ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ 1922-1945 ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΩΓΜΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ 1922-1945 Από το Διωγμό στην Κατοχή Γιώργος Καπράνος Διορθώσεις: Δανάη Αλεξοπούλου Σελιδοποίηση: Ζωή Ιωακειμίδου Εποπτεία έκδοσης: Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης © Copyright: Εκδόσεις «Ιωλκός» & Γιώργος Καπράνος Ιούνιος 2009 Α΄ Έκδοση ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΙΩΛΚΟΣ»
• Ανδρέου Μεταξά 12 & Ζ. Πηγής, Αθήνα 106 81 Τηλ.: 210-3304111, 210-3618684, Fax: 210-3304211 E-mail: iolkos@otenet.gr www.iolcos.gr ISBN 978-960-426-543-5
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ 1922-1945
ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΔIΟΥ:
— Όταν βρέχει να κοιτάς ψηλά, Μυθιστόρημα, Ιωλκός, 2004 — Νιοράντες και άλλες Κορφιάτικες κωμικοτραγικές ιστορίες, Νουβέλες, Απόστροφος, 2004 — Θα με βρεις στον αστερισμό του Ωρίωνα, Μυθιστόρημα, Ιωλκός, 2006 — Φλογισμένοι δρόμοι, 1897-1922, Μυθιστόρημα, Ιωλκός, 2007 — Η δοκιμασία, 1922-1945, Μυθιστόρημα, Ιωλκός, 2009
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
Η Δ ΟΚΙΜΑΣΙΑ 1922-1945
ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΩΓΜΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ
Ιστορικό Μυθιστόρημα
ΙΩΛΚΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το ιστορικό μυθιστόρημα, «Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ, 1922-1945»,
αποτυπώνει τις ώρες της άτακτης φυγής του ελληνικού πληθυσμού, τις μέρες της Καταστροφής της Σμύρνης και των άλλων περιοχών της Ιωνίας. Περιγράφει με σεβασμό στα ιστορικά στοιχεία, τη μεγάλη προδοσία που έγινε σε βάρος του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας, τις ασύλληπτες για την κοινή λογική, τραγικές συνθήκες ξεριζωμού και φυγής των ελληνικών πληθυσμών. Οι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες, που κυριολεκτικά απροστάτευτοι, προσπαθούσαν να σωθούν, στοιβάζονταν όσοι το κατόρθωναν, σε κάθε λογής πλεούμενα, αναζητώντας τη σωτηρία μακριά απ’ τον τόπο τους. Στα κοντινότερα, από τη μικρασιατική ακτή, νησιά για πολλές μέρες έφταναν μιλιούνια τρομαγμένοι και απελπισμένοι Μικρασιάτες, βιώνοντας μια νέα σκληρή και απάνθρωπη πραγματικότητα. Στη Χίο και στη Μυτιλήνη που έφτασαν οι περισσότεροι, διαπίστωσαν πόσο εύκολα, οι ελεύθεροι και αυτοδύναμοι άνθρωποι, μπορούν να γίνουν πρόσφυγες. Άτομα χωρίς πατρίδα, γη, αξιοπρέπεια και ελπίδα. Πως οι αθώοι, πληρώνουν τα λάθη και τις εγκληματικές παραλήψεις, αυτών που διαφεντεύουν τις τύχες τους. Η Μικρασιατική Καταστροφή υπήρξε η μεγαλύτερη εθνική τραγωδία, μετά την πτώση του Βυζαντίου και οι συνέπειές της επηρέασαν, για πολλές δεκαετίες την πολιτική και κοινωνική ζωή της Ελλάδας. Οι ήρωες του μυθιστορήματος, κινούνται και ενεργούν
