halogeenverlichting brandde overdag op ongeveer 90 procent en ’s nachts op 10 tot 15 procent. De leds staan overdag op ongeveer 10 en ’s avonds op 0,3 procent. De baan is 17 per uur per dag verlicht, waardoor de besparing aanzienlijk is. “ De installatiekosten waren iets hoger dan bij halogeenverlichting: “De armaturen zijn erg duur, maar daar staat tegenover dat er minder transformatoren en bekabeling nodig is, namelijk ongeveer de helft ten opzichte van de oude situatie. Daarnaast drukt de naar verwachting langere levensduur van de leds en het beperkte onderhoud de kosten.” Vliegbasis Eindhoven had net niet de primeur van het eerste vliegveld in Nederland met ledverlichting. Jacobsen: “Rotterdam/Den Haag was ons net een dag voor”. Maar de vliegbasis Eindhoven is wel het eerste militaire vliegveld waar de baan met leds is verlicht en naar verwachting zullen de andere vliegbases volgen. ■

Installatie XL December 2013

INDUSTRIE Armaturen - Wiﬁ - HID

Bij Grolsch communiceren de armaturen via wiﬁ In de bottelarij van bierbrouwer Grolsch in Enschede zijn nieuwe lampen en armaturen geïnstalleerd. En die zijn via wiﬁ bestuurbaar. Naast het feit dat de lampen individueel kunnen worden ingesteld, hebben ze een langere levensduur, heeft Grolsch lagere onderhoudskosten en verbruikt de brouwer aanmerkelijk minder energie. Door Tijdo van der Zee

De oude lampen in de bottelarij van Grolsch hingen er inmiddels bijna tien jaar, eigenlijk al sinds de ingebruikname van de hal in 2004, en moesten vervangen worden. Wat in eerste instantie misschien een routineklus leek, werd een tamelijk ingrijpende operatie. Grolsch koos er namelijk voor om niet alleen de lampen te vervangen, maar ook alle armaturen en voorschakelapparatuur. “Wij hebben als doelstelling dat je alleen maar daar moet verlichten waar dat nodig is. En dus wilden we individuele besturing voor elke lamp.” In 2004 was gekozen voor SON-verlichting van Philips. Maar die kon geen voorschakelapparatuur leveren die deze individuele besturing via een wiﬁ-verbinding mogelijk maakte. “En dat hebben ze bij Philips nog steeds niet. Zo kwamen wij al snel terecht bij Nedap”, zegt Freddie Groeneveld, projectleider procesautomatisering bij Grolsch.

Met dimmer en wiﬁ Nedap leverde voor Grolsch de Luxon-serie. Dat is voorschakelapparatuur (VSA) die het mogelijk maakt HID-lampen (metaalhalide) te dimmen. Het meest interessante aan deze VSA is de geïnstalleerde wiﬁtechnologie, die afzonderlijke besturing vanaf een computer mogelijk maakt. Op het computerscherm zijn alle lampen te zien, hun energieverbruik op dat moment en de intensiteit waarmee ze branden. Aan het systeem zijn verder bewegings- en daglichtsensoren gekoppeld die bepalen of de lampen gedimd moeten worden of juist niet. Deze sensoren zijn niet gemonteerd op het armatuur, maar los, elders in de

100

Installatie XL December 2013

INDUSTRIE

Installatiefeiten Brouwerij: Grolsch Armaturen: Nedap Lampen: Venture Reﬂectoren: Thorlux Lichtinstallatie: INL Lichttechniek

hal. Daarnaast is er een wifi-koppeling gemaakt met de machines van de afvullijnen. Als daar op de een of andere manier iets niet in orde is, of een storing ontstaat, gaat er een seintje naar het systeem, waardoor alle lampen op maximale intensiteit gaan branden en een operator er naar toe kan. Uiteindelijk blijft het voor de lijnmanagers ook gewoon mogelijk om elke lamp individueel in te stellen. Wat dit wifi-systeem onder meer zo aantrekkelijk maakte spreekt eigenlijk voor zich: “Er was geen nieuwe bekabeling noodzakelijk”, aldus Groeneveld. Op plekken in de hal waar meestal geen mensen werken, maar vooral robots, worden de lampen teruggeschakeld naar 50 procent, legt Groeneveld uit. Maar zodra er iemand toch aan de slag gaat, wordt de intensiteit naar 100 procent opgevoerd. Bijkomend voordeel van de van nieuwe 320 W lichtbronnen van de firma Venture, is het witte licht dat ze uitstralen, dat als prettiger ervaren kan worden dan het wat meer oranje schijnsel van de oude verlichting. “Al hebben we het er al die tijd prima mee gedaan

