Licht XL 2011

INNOVATIE IN VERLICHTING

Jaargang 1 - April 2012

N째01

Een uitgave van Installatie Journaal

Europa moet stap maken met led

Licht hoofdrol in groot hotel p. 12

p. 06

Daglicht uit een doosje p. 24 Proef met 81 lichtmasten p. 46

150 kerken in nieuw licht p. 41

LXL2012 p01-03 cover.indd 1

26-03-2012 13:27:01

Mensen floreren beter, kleuren zijn natuurlijker… ’t hele binnenklimaat fleurt op dankzij Solatube®. De tubes transporteren het opgevangen daglicht nagenoeg zonder verlies tot over een lengte van wel 7 meter! Grontmij becijferde een U-waarde

SOLATUBE MAAKT ELKE DAGLICHT ®

van 1,3 W/m2 K en bij de eco-variant zelfs van 0,5 W/m 2 K! Verlichting (deels) door het daglicht van Solatube® betekent dan ook een flinke besparing op de exploitatierekening: de kosten voor energie en onderhoud zijn nihil. Voor uw lichtplan, begroting en advies kunt u rekenen op de daglichtexperts van Techcomlight, telefoon: (0318) 69 38 20. Kortom, Solatube ® maakt niet alleen voor de eindgebruiker, maar ook voor u als aannemer of architect elke daglicht.

Techcomlight B.V. is Solatube ® importeur voor de Benelux.

1487_ADV_SolaTube_245x347mm(FC).indd 1

LXL2012 p01-03 cover.indd 2

22-3-2012 16:22:15

26-03-2012 13:27:03

TECOH速 MHx de eerste echte vervanger van Metaal Halide G12 lichtbronnen. TECOH速 MHx armaturen met het zelfde lichtbeeld als de G12, 36 watt Metaal Halide armaturen. TCH reflector techniek zorgt voor exact gericht dimbaar LED licht met besparing. Geen kleur en lichtopbrengst verval tijdens de 40.000 branduren als bij Metaal Halide. Vervangt de Metaal Halide lampen zonder radio actief KR 85 en vrij van UV straling dus ook zeer geschikt voor Musea en winkel verlichting. www.MEGAMAN.nl www.MEGAMANlichting.com/TECOH

0192_MM_TECOH_MHx_245x347mm-MaS_v1.indd 1

LXL2012 p01-03 cover.indd 3

14-03-12 13:00

26-03-2012 13:27:08

X InHouD

coLoFon LICHT XL 2012 Verschijnt 1x per jaar Licht XL is een uitgave uit de XL-reeks van Installatie Journaal en Gawalo www.cobouw.nl/installatiejournaal www.cobouw.nl/gawalo

Sdu Uitgevers Postbus 16262 2500 BG Den Haag Redactie Ferdinand Pronk, Ronald van Bochove, Katja van Roosmalen, Patrick Marx, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander, Piet Voorter, Maarten Legius Algemeen hoofdredacteur Maarten Legius 070 - 3780366 m.legius@sdu.nl

Europa moet stap maken met led

Led verovert de wereld. De transitie van energie-inefficiënte verlichting naar deze energieefficiënte variant is in elke hoek van de wereld ingezet. Europa moet een tandje bijzetten om niet achterop te geraken.

Uitgever Johan Schot j.schot@sdu.nl

Hoofdrol voor licht in groot Amsterdams hotel

Eén van de grootste hotels van Nederland staat in Amsterdam. Halogeen, led en koudekathodelampen brengen sfeer en viersterren cachet in een zakelijke omgeving.

Advertenties Jetvertising, Rob Koppenol 070 - 399 00 00 of 06 - 46 051 881 rob@jetvertising.nl Vormgeving De Opmaakredactie, Wehl Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden Abonnementen Licht XL gaat over grote en grootse projecten waar verlichtingstechniek het verschil maakt. Licht XL wordt gratis toegezonden aan abonnees van Installatie Journaal, De Architect, Vastgoedmarkt en Cobouw. Verder verschijnen binnen de XL-reeks in 2012: Beveiliging XL en Installatie XL. Abonnementen voor Gawalo en Installatie Journaal kunnen worden opgegeven bij Sdu Klantenservice, postbus 20014, 2500 EA Den Haag. Telefoon 070-3789880, www.sdu.nl/service Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.sdu.nl. Druk Senefelder Misset, Doetinchem © 2012 Sdu Uitgevers, Den Haag Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microﬁlm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Patiënten slapen beter met gesimuleerd daglicht

Onderzoek toont aan dat patiënten langer slapen in een volgens het dagen nachtritme verlichte kamer.

Led in tunnel is logistieke uitdaging

Slechts zes weken kostte het Rijkswaterstaat om de tl-verlichting in de Zeeburgertunnel te vervangen door leds.

Adverteerdersindex Cofely West Nederland Etap Famostar Jacs. Koopman Havells Sylvania Klemko Lightronics LRS Solutions Lumission Toverli Megaman Nederland Ziut Norton Armaturen Osram Performance in Lighting Philips Lighting Benelux TDE Light-Tech TechComLight Thomas & Betts Toverli Lighting & Effects Trilux Vonk Ziut Zumtobel Staff Benelux

40 22, 23 50, 51 18 26, 54 32, 33 42 36 9 3, 39 34 36 56 10, 48 14, 38 18, 44 2 30 44 52 9 34 55

“In mijn droom verzamel je daglicht in een doosje”

Professor Wout van Bommel geniet van de nieuwe toepassingen die door leds mogelijk zijn, maar constateert dat er op verschillende gebieden nog veel te verbeteren valt.

Licht XL April 2012

LXL2012 p04-05 inhoud.indd 4

26-03-2012 13:27:59

XL INHOUD

Licht op het Nieuwe Werken

Het nieuwe kantoorpand van Eneco kent een flinke dosis daglicht. Het Nieuwe Werken komt in het lichtplan tot uiting.

Led als maatwerk vervangt kooldraadlampen

Van het eerste huis in Amsterdam dat in de negentiende eeuw van elektrisch licht is voorzien, zijn in de 21ste eeuw de kroonluchters en armaturen gerestaureerd.

150 kerken in nieuw licht

Kerken staan buiten vaak in de spotlights, maar mogen ook van binnen gezien worden. Als lichtarchitect van kerken weet Hendrik Jan Vermeulen als geen ander waar hij het over heeft.

Proef met 81 lichtmasten van 24 fabrikanten

In het ledpark van energieleverancier RWE stonden afgelopen anderhalf jaar 81 armaturen opgesteld. Een unieke proef.

column

De opmars van led De opmars van led is niet te stuiten. Natuurlijk zijn er nog wat hordes te nemen, maar dat hoort bij de curve naar volwassenheid waarlangs de technologie zich ontwikkelt. In deze eerste Licht XL is te lezen dat in sommige domeinen led als lichtbron nog buiten de deur wordt gehouden. Maar toch zal het niet lang meer duren voordat led de overhand heeft. Marktonderzoekers voorspellen namelijk binnen acht jaar een aandeel van ruim boven de zestig procent led in de verlichtingsmix. De ontwikkeling van led gaat met de sneltreinvaart die de halfgeleiderindustrie eigen is. Chipfabrikanten leveren lichtbronnen met telkens weer hogere kwaliteit. Verlichtingsfabrikanten ontwikkelen lampen en armaturen om die kleine puntbronnen een plek te geven in fraai vormgegeven verlichtingsoplossingen. Architecten en lichtontwerpers worden uitgedaagd lichtplannen te maken die de toets doorstaan voor wat betreft duurzaamheid, beleving en lichtkleur. Zo draagt de hele waardeketen binnen de verlichtingsindustrie bij aan de opmars van deze kleine lichtgevende diode, die in de transitie naar energieefficiĂŤnte verlichting voorlopig niet weg te denken is.

Maarten Legius Hoofdredacteur

EN VERDER:

11 45.000 W aan ledvermogen 19 Lantaarnpalen dimmen met 31

je mobiel

350 meter led in het plafond

LXL2012 p04-05 inhoud.indd 5

49 Planten koesteren zich in ledlicht 53 Noodverlichting managen met software

53 Par 38 led ook spatwaterdicht

Coverbeeld Foto genomen op de stand van Philips tijdens de laatste editie van de Professional Lighting Designers Convention, zoals die eind oktober in Madrid plaatsvond. Ongeveer 1.200 lichtontwerpers kwamen hier bijeen voor lezingen, workshops en kennismaking met hun internaÂ tionale collegaâ&#x20AC;&#x2122;s. (Beeld Philips Lighting).

Licht XL April 2012

26-03-2012 13:28:17

led Lichtbronnen - Armaturen - Oplossingen - Systemen

De Parathom Classic A75 van Osram is een voorbeeld van een ledlamp als vervanger (retrofit) voor een klassieke 75W gloeilamp. Deze lamp past in een standaard E27-fitting. Volgens onderzoek van managementadviesbureau McKinsey zal het aantal retrofits in de komende vijf jaar naar verwachting verdrievoudigen en rond 2020 het aantal spaarlampen overtreffen. (Beeld: Osram

Europa moet stap maken met led Led verovert de wereld. De transitie van energie-inefficiĂŤnte verlichting naar deze energie-efficiĂŤnte variant is in elke hoek van de wereld ingezet. Deze enorme omslag heeft gevolgen voor alle marktpartijen in de verlichtingsindustrie. Die in Europa moet een tandje bijzetten om niet achterop te geraken. Tekst Maarten Legius Beeld Philips, Osram, Zumtobel

Licht XL April 2012

LXL2012 p06-10 ledverlichting.indd 6

26-03-2012 13:31:38

led

De Europese Commissie ziet 5 beren op de weg: 1 Er worden veel ledproducten aangeboden van lage kwaliteit. Die geven niet alleen een koud, wit licht, maar de levensduur ervan is ongewis en komt niet overeen met de belofte op de verpakking. Voorschriften (lees: normen) voor de minimale kwaliteit van ledproducten zullen de tevredenheid van de consument met ledverlichting garanderen. Daar is toezicht voor nodig. 2 Ledverlichting is nog veel duurder dan minder efficiënte verlichting. Maar innovatie in productietechnologie kan die kosten met 30% per jaar verlagen. Toch zal led altijd duurder blijven. Maar omdat led van hoge kwaliteit langer meegaat, blijven de totale kosten gedurende het gebruik (TCO) lager. 3 Gebruikers zijn zich niet bewust van de voordelen van led in termen van energiebesparing en zien vooral de kosten. 4 De productinformatie is misleidend en/of slecht. Consumenten hebben geen inzicht in de technische kenmerken en kunnen de juiste keuze niet maken. 5 Er bestaan zorgen over de schade die kan ontstaan aan het netvlies door het aandeel blauwe licht (blue light hazard) in led. Zumtobel gebruikt led in deze spot die dient als projectieverlichting (Arcos). Het doel is accentverlichting in bijvoorbeeld winkels en musea. (Beeld: Zumtobel)

De overgang naar led gaat in Europa te traag. Consumenten en professionele eindgebruikers moeten gestimuleerd worden bij de overstap naar ledverlichting. Pas dan zou Europa profiteren van de energiebesparing , vermindering van de CO2-uitstoot en de economische ontwikkeling, die met deze transitie gepaard gaat. Zoveel wordt duidelijk uit het groenboek dat de Europese Commissie (EC) heeft gepubliceerd over innovatieve verlichting. Bedrijven, overheden, wetenschappers en andere stakeholders konden tot eind februari op dit groenboek reageren. Een groenboek is als consultatiedocument bedoeld

Geld voor onderzoek Het zevende kaderprogramma (KP7) van de EU draagt meer dan 90 miljoen euro bij tot de ondersteuning van onderzoek naar ledverlichting in de hele Europese Unie. De activiteiten bestrijken onderzoek naar leds en oleds en hun productieprocessen.

om reacties uit de markt te verzamelen en wordt opgevolgd door een zogenoemd witboek (white paper) met concrete voorstellen voor acties en wetten. In het groenboek “De toekomst verlichten” constateert de EC dat er mooie kansen liggen voor de Europese verlichtingsindustrie, maar dat die nu nog niet gegrepen worden. Als burgers en professionele eindgebruikers wat positiever tegenover led zouden staan, zou dat al helpen. De Europese Commissie constateert terecht dat wereldwijd de markt voor SSL (solid state lighting, ofwel led) gestaag groeiende is. Het goede nieuws is dat het grootschalige gebruik van led fors kan bijdragen aan de Europa 2020-strategie voor duurzame groei en verbetering van de energie-efficiëntie. Maar volgens de beleidsmakers in Brussel staat een aantal

zaken een snelle acceptatie in de weg. Ten eerste is led nog te duur. Ten tweede zijn consumenten en professionele gebruikers nog onvoldoende vertrouwd met de nieuwe technologie. Verder is de beleving van de kwaliteit niet om over naar huis te schrijven. Tot slot is er een gebrek aan normen.

Versnipperde markt Een belangrijke rol bij het oplossen van bovengenoemde problemen ligt volgens de EC bij de verlichtingsindustrie zelf, met als doel een versterking van de hele waardeketen: van fabrikanten van lichtbronnen en armaturen tot aan lichtarchitecten, ontwerpers en installatiebedrijven. Maar helaas is in Europa de markt versnipperd, in tegenstelling tot in andere werelddelen, zoals Azië en de Verenigde Staten. Zo hebben de Amerikanen al in 2009 een SSL-strategie voor de lange termijn op poten gezet en China verleent forse subsidies aan producenten van led. De Chinezen willen in de komende drie jaar niet minder dan 1 miljoen banen in deze sector scheppen. Zuid-Korea tot slot heeft een nationale ledstrategie vastgesteld met de bedoeling om tegen 2012 tot de wereld-top-3 van de ledsector te behoren. In Europa zijn twee van de vier grootste mondiale ledfabrikanten gevestigd. Desondanks vindt de huidige productie slechts in beperkte mate in Europa plaats. Europa heeft weliswaar een stevige positie verworven op het vlak van de opkomende oled-technologie, maar heeft er moeite mee het leiderschap in onderzoek en

Aandeel licht in verbruik In kantoorgebouwen wordt 50 % van het elektriciteitsverbruik voor verlichting gebruikt, in ziekenhuizen is dit aandeel 20-30 %, in fabrieken 15 %, in scholen 10-15 % en in woongebouwen 10-12 %.

Wat kost een lamp De kleinhandelsprijs voor een gloeilamp van 60 W bedraagt minder dan 1 euro, terwijl die van een gelijkwaardige CFL (compacte fluorescentielamp) ongeveer 5 euro en die van een gelijkwaardige led meer dan 30 euro bedraagt. De huidige prognoses voorzien dat compacte fluorescentielampen en leds pas in 2015-2016 een gelijk marktaandeel zullen hebben.

ontwikkeling om te zetten in innovatieve producten die in Europa in volume kunnen worden geproduceerd.

Led als economische motor Uitgedrukt in economische kengetallen spreken we over een wereldwijde markt van 52 miljard euro (2010), waarvan ongeveer dertig procent (16 miljard) in Europa wordt uitgegeven. Daar hebben circa 150.000 mensen werk aan. Volgens managementadviesbureau McKinsey & Company gaat in Europa grofweg de helft (52%) van de omzet in de verlichtingsmarkt naar professionele verlichting, zoals bedrijfsgebouwen en straatverlichting. Het andere deel (48%) gaan naar woningen. Voor 2020 prognosticeert men de totale markt op maar liefst 88 miljard euro, maar zal het Europese aandeel met 5% zijn gezakt naar 25%, ofwel 22 miljard euro. Mondiaal zijn er verschillen voor wat betreft beschikbaarheid en acceptatie van led. In de zogenoemde BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India, China) zijn ledlampen nog niet breed beschikbaar, terwijl ze in Europese landen in elke supermarkt en bouwmarkt in het schap te vinden zijn. In Japan blijkt de acceptatie van de nieuwe verlichting het hoogst. Dat zou te verklaren zijn vanuit het gegeven dat de kosten voor elektrische energie daar hoog zijn en de terugverdientijd klein. Gedurende de komende drie tot vijf jaar zal SSL de

Licht XL April 2012

LXL2012 p06-10 ledverlichting.indd 7

26-03-2012 13:31:41

led

Led in een notendop De algemene professionele term voor led is SSL. SSL staat voor solid state lighting, waarbij de vaste stof verwijst naar het halfgeleidermateriaal. In het halfgeleidermateriaal wordt een lichtemitterende diode (led) geëtst, die later wordt verpakt in een transparante behuizing. Deze led zendt licht uit als er een elektrische stroom in doorlaatrichting wordt gestuurd. Met deze ontwikkeling krijgt de halfgeleiderindustrie voet aan de aarde in de verlichtingsindustrie, die van oudsher gewend is glazen bollen en buizen met gloeidraden en gassen te fabriceren. Dit is een wezenlijke omslag met vergaande gevolgen voor de conventionele marktpartijen. Overigens is het fenomeen licht uit vaste stof al in 1920 ontdekt door een Russische wetenschapper, maar het was een Amerikaan die op basis van deze ontdekking in 1962 een echt werkende led ontwikkelde. De kleur van het licht is afhankelijk van de materialen waaruit de led is opgebouwd.

Rood, groen en geel

Warm wit licht met een hoge opbrengst (110 lm/W) met ledlampen

Aanvankelijk verschenen er rode leds voor signaleringsfuncties in audio en andere apparatuur. Later volgden groene, gele en oranje leds. Led in de kleur blauw heeft lang op zich laten wachten. Maar sinds 2006 doet de helderheid van blauwe lichtbronnen niet onder voor die van de overige kleuren. Met die kleur tot onze beschikking werd het mogelijk met RGB-menging elke gewenste kleur te maken, waaronder wit. Een andere manier om wit licht te maken is om met diepblauw licht (440 Nm) een fluorescerende laag te belichten.

(Beeld: Osram).

vervangingsmarkt domineren, ondersteund door de verdere geleidelijke eliminatie van energie-inefficiënte verlichting. Led wordt alom gezien als de economische motor van de verlichtingsindustrie.