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
μέσα στην ιστορική πραγματικότητα, τα στοιχεία της οποίας, προσεγγίζονται με απόλυτο σεβασμό και ακρίβεια. Ο Γιάννης Σταματίου, ο κεντρικός ήρωας, γιος ενός πλούσιου επιχειρηματία της Αθήνας, βρέθηκε στη Σμύρνη, μετά από μια μεγάλη ερωτική απογοήτευση. Θέλησε να αλλάξει περιβάλλον, τρόπο ζωής και προτίμησε να πάει εκεί που υπήρχε η μεγάλη περιπέτεια, το μεγάλο όραμα του Βενιζέλου. Βρέθηκε εκεί από τις πρώτες μέρες της ελληνικής κατοχής, υπηρετώντας ως υπεύθυνος Τύπου, της Γενικής Αρμοστείας της Ελλάδας. Έζησε το θρίαμβο, αλλά και την καταστροφή του Ελληνισμού της Σμύρνης και των γύρω περιοχών. Είδε από κοντά το χαμό και την απόγνωση που κυριαρχούσε στην «Γκιουζέλ Ισμίρ», που τώρα πια πυρπολημένη από τα στίφη του Κεμάλ, από τους Τσέτες, έμοιαζε σαν ένα απέραντο νεκροταφείο, με τους άταφους νεκρούς στα σοκάκια της πόλης. Ο Γιάννης καθυστέρησε την αναχώρησή του. Δεν έφυγε με τα στρατιωτικά τμήματα, που επιβιβάστηκαν στον Τσεσμέ. Ήθελε να μείνει κοντά στην Ευανθία, τη νεαρή παιδίατρο που είχε ερωτευθεί. Τελικά η Ευανθία με την οικογένειά της βρήκαν τρόπο να φύγουν από τη Σμύρνη, χρησιμοποιώντας αγορασμένα γαλλικά διαβατήρια. Ο Γιάννης φιλοξενούμενος στο Αγγλικό Προξενείο απόκτησε αγγλικά έγγραφα και καινούργιο όνομα και ως Τζον Τόχερτι, οργάνωσε τη δική του αναχώρηση. Μαζί του πήρε στο ταξίδι για τη σωτηρία, τη Δανάη, μια νέα κοπέλα, που γλίτωσε το βιασμό και το θάνατο από σύμπτωση. Επίσης στο φευγιό του πήρε μαζί του και ένα μικρό κοριτσάκι. Την Κλειώ που βρέθηκε χωρίς γονείς, παρατημένη στους δρόμους, κοντά στην προκυμαία της Σμύρνης. Στη Χίο που έφτασαν με ένα ιταλικό φορτηγό, ο Γιάννης είδε από κοντά, τη συνέχεια του δράματος των προσφύγων και τη δεύτερη έκδοση της κόλασης που είχε την «έδρα» της αυτή τη φορά, στο ελληνικό έδαφος. Το κράτος είχε διαλυθεί και η αποσύνθεση είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη χώρα. Μάταια οι δυστυχισμένοι άνθρωποι αναζητούσαν
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
μια στοιχειώδη βοήθεια. Η πείνα, οι αρρώστιες και η δίψα καταδυνάστευαν τους Μικρασιάτες, που από τη μια μέρα στην άλλη, έγιναν από νοικοκυραίοι, άστεγοι και πεινασμένοι ζητιάνοι. Είδε με τα μάτια του τη δυστυχία και άκουσε τις κατάρες που οι απελπισμένοι, ξεφώνιζαν σε βάρος των υπαίτιων της καταστροφής τους. Την απίστευτη αυτή εικόνα συμπλήρωνε η εγκληματικότητα. Κάθε λογής αποβράσματα και στρατιώτες που είχανε λιποτακτήσει, βρήκανε εύκολα θύματα. Τους αδύναμους και απροστάτευτους πρόσφυγες. Ψάχνοντας και ρωτώντας έμαθε πως έφτασε στη Χίο το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, του Πλαστήρα και άλλες στρατιωτικές δυνάμεις, με σκοπό την