“De nieuwe lampen stralen witter licht uit en zijn voorzien van een uv-ﬁlter en een speciale beschermende coating”

brouwer. Groeneveld: “Het werken met individuele lampcontrole en licht op aanvraag levert Grolsch een energiebesparing van 50 procent en op sommige plekken zelfs 70 procent op.” Nu de lichtoperatie van de bottelarij van ongeveer 70 bij 20 meter achter de rug is, is het de beurt aan het

magazijn. Die hal is nog een stuk groter en meet zo’n 100 bij 300 meter. In plaats van HID-lampen, komen hier dimbare Thorlux TL5-armaturen te hangen, en ook deze zullen dimbaar zijn en individueel bestuurbaar. Het gaat hier om een totaal vermogen van 90 kW. En eind december moet dit project afgerond zijn. ■

“Het werken met individuele lampcontrole en licht op aanvraag levert een energiebesparing van 50 % en op sommige plekken zelfs 70 % op” hoor”, zegt Groeneveld. De nieuwe lampen stralen witter licht uit en zijn voorzien van een uv-ﬁlter en een speciale beschermende coating. Bij de vervanging van de lampen en armaturen kwam heel wat kijken. Zo werden hoogwerkers ingezet en steigers op plaatsen waar de hoogwerker niet bij kon. Als er straks een lamp kapot gaat is het niet nodig dat er weer een hoogwerker naar binnen wordt gereden. “Wij schakelen dan INL Lichttechniek uit Enschede in, de installateur waarmee we samenwerken. Zij hebben een lampvervangingssysteem waarmee ze vanaf de grond de lampen kunnen vervangen”, zegt Groeneveld.

Langere levensduur Naast het feit dat lampen individueel kunnen worden ingesteld, hebben ze hierdoor een langere levensduur, heeft Grolsch lagere onderhoudskosten en verbruikt de brouwer aanmerkelijk minder energie, zo stelt de

Installatie XL December 2013

101

µO8 YbÎb 8u 8 b½ b µ 8²½ } b

c O}½ µµ u È ² ubF ÂÉb 8 µ µO} b V 8 ½ ²b V Î b b }Â Îb b É b Ob ½²8¢ + 8½ÂFb ³ + 8²½ µ Yb Â b b O F 8½ b È8 µ½b µ Y8u O}½ ? Â ½²8ÎÂ ub bYµ¢ + 8½ÂFb³ b ½ Â 8 µ }c½ FÂ Îb µËµ½bb Y8½ Y8u O}½ ub b Y½ 88² È² Éb b b ²Â ½b¢ 88² Èb²Y8u O}½ µ½ ½ ¯µ 8È Yµ¢¢¢

8 ÈÂ ½ Yb + 8²½ 8Â½ 8½ µO} 88 b½ Yb ubF ÂÉYb bYÈb² O}½ uU YÂÂ²Î88 b Îbb² È ²Yb u¢ b + 8²½ µ Y88² 88µ½ Â ½ub²Âµ½ b½ bb FbÉbu uµ b Yb²¢ Èb Y b 88 ½ + 8²½ O}½Fb}bb² 8nµ½8 Y ub b½ Fb}Â È8 Ð ¢ + 8²½ µ É 88² È8 Yb + ² ½ n È8½ 8É8²Y ÁÏ ¾¢ O}½Fb²b b u b½ 8 µ È ² Yb + 8½ÂFb³ µ }b½ È ² Yb + 8²½ ub b½ Fb}Â È8 O}½Fb²b b u ² u²8 8¯µ }b½ 88 ½8 µËµ½b b ½b Fb 8 b Y b Y u Î bb ²Â ½b 88² Éb µ ½b Èb² O}½b ¢

b Y8u O}½ ² nbµµ 8 µ È8 ,bO}O u}½ µ½b b O}½ 8 b È ² Â V YbµubÉb µ½ b½ Yb ub b b b²u bFbµ 8² u b ½b²ÂuÈb² Y b ½ Y¢ Yb nb ½b b ½Â² bË bÈb² u Èb²Î ²u½ ,bO}O u}½ u²88u È ² Â ½ ½ Yb b²nbO½ b¢ bb² n ² 8½ b È Y½ Â ÉÉÉ¢µ 8½ÂFb¢ ºµ 8²½ bY Èb²Y8u O}½ u88½ È8 Îb n Èb² bYµU + 8²½ l