Oled Oled staat voor organic light emitting diode. Led en oled zijn beide lichtgevende dioden. Maar terwijl een led een puntbron is, kunnen oleds grote oppervlakten beslaan. Ze zijn extreem dun en kunnen op substraten van vrijwel elke vorm worden gemaakt. In het ideale geval komt het uit een printer. Het voorbeeld van lichtgevend behang wordt in toekomstscenario’s al genoemd. Maar zover is het nog lang niet. Oleds zijn momenteel bekend van hele kleine schermen in scheerapparaten en mobiele telefoons; omdat ze zelf licht uitstralen, is geen achtergrondverlichting nodig. Een Europees onderzoeksproject (Oled100.eu) richt zich op vijf doelen: hoge energie-effectiviteit (100 lumen/Watt); lange levensduur (100.000 uur), groot oppervlak (100x100 cm2) en lage kosten (100 Euro/m2).

Aandeel in energieverbruik In Europa gaat veertien procent van de opgewekte elektrische energie naar verlichting. Wereldwijd is dat zelfs negentien procent. Momenteel bestaat ongeveer zeven procent van de verlichtingsmix uit led. Dat aandeel stijgt tot 37% in 2015 en zelfs tot 64% in 2020. Deze voorspellingen deed marktonderzoeker Arthur Jaunich van McKinsey & Company op 31 januari op het Smart Lighting congres in Düsseldorf. Willen deze getallen werkelijk gehaald worden moeten er nog wel wat barrières geslecht worden, zo constateert McKinsey in lijn met de bevindingen van de Europese Commissie. De hogere aanschafkosten worden gedurende de levensduur van de verlichting nog niet terugbetaald door een lagere energierekening. De onderzoeker verwacht dat dit omslagpunt eind 2014 wordt bereikt en dat de TCO (total cost of ownership) van led dan lager liggen dan die van compacte fluorescentielampen. De TCO is voor consumenten en eindgebruikers

90 miljoen straatlantaarns Steden ontwikkelen strategieën voor duurzame stadsverlichting en voeren die uit in nauwe samenwerking met verlichtingsontwerpers, architecten en stadsplanologen. Het potentieel voor led als vervangingstechnologie bestaat uit meer dan 90 miljoen traditionele straatlantaarns in Europa.

Licht XL April 2012

LXL2012 p06-10 ledverlichting.indd 8

26-03-2012 13:31:53

led

de sleutelvariabele in het aankoopproces, zo blijkt uit het onderzoek van McKinsey. Dat daarnaast de kwaliteit omhoog moet, kan Jaunich uit eigen ervaring staven: “Ik kocht een ledlamp die na vier dagen stuk ging. Daar word je niet blij van”. De ervaring van de marktonderzoeker staat niet op zichzelf, want eindgebruikers zijn niet onverdeeld positief over de betrouwbaarheid van de lampen. Dat geldt overigens ook voor wat betreft de kleurervaring van het licht. Diverse partijen, waaronder het International Energy Agency (IEA), pleiten daarom voor teststandaarden en meetprotocollen zodat vergelijkingen kunnen worden gemaakt tussen de te verhandelen producten en benchmarks kunnen worden uitgevoerd. Normen

Lichtstroom Terwijl een ouderwetse gloeilamp een lichtstroom levert van 12 tot 15 lumen per watt, levert een halogeenlamp circa 20 lumen per watt. Een moderne spaarlamp echter zit op 55 tot 60 lumen per watt. TL-buizen zitten op circa 100 lumen per watt. Led groeit nog in opbrengst, maar koelwitte leds kunnen al 120 lumen per watt leveren. Natriumlampen voor straatverlichting leveren 120 tot 200 lumen per watt.

moeten worden geharmoniseerd en testlaboratoria geaccrediteerd en gecertificeerd. En omdat er nauwelijks wat bekend is over het effect van led op de gezondheid, moeten data worden verzameld en indien noodzakelijk normen worden opgesteld.

Opmars van led bespoedigen De EU neemt nu al maatregelen om de opmars van led te bespoedigen in het voordeel van Europese bedrijven. Zo moeten proefprojecten het publiek in de EU bewust maken van ledtechnologie door hun innoverende karakter te demonstreren in openbare en commerciële ruimten. Volgens de onderzoekers van de Europese Unie zal de bredere verspreiding van led van invloed zijn op de verlichtingssector. Naarmate led gaat overheersen, zal een verschuiving plaatsvinden van de verkoop van vervangingslampen en lichtbronnen naar de verkoop van verlichtingsoplossingen, in het bijzonder slimme verlichtingssystemen en verlichtingsdiensten. De mogelijkheid om verlichtingskenmerken aan te passen aan de specifieke eisen van de gebruikers zou nieuwe zakelijke kansen moeten bieden. Denk aan de uitdaging van een actieve en gezonde oudere bevolking. En waarom moet straatverlichting voluit branden, als er geen ziel in de omgeving te bekennen is? Smart lighting staat voor verlichtingsconcepten, waar licht alleen aan is als het nodig is, op het gewenste niveau van helderheid en kleurbeeld.

In augustus 2010 kwam Philips Lighting met haar eerste commerciële oled-module: Lumiblade. Deze modules zijn uitgerust met oled en bevatten alle nodige elektronische stuurcomponenten. Met deze eerste producten zocht Philips naar nieuwe verlichtingsoplossingen. In 2011 kondigde het bedrijf aan veertig miljoen euro te investeren in haar oled-productielijn in Aken, met als doel de productiecapaciteit te verhogen. De productielijn die aanvankelijk bedoeld was als pilot, zal naar verwachting dit jaar klaar zijn. (Beeld Philips)

Maar naast technologische vernieuwingen behoren ook nieuwe financieringsmodellen in de waardeketen tot de noodzakelijke innovatie, concluderen de onderzoekers van de EC, zodat ook de Europese verlichtingsindustrie een graantje meepikt uit de wereldwijde transitie naar energie-efficiënte verlichting. n

Licht met een missie

Download de gratis LUMISSION app voor iPhone en iPad voor eenvoudige lichtberekeningen

www.lumission.com ADVERTENTIE KLIEN LUMISSION.indd 1

LXL2012 p06-10 ledverlichting.indd 9

19-03-12 16:45

Licht XL April 2012

26-03-2012 13:31:59

LED rail spots

LED Downlights

Energiezuinige luxe kantoorverlichting

Bent u op zoek naar een partner die u helpt bij het verlichten van uw project? Laat u dan eens informeren over onze uitgebreide mogelijkheden. Performance in Lighting biedt met Spittler technisch hoogwaardige Zo kunnen wij de armaturen voor u in een andere kleur leveren, als dat voor uw project gewenst is. Wanneer u wilt werken met downlighters, zijn er zeer veel mogelijkheden. Zo bieden wij ruime keus in accessoires, zoals decoratieve ringen en glaasjes om de downlighters toe te passen in vochtige omgevingen. Als u bij voorbeeld LED downlighters wilt gaan toepassen in een bestaand project, kunnen wij voor u op maat gemaakte correctieringen leveren. Zo kunt u de bestaande gaten in het plafond gebruiken, zonder aanpassingen aan het plafond te hoeven doen. Wij hebben echter nog veel meer mogelijkheden.

Neem voor meer informatie contact met ons op. Wij zetten graag uiteen wat wij voor u kunnen betekenen.

PERFORMANCEiNLIGHTING www.pil-nl.com LXL2012 p06-10 ledverlichting.indd 10

075-6708706

nikko@pil-nl.com 26-03-2012 13:32:00

XL Project Led - Lichtfestival - De Cagna

45.000 W aan ledvermogen Klapstuk op het lichtfestival in Gent eerder dit jaar was deze 28 meter hoge tunnel in een winkelstraat, bekleed met circa 55.000 leds. Het ontwerp is van het Italiaanse bedrijf Luminarie De Cagna. Cesario Cagna startte het bedrijf in 1965 met elektrische straatverlichting en verzorgt inmiddels over de hele wereld bijzondere verlichting voor manifestaties, modeshows en winkelcentra. In Eindhoven tijdens het Glow Light Festival trok de 25-meter hoge koepel rondom het beeld van Anton Philips op het Stationsplein veel aandacht. Daarmee brengen de Italianen een ode aan 120 jaar Philips. Giuseppe Cagna, zoon van de oprichter Cesario Cagna: “We gebruiken al enkele jaren leds voor dit soort projecten. Zo besparen we ongeveer 90% energie ten opzichte van gloeilampen. Om het verschil aan te geven: in Gent was 45 kW nodig. Zouden we traditionele verlichting hebben gebruikt, dan zouden we over 500 kW spreken.” De familie Cagna zit niet stil. “Van 6 tot 14 juni zullen we voor het Jerusalem Light Festival opnieuw een koepel met licht bekleden, een 23 meter hoge structuur met een diameter van 20 meter, geïnspireerd op de Sint-Pietersbasiliek in Rome.”

Licht XL April 2012

LXL2012 p11 project XL.indd 11

26-03-2012 13:32:39

Hotel Halogeen - Led - Koude-kathode - Metaalhalogeen

Hoofdrol voor licht in groot Amsterdams hotel EĂŠn van de grootste hotels van Nederland staat in Amsterdam. Het gebouw met honderden kamers heeft drie restaurants en bevat een bar en conferentiezalen. Halogeen, led en koudekathodelampen brengen sfeer en viersterren cachet in een zakelijke omgeving. Tekst Ronald van Bochove

Licht XL April 2012

LXL2012 p12-15 hotel.indd 12

26-03-2012 13:33:34

Hotel Eén van de grootste hotels van Nederland staat aan de Oosterdokskade nabij het Centraal Station in Amsterdam. Het Double Tree hotel by Hilton telt 553 kamers en een oppervlakte van 30.000 m2. Het gebouw huisvest drie restaurants, een lounge bar en conferentiezalen. M+R interior architecture verwierf de opdracht om het interieur van het vier sterren contemporary cachet te geven. Het interieurconcept gaat uit van een hoog kwaliteitsniveau en een zakelijke uitstraling. Hans Maréchal van het Eindhovense bureau: “De uitdaging was binnen de hoge bezettingsgraad van het hotel een intieme omgeving te creëren waarin mensen zich prettig en op hun gemak voelen. We hebben dat voornamelijk bereikt door veel aandacht te geven aan de publieke ruimten, de restaurants en de lounge bar op de twaalfde verdieping.” De verlichting in de restaurants is helemaal ten dienste van de sfeer voor de bezoeker. “Het lichtniveau bepaalt voor een belangrijk deel hoe de sfeer is in een restaurant. Als het licht dimt krijgen de conversaties aan tafel ook een lager geluidsniveau. We hebben daarom verschillende scènes gecreëerd

die naar believen kunnen worden opgeroepen. De armaturen zijn niet belangrijk. In eerste instantie gaat het om de lichtbron. Hier gebruiken we veel halogeen, CDM-T metaalhalogeen-lampen en koude-kathodelampen die ook een lange levensduur hebben. Ledverlichting vond toepassing in de lijnverlichting en de bijzondere accenten. Langs de wanden maar ook als een regen van licht van RGB-leds die stralen langs witte gordijnen met glasvezels. “Met dat soort accenten kun je met kleur spelen. Het geeft een heel mooi effect.” De sfeer is met de hulp van stuurprogramma’s in de gewenste stand in te stellen. Elk lampje is geïndiceerd.

lijk kwaad, is voor Maréchal geen probleem; “Als je ervoor zorgt dat het een eenheid blijft door heel het gebouw, dan hoeft de noodverlichting geen dissonant te zijn. Maar in de vormgeving is nog aardig wat te winnen voor de producenten.”

Sky Lounge Aan de makers van de veel geprezen Vip Lounge op

“Als het licht dimt krijgen de conversaties aan tafel ook een lager geluidsniveau”

Kamers De geluidsdichte kamers krijgen een verlichting die past in het concept van het hotel. “Je let dan op of de verlichting niet hinderlijk in het televisiescherm weerkaatst en je houdt rekening met de effecten van de televisie als lichtbron. Hier hebben we qua uitstraling al het voordeel dat er allemaal Apple’s staan.” De noodverlichting, vaak ervaren als een noodzake-

Schiphol is het ontwerp van de SkyLoungebar op de elfde verdieping van het hotel wel toevertrouwd. Hier is met gebruik van ledverlichting veel aan de amiance en sfeer toegevoegd. Het lichtspel in de accrylplaten met kunststof buisjes toegepast in de bar geeft een bijzonder effect als je er langsloopt. “Dat is een

Licht XL April 2012

LXL2012 p12-15 hotel.indd 13

26-03-2012 13:33:47

See what LED light can do

“Bij RAU zijn wij alleen geïnteresseerd in voldoende verlichting in het kantoor, niet in het bezitten van de verlichtingsinstallatie. Vanaf nu betalen wij alleen voor de prestatie ‘verlichting’; de werkelijk gebruikte hoeveelheid licht. Niet meer voor de toegepaste grondstoffen in de producten. Dit is een geheel nieuwe, duurzame manier om over lichtoplossingen na te denken.” Thomas Rau, RAU architecten

Ook geïnteresseerd in dienstverlening voor licht op maat? Scan de QR-code voor meer informatie over het Pay per lux concept of kijk op: www.lighting.philips.nl/kantoorverlichting

81957-PH-Adv office 245x347 NL.indd 1 LXL2012 p12-15 hotel.indd 14

28-02-2012 15:15:02 26-03-2012 13:33:49

Hotel

Vlakke lichtbron In de Skylounge bar van het Double Tree Hotel verwerkt Maréchal plaatmateriaal van kunststof platen leverancier Pyrasied. De lichteffecten verrassen ‘als een cadeautje’. Een van de jongste producten van het bedrijf is de heldere accrylplaat LuxxPlex. Het is mogelijk hierin met lasertechnieken een patroon aan te brengen dat

cadeautje van het licht,” zegt Merachal die over het algemeen tevreden is over het resultaat. Maar ook hij heeft ondanks de imposante grootte van het gebouw en de grote naam van de opdrachtgevers moeten inleveren ten gevolge van de crisis die tijdens de bouw ook dit project trof. “We konden daardoor minder uitpakken dan we hadden gewild.” De bar is desondanks genomineerd voor de Venues Award 2011 in de categorie beste cocktailbar. De genomineerden worden naast gastheerschap en service, productaanbod en kwaliteit, ook beoordeeld op omgeving en sfeer.

Licht leren Voor Maréchal is licht een onmisbaar gereed-

XL Feiten

schap. “Licht is het allerbelangrijkste maar ondergewaardeerde medium binnen de architectuur. En het is eigenlijk gek dat het weinig aandacht tijdens de opleiding krijgt. We hebben het vooral moeten leren in de praktijk. Met vallen en opstaan.” Daarom besteden we in het overleg met de opdrachtgevers veel aandacht aan het belang van verlichting. Vaak is het een sluitpost. In de werkomgeving is al veel bekend over de werking van licht en de psyche, er zijn Arbo-richtlijnen waarmee de opdrachtgever wat makkelijker te overtuigen is. Hier in het hotel levert het licht een belangrijke bijdrage aan de sfeer, de ambiance , de dramatiek. Ook hier moet je voldoende technische kennis hebben of je gedegen

• Grootste hotel in Nederland telt 553 kamers en 30.000 m2. • Het gebouw huisvest drie restaurants, een lounge bar en conferentiezalen. • Toegepast zijn onder meer halogeen, CDM-T metaalhalogeen, koude-kathodelampen en led. • Ledverlichting zorgt voor bijzondere accenten langs wanden en gordijnen. • Met door led aangestraalde acrylplaten ontstaan in de bar bijzondere lichteffecten.

LXL2012 p12-15 hotel.indd 15

het van de zijkant ingestraalde led licht weerkaatst. De plaat kan overal worden gebruikt waar een energiezuinige, vlakke lichtbron wenselijk is Toepassingsmogelijkheden zijn bijvoorbeeld als lichtwand, lichtvloer of -plafond, geïntegreerd in balies of bars, tafelbladen, kolomomkledingen of traptreden.

“Licht is het allerbelangrijkste medium binnen de architectuur, maar ondergewaardeerd” laten adviseren om het beste uit de mogelijkheden te halen. Zeker in dit soort projecten waarbij je geregeld met twintig man aan tafel zat tijdens bouwvergaderingen.” n

M+R M+R interior architecture is een internationaal opererend ontwerpbureau, in 2000 opgericht door Hans Maréchal. Het bureau richt zich voornamelijk op het verbouwen en inrichten van projecten binnen de utiliteit, leisure- en retailsector.

Licht XL April 2012

26-03-2012 13:33:52

Gezondheid Lichtkleur - Lichtintensiteit - Daglicht - Bioritme

Patiënten slapen beter met gesimuleerd daglicht Een onderzoek van het Maastricht Universitair Medisch Centrum en Philips toont aan dat patiënten langer slapen in een volgens het dagen nachtritme verlichte kamer. Philips zet op steeds meer markten in op dynamische verlichting die het ritme van de biologische klok beïnvloedt.

Tekst Patrick Marx Beeld Philips Lighting

Licht XL April 2012

LXL2012 p16-18 healwell.indd 16

26-03-2012 13:34:36

XL Gezondheid

Licht in een ziekenhuis moet functioneel zijn en de functie van een ziekenhuis is mensen beter maken. Philips wil beide functies combineren in een verlichtingsoplossing die het natuurlijke verloop van daglicht simuleert en daarmee de patiënt langer laat slapen. Het zogenoemde HealWell bestaat uit drie onderdelen: een armatuur - in of op het plafond - boven het bed, een lichtkoof en een leeslamp voor de patiënt. De armatuur boven het bed bevat een moderne dimbare en direct startende TL5 verlichting. Beide andere verlichtingbronnen bevatten leds. De drie bronnen samen simuleren daglicht. Bij zonsopkomst levert de armatuur boven het bed koel wit licht. Gedurende twee uur zelfs met een boost van 2000 lux (de doorsnee lichtintensiteit binnenshuis bedraagt 200-500 lux). Naarmate de dag vordert, wordt het licht warmer van kleur om ‘s avonds te eindigen met warme sfeerverlichting waarbij de patiënt zelf de tint kan variëren. Met een druk op de knop brand de armatuur boven het bed onmiddellijk op volle sterkte, bijvoorbeeld voor onderzoek van de patiënt.