επανάσταση για την ανατροπή του βασιλιά και της κυβέρνησής του. Συνάντησε τον αδελφικό του φίλο, το Γιώργο Παπαδέλλη, που θεωρούσε νεκρό, στη μάχη του Εσκή Σεχίρ. Ο Γιώργος που διακρινόταν για τα έντονα αντιβασιλικά του αισθήματα, βρέθηκε δίπλα στον Πλαστήρα. Πίστεψε στην εντιμότητα του ασκητικού αξιωματικού και εντυπωσιάστηκε από τις ανθρώπινες αρετές του. Ο Γιάννης του ζήτησε να γυρίσουν μαζί στην Αθήνα, αλλά ο Γιώργος ήτανε αποφασισμένος να ακολουθήσει τη μοίρα του. «Ο κίνδυνος είναι η κινητήρια δύναμη της ζωής μου», του είπε με το γνωστό από τα φοιτητικά τους χρόνια, εκρηκτικό του τρόπο. Οι επαναστατικές δυνάμεις από τη Χίο και τη Μυτιλήνη, αποπλέουν για την Αττική, με λιμάνια προορισμού, το Λαύριο, τη Ραφήνα και το Πόρτο Ράφτη. Το βασιλικό καθεστώς και η κυβέρνησή του, κατέρρευσαν και αποδέχτηκαν τους όρους των επαναστατών. Ο λαός αγανακτισμένος απαιτούσε την άμεση και σκληρή τιμωρία των ενόχων τής καταστροφής και ένας ολόκληρος λαός, ο λαός των προσφύγων, προσπαθούσε να συμβιβαστεί με την τραγική του μοίρα. Πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να αφομοιωθούν στην ελληνική κοινωνία. Αυτό είναι το μεγαλείο της ψυχής του Μικρασιάτη. Ο «Τουρκόσπορος», με την εργατικότητα, την επιδεξιότητα, τη μόρφωση και το
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
υψηλό πνευματικό του επίπεδο, κατόρθωσε να επιβληθεί και να διακριθεί σε πολλούς τομείς της εμπορικής, επιχειρηματικής και πνευματικής ζωής της Ελλάδας. Οι πρώτες ώρες, μέρες, μήνες και χρόνια του αγώνα για ενσωμάτωση των προσφύγων, είχαν όλα τα στοιχεία των αντιθέσεων και των διακυμάνσεων. Το μεγαλείο και η κατάπτωση, αντάμα, έχτιζαν το μέλλον του τόπου, που δεν έμοιαζε καθόλου ελπιδοφόρο. Η Εκτέλεση των έξι πρωταίτιων της Μικρασιατικής Καταστροφής, πέντε πολιτικών προσώπων και ενός στρατηγού, ικανοποίησε το λαϊκό αίσθημα, αλλά συνάμα τους ηρωοποίησε στους φιλοβασιλικούς πολιτικούς κύκλους και στη μερίδα του λαού που τους ακολουθούσε. Ο διχασμός συνέχιζε να υπάρχει και να υποβόσκει σε κάθε περίπτωση. Ο Βενιζέλος ζούσε για μεγάλο διάστημα στο εξωτερικό, προσπαθώντας να βοηθήσει με το κύρος και τις γνωριμίες του τις ελληνικές υποθέσεις. Οι φιλόδοξοι διάδοχοί του στη δημοκρατική παράταξη, ακολούθησαν την καθοδική πορεία, όπως άλλωστε γίνεται πάντα, στη σκιά των μεγάλων ηγετών. Μετά την άνοδο, η κάθοδος. Στρατιωτικά κινήματα, κωμικές επαναστάσεις και μια δικτατορία που ξεπερνούσε όλες τις άλλες σε σκληρότητα, αλλά και γραφικότητα, «κόσμησαν» την ιστορική διαδρομή, μέχρι το 1935. Μετά το δημοκρατικό κίνημα, ο μέχρι τότε, πολέμιος της βασιλείας, ο Στρατηγός Κονδύλης, τυφλωμένος από το μίσος των αντιπαραθέσεων, έκανε το μεγάλο σάλτο στο χώρο του παράλογου. Έγινε αντιβασιλέας και επανέφερε το θεσμό της Βασιλείας. Από