Ð ,(*

XL PRODUCT

Dimstandaard wint prijs op vakbeurs Osram Benelux heeft de Juryprijs van de Etop Innovation Awards gewonnen met zijn digitale dimstandaard Ledotron. u Osram ontwikkelde zijn Ledotron met de fabrikanten Gira, Jung en Schneider Electric. Het resultaat is een gestandaardiseerde digitale stuurtechniek voor spaar- en led-lampen. Ledotron is een open standaard waar andere fabrikanten eveneens op kunnen aansluiten. De jury noemt het een ‘krachtige vorm van samenwerking’ die problemen van ‘opkomende technieken’ oplost. De Etop Innovation Awards zijn een initiatief van brancheorganisatie Fedet en de vakbeurs Elektrotechniek.

Standaard u Op basis van deze standaard is de IEC 62756-1 eis opgesteld. De Ledotron ledlampen van Osram zijn uitgerust met de zogenoemde ﬂexible scene control. Daarmee ontstaat de mogelijkheid diverse lampen onafhankelijk van elkaar in hetzelfde elektronische circuit te besturen. Er kunnen maximaal drie groepen worden opgezet. Deze functie moet worden ondersteund door de lamp en de besturingseenheid.

Installatie XL December 2013

103

SYNAGOGE Led - Halogeen - Armaturen

Alle details in de schatkamer zichtbaar De museale ruimten in de bijgebouwen van de Portugese Synagoge zijn grootscheeps gerenoveerd en opnieuw ingericht. Daarbij kon ook de verlichting worden aangepast. Een nauwe samenwerking tussen het Joods Historisch Museum, lichtontwerper Robert Jan Vos en de leveranciers van de armaturen en ledmodules Flos en Xicato leidde tot een uitlichting met leds die alle details van de collectie prachtig zichtbaar maakt. Door Ferdinand Pronk

De Portugese Synagoge is met het Joods Historisch Museum, het Kindermuseum en de Hollandse Schouwburg onderdeel van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam. De synagoge kwam in 2009 in beheer van het Joods Historisch Museum, de instellingen werken dan ook nauw samen. De Synagoge werd gebouwd tussen 1671 en 1675 en er is sindsdien vrijwel niets veranderd: nog altijd is er geen gas- of elektriciteitsaansluiting en tijdens de bijeenkomsten branden er kaarsen. Dat is een groot contrast met de verlichting in de bijgebouwen. Daar branden in de kelders de nieuwste leds. In die kelders zijn na een ingrijpende verbouwing

104

Installatie XL December 2013

door Kossmann.dejong publieksruimtes (schatkamers) gecreëerd. Het publiek wandelt langs grote glazen puien en ziet ruim achthonderd ceremoniële objecten van zilver, zijde en brokaat. Daarnaast zijn er antieke boeken, meubilair, Torarollen en prenten te zien.

omdat dit past bij de doelstelling van het museum om te verduurzamen en de energiekosten te beperken.

Ruim baan voor leds

“Je ziet geen verschil met ongedimde halogeen verlichting”

Lichtontwerper Robert Jan Vos kreeg de uitdagende taak om de prachtige, kwetsbare collectie optimaal uit te lichten. Hoofd facilitaire dienst van het Joods Historisch Museum Ted de Leeuw gaf een heldere opdracht: de verlichting moest energiezuinig zijn,

En uiteraard moest de verlichting zo zijn uitgevoerd dat de collectie tot haar recht kwam en de schatten er