Test op cardiologie Philips testte de verlichting op de afdeling cardiologie van het Maastricht Universitair Medisch Centrum. Gedurende 9 maanden lagen in totaal 100 patiënten of in de kamer met aangepaste verlichting of in een kamer met standaard verlichting. De mensen met aangepaste verlichting sliepen na een week 30% sneller in en 8% langer in vergelijking met de eerste nacht in het ziekenhuis. Samen resulteert dit in een half uur extra slaap. “Een half uur klinkt irrelevant maar is toch een belangrijk moment voor hartpatiënten”, zegt studielei-

“Slapen is een soort vakantie voor hart en bloedvaten” der en cardioloog Petra Kuijpers. “Slapen is een soort vakantie voor hart en bloedvaten. Tijdens de slaap dalen namelijk de hartslag en de bloeddruk. Het is mooi dat we de mensen in de kamers HealWell zonder medisch ingrijpen langer laten slapen.” Opmerkelijk genoeg slapen de patiënten in de standaardkamers na een week korter dan tijdens de eerste nacht. Kuijpers: “We denken dat ze, juist omdat ze moe zijn en zich niet lekker voelen, nacht na nacht slechter slapen en zo in een negatieve spiraal terechtkomen.”

Idee is niet nieuw Het idee dat licht de biologische klok en daarmee het slaapritme beïnvloedt bestaat al langer. In Noordelijke landen kwam lichttherapie in de strijd tegen winterdepressies op. Amerikaanse onderzoekers toonden in 2005 aan dat patiënten in een kamer met een raam op het oosten of zuiden na een operatie minder pijnstilling nodig hebben. Het onderzoek kwam in een stroomversnelling door de ontdekking in 2001 van een derde type lichtreceptor in het oog. Deze receptor

XL Feiten

• Philips levert een verlichtingsoplossing die het natuurlijke verloop van daglicht simuleert; naarmate de dag vordert, wordt het licht warmer van kleur. • In het Maastricht Universitair Medisch Centrum is het systeem op basis van 100 patiënten bestudeerd. • Gedurende 9 maanden lag men in een kamer met aangepaste verlichting, dan wel met standaardverlichting. • Met de aangepaste verlichting sliep men na een week 30% sneller en 8% langer in vergelijking met de eerste nacht in het ziekenhuis. • Opmerkelijk genoeg slapen de patiënten in de standaardkamers na een week korter dan tijdens de eerste nacht. • Het feit dat licht de biologische klok en daarmee het slaapritme beïnvloedt weten we al langer. • Het onderzoek kwam in een stroomversnelling door de ontdekking in 2001 van een lichtreceptor in het oog, die direct invloed heeft op de biologische klok in het brein. • De aanschafprijs van het HealWell concept is drie tot vier maal hoger dan conventionele verlichting.

is gevoelig voor de lichtintensiteit en synchroniseert rechtstreeks de biologische klok in het brein. Licht heeft een aantoonbaar effect op de productie van hormonen. “Juist deze wijziging in het niveau van de hormonen cortisol en melatonine is belangrijk voor de biologische klok”, zegt Kim van Rosmalen, marketeer bij Philips. “Daarom krijgen de mensen in de ochtend een boost met licht met een intensiteit van 2000 lux. We proberen zo 1000 lux in de ogen van de patiënt te krijgen omdat het effect op de biologische klok vanaf 750 lux optreedt.” Ter vergelijking, maanlicht heeft een intensiteit van 2-3 lux, op een bewolkte dag bedraagt de intensiteit buiten 10-15 duizend lux en op een zonnige dag 100 duizend lux. Inmiddels kochten ziekenhuizen in Berlijn en Dubai als eerste het systeem. De initiële investering ligt hoger dan die van conventionele verlichting. Van Rosmalen: “De aanschafprijs van het HealWell concept is drie tot vier maal hoger. De hoge lichtintensiteit ‘s ochtends zorgt ook voor een hogere energierekening, echter over het geheel gebruikt het systeem evenveel energie als de standaard verlichting vanwege de energiezuinige leds. De onderhoudskosten zijn bovendien lager. De TL-verlichting heeft een levensduur van 19.000 uur. De leds gaan 50.000uur mee.”

Bedrijven en scholen Behalve in de gezondheidszorg werkt Philips ook voor het bedrijfsleven en het onderwijs aan dynamische verlichting. Van Rosmalen: “Het verhogen van de lichtintensiteit in een fabrieksruimte van 200 naar 2.000 lux leidt tot minder ongevallen, minder fouten en een hogere productie. In kantoorruimtes wisselen we de lichtintensiteit gedurende de dag met bijvoorbeeld een boost na de lunch. De productiviteitsverhoging in een kantoor is echter moeilijker te meten dan in een fabriek waardoor we nog niet zoveel over het effect kunnen zeggen.” Inmiddels verrichtte Philips diverse onderzoeken naar het effect van dynamische verlichting op scholen. “De leerkracht kan het licht in vier standen schakelen, energie met een lichtboost ‘s ochtends en na de lunch, concentratie met koel wit licht, rust met warm wit licht

en standaard met een normaal verlichtingsniveau. Onderzoeken toonden aan dat de concentratie van de leerlingen met 18% toeneemt en dat dit effect ook blijvend is. Ze kunnen zich dus blijvend beter concentreren op de taken die ze bij koel licht deden”, aldus van Rosmalen.

Eerste studie De studie met HealWell was de eerste die Philips met dynamisch licht in de gezondheidszorg ondernam. Het niveau van het bewijs is daarom nog laag. “Hoewel de eerste resultaten veelbelovend zijn, zie ik graag nog meer bewijs”, zegt van Rosmalen. Kuijpers heeft wel een idee voor vervolgonderzoek: “Het zou mooi zijn om de verandering van de bij de biologische klok betrokken hormonen cortisol en melatonine bij de patiënten met en zonder HealWell verlichting te vergelijken.” Daglicht verbetert de genezing, dat was al bekend. “Daglicht, zeggen we ook bij Philips, is het beste dat er is”, aldus van Rosmalen. Kunstlicht bereikt, op zijn minst door de slaap te verlengen, wellicht een

“Daglicht is het beste licht dat er is” zelfde effect. Dit toonde het bedrijf samen met de Maastrichtse onderzoekers aan. Als Philips het bewijs sterker maakt, liggen in de toekomst mogelijk alle patiënten in een dynamisch verlichte kamer. n

Licht XL April 2012

LXL2012 p16-18 healwell.indd 17

26-03-2012 13:34:36

NIEUW VAN

Professional LED lighting

Perfecte halogeenvervanger met unieke CTA dimfunctie

OFFICIËLE DISTRIBUTEUR

(Colour Temperature Adjusted)

LED

Typ

cd ,

eI L-1 6

700/1000/1300/2000/3000 lumen* 80+/98 CRI kleurweergave* 10°~70° stralingshoek* Verstelbare downlights*

2200K

Diverse dim opties

S8W

330

CTA

2800K

Noodstroom voorziening opties

-GL

Holland Casino Scheveningen

Typ e IL

*armatuur afhankelijk

2800K

2200K

Dimbare Camita downlighters 60o

Unieke combinatie van één krachtige Sharp LED – Ra 83 en een bijzondere reflector

Holland Casino Scheveningen

13W 4” 980 cd, 870 lm Type IL-DC1360K28D 2800K Type IL-DC1360K3D 3000K 20W 6” 1242 cd, 1290 lm Type IL-DC2060K3D 3000K

WWW.TDE-LIGHTTECH.NL Voor info: Jacs. Koopman B.V.  Postbus 150, 3960 BD Wijk bij Duurstede T: 0343-592222  info@jacs-koopman.nl  www.koopman.nu

2012-03 advertorial 120 x 347.indd 1

LXL2012 p16-18 healwell.indd 18

Verrijn Stuartweg 11A 1112 AW Diemen

T: 020-6973849 F: 020-6971775

info@tde-lighttech.nl www.tde-lighttech.nl

21-03-12 21 mrt. 12:05

26-03-2012 13:34:38

XL Project Lichtmasten - Management - Energiebesparing

Lantaarnpalen dimmen met je mobiel De gemeente Rotterdam kent maar liefst 91.300 lichtmasten met 101.500 armaturen en 106.500 lampen, waarvan men vindt dat 98% moet branden als het donker is. Sinds kort experimenteert de gemeente met een managementsysteem voor haar openbare verlichting. Dat systeem zorgt voor

wat minder licht daar waar dat kan en wat extra licht waar het moet. Hoewel ‘veiligheid voorop staat’, wil de gemeente op deze wijze energie en kosten besparen. “Dankzij dit systeem kunnen we de lampen gemakkelijker dimmen, maar als er vanwege calamiteiten plotseling meer licht nodig is, dan kunnen we dat met één druk op de knop snel voor elkaar krijgen,” aldus wethouder Alexandra van Huffelen. Elk willekeurig lichtpunt - voorzien van wat elektronica en een antenne - kan draadloos op afstand

worden geregeld. De bediening vindt plaats via een webgebaseerde oplossing, maar straks ook ter plekke via een mobiele telefoon. Defecte lichtbronnen worden bovendien automatisch gemeld, uiteraard inclusief locatie. Per lichtmast en per straat is het energieverbruik te monitoren. Vooralsnog is er sprake van een pilot op de Rotterdamse Westersingel, Mauritsweg en Nieuwe Binnenweg. Installateur CityTec uit Alblasserdam klaart de klus met Philips’ CityTouch in combinatie met StarSense RF. n

Licht XL April 2012

LXL2012 p19 lantaarnpalen dimmen.indd 19

26-03-2012 13:35:21

Tunnelverlichting Energiebesparing - Onderhoud - Veiligheid

Led in tunnel is logistieke uitdaging Slechts zes weken kostte het Rijkswaterstaat om de tl-verlichting in de Zeeburgertunnel te vervangen door leds. Een investering waarmee zij grote besparingen wil realiseren, zowel ten aanzien van het onderhoud als qua energieverbruik. Door Katja van Roosmalen Beeld: Vialis Fotoarchief

Veilig werken aan de verlichting Behoud van doorstroming bij wegwerkzaamheden is belangrijk, maar dat mag geen negatieve gevolgen hebben voor de veiligheid van de mensen die aan het werk zijn. Voor de vervanging van de verlichting in de Zeeburgertunnel in Amsterdam ontwierp Vialis een werkbordes met een werklengte van 18 meter. Door vanaf dit bordes de vervangingswerkzaamheden uit te voeren kan het verkeer in de tunnel blijven rijden, wordt de doorloopsnelheid van

het project gewaarborgd en kunnen de monteurs conform de gestelde veiligheidseisen het werk uitvoeren. Het door VolkerStevin Materieel gebouwde bordes biedt onder andere een gefilterde luchtvoorziening, leuningwerk, stroomvoorziening op het dek, verlichting naar het tunneldak en rondom de container, valbeveiliging ter plaatse van de trappen, beschermende schotten ter voorkoming van aanrijdgevaar en valbeveiliging.

Licht XL April 2012

LXL2012 p20-23 zeeburgertunnel.indd 20

26-03-2012 13:36:01

Tunnelverlichting

“De ontwikkeling van ledverlichting houden wij al twee decennia in de gaten. Zelf raakte ik hier begin jaren negentig bij betrokken”, vertelt Ron van den Ende, hoofd unit tunnelbeheer van Rijkswaterstaat in Noord-Holland. “De eerste keer dat wij leds toepasten was in 1995 ten behoeve van de route-informatiepanelen bij Amsterdam. De ontwikkeling van ledverlichting stond toen nog in de kinderschoenen en de toepassingen waren beperkt. Inmiddels weten we wat leds kunnen en is deze vorm van verlichting veel verder doorontwikkeld. Toch verwacht ik dat er nog sprongen gemaakt kunnen worden, vooral ten aanzien van de kwaliteit, de levensduur en de lichtopbrengst.”

Primeur De Zeeburgertunnel is de eerste rijkstunnel in de provincie Noord-Holland met ledverlichting. Eerder al waren de Heinenoordtunnel en de Vlaketunnel voorzien van nieuwe verlichting en op basis van die ervaringen werd ook de 946 meter lange Amsterdamse tunnel gemoderniseerd. Van den Ende: “Wij hebben gebruikgemaakt van de nieuwste generatie leds. De kleurkeuze is bij ons gevallen op Natural White van 4100 K met een bandbreedte van 3500 K tot 4500 K, zowel voor de ingangsverlichting als de tunnelverlichting, omdat deze kleur de natuurlijke lichttemperatuur het meest benadert.” De ingang van de tunnel werd echter wel voorzien van extra licht. “Dit is van groot belang, anders hebben weggebruikers het idee dat zij in een donker gat rijden. Door de overgang geleidelijk te laten plaatsvinden, is het licht/ donker-effect beter op te vangen. Daarnaast maken we gebruik van dynamisch dimmen. Lichtmeters in de omgeving meten de lichtsterkte en de verlichting in de tunnel wordt daar automatisch op aangepast.”

Logistiek De verlichting vervangen in een tunnel is, behalve het aanbrengen van nieuwe armaturen, ook logistiek uitdagend. Het verkeer moet zo min mogelijk hinder ervaren. Om de doorstroming, maar óók de veiligheid

van de weggebruiker, te kunnen waarborgen, werd de vervanging in de nachtelijke, verkeersluwe uren uitgevoerd. “Zes weken lang en vijf nachten per week heeft de aannemer nodig gehad. Dat is kort, maar hij heeft het slim opgepakt door te werken vanaf een vrachtwagen met container die onder de verlichtingslijnen doorreed. De container werd speciaal aangepast om een snelle realisatie en een veilige werkomgeving te garanderen. Daarnaast werd de vervanging in segmenten uitgevoerd, omdat er altijd voldoende licht aanwezig moest zijn.”

heid licht in de tunnel te bepalen. Op deze wijze kunnen we zowel de energiekosten als de lichtterugval als gevolg van veroudering tijdens de levensduur meten.” Wat volgens Van den Ende vaststaat, is dat de leds een aanzienlijke daling in de beheerkosten bewerkstelligen. “Het nadeel van tl is dat de lichtopbrengst relatief

“De ontwikkeling van led houden wij al twee decennia in de gaten”

Besparing Doordat de lichtsterkte in tunnel fluctueert, kan Van den Ende nog niet aangeven hoeveel de energiebesparing precies zal zijn. “Bij mooi weer, met veel zonlicht, is het van belang dat er meer lichtopbrengst is in de tunnel en zal het verbruik hoger zijn. De verwachting is echter dat tussen de 20 à 30 procent bespaard kan worden op de energiekosten. Een exacte besparing in kosten kunnen we pas later aangeven. In maart gaan we een nulmeting uitvoeren om de werkelijke hoeveel-

XL Feiten

snel terugloopt. Vaak al na een jaar, moeten tl-buizen worden vervangen. Bij de ledverlichting gaan we uit van een vervangingsperiode tussen de 10 en 15 jaar. Eens per jaar wordt de verlichting gekalibreerd en de armaturen gereinigd, maar behalve de vervanging bij defecten verwachten we dat het onderhoud minder tijd, minder geld en voor de weggebruikers minder hinder oplevert.” n

• De Zeeburgertunnel is in 1990 in gebruik genomen. • De totale lengte bedraagt 946 meter, waarvan 546 meter in het gesloten deel. • De verlichting bestaat uit een enkelvoudige lichtlijn door de hele tunnel met een extra lichtlijn bij de ingang. • Lichtmeters meten de lichtsterkte en de verlichting wordt daar automatisch op aangepast. • De ingang werd voorzien van 420 asymmetrische verlichtingsarmaturen met 72 leds met een systeemvermogen van 155 Watt per armatuur (ledvermogen 144 Watt). • De basisverlichting bestaat uit 578 symmetrische armaturen met 48 leds en een systeemvermogen van 56 Watt per armatuur (ledvermogen 48 Watt). • De verwachting is dat tussen de 20 à 30 % bespaard kan worden op de energiekosten. • Vaststaat dat een aanzienlijke daling in de beheerkosten is bewerkstelligd. • Nadeel van tl is dat de lichtopbrengst relatief snel terugloopt; vaak moet al na een jaar de tl-buizen worden vervangen. • Bij de ledverlichting gaat men uit van een vervangingsperiode tussen de 10 en 15 jaar.

Licht XL April 2012

LXL2012 p20-23 zeeburgertunnel.indd 21

26-03-2012 13:36:03

advertorial

ETAP Verlichting: Excellent lighting, saving energy

En toen was er… LED-verlichting

Licht speelt een belangrijke rol in ons leven. Het bepaalt hoe we de omgeving om ons heen waarnemen. De eerste mens was afhankelijk van de vrijgevigheid van de zon. Later, toen dezelfde mens het vuur ontdekte, kreeg hij zelfbeschikking over het licht. Vuur heeft duizenden jaren standgehouden als enige lichtbron. Daar kwam met de uitvinding van de gloeilamp, die ten onrechte aan Thomas Edison wordt toegeschreven, een revolutionaire verandering in. De Duitser Heinrich Göbel was Edison voor en slaagde er in 1854 in de eerste echte gloeilamp te maken met behulp van een bamboevezel in een vacuümgezogen eau-de-colognefles. De gloeilamp heeft echter zijn beste tijd gehad en daarvoor in de plaats zijn diverse alternatieven gekomen. De laatste jaren doet vooral de LED-verlichting opgang als veelbelovende technologie. Het Belgische bedrijf ETAP Verlichting mag als belangrijke voortrekker worden gezien in de ontwikkeling van comfortabele, kwalitatieve, esthetische enenergiebesparende LED-ver-

LXL2012 p20-23 zeeburgertunnel.indd 22

lichting. Niet voor niets luidt het credo van ETAP verlichting ‘Excellent Lighting, saving energy’. Rondom de toepassing van LED-verlichting bestaan volgens International sales Director Wim Sliepenbeek veel halve waarheden: “Er wordt al tien jaar gesproken over LEDs als zaligmakend. De waarheid is veel genuanceerder. Er zijn veel goedkopere, even energiezuinige

alternatieven, zoals hoogrendementsarmaturen met fluorescentielamp. Naar energie-efficiëntie kruipt commercieel beschikbare LED-verlichting nu langzaam voorbij fluorescentieverlichting, maar dan wel voor een tot drie keer hogere investering.” Specialist ETAP Verlichting heeft zich ontpopt als de specialist op het gebied van LED-verlichting. “Dat komt”, zegt Wim Sliepenbeek “doordat we geen enkele concessie doen aan comfort en kwaliteit. Dat heeft ook te maken met de markt waarin we opereren. ETAP richt zich op professionele projecten binnen de utiliteitsbouw wereldwijd. We werken met gedreven ingenieurs met een enorme kennis van LED-verlichting en die precies weten hoe de in potentie lange levensduur en energiezuinigheid van LED-verlichting te vertalen in uitgekiende oplossingen. Daarin schuilt de kracht van ETAP Verlichting. De levensduur van LEDS wordt in belangrijke mate bepaald door

de temperatuur van het lichtgevende vlak in de LED. ETAP Verlichting ontwikkelt armaturen, waaronder het fijn is om te werken, die in esthetisch opzicht tot de top van de markt behoren en in staat zijn om optimaal de warmte te geleiden en af te voeren en zo de levensduur te maximaliseren.” Warmtehuishouding Voor een optimale warmtehuishouding van de ETAP Flare downlight ontwikkelde ETAP een speciaal koellichaam, dat voorzien is van pinnen van gevarieerde hoogte in cirkels. Hierdoor staan deze pinnen op verschillende niveaus warmte af, waardoor luchtbeweging ontstaat en de warmte ook boven een verlaagd plafond voor een belangrijk deel wordt afgedreven. ETAP is hiermee in staat gebleken temperatuur van het lichtgevende vlak in de LED met 20 graden te verlagen naar 65 graden, waardoor de levensduur van de verlichting aanzienlijk wordt verlengd. Een knap staaltje toegepaste wetenschap.

26-03-2012 13:36:04

advertorial

De extra kwaliteit die ETAP aan LED-verlichting toevoegt, beperkt zich niet tot louter en alleen de verlengde levensduur. Ook over de lichtkwaliteit valt heel veel te zeggen. Door de ontwikkeling van speciale lenzen voor de LEDS en de toepassing van reflectoren en diffusoren kan ETAPlighting elke ruimte voorzien van aangepaste verlichting. Een fraai voorbeeld van de mogelijkheden is het designconcept Flare, een compleet gamma van ronde downlights en spots. De Flaredownlights zijn breedstralend waardoor er minder armaturen nodig zijn - met een comfortabele lichtverdeling, dankzij de gepatenteerde Equilum®-lenzen. Een be-

…

langrijk kwaliteitsaspect van LEDverlichting wordt bepaald door het toepassen van LEDs met dezelfde lichtkleur. Dat gebeurt door binning van LEDs. “Binning is het uitselecteren van LEDs van dezelfde kleur”, zegt Wim Sliepenbeek. “Bij armaturen met veel losse LEDs is dat erg belangrijk. We administreren dat ook, zodat we in een project dezelfde kleur kunnen leveren.”

Laboratorium- en testruimten

P , t n e o ”

De kwaliteit van ETAP LEDverlichting wordt bepaald door technisch perfect geengineerde componenten. De basis van die kwaliteit wordt gelegd in de eigen laboratorium- en testruimten in het Belgische Malle. De

LED-verlichting van ETAP onderscheidt zich niet alleen door technische superioriteit, maar ook door bijzonder fraaie esthetische ontwerpen. Zo is het Flaregamma al genoemd, dat efficiënte verlichting combineert met een aantrekkelijk design. Daarnaast mag zeker de Luxial-familie downlights worden genoemd, die opvallen door hun strakke en zuivere afwerking, naadloos geïntegreerd in het plafond. In de energiezuinige Luxial downlights zijn hoogwaardige reflectoren verwerkt en gaan – indien voorzien van LED-verlichting - bij 70% lichtstroom tot wel 50.000 branduren mee. Light + Building Op Light + Building (15-20 april, Frankfurt), wereldwijd het grootste evenement voor de verlichtingsbranche, laat ETAP zien welke oplossingen er allemaal op het gebied van LED-verlichting mogelijk zijn. “En dat is heel veel”, licht Wim Sliepenbeek toe.“ We pakken vooral uit met het concept LED+Lens. We tonen onder meer de mogelijkheden voor kantoorverlichting, in- en opbouwtoepassingen, gependelde toepassingen, industriële verlichting voor grote en of hoge ruimtes en asymmetrische toepassingen. We verwachten hier bijzonder veel van en we kunnen laten zien dat we als bedrijf op het gebied van LEDverlichting mee voorop lopen.” www.etaplighting.com

ETAP Verlichting

P e , n s e d t e r e n e p

ETAP Verlichting is vooral in Europa en het Midden-Oosten actief in verlichting, noodverlichting en lichtregelsystemen voor kantoren, fabrieken, scholen, ziekenhuizen, winkels en hotels. ETAP ontwikkelt verlichtingsoplossingen van a tot z: het creëren

van

verlichtingsconcepten,

ontwerpen,

industrialiseren en produceren van verlichtingsarmaturen, het geven van advies en het doen van verlichtingsstudies. On time delivery en een uitgekiende service zitten in het DNA van het bedrijf. Door voortdurend te innoveren, heeft ETAP zich een voortrekkersrol verworven op de verlichtingsmarkt. Elk jaar investeert het bedrijf 6 tot 7% van de omzet in onderzoek en ontwikkeling.

LXL2012 p20-23 zeeburgertunnel.indd 23

26-03-2012 13:36:04

Lichtprofessionals

Kennis - Verlichtingskunde - Onderzoek

“In mijn droom verzamel je daglicht in een doosje” Hij dacht het na 37 jaar bij Philips wat rustiger aan te doen, maar na zijn pensionering is professor Wout van Bommel drukker dan ooit. Hij reist de wereld over om zijn kennis te delen over licht. Hij bekijkt het vak wat meer op afstand en constateert dat lichtprofessionals hun vak verstaan. Hij geniet van de nieuwe toepassingen die door leds mogelijk zijn. En hij constateert dat er op verschillende gebieden nog veel te verbeteren valt. Tekst Ferdinand Pronk Beeld Bigstock, Vincent van den Hoogen

Wout van Bommel heeft grote ervaring in de lichtwereld. Na zijn pensionering is hij actief als adviseur, hoogleraar licht in Sjanghai en lid van diverse adviesgroepen. Gevolg is dat hij nog altijd zes dagen per week met licht bezig is. “Leuk werk is leuk. En licht is leuk werk, zeker als je na je pensioen kunt kiezen wat je wel en niet doet. Het bijzondere van het vakgebied is dat keiharde techniek samenkomt met functionaliteit, architectuur, esthetica en kunst.” Hij constateert dat de Nederlandse lichtprofessional in het algemeen zijn vak verstaat: “Het is een relatief nieuw vakgebied. Een jaar of dertig geleden maakten de grote lichtfirma’s eigen lichtplannen. Intussen is er een grote

“Door buiten kaders te denken ontstaan de beste vindingen” groep onafhankelijke lichtontwerpers. Veel van hen weten zeer veel van het lichtvak.” Op de vraag of ze internationaal toonaangevend zijn lacht hij: “We denken in Nederland altijd dat we de beste zijn in alles en dat iedereen ons volgt. In Duitsland hoor ik hetzelfde en in de Verenigde Staten zijn ze helemaal eigenwijs. De echte top komt je vooral in het Midden-Oosten en China tegen. Studenten die ik avondles geef, adviseer ik vaak om hun baas te vragen of ze in Sjanghai mogen kijken. Daar doen lichtmensen heel interessante dingen, zowel in theaters, winkels, kantoren

Licht XL April 2012

LXL2012 p24-27 lichtprofessionals.indd 24

26-03-2012 13:36:49

Lichtprofessionals

als restaurants. Ook technisch zie je hoogstandjes. Vooral omdat geld daar geen enkele rol speelt. Overigens zouden die ontwerpers hier misschien de plank mis slaan. We hebben immers een cultuur die het minder heeft op felle kleuren naast elkaar, flikkerende verlichting en verlichting die continu dimt en weer feller wordt.”

Nieuwe mogelijkheden Dankzij leds hebben ontwerpers nieuwe mogelijkheden gekregen. “Naast de energiezuinigheid en de lage gebruikskosten is voor hen interessant dat deze puntbronnen de mogelijkheid geven gebouwen op een geheel nieuwe manier aan te stralen. Aanzienlijk beter dan met de schijnwerpers van vroeger, die niet alleen het gebouw verlichtten, maar ook de omgeving en de lucht.” Dat brengt Van Bommel op een van de gebieden die hij erg belangrijk vindt: donkerte. “Al het licht dat je vanuit een vliegtuig ziet is lichtverspilling, energieverspilling, want een vliegtuig hoef je niet aan te lichten. Die constatering was voor mij reden om board-member te worden van de International Dark Sky Association. We hebben in Nederland stiltegebieden, waarom zouden we ook geen donkertegebieden hebben. We zijn gewend om overal maar licht neer te

zetten, terwijl donkerte ook een element van professioneel met je vak omgaan is. Ons vak bestaat uit licht en donker op de juiste tijd en de juiste plaats. We beginnen nu pas serieus het belang van donkere gebieden te zien. Wat mij betreft wijzen we een stuk

“De gedachte is dat led de oplossing is voor alle lichtproblemen” van de Veluwe aan als donkertegebied. Er mag daar geen licht zijn. En als er een paviljoen of restaurant komt, moet het dicht als het donker wordt. Ik was op vakantie in Namibië. Daar heb ik niet alleen naar de dieren gekeken, maar ook naar de sterren. Het is prachtig. Dat zijn we hier kwijt.”

Slechte voorlichting Van Bommel windt zich op als hij over de kennis van led-verlichting begint: “Gebruikers van licht worden nogal in de war gebracht met leds. De gedachte is dat

led de oplossing is voor alle lichtproblemen. Begin jaren zeventig heb ik hetzelfde meegemaakt met halogeenverlichting. Er ontstond een hausse. Als je een probleem had met licht, kocht je halogeen. In de praktijk bleek dat dat lang niet in alle situaties de beste oplossing was. Je ziet nu hetzelfde met leds. Een vriend die winkelier is belde me. Zijn winkel was opnieuw ingericht en hij had het idee dat de verlichting verkeerd was uitgevoerd, want er zaten geen leds in. Ik ben er gaan kijken en het was perfect. Uitzonderingen daargelaten, dragen verlichtingszaken niet bij aan een goede toepassing. Ik heb een paar zaken bezocht en ben geschrokken van de onzin die ik hoorde. Bijvoorbeeld dat een led dezelfde kleur had als een gloeilamp. Terwijl het type dat gedemonstreerd werd blauwer was dan halogeen. Of dat de led een soort spaarlamp is: een kleine tl. En dat ze waarschuwden voor kwik in de lamp. Ik vind het erg als ze geen kennis hebben van de producten die ze verkopen. Als ik tijd had schreef ik een simpel boekje over verlichting voor thuis. En als iemand het initiatief neemt om cursussen op te zetten voor winkeliers, ben ik de eerste die meedoet. Ook bij alle bouwmarkten zou minstens een medewerker echt verstand moeten hebben van licht. Ze verkopen er

“Technische mensen zouden zich meer moeten openstellen voor andere vakgebieden” veel van en het zijn dure producten. Dan moet je er als klant ook goed advies over krijgen.” Installateurs hebben in het algemeen veel verlichtingskennis, vindt Van Bommel: “Ik geef inmiddels 24 jaar een avondcursus verlichtingskunde op middelbaar en hoger niveau in Utrecht. Nu 24 jaar. We hebben in die tijd zo’n 1.000 mensen opgeleid, vooral installateurs. Ze hebben grote belangstelling voor het vak. Medewerkers van verlichtingswinkels ben ik er nog nooit tegengekomen. Als ik geen verstand had van verlichting en ik wilde thuis een goed advies, dan zou ik even rondvragen welke installateur goed is op dit vakgebied. Je kunt ze overal in Nederland vinden.”

Verblinding Ondanks het hoge kennisniveau, gaat bij het toepassen van leds niet alles goed. “Verblinding begint een hobby van me te worden. Ik merk dat de neiging bestaat om op dit gebied te werken met de onderzoeksresultaten uit een ver verleden. De methoden die nu worden gebruikt, zijn gebaseerd op vijftig jaar oud onderzoek en daarmee niet van toepassing op leds, want dat zijn puntbronnen. Ik sprak iemand aan op de verblindende installatie die hij had ontworpen en hij zei dat hij de verblindingsberekeningen precies volgens de norm had gedaan. Maar die norm is niet meer bruikbaar voor de producten van nu. Het is dringend nodig dat dat onderzoek helemaal opnieuw

Licht XL April 2012

LXL2012 p24-27 lichtprofessionals.indd 25

26-03-2012 13:37:00

Duurzaamheid, installatiegemak en innovatie... Dat zijn sleutelwoorden bij de diverse productreeksen van Lumiance en Sylvania. Met een uitgebreid productaanbod aan innovatieve LED verlichtingstoestellen biedt Havells Sylvania zowel in de decoratieve reeksen van Lumiance als met de nieuwste LED lichtbronnen de optimale lichtoplossing. Ontdek ze nu en laat je creativiteit de vrije loop.

www.havells-sylvania.com

9214 ANN Concord_LICHT XL_245X347mm.indd 2

LXL2012 p24-27 lichtprofessionals.indd 26

21/03/12 17:12

26-03-2012 13:37:02

Lichtprofessionals pen hebben, dat mensen van de natuurlijke effecten van licht kunnen profiteren. Zowel voor mensen die op kantoor werken, als voor mensen die nachtdiensten draaien. Licht kan soms als therapie voor bepaalde ziekten worden gebruikt. Daarom wordt in de ouderenhuisvesting en in centra voor dementerenden steeds vaker speciale verlichting toegepast.

Prof. ir. Wout van Bommel studeerde Technische Natuurkunde aan de TU Eindhoven. Ruim 35 jaar was hij verantwoordelijk voor het internationale Lighting Design and Application Centre (LiDAC) van Philips Lighting. Hij deed onderzoek op het gebied van straat-, sport-, en binnenverlichting. Enkele concepten die hij introduceerde, zijn opgenomen in nationale en internationale aanbevelingen en normen. Ze vormen bovendien de basis voor lichtinstallaties over de hele wereld. Van Bommel heeft meer dan honderd publicaties op zijn naam staan en is de auteur van het boek Road Lighting.

“We worden steeds ouder, maar de verlichting is daar niet op afgesteld” Verlichtingsdeskundigen kunnen ontwikkelingen verder helpen. Bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van een zonnecellenwegdek. Er wordt ook in Nederland met wegdekken geëxperimenteerd die uit zonnecellen bestaan, de Amerikanen brengen daarnaast led-signaliseringverlichting in dat wegdek aan die op zonne-energie werken. Deze SunStones generereren dus licht zonder dat bekabeling en externe energie nodig is. Ook piëzo-energie is mits goed toegepast een interessante energiebron. Misschien is de opbrengst nu onvoldoende om straatverlichting op trillingen te laten branden, maar kan dat wel met leds die in de nabije toekomst worden ontwikkeld.”

Kweekcontainers

wordt gedaan.” Andersom is er ook iets aan de hand, stelt van Bommel: “Ik vind dat mensen die nu de top van de lichtwereld werken en onderzoekers te weinig naar de literatuur kijken. Men houdt bij wat nu gepubliceerd wordt, maar kijkt niet naar ouder werk. Toen ik bij Philips begon, kende ik de lichtbibliotheek op mijn duimpje. Ik wist ongeveer wie welk onderzoek had gedaan. En werd ik met een onderwerp geconfronteerd, dan keek ik terug.”

Veroudering Van Bommel pleit er bij verlichtingsoplossingen voor de gebruiker centraal te stellen. En dus ook aandacht te besteden aan oudere personen: “Blauw licht is belangrijk in het spectrum. Maar als je ouder wordt, vergeelt je lens. Dat blauwe licht komt daar niet goed doorheen en dat leidt tot een sterk verminderend zicht. We worden steeds ouder: het is normaal dat mensen van tachtig nog autorijden. De verlichting is daar niet op afgesteld. Ik ben in de zestig en het is dramatisch om te merken hoeveel minder je dan ziet. Bijvoorbeeld als ik bij mij in het dorp op straat wandel. Daar is de verlichting erg slecht en dat is erg vervelend. Of wanneer ik naar de sauna ga. Ik vind het prettig om daar lekker in een comfortabele stoel te zitten lezen, maar daarvoor is de verlichting onvoldoende. Terwijl ik toch een goed gecorrigeerde bril draag. Iedereen loopt naar de stoelen waar toevallig een lampje hangt. Verder is het donker, dat vindt men gezellig. Jongere mensen zijn zich daar nauwelijks van

bewust. Philips heeft een demonstratieruimte met functies zoals een winkel en een kantoor. Ik heb voorgesteld om brillen aan te schaffen die het gezichtsvermogen van een 50, 65 en 80-jarige laten zien. Je hoeft zo’n bril maar een minuut op te zetten om te ervaren hoeveel minder je dan ziet. Het betekent niet

“De berekeningen voor verblinding zijn gebaseerd op oud onderzoek”

“De mogelijkheden zijn eindeloos. Het bedrijf PlantLab ontwikkelde kleine, afgesloten kweekcontainers, waarin zonder zonlicht groente groeit. Dat wordt mogelijk door een uitgekiende mix van de juiste voedingsstoffen, water en ledverlichting. Met zo’n oplossing zou je een belangrijke stap kunnen zetten in de voedselvoorziening op plaatsen waar vanwege de hitte niets groeit. Die ontwikkeling is slechts mogelijk omdat er leds zijn gekomen. Want traditioneel licht gaf te veel warmte om in een container te passen. Bij het Nationale Lichtcongres heb ik doorzichtig beton laten zien. Dat is nu in kleine formaten beschikbaar. Als lichtprofessional is het nuttig om die ontwikkeling te volgen: als in de toekomst dergelijk beton wordt toegepast, moet je daar bij het ontwerpen van kunstlicht rekening mee houden.“

Verlichtingsdoosje dat overal de verlichting moet verdubbelen. Maar je kunt wel voor plekken zorgen waar meer licht brandt. Bijvoorbeeld in een kantoor met vanaf individuele werkplekken regelbare verlichting.”