SYNAGOGE

geen schade van zouden ondervinden. Er zijn musea die, ondanks alle ontwikkelingen, vanwege de lichtkleur en beperkte kleurweergave leds afwijzen, maar dat gold niet bij voorbaat voor De Leeuw. Daaraan droeg ongetwijfeld vertrouwen in Vos mee: hij werkt al lang voor het museum en adviseerde bij verbouwingen en diverse exposities over de verlichting. Wel zijn er voordat de uiteindelijke leds werden gekozen verschillende andere verlichtingsoplossingen zoals halogeen getest. Daarbij bleken de leds een betere oplossing. Mede omdat er geen warmte in de bundel zit en uv-stralen worden geblokt. Daarmee zijn de twee componenten die de grootste schade aan de collectie

kunnen aanrichten geĂŤlimineerd. Een groot deel van de museale wereld zweert bij halogeenverlichting, omdat die het daglicht uitstekend benadert. Maar in verhouding met leds is de levensduur beperkt en is het energiegebruik hoog. Logisch dat verlichtingsproducenten erg hun best hebben gedaan om met leds dezelfde lichtkwaliteit als in halogeen te realiseren. Vos vindt dat Xicato daar met de XSM LED erg goed in is geslaagd.

Mooie kleurweergave Vos legt in een ruimte van het Joods Historisch Museum de meerwaarde van de leds uit. Hij staat bij

een foto die met halogeen is uitgelicht. Het resultaat is een zeer egale belichting van de foto. Daardoor is die volledig zichtbaar zonder ergens de nadruk op te leggen, precies zoals de fotograaf het heeft bedoeld. Vos wijst op de details: â&#x20AC;&#x153;Er is een mooie balans tussen de kleuren en zowel rode, blauwe als bruine tinten zijn goed zichtbaar. Om het lichtniveau te verlagen wordt halogeenverlichting vaak teruggedimd waardoor het licht zeer warmwit tot geel van kleur wordt. Je kunt dat oplossen door intenser te verlichten en vervolgens met gaasjes het lichtniveau te verminderen. De lichtkleur en het kleurspectrum blijven dan gelijk. Het voordeel van leds is dat je deze kunt dimmen terwijl

Installatie XL December 2013

105

T 31Ă&#x161; M% N44 E

BAAR ZICHTTER ! BE port

Bespaar tot 65% energie met Nedap Luxon

ap TNO r ikbaar besch

1 Verlichte vluchtrouteaanduiding 1 Geen kabels 1 Geen lampen 1 Geen accuâ&#x20AC;&#x2122;s 1 Levensduur 15 jaar 1 Onderhoudsvrij 1 Waterproof 1 Explosieveilig g

Zichtbaar beter ! Zichtbaar beter !

LIGHT B.V. ESCAP Geserweg 8 7861 BL Oosterhesselen The Netherlands LIGHT B.V. ESCAP T +31 (0)524 581093 F +31 (0)524 581601 E info@escapelight.nl

Nieuw

www.escapelight.nl Geserweg 8 7861W BL Oosterhesselen The Netherlands T +31 (0)524 581093 F +31 (0)524 581601 E info@escapelight.nl W www.escapelight.nl

Behaal een optimaal resultaat op het gebied van energiebesparing en reductie van onderhoudskosten van uw verlichtingssysteem door licht management te combineren met intelligente hardware. Nieuw in het Luxon assortiment zijn de Industry (200-1000W) en Retail (200-320W) e-HID armaturen en het Luxon Live licht management systeem. De armaturen zijn voorzien van een geĂŻntegreerde bi-directionele draadloze interface, DALI of 1-10V analoge ingang. Dit maakt het mogelijk om de hoeveelheid licht aan te passen op basis van bewegingsdetectie, daglichtintensiteit en vooraf ingestelde tijdsschemaâ&#x20AC;&#x2122;s. De armaturen hebben een terugverdienperiode van 1 tot 3 jaar.

Revolutie in licht

Luxon Live geeft op afstand tot in detail inzicht in de status van uw lichtsysteem. U ziet in ĂŠĂŠn oogopslag waar onderhoud nodig is. Luxon Live is toegankelijk vanaf elke web browser.