Kijk buiten kaders “Technische mensen zouden zich meer moeten openstellen voor andere vakgebieden”, stelt Van Bommel. “Op het gebied van leds volgen we alles, maar een beetje links en rechts van je vak kijken is ook belangrijk. Bijvoorbeeld naar de relatie tussen licht en gezondheid. Uit onderzoek is duidelijk geworden dat gezonde verlichting niet alleen afhankelijk is van het niveau van licht maar ook van de kleurtint. De verlichting in een gebouw moet zodanige eigenschap-

Van Bommel fantaseert wel eens van een totaal energieneutrale oplossing: “Mijn droom is dat als ik ’s ochtends naar mijn werk ga ik een doosje pak dat ik buiten zet zoals een Kliko. Het vult zich met daglicht. En als ik ’s avonds weer terug kom zet ik het binnen. Als het donker is doe ik het open en het daglicht dat overdag is verzameld, komt er weer uit. Het lijkt me dat zo’n product een beststeller wordt, maar ik ga het denk ik niet meemaken. Er zouden trouwens ook weer allerlei problemen mee ontstaan, zoals te veel licht of licht op een verkeerde plek. En dan moeten we daar weer moeilijke dingen mee doen. Maar toch: door af en toe buiten de kaders te denken, ontstaan de beste vindingen.” n

Licht XL April 2012

LXL2012 p24-27 lichtprofessionals.indd 27

26-03-2012 13:37:13

kantoor Daglicht - Gasontlading - TL - PL - Led

Licht op het Nieuwe Werken Het nieuwe kantoorpand van Eneco kent een flinke dosis daglicht omdat werkplekken voornamelijk langs de buitengevel zijn gesitueerd. Het Nieuwe Werken gecombineerd met de open sfeer die het bedrijf wil uitstralen, komt in het lichtplan tot uiting in functionele en sfeervolle verlichting voor werken en loungen. Door Ronald van Bochove

Alle vestigingen van energiebedrijf Eneco zijn ondergebracht in het nieuwe hoofdkantoor aan de A20 in Rotterdam. De nieuwbouw laat veel daglicht toe. De eerste twee verdiepingen zijn gereserveerd voor Eneco World, een gebied waar klant en Eneco samenkomen, dat symbool staat voor de nieuwe, open aanpak van het bedrijf. “Dit is de meest spectaculaire ruimte,” zegt Michiel Hofman van Hofman Dujardin Architecten als hij daags voor de officiële opening door de hoofdingang het atrium van de nieuwbouw van het hoofdkwartier betreedt. “In het verlengde van de entree bevindt zich het atrium, het bruisende centrum van het nieuwe hoofdkantoor. In de oorspronkelijke tekening zouden de gevels tot aan de begane grond gesloten zijn, wat zou leiden tot een relatief gesloten atrium. In de nieuwe plannen openden we verdiepingen naar het atrium en hebben

we er trappen en vides aan toegevoegd. Rondom het atrium bevinden zich verschillende werken ontmoetingsruimtes zoals vergaderruimtes, werkplekken, restaurant, espressobar en auditorium.” Hofman Dujardin Architecten is samen met Fokkema & Partners verantwoordelijk voor het interieur van het nieuwe onderkomen van Eneco. Hofman Dujardin tekende in 2008 al aan de inrichting van het hoofdkantoor. In 2010 is het bureau van interieurarchitect Diederik Fokkema betrokken voor de fijnafstelling rond de ambities van het Nieuwe Werken. Voor de verlichting is gebruik gemaakt van het expertise van Studio Rublek. In de 25.000m2 werd gezocht naar een harmonisch geheel van zeer diverse onderdelen van het energieconcern.

Eneco Village

Nieuw Eneco hoofdkantoor Het hoofdkantoor van Eneco is ontworpen door Dam & Partners Architecten, heeft een bijzonder open vloerindeling; een driehoek met licht gebogen zijden refereert aan een lotusblad. De drie gebogen volumes verschillen in hoogte en omsluiten een met glas overdekt atrium. Een groot restaurant met daarboven een auditorium steekt over twee verdiepingen uit het gebouw. Om het gebruik van daglicht te vergroten zijn de scheidingswanden van de kantoren aan de minst zonnige kant van het gebouw, transparant. Onder het gebouw met 14 verdiepingen is een parkeergarage met 465 parkeerplaatsen en een fietsenstalling. Het gebouw staat vlak bij het station Prins Alexander aan de A20. De eerste drie verdiepingen van het gebouw hebben een verticale begroeiing. Die wordt deels binnen en op de daken voortgezet met een aantal daktuinen. Vier grote zonnepanelen op een statief, ‘sun trackers’ volgen de stand van de zon. Dankzij deze en diverse energiebesparende maatregelen krijgt het gebouw krijgt een A++ label.

Blikvanger boven de espressobar in het centraal gelegen atrium is een uit kleinere lampenkappen samengesteld armatuur met een diameter van 8 meter. Het object maakt een vrij willekeurig patroon van lichtvlekken op de houten vloer van de bar en de lichte terrazzovloer. “Aanvankelijk wilden we het armatuur nog afhankelijk van de lichtinval op en neer laten bewegen. Maar dat is eigenlijk niet nodig. De lichte terrazzovloer brengt het licht tot diep in het gebouw binnen.” Eneco Village is een open ontmoetingsruimte en beslaat de begane grond en de eerste verdieping van het kantoor. De drie vleugels rond het atrium hebben repeterende elementen als een projectiewand, trappen en vides. Lees- en werktafels overlegplekken komen op afzonderlijke eilanden, die door tapijt en meubelkeuze steeds een verschillend karakter hebben. “We hebben samen vloerbekleding en verlichtingplan opgesteld voor de diverse verdiepingen,” zegt Diederik Fokkema. “Vervolgens is aan Aleksandar Rublek van Studio Rublek gevraagd hier de verlichtingoplossingen voor te vinden die ook passen in het energiezuinige streven van Eneco.” Hofman vult aan: “Rublek koos voor elke sfeer een bijzonder armatuur en bepaalde de verlichtingsterkte. Door de eilanden goed aan te lichten zijn de verkeersstromen met het restlicht goed verlicht en herkenbaar. De open ruimte met de grote variëteit aan functies blijft overzichtelijk door een herhaling van elementen en je kunt je overal goed oriënteren door de centraal gelegen espressobar.” De cocktailbar en het restaurant zijn heel donker uitgevoerd. Zo ontstaat een sfeervolle intimiteit in het verder zeer lichte gebouw.

Licht XL April 2012

LXL2012 p28-30 eneco.indd 28

26-03-2012 13:37:44

kantoor

Versterking van het concept “Het is mijn taak het concept van de architect te ondersteunen of te versterken,”zegt Aleksandar Rublek, “Ook bij deze opdracht spelen de vele aspecten van verlichting een belangrijke rol; esthetisch, technisch, milieuvriendelijk en natuurlijk ook de kostprijs om er een paar te noemen. Door de goede reflectie van vloer en wand konden we volstaan met een basis-accentverlichting van 350 lux om de diverse eilanden aan te lichten. De kleurstelling van de materialen heeft invloed op de hoeveelheid licht die eventueel nog nodig is.” “Ik ben een voorstander van wit licht. Kleuren moeten van het materiaal komen. Je speelt binnen het spectrum van wit licht en de rijkdom aan schaduw. We realiseren een energiezuinige oplossingen. Alleen op plaatsen waar we kunst moeten aanlichten streven we naar 100 procent kleurechtheid. We gebruiken gasont-

lading, TL, PL of Ledverlichting. In dit kantoor kies je voor bestaande en betrouwbare leveranciers. Want ook het onderhoud over jaren moet in goede handen zijn.”

Kantoren Hofman: “Werkplekken zijn voornamelijk langs de buitengevel gesitueerd, met veel daglicht. De plattegrond herhaalt zich over de verschillende verdiepingen. Concentratie-werkplekken en vergaderruimtes achter glazen wanden en loungeplekken voor informeel overleg op kleurrijke tapijten onder soms spectaculaire armaturen maken iedere verdieping net even anders en speels.” De kantoorverdiepingen hebben een basisverlichting die door Philips is geleverd, verwerkt in het systeemplafond. Op de loungeplekken en plaatsen waar kunst is aangebracht is extra accentverlichting. De

directie kreeg de twee bovenste verdiepingen toegewezen. Ook hier is geen vaste werkplek, want ook het management zal volgens het Nieuwe Werken flexibel gebruik maken van werken vergaderruimtes. Ook op deze verdieping wordt het patroon van kantoren en loungeplekken op ‘eilanden’ van kleurrijke karpetten voortgezet.

Open Bezoekers aan het nieuwe kantoor komen niet langs een balie met een medewerker er achter. In de nieuwe open werksfeer hoort ook een uitnodigend gebaar. Ze worden in het nieuwe hoofdkantoor verwelkomd door hostesses die een pasje uitreiken waarmee de bezoeker Eneco Village kan betreden. De verlichting in grote ronde koven, de spots op het lichte meubilair en de centraal gelegen espresso bar dragen bij aan de open en warme sfeer die Eneco wil uitstralen. n

Licht XL April 2012

LXL2012 p28-30 eneco.indd 29

26-03-2012 13:37:48

VALT PAS OP WANNEER HET MOET

Waar voorheen “grote” armaturen het werk deden plaatst u nu eenvoudig de compacte witte, zwarte of aluminiumkleurige Serenga led inbouw- en opbouwspot voor een optimaal veiligheidsresultaat in vluchtwegverlichting. Met 1 lux lichtspreiding op de vloer volgen bezoekers veilig en snel de egaal verlichte vluchtroute. Gebruik de lichtspots ook in de nacht als energieefﬁciënte nachtwaak- of anti-inbraakverlichting. De multifunctionele lichtspots bieden een beter alternatief dan noodunits: snel te installeren, compact en zichtbaar voor inspectie. VanLien biedt u voorsprong in veiligheid. VanLien Noodverlichting • tel (0180) 641 888 • info@vanlien.nl • www.vanlien.nl 87396_Thomas & Betts (LOAP).indd 1 LXL2012 p28-30 eneco.indd 30

3/19/2012 9:14:29 AM 26-03-2012 13:37:49

XL Project Leds - Video - Audio

350 meter led aan het plafond Dit ledplafondscherm in het Chinese Suzhou is het derde in zijn soort en de grootste ter wereld. De andere twee bevinden zich in Las Vegas en Beijing. Het bedrijf Electrosonic leverde de vectorgestuurde aansturing die van de verzameling leds een videoscherm maakt. Het scherm is meer dan 350 meter lang, 16 meter breed en bevindt zich op een hoogte van 20 meter boven de grond. De audiovisuele ervaring moet klanten en toeristen naar dit winkelcentrum trekken.

Licht XL April 2012

LXL2012 p31-34 XL_suzhou.indd 31

26-03-2012 13:38:54

Advertorial

Belangrijke rol ledverlichting in groen beleid

Hotelier, winkelier en museumdirecteur geestdriftig over led-lamp De stroomvreter ‘gloeilamp’ is passé. Halogeen lampen hebben, zoals het er nu uitziet, ook hun langste tijd gehad. Energiezuinige ledverlichting gaat in et-installaties een steeds prominentere plek innemen. Hotels, winkels, residentiële woonhuizen, openbare ruimtes en zelfs musea hebben op verschillende gronden baat bij ledverlichting. Innovatieve lichtbesturing doet de energierekening nog lager uitvallen. Klemko Techniek heeft recentelijk bijgedragen aan aansprekende projecten op het gebied van energiebesparing met leds.

Led´s optimaliseren winkelpresentatie

Uitgekiende ledverlichting helpt enorm in het bevorderen van een winkelnering. Een warme sfeer in de zaak speelt een grote rol om de klant tot kopen aan te zetten. De in kofe en thee gespecialiseerde Kaldi-winkel in Amersfoort is er een voorbeeld van. Eigenaar Chris Troost is erg in zijn nopjes met de aangebrachte ledverlichting in zijn zaak.Verlichting bepaalt grotendeels de winkelsfeer. Troost wist bijvoorbeeld niet dat led in kleurgradaties is te krijgen. De warmwitte versie doet het zijns inziens heel goed in zijn winkel. Het voordeel is ook dat de installatie volgens hem heel gemakkelijk is uit te voeren. Je hoeft geen zware kabels te trekken. De voornaamste reden om met leds de Kaldi-winkels te verlichten is de juiste verlichtingssterkte en het verminderde energieverbruik. Want winkelverlichting blijft constant branden gedurende de openingstijden. Die kunnen oplopen tot twaalf uur op dagen met koopavonden. De toepassing van ledverlichting past in het streven naar besparing van energie en van onderhoud, één en ander in het kader van ‘groen ondernemen’. De uitstraling van een Kaldi-winkel is grotendeels terug te voeren op de uitgekiende verlichting. Er is gekozen voor inbouwarmaturen en spots met ledverlichting om bepaalde plekken in de winkel te Accentueren. Maar er zijn ook led-armaturen geïnstalleerd met sfeerverhogend strijklicht. De uitgekiende verlichting moet tot ‘snoepen’ verleiden.

Villa sfeervol verlicht met dimbare leds

Het Dorint Hotel Amsterdam Airport op Schiphol Oost heeft led-verlichting van Klemko in de accommodatie geïnstalleerd. Dit gebeurt, volgens Dorints general manager Kees Teer, in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen, uitmondend in het verwerven van het Green Key-keurmerk. Ook het American Hotel in Amsterdam en Hotel Bergse Bossen in Driebergen hebben recentelijk Klemko-leds laten monteren. Het Dorint Hotel is gestart met de overgang op led-verlichting met het vernieuwen van de lichtpunten in de hotelgangen. De verlichting boven de 445 kamerdeuren van het hotel blijft vierentwintig uur per dag het hele jaar door branden, omdat hotelgasten op willekeurige uren van de dag toegang willen hebben tot hun kamer. Dat houdt in dat de verlichting van de gangen relatief veel stroom vraagt. Er is berekend dat het Dorint een kostenbesparing op de gangverlichting kan realiseren in de orde van grootte van 47.000 euro per jaar. Naast energiebesparing komen nog de vermindering van de vervangingskosten van kapotte halogeen en de lagere loonkosten die je kwijt bent aan vervangingsarbeid. Alle 445 kamers hebben per kamer elf leds als vervanging van halogeen. Op basis van een kamerbezetting van 70 procent met twee branduren per dag betekent dat een enorme daling van het jaarlijkse stroomverbruik.

In Montfoort is de gerenoveerde villa van de familie Van Os op alle drie verdiepingen voorzien ledverlichting. Henk van Os bezit een aantal tankstations met pompshops. De daarin staande koelmeubels hebben ledverlichting. De ondernemer heeft dus enige ervaring met leds en bezint zich om ook leds in de te renoveren villa te laten aanbrengen. Hij vraagt de plaatselijke elektro-installateur Toine de Bruijn om een verlichtingsscan uit te brengen voor alle ruimtes in de te renoveren woning. Dus niet alleen in de entree, de woonkamer en de keuken, maar ook op de slaapverdieping, de natte cellen en de zolderverdieping. Uitgangspunt van de ledinstallatie is op één driver een groep van acht te installeren. Het voordeel van ledverlichting is, volgens de installateur, dat je geen draden hoeft te trekken, zoals bij traditionele verlichting. Er zijn in totaal 116 dimbare Luzern inbouwleds in het plafond van de begane grondverdieping aangebracht, waarvan 78 in de smaakvolle woonkamer. De keuken is eveneens voorzien van een dubbele rij inbouwleds. De hal bij de voordeur heeft zeven inbouw downlighters op hotelschakelaars. Alle leds zijn vanaf verschillende punten te dimmen. In al deze ruimtes is gekozen voor de warmwitte kleur.

Maagdenhuismuseum met duurzame ledverlichting

Er is in het Maagdenhuismuseum in Antwerpen, volgens conservator Daniël Christiaens, in het verleden niet al te omzichtig omgegaan met het aan het museum toevertrouwde erfgoed. Daarom probeert hij de tentoonstellingsruimtes optimaal in te richten. Daardoor blijven bijvoorbeeld archiefstukken en schilderijen onaangetast door vocht, uv-straling en warmte. Vandaar dat het museum onder meer is overgestapt op het aanlichten van museumstukken met led-spots. Zij produceren nauwelijks warmte en stralen uv-vrij licht uit. Aangezien de ledspots vele uren per dag branden ziet het museum aanzienlijke besparingen in de energierekening terug. De museumorganisatie streeft duurzaamheid na in het bedrijfsbeleid. Illustratief van het streven naar een duurzame bedrijfsvoering is de volgende situatie. Omdat er pal voor de voorgevel van het Maagdenhuis een tram rijdt, veroorzaakt die in het voorbijgaan duidelijk voelbare trillingen in het gebouw. Die hebben in het verleden om de haverklap tot kapotte lampen geleid. Dat is nu met trillingsbestendige ledverlichting verleden tijd.

87544_Klemko.indd 1

LXL2012 p31-34 XL_suzhou.indd 32

26-03-2012 13:38:57

De ve Hi ve vli bo pla De ed me de ing

Advertorial

Lumoluce en Klemko sterke alliantie

Lumoluce is tussen de verlichtingsreuzen een belangrijke speler met veel expertise op het gebied van ledtechnologie. De producten veroveren een steeds belangrijkere positie in de hi-end led-markt dankzij de promotionele activiteiten van preferente distributeur Klemko Techniek. Gerard Kroone is oprichter en directeur van Lumoluce in Heerhugowaard. Deze vennootschap, waar Kroone ook directeur en grootaandeelhouder van is, dankt zijn bekendheid aan de ontwikkeling van elektronische producten, zoals leddrivers en halffabrikaten. Deze onderneming houdt zich uitsluitend bezig met onderzoek, ontwikkeling en de productie van een breed scala aan ledproducten. Dit alles vindt plaats op het hoofdkantoor in Heerhugowaard. Lumoluce heeft een eigen testfaciliteit, waar de prestaties van producten worden getest en gesimuleerd. Intussen is een netwerk van internationale distributeurs uitgerold. In de Benelux is dat Klemko Techniek BV in Soest. die een goed ontwikkeld distributienet heeft via het elektro groothandelskanaal. Daarnaast heeft het bedrijf veel elektrotechnische expertise in huis en heeft nauwe voeling met de gebruikersmarkt. Lumoluce krijgt via Klemko op die manier de juiste feedback vanuit die markt.

n Klemko Techniek BV in Soest is vanouds bekend als leverancier van lichtbesturingen. Lichtinstallaties worden daarmee intelligent gemaakt. De Soester onderneming heeft veel kennis in huis van complexe lichtbesturingen en dimsystemen. Het bedrijf verwezenlijkt ook buitenlandse afzet. De export gaat onder meer naar België, Duitsland, Noorwegen en Zwitserland en overzee naar de Verenigde Staten en het Caraïbische gebied. Het bedrijf is eveneens partner in de Zwitserse Relux-organisatie. Op basis van het lichtsimulatieprogramma ReluxSuite kunnen specialisten lichtberekeningen maken.

Klemko Techniek te Soest is distributeur van led-modules van Lumoluce. Deze led-fabrikant in Heerhugowaard is inmiddels overgenomen door Nualight Ltd. Laatstgenoemde onderneming uit Cork (Ierland) is gespecialiseerd in de productie en de levering van led-modules aan grote supermarktketens. Klemko is benoemd als verdeler voor de gehele Benelux. Onder de internationale opdrachtgevers van Nualight bevinden zich marktleiders op het gebied van retail zoals Walmart, Tesco, Kroger, Migros, Sainsburys, The CO-OPerative Group, Tengelmann, Stop&Shop en Carrefour.

Ledverlichting op Schiphol

De zogeheten ‘centrale stijgpartij’ op Schiphol is permanent verlicht. Hier passeren dag en nacht personen naar of van bovenliggende verdiepingen. Letterlijk op de lopende band. In dit deel van de vlieghaven zijn Wave-lichtbakken aangebracht. Deze hangen boven de centrale stijgpartij. De melkwit doorschijnende afdekplaten verhullen dat de bakken van leds zijn voorzien. De lichtbakken spreiden een aangenaam wit licht. De Wave-l edarmaturen zijn voorzien van passief infrarood bewegingsmelders. Deze schakelen de lichtbakken traploos terug naar dertig procent van de lichtsterkte, zodra niemand na een ingeregelde tijd gebruik maakt van de centrale stijgpartij.

3/26/2012 10:01:23 AM

LXL2012 p31-34 XL_suzhou.indd 33

26-03-2012 13:38:57

Veiligheid en comfort op alle terreinen

Het gevoel van veiligheid en de comfortabele sfeer van thuis. Als het aan Ziut ligt ervaart iedereen buiten hetzelfde. Of het nu gaat om een straat, bedrijventerrein, parkeerplaats, recreatiepark of sportcomplex. Ziut is als geen ander thuis in het inrichten en beheren van de openbare ruimte en terreinen. Met maatwerkoplossingen op het gebied van verlichting, verkeersregeling, lichtarchitectuur en cameratoezicht. Van advies tot realisatie, onderhoud en beheer. Ons totaalaanbod en onze integrale aanpak verzekeren u van het juiste resultaat: veiligheid en comfort voor de mensen op uw terrein.

www.ziut.nl

LXL2012 p31-34 XL_suzhou.indd 34

Licht-, Zicht- en Mobiliteitsoplossingen

26-03-2012 13:39:04

Renovatie Monument - Kooldraadlamp - Maatwerk - Led

Led als maatwerk vervangt kooldraadlampen Van het eerste huis in Amsterdam dat in de negentiende eeuw van elektrisch licht is voorzien, zijn in de 21ste eeuw de kroonluchters en armaturen gerestaureerd. Gekozen is voor een maatwerkoplossing in led. Hiermee is de verlichting in dit monumentaal grachtenpand in ere hersteld. Tekst Ferdinand Pronk Beeld Ramselaar Light Solutions

Licht XL April 2012

LXL2012 p35-40 herengracht.indd 35

26-03-2012 13:39:58

LRS Solutions BV is specialist in lichtregelsystemen in de breedste zin van het woord. LRS kan als importeur van diverse merken lichtregelingen altijd de perfecte en betaalbare oplossing leveren om in uw project de verlichting probleemloos te sturen. Kijk op www.lrssolutions.nl voor referenties en producten. Of bel 0183-356200 voor het maken van een vrijblijvende afspraak.

Eenvoudig RGBW Leds aansturen via:

• iPhone • iPad • Android • Touch Screens • Internet • SMS • PC • Enz...

Centrale sturingen voor :

• Musea • Bioscopen • Casino’s • Restaurants • Kantoren • Vergaderruimten • Woningen • AV projecten

LRS is specialist op het gebied van :

ch A

able Energy iev Sa

• Daglichtregelingen s ng vi • Dynamische regelingen • AV koppelingen • DALI regelingen • DMX regelingen • Draadloze regelingen

Energieweg 3/A • 4231 DJ Meerkerk • T: +31 (0)183 356 200 info@lrssolutions.nl • www.lrssolutions.nl

LXL2012 p35-40 herengracht.indd 36

26-03-2012 13:40:00

Renovatie Het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies is gehuisvest in een monumentaal pand aan de Herengracht in Amsterdam. In 1880 gebouwd naar een ontwerp van de architect Gerlof Bartholomeus Salm als woonhuis voor de steenrijke tabakshandelaar Jac. Nienhuys. Deze wilde graag laten zien dat hij zeer vermogend was. Het was destijds het eerste huis in Amsterdam dat van elektrisch licht was voorzien. Zo’n vijf jaar geleden startte een project om de elektrische installatie ingrijpend te verbeteren. Dat was dringend nodig want de bedrading in veel kroonluchters en

er nog geen elektriciteitsnet was, brandden de lampen op energie die met een generator in de achtertuin werd opgewekt.”

Bedrading vervangen De originele kroonluchters en armaturen waren dringend aan renovatie toe. Historicus Lode De Clercq stelde een onderzoek in. Het resultaat is het rapport ‘Studie van de originele verlichtingstoestellen met het oog op restauratie’. De foto’s en beschrijving maken duidelijk dat restauratie dringend nodig was. Niet

“We hebben metingen gedaan aan de oorspronkelijke kooldraadlampen van Edison” armaturen was gevaarlijk. Ze zijn gerestaureerd en voorzien van een maatwerkoplossing met ledverlichting, naar voorbeeld van de eerste peertjes van Edison. Het pand is eigendom van de Rijksgebouwendienst. Namens deze organisatie begeleidde Maarten Brouwers de renovatie van de elektrische installatie. “Het pand is in 1890 gebouwd. Al direct was het de bedoeling dat er elektrisch licht in zou komen. Waarschijnlijk ook omdat de familie graag wilde laten zien hoe welvarend ze waren. We weten dat er in het huis 350 lichtbronnetjes waren. Er was op dat gebied een zekere competitie: het verhaal gaat dat er op de Utrechtse Heuvelrug een huis was met nog meer lichtpunten. Op de bovenverdieping zijn armaturen voor de ramen opgehangen, zodat je vanaf de straat kon zien dat de bewoners elektrisch licht hadden. Omdat

alleen de buitenkant, maar ook het inwendige van veel verlichting was in slechte staat en de bedrading moest nodig worden vervangen. De foto’s geven een esthetisch ontluisterend beeld met fijne kroonluchters voorzien van een diversiteit van gloeilampen en spaarlampen. De elektrische installatie in het pand zelf was al meermalen aangepast. Brouwers: “In 1910 vestigde zich hier de Maatschappij tot Exploitatie van Kantoorgebouwen. Die heeft diverse aanpassingen aan het gebouw gedaan, waaronder de elektrische installatie. Zo’n vijftien jaar geleden is het pand al eens gerenoveerd. Toen vond men achter de wandbespanning oude elektrische leidingen en klossen waarop de schakelaars hebben gezeten. Tijdens het bouwhistorisch onderzoek hebben we een houten leiding gevonden: een dun hardhouten latje met een gefreesd

sponninkje waar de kabels in lagen. Dat latje hebben we nu heilig verklaard. Zo’n vondst help mee om een beeld te krijgen van de algemene installatiehistorie in Nederland, net als de stoomverwarming en andere installatietechnische elementen die hier nog zijn. Op basis van fragmenten die je in verschillende gebouwen vindt, kun je je een beeld vormen.”

Drie delen De renovatie viel in drie delen uiteen, vertelt Brouwers: “We hebben naar de lichtbron gekeken, het armatuur en de huisinstallatie. Wij vonden een aantal zaken belangrijk. In de eerste plaats moest er een oplossing komen die het armatuur respecteerde. Verder wilden we een lichtbron gebruiken die zeer duurzaam is. Met name omdat een aantal lampen op moeilijk bereikbare plaatsen hangt: je kunt er alleen met een steiger bij.” De Rijksgebouwendienst schakelde architect Rob van Beek en Ron Ramselaar van Ramselaar Light Solutions in. Van Beek maakte het lichtplan. Daarbij was het uitgangspunt dat de klassieke armaturen een type verlichting en een verlichtingsniveau kregen dat het oorspronkelijke benadert. Daarnaast zou losse, aanvullende verlichting worden geplaatst om het lichtniveau op het vanuit de Arbowet vereiste niveau te brengen. Van Beek koos daarbij in het trappenhuis voor een replica van de lamp die Wissmann in 1921 ontwierp, nu uitgerust met leds.

Proefmodelletje De lampen voor de historische kroonluchters en armaturen vroegen om maatwerk. De oorspronkelijke kooldraadlampen waren niet meer beschikbaar, er moest een alternatief worden gevonden. Echt iets voor Ramselaar: “We zijn specialist in in verlichten en

Led op maat in klassieke armaturen De nieuwe lichtbron in de klassieke armaturen is een op led gebaseerde lamp met een heldere glazen ballon. De eerste ballon werd in Leerdam geblazen, de overige vanwege de kosten in Tsjechië. Het glas is geblazen in de vorm van de gloeilampen uit eind 19de eeuw; een vorm die terug te vinden is in literatuur en op oude foto’s van het pand. In de glazen bol is een dubbele verticale staafvormige led met een kleurtemperatuur van 2700 K aangebracht. Het imposantste object hangt in de grote entreehal: een vijftien meter hoog armatuur met op meerdere niveaus lichtbronnen.

Licht XL April 2012

LXL2012 p35-40 herengracht.indd 37

26-03-2012 13:40:20

Akoestisch comfort en optimaal licht voor nauwkeuriger werk Soundlight Comfort Units zijn vrijhangende akoestische plafondeilanden voorzien van hoogwaardige LED armaturen. Licht en akoestiek zijn essentieel voor het comfort op de werkplek. De innovatieve Soundlight Comfort-oplossing is in het bijzonder ontworpen voor gebouwen die zijn voorzien van thermisch actieve gebouwsystemen (TABS) zoals betonkernactivering. Onderzoek toont aan dat mensen nauwkeuriger werken in een akoestisch goede omgeving. Wit licht van goede kwaliteit heeft bewezen de sfeer, productiviteit en het vermogen om te concentreren van een werkruimte te verbeteren. Soundlight Comfort is het resultaat van een samenwerking tussen Philips en Ecophon om te komen tot optimale oplossingen waarbij het comfort en welzijn voor de mensen op de werkplek centraal staat en tegelijk voldoen aan de energie-efficiĂŤntie-eisen en vormgevingsesthetiek.

www.lighting.philips.nl/kantoorverlichting

LXL2012 p35-40 herengracht.indd 81957-PH-Advertorial office Soundl38 (Ecophon) 265x370 NL.indd 1

26-03-2012 13:40:21 20-03-12 13:35

03-12 13:35

Renovatie

belichten met veelal in eigen beheer geproduceerde ledverlichting: “We zeggen vaak tegen architecten: bedenk het maar, dan doen wij de engineering en maken en installeren het zo nodig. Zo verliep bij dit project ook de samenwerking met Van Beek. De vraag aan ons was om een heldere ledlamp te maken die er uit ziet als een authentieke gloeilamp. We hebben eerst een proefmodelletje gemaakt, heel knullig allemaal, maar voldoende om de Rijksgebouwendienst te overtuigen dat wij de opdracht konden krijgen. De uiteindelijke lamp is een op led gebaseerde lamp met een heldere glazen “ballon”. De eerste werd in Leerdam geblazen, de latere wat grotere ‘serie’ vanwege de kosten in Tsjechië. Het glas is geblazen in de vorm van de gloeilampen uit eind 19de eeuw. Een

“Ik vermoed dat de leds zo wel 50.000 uur mee gaan” vorm die in historische interieurs terug te vinden is in de literatuur en op oude foto’s van het pand. In deze glazen bol is een dubbele verticale staafvormige led met een kleurtemperatuur van 2700 K aangebracht. “We hebben in het Elektriciteitsmuseum in Hoenderlo metingen gedaan aan de oorspronkelijke kooldraad-

XL Feiten

• Destijds (1880) eerste huis in Amsterdam met elektrisch licht. • Er was nog geen elektriciteitsnet, de lampen brandden op een generator in de achtertuin. • Het huis telde 350 lichtbronnetjes, vooral om te imponeren. • Kroonluchters en armaturen zijn onlangs gerestaureerd. • Klassieke armaturen zijn voorzien van nieuwe lichtbronnen. • Oorspronkelijke kooldraadlampen waren niet meer beschikbaar, led op maat werd het alternatief. • De uiteindelijke lichtbron is een op led gebaseerde lamp in een heldere glazen ballon.

lampen van Edison: ze hebben er daar nog een paar die werken. We hebben de leds van 3 naar 0,4 watt teruggedimd naar dat niveau. Ik vermoed dat de leds zo wel 50.000 uur mee gaan. Rond de leds is met de hand een koperen spiraal aangebracht. “De lamp heeft toegepast in de kroonluchters en armaturen een mooi effect”, vindt Brouwers: “De lichtbron is niet oogverblindend, je blijft het armatuur zien. Daarmee wordt het meer een kunstobject dan verlichtingsbron.”

Halogeenlampen In het gebouw zijn de mooie resultaten te zien. Het imposantste object hangt in de grote entreehal: een vijftien meter hoog armatuur met op meerdere niveaus lampen. Brouwers: “Al op de eerste tekenin-

gen van het gebouw hangt een lang armatuur in het trappenhuis, maar we hebben niet kunnen herleiden wie het gemaakt heeft. Het is ongetwijfeld op maat gemaakt, waarbij we de indruk hebben dat er ook bepaalde materialen zijn hergebruikt; er zijn bijvoorbeeld details van gaslampen terug te vinden. Voor de restauratie zat het armatuur vol spaarlampen en gloeilampen en werden de wanden belicht met halogeenspotjes. Met de opaallampen op de tussenbordessen en de nieuwe verlichting in het armatuur is het beeld nu totaal anders. Het armatuur is in ere hersteld.” Ook in andere ruimtes zijn de armaturen gerestaureerd en van de maatwerkverlichting voorzien. Geheel in stijl met dit monumentale gebouw. n

TECOH® CFx LED downlight De TECOH CFx armaturen zijn de Modulaire LED oplossing voor vervanging van CFL 36 watt (2x18) of 26 watt (2x13) met 40.000 branduren. Uitwisselbare LED module met geintergreerde driver en Dimbaar met standaard dimmers. www.MEGAMAN.nl www.MEGAMANlichting.com/TECOH

0192_MM_TECOH_CFx_245x170mm-kantoorgang-MaS_v1.indd 1

LXL2012 p35-40 herengracht.indd 39

Licht XL 14-03-12 12:48 April 2012

26-03-2012 13:40:32

ver vooruit in duurzame technologie

COFELY IS OP ZOEK NAAR JOU! COFELY IS DE GROOTSTE TECHNISCHE DIENSTVERLENER VAN NEDERLAND

Cofely ontwikkelt totaaloplossingen in de utiliteit,

MOGELIJKHEDEN

energietechniek en industrie. GDF SUEZ is een van

Voor techneuten met passie hebben we volop

de grootste energie- leveranciers van de wereld,

mogelijkheden op verschillende niveaus door heel

We laten techniek werken voor onze klanten, zodat

met meer dan 200.000 medewerkers en een omzet

Nederland. Van Engineer tot Automatiseerder,

zij zich volledig kunnen concentreren op het realiseren

van ruim 80 miljard euro.

van Monteur tot Servicetechnicus en van

van de eigen doelstellingen. We doen dit met

Werkvoobereider tot Projectleider. Interesse?

WIL JIJ WERKEN BIJ DE GROOTSTE TECHNISCHE DIENSTVERLENER VAN NEDERLAND?