â&#x20AC;˘ revolutionaire led-technologie â&#x20AC;˘ uitmuntend lichtbeeld â&#x20AC;˘ optimaal gebruiksgemak â&#x20AC;˘ duurzame led-oplossing

www.nedap-luxon.com

SYNAGOGE

het hele spectrum gelijk blijft. Blauw en rood zitten er bijna op dezelfde manier in als in zonlicht. Daarmee is de kwaliteit beter dan in halogeen, want daar druk je als je dimt het blauw uit het spectrum. Om dat te voorkomen, moet je bij halogeen ﬁlters gebruiken die al snel 100 euro per stuk kosten. Bij standaard ledlicht wordt het blauw al snel heel dominant. Door bij de led-selectie de nadruk te leggen op de kleurweergave, heeft Vos enige concessies gedaan aan de energieprestatie: “Xicato is qua visuele prestatie de koploper, maar er zijn leds die per watt meer lumen geven. Het verschil met een ‘gewone’ led is zo’n veertig procent. Dat neemt niet weg dat er nog altijd een grote energiebesparing ten opzichte van halogeen is: het verbruik van de Xicato led is

“Het voordeel van leds is dat je die kunt dimmen terwijl het hele spectrum gelijk blijft”

ongeveer een derde van een halogeenoplossing. En in de praktijk bespaart het museum het dubbele, omdat in de expositie ongeveer de helft van het aantal spots nodig is, ten opzichte van de eerder toegepaste halogeen verlichting. Dit omdat we nu gebruik konden maken van de gewenste optische accessoires om het licht goed te kunnen sturen.” Overigens introduceert Xicato bij de volgende editie van Light and Building een module die bij gelijkblijvende lichtkwaliteit een betere energieprestatie levert. Zelf spreekt het bedrijf van een doorbraak.

Duurzaam De musea in het Joods Cultureel Kwartier werken met een groot aantal culturele instellingen zoals Artis, het Tropenmuseum en de Hermitage samen in De Plantage. De in totaal zeventien instellingen hebben de handen ineengeslagen om onder de noemer ‘Groene Plantage’ te verduurzamen. Dat doen ze onder andere door kennisuitwisseling en door praktische zaken, zoals de collectieve inkoop van groene energie. Het Joods Historisch Museum ziet diverse mogelijkheden om een bijdrage te leveren, zoals het plaatsen van zonnepanelen en het verlagen van de spanning van 230 naar 220 volt. Ook het waar mogelijk installeren van energiezuinige verlichting is er een onderdeel van.

Dimbaar maken Vos was enthousiast over de Xicato-module, maar een probleem was dat er nog geen armaturen beschikbaar waren waarin deze konden worden gedimd. Het leidde tot een periode van intensieve samenwerking tussen Vos, het museum, Xicato en armatuurfabrikant Flos. In een innovatieproces met trial en error is er uiteindelijk een goede oplossing gekomen die ook in grote aantallen kan worden geproduceerd. Daarbij was het kostentechnisch interessant dat voor het bestaande Pure armatuur van Flos kon worden gekozen. Die is wel volledig leeggehaald en opnieuw opgebouwd om plaats te bieden aan de nieuwe dimbare voeding en bijbehorende apparatuur. Vos ziet in de Pure diverse voordelen: “De ledmodule is diep in het armatuur ingebouwd, waardoor de kans dat een bezoeker in de lamp kijkt erg klein is, ook als je op relatief grote afstanden aanlicht. Bovendien is er aan de voorkant ruimte om wisseloptieken te monteren, zodat er naar keuze een nauwe, gemiddelde of brede bundel uit het armatuur schijnt. De optieken zijn eenvoudig uitwisselbaar, zodat het museum de

verlichting ook bij andere exposities kan gebruiken. Als je wilt, kun je met de pin-modules zeer smalle lichtbundels maken, waardoor je heel spannend kunt verlichten. En dat niet met een bundel losse puntjes, maar met een homogene bundel en het volledig lichtspectrum. En wat ik ook erg handig vind: je kunt de lichtsterkte op het armatuur met een draaiknop dimmen. Dat werkt bij het uitlichten erg handig. Daarnaast is belangrijk dat het armatuur over een groot aluminium koeloppervlak beschikt. En dat zorgt voor een lange levensduur. Flos en Xicato garanderen dat ook na 50.000 branduren het lichtspectrum en

het lichtniveau nog aan de eisen van het museum voldoen.” In de schatkamers laat Vos bij een rijk geschakeerd kleed enthousiast het effect van de nieuwe leds zien: “Je ziet geen verschil met ongedimde halogeen verlichting. Bij een conventionele led zouden de pastelkleuren in deze bloem in de textuur verdwijnen, maar nu zie je alle details.” Op een aantal plaatsen verslaat led zelfs halogeen, zoals bij het geëxposeerde zilverwerk: “In halogeen zouden de details één waas worden. Maar door het rijke spectrum in de Xicato-led, zie je alle subtiele details.” ■

Installatie XL December 2013

107

Energiebesparende lamp met industriële uitstraling In juni 2013 werd Rotterdam opgeschrikt door een grote brand bij ICL Industrial Ceramic Lining. De productiehal, ruim 1000 vierkante meter, ging volledig in rook op. Direct na de brand werden binnen heel korte tijd de plannen voor herbouw van de productiehal in kaart gebracht. Het bedrijf koos ervoor om de nieuwe hal een ‘state of the art’ uitstraling te geven, waarbij duurzaamheid en energiekostenreductie centraal stonden. Voor de verlichting kwam men terecht bij World Light Design.

Lumen. In dit geval hebben we gekozen voor de acrylaat-kap in 60° beam en een vermogen van 150 Watt. De besparing door deze keuze ten opzichte van conventionele verlichting bedraagt 31.200 kWh en ruim 12 ton reductie van C02 per jaar.”

Opvallend bij dit project is de slagvaardige samenwerking tussen gebruiker ICL, fabrikant Tronix, installateur Slagboom Vlaardingen Elektrotechniek en World Light Design. “Naast Design speelde een belangrijke rol bij de keuze voor de LED High Bay-armaturen de eerder genoemde eisen had de gebruiker nog een aanvullende eis, namelijk een kant ICL ontwikkelt en produceert hoge tem- van het nieuwe pand voor een groot deel en klaar pand dat geopend moet worden peratuurbestendige pakkingen, dichtingen zijn opgetrokken uit glas wilde de architect op vrijdag 13 december. Omdat alle partijen en isolatiematerialen. “Omdat de wanden verlichting met een industriële uitstraling”, vanaf het eerste moment werden betrokken vertelt George Kroonen, algemeen directeur bij de herbouw zijn we daar, tot tevredenheid World Light Design. “Daarom hebben we van alle partijen in geslaagd.” gekozen om de volledige verlichting uit te voeren met 48 stuks Tronix LED High Tronix producten worden Bay-armaturen. De lampen zijn modulair exclusief gedistribueerd door verkrijgbaar in diverse vermogens en World Light Design bv uitvoeringen, met een powerfactor van > 0,95 en een lichtopbrengst van 5.000-20.000 www.tronix.nl

Bij de herbouw werd gekozen voor 150 Watt LED High Bay-armaturen van Tronix

Distributed by

T 078 6522180 E sales@worldlightdesign.nl

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo en Cobouw. Jaargang 3, nummer 1, december 2013 Verschijnt 1x per jaar

Adverteerdersindex Installatie XL ABB .............................................................................2

Stulz Groep .............................................................. 50

Redactie Postbus 16262 2500 BG Den Haag RedactieInstallatieJournaal@bimmedia.nl

Aldes Benelux .......................................................... 64

TA Hydronics.............................................................72

Redactie Richard Mooi, Tijdo van der Zee, Marcel Rijnbach, Ferdinand Pronk, Maarten Legius, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander

BIM Media .................................................................54

Ubbink ...................................................................... 60

Brink Climate Systems .............................................32

VNU Exhibitions ....................................................... 80

Buva Rationele Bouwproducten ..............................34

Viega Nederland .......................................................27

Cadac Group Heerlen ...............................................38

Wago Nederland ...................................................... 20

Cofely Nederland ......................................................26

Walraven .............................................................56, 57

Cox Geelen ................................................................ 14

Wildkamp .................................................................. 74

Uitgever BIM Media, Johan Schot (j.schot@cobouw.nl) www.bimmedia.nl Hoofdredacteur Maarten Legius (m.legius@bimmedia.nl) T: 070 - 304 67 60 Vormgeving De Opmaakredactie, Wehl

A O Smith Water Products Company ...................... 30

TDE-Lighttech ........................................................... 74

Beveja Ventilatoren en Luchtbehandeling ...............66

Thermo Air Holland ..................................................72

Cofely Nederland ......................................................24 Damixa Nederland ................................................... 40 Duco Ventilation & Sun Control .................................3

Licht XL

Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

DYKA .........................................................................62 EURO-INDEX .............................................................42