Surf naar onze website www.werkenbijcofely.nl

ONDERDEEL VAN GDF SUEZ ENERGY SERVICES

Met meer dan 7.000 medewerkers werken we

MEER INFORMATIE?

iedere dag hard aan de beste (totaal)oplossingen

Wil je meer informatie over werken bij de grootste

Cofely is onderdeel van GDF SUEZ Energy Services,

voor allerlei klanten: van Heineken en Shell tot

technische dienstverlener van Nederland? Bel onze

de Europese leider op het gebied van installaties

Rijkswaterstaat.

afdeling Corporate Recruitment: 030-6569393.

en technische dienstverlening. Nederland is onze

Cofely bestaat uit een netwerk van bedrijven

thuismarkt, maar Cofely is wereldwijd actief voor

die zich richten op regionale markten, specifieke

allerlei klanten.

marktsegmenten en specifieke technieken.

innovatieve concepten en integrale en duurzame oplossingen.

voor al onze actuele vacatures!

LEES MEER OVER DE MOGELIJKHEDEN OP WERKENBIJCOFELY.NL 9111308 Cofely pz adv. 265x370.indd 1 LXL2012 p35-40 herengracht.indd 40

12-09-2011 16:56:12 26-03-2012 13:40:33

Interieur Kerk - Lichtarchitect - Sfeer - Reflectortechniek

150 kerken in nieuw licht Kerken staan buiten vaak in de spotlights, maar mogen ook van binnen gezien worden. Lichtarchitect Hendrik Jan Vermeulen is gespecialiseerd in kerkverlichting. “Te vaak is er zomaar iets gedaan met de binnenverlichting, terwijl een goed lichtplan sfeerverhogend werkt en de ruimte functioneel veel beter tot zijn recht laat komen.”

XL Sfeervol Antonius Abtkerk in Scheveningen De inrichting en het mozaïek van de Antonius Abtkerk in Scheveningen zijn het waard om in de schijnwerpers te staan. Ruim twee miljoen steentjes telt het mozaïek boven en achter het altaar. Door de nieuwe verlichting komt deze optimaal tot zijn recht. “Er is bewust gekozen voor een lichtbesturingssysteem”aldus Vermeulen. “Tijdens de viering wordt het mozaïek niet uitgelicht, maar bij concerten en andere gelegenheden krijgt het de aandacht die het verdient.” In de abscis zijn twee asymmetrische halogeen metaaldamp armaturen geplaatst die zorgen voor een gelijkmatig licht. “Door de goede lichtverdeling op het gewelf komt de detaillering naar voren.” In de kerk werden

de kroonluchters met zes spotlampen van 150 W verwijderd om een rustig lichtbeeld te creëren. Hiervoor in de plaats werd per kroonluchter één zeer breedstralende reflector met halogeen metaaldamp lichtbron geplaatst van 150 W. Om de hele kerk te verlichten werd 4135 W aan lichtbronnen ingezet. Waaronder: • Indirecte verlichting: 10 CDM-TD 70W , 2 CDM-TD 150W • Directe verlichting: 8 CDM-T 150W, 1 CDM-T 70W , 21 HCI-TF 20W, 5 LED 17W looplicht • Sfeerverlichting: 4 CDM-TC 70W • Accentverlichting: 4 CDM-T 70W, 12 Halogeen 75W, 4 Halogeen 50W

Licht XL April 2012

LXL2012 p41-45 kerkverlichting.indd 41

26-03-2012 13:41:12

We enlighten your World!

Al 65 jaar is Lightronics bedenker en fabrikant van lichtoplossingen voor de semi-openbare ruimte. Kennis en ervaring zorgen ervoor dat Lightronics partner is van overheden, energiemaatschappijen, woningbouwcorporaties, architecten en installateurs. Door steeds innovatie na te streven in productontwikkeling en daarbij ook de total cost of ownership te waarborgen speelt Lightronics een vooraanstaande rol in het straatbeeld. Vakmanschap

in lichtoplossingen.

Lightronics heeft een breed assortiment wanden plafondverlichting, extreem slagvaste verlichting, en straat- en terreinverlichting. Wij adviseren u graag over de toepassingsmogelijkheden van onze armaturen. Postbus 150 - 5140 AD Waalwijk - Tel.: 0416 568 600

www.lightronics.nl LXL2012 p41-45 kerkverlichting.indd 42

26-03-2012 13:41:15

Interieur

Licht dient niet alleen een doel, het vertegenwoordigt ook een grote symbolische waarde én is een van de meest sfeerbepalende elementen in een interieur. Als lichtarchitect van kerken weet Hendrik Jan Vermeulen als geen ander waar hij het over heeft. Bij het betreden van kerken is hij van alles tegengekomen zelfs bouwlampen en stadionverlichting. Maar ook ledverlichting, die volgens hem voorlopig nog niet aan de eisen voldoet om van een kerk een aangename verblijfsruimte te maken. Bij voorkeur kiest Vermeulen voor sfeervolle verlichting, waarbij alle elementen en ornamenten optimaal tot hun recht komen, zonder concessies te doen aan de functionaliteit. De Antonius Abtkerk in Scheveningen, de kathedraal in Roermond en binnenkort de Jacobikerk in Utrecht, zijn een paar voorbeelden van kerken waar Vermeulens verlichtingsplan tot uitvoering zijn gebracht. Inmiddels heeft

de lichtarchitect uit Gendringen al bijna 150 gebedshuizen voorzien van een nieuw lichtplan. Soms omdat de kerken gerestaureerd werden, maar ook regelmatig als op zichzelf staand project. Vermeulen transformeerde de statige gebouwen om in gebedsruimten waar het prettig vertoeven is door een combinatie van effectieve en sfeervolle belichting.

Reflectortechniek Ruim tien jaar geleden startte Vermeulen voor zichzelf. Kennis had hij onder andere opgedaan bij professor Christian Bartenbach in Duitsland. “Wat mij aansprak was de reflectortechniek die hij gebruikte. Dat creëerde licht en tegelijk werd de bron verhuld. Het fascineerde mij dusdanig dat ik in een van mijn eerste projecten – straatverlichting op de Dam in Amsterdam - die techniek heb toegepast.” Daarnaast

ontwierp hij verlichtingsplannen voor onder andere hotels en was hij bij verlichtingsfabrikant Christoph Palme in dienst. Het plan om kerken te verlichten ontstond eigenlijk bij toeval. “Op een gegeven moment werd ik benaderd door een installateur met de vraag of ik zes lichtornamenten wilde ontwerpen voor een kerk. Die opdracht vond ik zo leuk dat ik dagblad Cobouw heb uitgeplozen op zoek naar architecten die zich bezighielden met kerkrenovaties. Zo kwam ik in contact met Paul van Vliet. Hij was bezig met de restauratie van de Vituskerk in Hilversum. En waar ik een kennismakingsgesprek voor ogen had, bleek ik op het juiste moment de telefoon te hebben gepakt, want hij zei direct ‘kom maar’.

Wereldwijde licentie Uniek is dat Vermeulen inmiddels een wereldwijde

XL Hoog Nicolaaskerk in Denekamp Het schip van de historische Nicolaaskerk in Denekamp is ruim 30 meter hoog. De kerk kent een lange geschiedenis die teruggaat naar 1276. Een deel van deze bebouwing vormt nu het verbindingsstuk tussen de toren en de grotere kerk die in 1910 werd gebouwd. In 2009 werd een grote renovatie uitgevoerd; het aanpassen van het lichtplan was daar onderdeel van. Vermeulen: “De kerk was voorzien van kwiklampen van 400W. Die verlichting is vervangen voor halogeen metaaldamp lichtbronnen van 70 en 150W. Er zijn speciale spots op maat geproduceerd om de verschillende objecten te verlichten en in de koepel en gewelven zijn afgestemde reflectoren geplaatst

die zorgen voor indirect licht.” Toegepaste verlichting: • Indirecte verlichting: 6 CDM-TD 70W, 4 CDM-TD 150W, 8 CDM-T 35W, 10 CDM-T 70W, 4 CDM-TC 20W • Directe verlichting: 7 CDM-T 150W, 4 CDM-T 70W, 4 CDM-TC 35W, 3 CDMTC 70W • Accentverlichting: 4 CDM-T 35W, 4 x CDM-T20W, 22 Halogeen 50W, 1 CDMTC 70W

Licht XL April 2012

LXL2012 p41-45 kerkverlichting.indd 43

26-03-2012 13:41:19

Professional LED lighting

LED’S FOCUS ON THE FUTURE ARCHITECTUUR - ENTERTAINMENT - RETAIL - INDUSTRIE

UW PARTNER VOOR PROJECT GERICHTE LED OPLOSSINGEN

NIEUWE LED CATALOGUS BESCHIKBAAR OOK TE DOWNLOADEN ADEN VANAF V ONZE WEBSITE

Al deze varianten zijn verkrijgbaar in diverse uitvoeringen waaronder Dinrail en blackboxwand-montage. De basis van het systeem is de DyNet bus. Via deze verbinding communiceren alle apparaten met elkaar. Elk apparaat heeft zijn eigen intelligentie en daarom is het systeem niet afhankelijk van een centrale processor eenheid. Voor de ingangen hebben we de keuze uit potentiaal vrije kontakten, 0-10V signalen, drukknop bedieningspanelen, touchscreen bedieningspanelen, tijdklok, universele sensors. Voor de interfacing met andere merken/protocollen kunnen we gateways toepassen voor KNX, RS485. RS232, DMX, IR, TCP/IP, WiFi, BACnet, LON, Apple iPhone/iPad en vele audio-visuele producten. Kortom bijna alles is mogelijk met een Dynalite systeem.

ing ght g l li a n ghtin o nal li ion o ssi i e s s s f e Prof es Pro of ht

l al

2 1UE 0 2 /2AL/O2G0G1UE 2 1 A1 T O 01 L2 101 1 TA/ OGUE C 1 A 0 0 D C CATAL ELED 22L2 LE D gn nd si la de ol ch H ut e in D d n a sig nd M de la h ol tc H Du e in d Ma sign ch de and Dut in Holl e Mad

DUTCH DESIGN - MADE IN HOLLAND

WWW.TDE-LIGHTTECH.NL Verrijn Stuartweg 11A 1112 AW Diemen

LXL2012 p41-45 kerkverlichting.indd 44

T: 020-6973849 F: 020-6971775

Tovèrli voert als VAR (Value Added Reseller) voor Nederland het complete Philips Dynalite producten pakket voor Hospitality, Residential, Commercial en Retail segment. Deze productenrange omvat alles wat men nodig heeft voor de totale beheersing van verlichting en energie management. Voor de uitgangen is er de keuze uit fase-aansnijding dimmers, fase-afsnijding dimmers, maakrelais, wisselrelais, 1-10V besturing, DALI broadcast, DALI enumerated (multimaster), DSI, LED-PWM.

info@tde-lighttech.nl www.tde-lighttech.nl

Tovèrli is gespecialiseerd in lichtregeltechniek. Bij ons kunt u terecht voor de meest robuuste hoogvermogen dimmer op de markt, maar ook voor complexe lichtregelingen en alle denkbare high-tech oplossingen voor lichtregeltechniek. Wij kunnen u ook ondersteunen bij engineering, tekeningen, paneelbouw en programmeren. Vragen over de mogelijkheden van Philips Dynalite of over onze andere producten kunt u contact met ons opnemen.

Toverli BV Netwerk 65 1446 WS PURMEREND T: 0299 - 47 50 60 F: 0299 - 47 64 65 E: info@toverli.nl W: www.toverli.nl

26-03-2012 13:41:22

Interieur rubriek

XL Sober Pniëlkerk in Barneveld In tegenstelling tot andere kerken werd in de Pniëlkerk in Barneveld afgeweken van de norm ‘meer licht, meer zicht’. De nieuwbouw leende zich voor een andere beleving en doordat de plafonds wit zijn en van beperkte hoogte werd het mogelijk aangename lichtbeleving te realiseren zonder een maximum aan lichtbronnen toe te plaatsen. ”De uplights die speciaal voor ons ontworpen zijn geven geen terugslag op de achterwand doordat ze in direct onder de kap geplaatst konden worden. De inbouw downlights hebben een diameter van slecht 90 mm en een hoog rendement. Daarnaast zijn ze verblindingvrij.” De kanselverlichting werd asymmetrisch uitgevoerd zodat de predikant ongeacht waar hij zich op de kansel bevindt, altijd in het licht staat. De verlichting die werd toegepast in de Pniëlkerk bestond uit: • 8 CDM 70W ruimtelijk licht • 2 HCi 70W liturgisch centrum • 3 CDM 70W basisverlichting • 2 HCi 70W en 6 HCi 20 W galerijverlichting • 4 CDM 70W accentlicht

licentie heeft voor het gebruik van de spiegels van Bartelbach in kerken. “Wat deze verlichting anders maakt is dat de lichtopbrengst hoger is door het maximale gebruik van reflectie. De fitting is verzonken in het armatuur waardoor de lichtbron precies op de juiste hoogte geplaatst wordt en maximaal rendeert. Dat zorgt ervoor dat wij met een lamp van 150 W een hoogte van meer dan dertig meter kunnen overbruggen en deze dus ook boven in gewelven op kunnen hangen.” Om de kap van de kerk optimaal tot zijn recht te laten komen, hanteert Vermeulen in bijna alle projecten kruislingse verlichting. “Het voordeel van kruislingse indirecte verlichting is dat de gewelven beter uitkomen en het voorkomt schaduwwerking en verblinding. Daarnaast ontstaat een rustig lichtbeeld. Door de armaturen net onder de schuine kap te plaatsen en maximaal gebruik te maken van de reflectie van het armatuur is er namelijk alleen strooilicht.”

Beleving Bij de realisatie van zijn lichtplannen wordt Vermeulen geassisteerd door projectleider Evert Adams: “Te vaak wordt aan de sfeer voorbij gegaan. Het uitgangspunt is de lichtopbrengst, maar lichtbeleving zit in de psyche. Ik weet nog dat ik verbaasd was dat er in de opleiding voor verlichtingstechniek zoveel aandacht werd besteed aan psychologie, maar inmiddels weet ik dat als de geest zegt dat het licht is er een signaal wordt doorgegeven aan de ogen dat zij kunnen zien,

zelfs als het lichtniveau relatief laag is.” Een bevinding die inmiddels ook wetenschappelijk is onderbouwd. Pupillen reageren niet alleen op de verschillen tussen licht en donker, maar ook op illusies van dat verschil. Tot die conclusie kwamen Noorse psychologen. Als verklaring geven de Noren dat de hersenen reageren op wat we denken dat we zien en niet op de exacte hoeveelheid licht die het oog bereikt. De reacties van de ogen zouden deels bepaald worden door eerdere ervaringen met licht en donker.

Kruislings Adams kwam met Vermeulen in contact toen hij lid was van de bouwcommissie en nauw betrokken bij het lichtplan voor de Pniëlkerk in Barneveld. “We wisten

XL Feiten

wat we niet wilden in Barneveld. In de Harskamp was namelijk een vrijwel identieke kerk gerealiseerd. Deze was op de traditionele wijze aangepakt. Er was volgens de norm plusminus 300 lux ingeduwd, met 24 downlights van 70 W. Dat ging ten koste van de sfeer. In Barneveld wilden we dat de ruimte optimaal tot zijn recht kwam en is gekozen voor een heel andere aanpak. Drie downlights van 70 W zorgen voor de basisverlichting in het schip. Daarnaast is gekozen voor indirecte verlichting die kruislings de kap beschijnt. Omdat de hele kap wit is, ontstaat de beleving dat het er licht is.” n

• Lichtarchitect Hendrik Jan Vermeulen voorziet bijna 150 kerken van een lichtplan. • Led voldoet nog niet aan de eisen om van een kerk een aangename verblijfsruimte te maken. • Vermeulen heeft een wereldwijde licentie voor spiegels van professor Christian Bartelbach in kerken … • …. de lichtopbrengst is hoger door maximaal gebruik van reflectie. • Het mozaïek van 2.000.000 steentjes van de Antonius Abtkerk in Scheveningen staat in de schijn werpers. • Het schip van de historische Nicolaaskerk in Denekamp krijgt maatspots. • In de Pniëlkerk in Barneveld staat de predikant altijd in het licht.

Licht XL April 2012

LXL2012 p41-45 kerkverlichting.indd 45

26-03-2012 13:41:27

STRAATVERLICHTING Duurzaamheid - Lichtverdeling - Beleving

Proef met 81 lichtmasten van 24 fabrikanten Schakelen we voor straatverlichting over op leds en zo ja welk type kiezen we. Het is een lastige vraag voor ambtenaren bij gemeenten. In het ledpark van energieleverancier RWE stonden afgelopen anderhalf jaar 81 armaturen opgesteld. Een unieke proef, waarbij de verschillen in onder andere ontwerp, duurzaamheid, beleving, lichtkleur en lichtspreiding duidelijk zichtbaar werden. Edu-Lux organiseerde een excursie en Licht XL mocht mee. Tekst Ferdinand Pronk

Ga er maar aan staan: de beste straatverlichting kiezen. Led is na de snelle ontwikkelingen van de afgelopen jaren op belangrijke onderdelen zoals lichtopbrengst, lichtspreiding en kleur een volwaardig alternatief voor de tot nu toe gangbare lichtbronnen. En bovendien is het door de lange levensduur en de hoge energie-efficiency een duurzame oplossing. Nadelen zijn er ook, zoals de relatief hoge investeringskosten en het ontbreken van standaardisatie. Daardoor zit je als koper gedurende de levensduur van het armatuur aan een fabrikant vast. Philips doet met de Ledgine-module een stap naar de uitwisselbaarheid van leds, maar dat is vooralsnog geen oplossing die andere fabrikanten adopteren.

24 fabrikanten Je kunt veel lezen over ledverlichting, maar het

mooiste is in de praktijk te ervaren wat het licht doet. RWE plaatste in het dorp Driesch in twee fasen 81 lichtmasten van 24 fabrikanten. De gemeente Kaarst betaalde niets voor de montage, maar bespaarde wel 6.000 euro energiekosten. Op straat zijn producten te zien van bekende namen zoals Indal, Philips, Trilux en Vulkan, maar ook zeldzamer typen van onder meer Acmepoint, Bega, Grah Automotive, GSB, Leipziger Leuchten, Lumenova en Swarco Futurit en WE-EF. Er is veel diversiteit: de vermogens lopen van 18 tot 159 Watt, de lichtkleuren van warmwit (3000K) tot koudwit (5600 K) en de efficiency verschilt van 35 tot 116 Lumen per Watt. Bezoekers kunnen in de praktijk het lichtmanagementsysteem City Touch van Philips ervaren. Een kostbaar systeem, met voordelen op het gebied van energiemanagement, monitoring en intelligent regelen.