BB-Lightconcepts.....................................................94

Druk Drukkerij DeltaHage, Den Haag

FLIR Commercial Systems .........................................8

Cofely Nederland ......................................................82

Grayle ........................................................................78

Escape Light ...........................................................106

H.Ek INSTALLATIE MAATSCHAPPIJ .........................66

Etap ...........................................................................86

Havells Sylvania ................................................. 44, 90

Havells Sylvania ....................................................... 90

Heco- Schrauben ......................................................72

Tronix Lighting ..........................................................98

HRsolar .................................................................... 64

Nedap Light Controls .............................................106

IBK Groep ................................................................. 46

Norton Armaturen ..................................................106

Intergas Verwarming ................................................ 10

Osram Benelux .......................................................108

KTC............................................................................66

TDE-Lighttech ...........................................................94

Neﬁt........................................................................... 17

Techcomlight .......................................................... 102

PSA Peugeot Citroen Benelux ................................ 112

Lagotronics .............................................................. 111

Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microﬁ lm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Reduses ....................................................................70 Sauter Building Control Nederland..........................70

XL/PRODUCT THEMA: RIOLERING POMPEN

Prijs voor daglicht gecombineerd met ledlicht u De prijs voor de beste innovatie van exposanten op de vakbeurs Energie 2013 - De Spirit of Innovation Award - is dit jaar gewonnen door Techcomlight met de SmartLED. Het is een combinatie van gratis daglicht en zuinige leds. Op het eerste gezicht lijkt de SmartLED een eenvoudige toepassing, maar de ontwikkeling heeft nog wel de nodige hoofdbrekers gekost, geeft Mark Veldjesgraaf van Techcomlight toe: â&#x20AC;&#x153;Door het compacte armatuur werd de lucht in de Solatube te warm. Door gebruik te maken van een op maat gemaakte actieve koeling wordt dit voorkomen. Ook wilden we de lichtopbrengst waarborgen. Dat hebben we gedaan door de leds iets meer licht te laten produceren dan de opbrengst uit daglicht.â&#x20AC;?

Voor meer informatie www.solatube.nl/smartled

Installatie XL December 2013

109

XL PRODUCT

Primeur met oled in noodverlichting Etap introduceert een noodverlichtingsreeks op basis van oleds. u “Leds zijn typische puntbronnen”, zegt Pascal De Langhe, directeur productontwikkeling bij Etap. “Oleds verspreiden daarentegen het licht over een bepaalde oppervlakte met een homogene uitlichting als resultaat.” Voor noodverlichting is oled volgens

110

Installatie XL December 2013

Etap ‘de gedroomde lichtbron’. Het pictogram wordt niet langer verlicht door een aparte lichtbron maar wordt zelf de lichtbron. Elke armatuur in de K4-serie is voorzien van een sensor die de helderheid van de signalering constant meet en waarschuwt wanneer deze niet meer voldoet aan de EN1838 norm. www.etaplighting.com

N IE UW !

Nieuwe catalogus: nieuwe producten!

BIG WHITE 2014 gratis ontvangen? Ga naar: www.BIG-WHITE.nl

BIG WHITE is al vele jaren een bekende naam in de verlichtingswereld. Wie kent niet de dikke witte catalogus van SLV uit Duitsland? De BIG WHITE 2014 bevat armaturen, lichtbronnen en accessoires voor woningen, winkels, kantoren, scholen, beurzen, tuinen en openbare gebouwen. Een zeer compleet assortiment voor bedrijven in de elektrotechnische installatiebrache en technische groothandels. Bovendien is het assortiment uit voorraad leverbaar en ondersteund Lagotronics u hierin met een professioneel verkoopteam.

Met de BIG WHITE in huis blijft u op de hoogte van trends en nieuwe ontwikkelingen op het gebied van verlichting. De groeiende populariteit van LED technologie speelt daarin een belangrijke rol. De keuze voor energiezuinige en duurzame verlichting wordt steeds vaker en bewuster gemaakt. Bestel gratis uw eigen exemplaar!

I F D E Q S F Q > J F K P

Lagotronics BV is de enige officiële partner van SLV voor Nederland. twitter.com/lagotronics

facebook.com/lagotronics

youtube.com/lagotronics

linkedin.com/company/lagotronics