Ruimte voor led De excursiedag start met algemene informatie over ledverlichting en een blik op nieuwe ontwikkelingen. Zoals de richtlijn openbare verlichting ROVL 2011, die gemeenten ruimte geeft om te kiezen waar ze verlichting toepassen. De norm helpt met stroomschema’s een goede afweging te maken. Daarnaast geeft de nieuwe richtlijn betere mogelijkheden om de verlichting flexibel te dimmen, tot vier verlichtingsklassen op één locatie. Voor leds is lichtspreiding een belangrijk aandachtspunt: oudere systemen brachten een bundel licht op het wegdek, maar lieten de omgeving donker. Daardoor waren op straat geen gezichten te onderscheiden. De ROVL stelt daarom voorwaarden aan de verticale verlichtingssterkte. De kengetallen uit OVL-Lite 2011 helpen gemeenten met beperkte middelen inzicht te krijgen in de status van hun openbare

Licht XL April 2012

LXL2012 p46-48 straatverlichting.indd 46

26-03-2012 13:42:19

STRAATVERLICHTING

verlichting. Door een spreadsheet met tachtig vragen in te vullen, ontstaat snel inzicht in het energiegebruik en de potenties om de prestaties van het totale verlichtingssysteem te verbeteren. Een enthousiast ontvangen toekomstvisie is ‘Innerwarp’: een in armaturen ingebouwd systeem dat via satellieten gegevens verzendt. Beheersystemen ontvangen direct informatie over de status van de verlichting. Het systeem ‘kent’ harde gegevens van het armatuur, zoals de toegepaste onderdelen en de verlangde lichtopbrengst en kleur. Vallen een of meer leds uit, dan zorgt Innerwarp dat de andere leds feller gaan branden, zodat het lichtbeeld op straat gelijk blijft. Jos van Groenewoud van de gemeente Tilburg sluit af met een inspirerend praktijkverhaal. De gemeente is ver met energiebesparing. Zo is inmiddels meer dan de helft van de 42.000 straatverlichtingspunten gedimd. Een belangrijke steun voor het verlagen van het energiegebruik is een collegebesluit over duurzame investeringen: als die zich binnen tien jaar terugverdienen, moeten ze worden gedaan. Het resultaat is dat de wat hogere investeringskosten van leds geen belemmering zijn. De gemeente gaat verder met onder andere dynamisch telemanagement en het in samenwerking met de fabrikant ontwikkelen van een klimaatneutraal lichtpunt.

600.000 lichtpunten Dan is het tijd voor een bezoek aan het ledpark. Frithjof Gerstner van RWE geeft uitleg over de achtergronden. RWE is een van de grootste verlichtingsbedrijven in Duitsland, met verdeeld over een groot aantal gemeenten zo’n 600.000 lichtpunten, waarvan op dit moment 1.700 met led-techniek. Uiteraard kampen gemeenten ook in Duitsland met de vraag wat ze in de toekomst met de openbare verlichting doen. Her en der waren kleine proefprojecten, maar al je als ambtenaar armaturen wilde vergelijken, moest je het hele land door. En had je alle armaturen gezien, dan was je de eerste al weer vergeten. RWE kreeg toestemming om het ledpark aan te leggen. Het werd druk in de straten van Driesch: RWE leidde de afgelopen twee

jaar 78 groepen rond. Daarnaast liepen veel mensen de route ongeorganiseerd: niet moeilijk, want aan elke lichtmast hing een bordje met kerngegevens over fabrikant, type armatuur en technische gegevens. Gerstner zag een bijzonder effect: enkele fabrikanten die overtuigd waren van de kwaliteit van hun armatuur, schrokken toen ze het naast de producten van concurrenten zagen. Ze deden hun huiswerk over. Een ander effect was dat fabrikanten aanklopten om hun product ook te laten zien. Dat leidde in de zomer van 2011 tot de uitbreiding van het park naar de huidige grootte. Vooral niet-gevestigde namen meldden zich. Op straat is te zien dat ook een aantal van hen uitstekende producten maakt. Maar niet per definitie: een aantal armaturen ziet er houtje-touwtje-achtig uit, of blijkt in de praktijk zeer moeilijk te monteren en te richten.

LUX-Groep De Lux-Groep bestaat uit drie samenwerkende bedrijven in openbare verlichting en verkeerstechniek: Infra-Lux (Ingenieursbureau), Bema-lux (Beheer en management) en EduLux (aanbieden van kennis via opleidingen, workshops en deze studiereis). De groep geeft onafhankelijk advies over beleid en ontwerp en ondersteunt bij realisatie en beheer. Zie ook www.infra-lux.eu, www.bema-lux.nl, www.edu-lux.nl

verlies. Ook op dit gebied zijn de verschillen tussen de armaturen groot.

Lichtbeeld Enthousiaste bewoners Een van de doelstellingen van RWE was informatie te verzamelen. Enerzijds over zaken als bediening, duurzaamheid en lichtverdeling. Maar ook over de beleving door bewoners. In het voorjaar van 2011 kreeg het hele dorp een enquête door de bus. Die werd massaal ingevuld. Uit de resultaten bleek dat zo’n negentig procent van de bewoners ledverlichting goed of zeer goed vindt. Tachtig procent zou het ook zelf willen hebben. Daarnaast werd duidelijk dat ze de energiebesparing belangrijker vinden dan het uiterlijk van het armatuur. Bewoners willen vanwege de herkenbaarheid dat het licht niet alleen op straat schijnt, maar ook de omgeving enigszins verlicht. RWE constateert dat er grote technische verschillen zijn. De warmteafwikkeling is belangrijk: het armatuur moet zo zijn opgebouwd dat de warmte goed wordt afgevoerd. Ook de hoeveelheid stroom die de led te verwerken krijgt is een aandachtspunt: sommige leds werken op hoog vermogen en dat leidt tot snellere slijtage dan bij de armaturen waarin de leds minder worden belast. Een derde belangrijk technisch aspect is de lichtkleur. De led maakt koud licht. Om de kleur aangenamer te maken is een filter nodig. Dat veroorzaakt verlies: hoe geler het licht, hoe groter het

Verschillen zijn er ook in de manier waarop het licht op straat komt. Een aantal armaturen is opgebouwd volgens het multispot-principe: een groot aantal leds zorgt samen voor de verlichting. Daarbij bestrijkt elke led een deel van het straatoppervlak. Een kapotte led zorgt direct voor een zwarte vlek in het lichtbeeld. Andere technieken hebben dat nadeel niet: er zit bijvoorbeeld een lensje rond elke led, dat het licht spreidt. Doordat de bundels van de leds over elkaar vallen, geeft het uitvallen van enkele leds geen verstoring van het beeld op straat. In andere armaturen schijnen de leds omhoog tegen een spiegel, die het licht gericht gelijkmatig op straat reflecteert. Op straat zien de ambtenaren de verschillen: overdag de diversiteit in design en ’s avonds de uiteenlopende lichtbeelden. Mooie spijltjes in een armatuur laten zich op straat nadrukkelijk zien. Een ander armatuur blijkt zeer gevoelig voor de plaatsing: de lichtmast staat een beetje uit het lood en dat wraakt zich op straat. Doordat het armatuur niet is bij te regelen, is dat een serieus probleem. De deelnemers van de excursie togen een stuk wijzer op weg naar huis. ■

Licht XL April 2012

LXL2012 p46-48 straatverlichting.indd 47

26-03-2012 13:42:24

Performance in Lighting stelt zich graag aan u voor! Wij zijn een van origine Italiaans verlichtingsbedrijf, welke in Nederland opereert vanuit Zaandam. Performance in Lighting of kort gezegd PIL, is eigenaar van vier merken, te weten: Prisma, SBP, Lumis en Spittler. Met deze merken kunnen wij nagenoeg ieder project voorzien van mooie en functionele verlichting. Hieronder kunt u zien waar onze producten worden toegepast, en wat Performance in Lighting zoal voor u kan betekenen.

Verlichting voor industriĂŤle toepassingen. SBP produceert hoogwaardige armaturen voor de industrie. Zo hebben wij een brede range aan schijnwerpers, van 18 tot 2000W. Toepasbaar voor uiteenlopende projecten, van reclameborden tot een complete ijsbaan, vliegveld of tunnel. Speciale omgevingen, zoals ruimtes conform HACCP, vragen om armaturen die tegemoet komen aan hoge eisen. Diverse van dergelijke projecten, bv in de voedselverwerkende industrie, zijn ingevuld met onze ESPERIA.

Openbare- en buitenverlichting. SBP heeft diverse armaturen om buitenterreinen te verlichten. Denk hierbij aan openbare pleinen, parkeerplaatsen, bruggen en dergelijke. We hebben vele mogelijkheden, van grondspots klein en groot, maar ook de hoogte in, met hoogwaardige masttop armaturen. Prisma biedt u ruime keus om met decoratieve armaturen, appartementencomplexen, tuinen, en bijvoorbeeld bungalowparken te verlichten.

Lichtberekeningen en onze showroom In samenwerking met onze relaties maken wij lichtberekeningen op maat. Wij rekenen in opdracht van o.a. installateurs, groothandels, lichtspecialisten en architecten. Onze engineers maken gebruik van zowel Dialux als Relux. Wij maken graag een lichtberekening voor u, maar soms heeft u per direct een berekening nodig. Dan kunt u zelf beschikken over de lichttechnische gegevens, welke u kunt downloaden vanaf onze website. In Zaandam hebben wij een ruime showroom, waarin wij een gedeelte van onze producten aan u kunnen Tevens geven wij hier trainingen aan technische diensten, groothandels, lichtspecialisten of aan nieuwe medewerkers van onze relaties. Uiteraard bent van harte welkom! Als u een training wilt bijwonen, neem dan gerust contact op.

www.pil-nl.com LICHTXLpilnl.indd 1

LXL2012 p46-48 straatverlichting.indd 48

075-6708706

nikko@pil-nl.com 19-3-2012 12:28:08

26-03-2012 13:42:26

XL PROJECT Plantenteelt - Fotosynthese - Kantoorgebouwen

Planten koesteren zich in ledlicht

Planten gebruiken slechts bepaalde kleuren uit het lichtspectrum voor de fotosynthese. Van het zichtbare geel en groen wordt het meest gereflecteerd. Groei en bloei komt echter met name uit de kleuren blauw en rood, waar de absorptiepieken liggen (440-480 nm, respectievelijk 650-680 nm).

“Veel beter!” Zo omschrijft Gertjan Meeuws van PlantLab de smaak van tomaten die onder ledverlichting opgroeien. Door groenten in een gesloten omgeving te kweken is het mogelijk zonder natuurlijk licht en dicht bij de markt te produceren, met minimaal gebruik van water en zo laag mogelijke transportkosten. “Licht is natuurlijk niet de bepalende factor, maar met die paarse gloed wel de meest opvallende.” Onderzocht is bij welke golflengte planten zich het best ontwikkelen. Verder is onder meer gekeken naar verdamping, worteltemperatuur, ruimtetemperatuur, windsnelheid en CO2 -gehalte. “Wat is nu een ideale omgeving voor de plant, geredeneerd vanuit de plant? Met die gegevens kunnen we naar een factor tien meer productie.” Her en der gaan geluiden op om de miljoenen vierkante meters leegstaande kantoorgebouwen in te gaan zetten voor deze vorm van plantenteelt.

In Eindhoven wordt dit jaar het ervaringscentrum Plant Paradise geopend. Vijf partijen, waaronder HAS Den Bosch en PlantLab kweken al langere tijd in ’s-Hertogenbosch planten zonder zon. In Eindhoven worden de resultaten getoond. Verder participeren automatiseerder Priva, woningcorporatie Trudo en design- en architectenbureau Claessens-Erdmann. Gehoopt wordt op extra partners, zoals toeleveranciers van ledverlichting. In principe kan alles op deze manier gekweekt worden: van komkommers, tot paprika’s, courgettes en zelfs tulpen. Bulkproducten zoals maïs en katoen zijn economisch voorlopig minder interessant. De smaak is beter om twee redenen, aldus Meeuws: “Wij maken niet alleen de teeltomstandigheden beter, daar komt bovenop dat we pas oogsten als het rijp is. Net als 30 jaar geleden.”

Licht XL April 2012

LXL2012 p49-52 plantlab.indd 49

26-03-2012 13:43:06

Extreem in gebruik. De TRILUX Nextrema. Nieuw Licht maakt iets los. light+building Hall 3.0 Stand D11/E11 Omdat extreme eisen extreme oplossingen vergen... De TRILUX Nextrema is extreem duurzaam – een levensduur van meer dan 50.000 uur doordat het armatuurdesign afgestemd is op LED-technologie. Extreem efficiënt is de TRILUX Nextrema dankzij de combinatie van een maximaal lichtrendement en een minimaal energieverbruik. Extreem betrouwbaar is ze bij temperaturen van –25°C tot +35°C, ze start direct zonder aanlooptijd. Dankzij haar beschermklasse IP66, haar storingsvrij contact met ompolingsbeveiliging en haar diefstalbeveiliging is de TRILUX Nextrema niet zomaar een van de vele waterdichte armaturen op de markt. Het is een armatuur waar extreem veel vraag naar is. www.trilux.nl/nextrema

Nextrema_NL_245x347+3mm.indd 1

LXL2012 p49-52 plantlab.indd 52

22.03.12 14:42

26-03-2012 13:43:22

XL PRODUCT

Par 38 led ook spatwaterdicht Met inmiddels gepatenteerde thermische technieken (thermal conductive highway ) is Megaman er in geslaagd het temperatuurprobleem op te lossen. Deze nieuwe generatie ledlampen (LED Par 38)

maakt 1 op 1 vervanging van bestaande E27 100W halogeenlampen mogelijk. Megaman belooft een halogeenvervanger met gelijkwaardige output, zeer hoge Ra-waarden, kleurstabiel en lumenbehoud van

90% na 25.000 of zelfs 40.000 branduren. Verdere specificaties: 16W, 950 lm, 6000 cd, RA 80. (zie megaman.nl)

Software voor onderhoud van noodverlichting Een noodverlichtingsinstallatie is aan slijtage onderhevig en vergt inspectie en onderhoud. Dat is overigens vastgelegd in wetgeving. Voor de administratie die daarmee gepaard gaat bestaat software die inzicht geeft in de status van de noodverlichting. Bij busbekabeling hoeft de inspectie zelfs niet op locatie plaat te vinden. Bekijk direct op pc, laptop, tablet of telefoon de actuele technische status. Preventieve alerts voor inspectie en onderhoud kunnen per e-mail of sms worden ontvangen. Zelfs een onderdelenlijst is direct beschikbaar. (Zie verder: Naveo software, www.vanlien.nl)

Licht XL April 2012

LXL2012 p53-56 noodverlichting.indd 53

26-03-2012 13:43:51

Professionele LED verlichtingsoplossingen CONCORD BIEDT MET ZIJN STADIUM, BEACON LED EN BEACON LED MUSE DOELTREFFENDE EN FLEXIBELE VERLICHTINGSOPLOSSINGEN AAN VOOR WINKELS, TENTOONSTELLINGEN EN MUSEA. Beacon LED Muse won vorig jaar niet minder dan 4 prestigieuze internationale design awards. Een unieke prestatie! Daarenboven staan de lichtontwerpers van Havells Sylvania klaar om u te assisteren bij de professionele en creatieve uitwerking van uw verlichtingsprojecten, of het nu gaat om een kantoor- of bedrijfspand, school, museum, winkel of woongebouw. Havells Sylvania biedt u altijd de optimale lichtoplossing.

www.havells-sylvania.com

9214 ANN Concord_LICHT XL_245X347mm.indd 1

LXL2012 p53-56 noodverlichting.indd 54

21/03/12 17:12

26-03-2012 13:43:53

Enscenering.

IYON De LED-spot IYON combineert een stijlvol design met maximale functionaliteit en een hoge efficiĂŤntie. Zwart of wit gematteerde oppervlakken en een zachte vorm maken een harmonieuze integratie in gelijk welke architectonische omgeving mogelijk. Zumtobel. Het licht. Design: Delugan Meissl Associated Architects

LXL2012 p53-56 noodverlichting.indd 55

zumtobel.com/IYON

26-03-2012 13:43:54

www.osram-benelux.com

OSRAM Benelux B.V.

Nu € 1 retou 5,00 r op d e mont agekoste n!

LEDVANCE® promotie De LED armaturen uit de OSRAM LEDVANCE® serie zijn in veel toepassingen inzetbaar. Met LEDVANCE® biedt OSRAM een compleet assortiment armaturen voor inbouw en montage op lichtrailsystemen, in dimbare, DALI en niet dimbare uitvoeringen. Compact, gemakkelijk te installeren en met een levensduur tot 50.000 uur. OSRAM komt u tegemoet in de montagekosten voor LEDVANCE® armaturen, gekocht in de periode 01.02.2012 tot 30.06.2012. Per geïnstalleerd armatuur ontvangt u € 15,00 retour via uw OSRAM grossier (de minimum afname per project is 6 stuks).

De actie heeft betrekking op de volgende armaturen: LEDVANCE ® downlight L / XL in dimbare (DALI / DIM) en niet dimbare versies, de LEDVANCE® Spotlight XL en de LEDVANCE® Powerspot M / XL / XXL. Kijk voor meer informatie en de overige actievoorwaarden op www.osram-benelux.com

87522_Osram Benelux.indd 1

LXL2012 p53-56 noodverlichting.indd 56

3/21/2012 11:26:27 AM

26-03-2012 13:43:55