σκληρός πολέμιος, έγινε «Ηρακλής του στέμματος». Μετά την παλινόρθωση της μοναρχίας, άνοιξε ο δρόμος της ιστορικής οπισθοδρόμησης. Ο τόπος γύρισε πίσω. Ο πολιτικός κόσμος εξουδετερωμένος κυριολεκτικά από τις αντιθέσεις του, παραδόθηκε μοιραία στη δικτατορία του Μεταξά. Η βασιλικής και φασιστικής έμπνευσης δικτατορία, ταλαιπώρησε το λαό με τη γελοιότητά της και στο όνομα του κομμουνιστικού κινδύνου, γέμισε τις φυλακές και τα ξερονήσια με τους πολιτικούς αντιπάλους της. 10
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η επίθεση της φασιστικής Ιταλίας το 1940, σε βάρος της Ελλάδας, σήμανε τη στιγμή της εθνικής ανόδου, με πρωταγωνιστή το λαό. Ο πόλεμος, οι νίκες του στρατού σε βάρος της φασιστικής Ιταλίας, άνοιξε νέες σελίδες δόξας για το λαό και σήμανε την απαρχή νέων δραματικών εξελίξεων. Η γερμανική κατοχή, η ναζιστική θηριωδία και το έπος της Εθνικής Αντίστασης κορυφώνουν το δράμα του ελληνισμού και τις ριζικές αλλαγές της ελληνικής κοινωνίας. Η λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η απελευθέρωση της Ελλάδας, αποτέλεσε μια έκρηξη χαράς και ικανοποίησης, σαν μικρό διάλειμμα, σαν μια ανάσα για το νέο δράμα που έφτασε απειλητικό και απάνθρωπο, τον εμφύλιο σπαραγμό. Ο Γιάννης, μετά την επιστροφή του από τη Σμύρνη, κράτησε αποστάσεις, από τα διαδραματιζόμενα στο χώρο της πολιτικής. Ασχολήθηκε με τις επιχειρήσεις που είχε κληρονομήσει. Πρόσθεσε στις δραστηριότητές του, δύο εργοστάσια υφασμάτων και χαλιών, στη Νέα Ιωνία και άνοιξε το δικηγορικό του γραφείο. Οι απογοητεύσεις και οι αποτυχίες στη συναισθηματική του ζωή, τον έκαναν να αλλάξει. Ένας αλλιώτικος άνθρωπος, σκληρός, ρεαλιστής, αντικατέστησε τον λεπτό, ευγενικό και ρομαντικό νέο του παρελθόντος. Τα οικονομικό κέρδος έγινε η καινούργια θεότητα που πίστεψε. Αντίθετα, ο φίλος του, ο Γιώργος, ακολούθησε το δρόμο της προσφοράς στους λαϊκούς αγώνες, σε ιδέες ανατροπής και στη ρομαντική θεώρηση της ζωής. Η μεγάλη φιλία τους κλονίστηκε ανεπανόρθωτα. Συναντήθηκαν πάλι μετά από χρόνια. Η φιλία τους αναθερμάνθηκε, παρά τις πολιτικές διαφορές τους. Στάθηκαν ο ένας, στο πλάι του άλλου, στις δύσκολες ώρες. Όταν οι άνεμοι του μίσους, σάρωναν για άλλη μια φορά τον τόπο. Στο μυθιστόρημα αυτό, τα ιστορικά γεγονότα, επηρεάζουν την προσωπική ζωή των ηρώων του. Αλλά και οι προσωπικές σχέσεις τους γράφουν κι αυτές ιστορία. 11
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
Μια εγγραφή που σε κάποιες περιπτώσεις καταξιώνει τον άνθρωπο, άλλοτε όχι. Γιατί την πραγματική ιστορία, δεν τη γράφουν οι ηγέτες και οι ισχυροί του κόσμου. Τις σημαντικότερες σελίδες τις γράφουν οι απλοί άνθρωποι. Αυτοί που πληρώνουν το βαρύ τίμημα των πολέμων και των κοινωνικών αναστατώσεων. Γ.Κ.
12
1
Το ατμόπλοιο «Τήνος», ένα ταλαιπωρημένο επιβατηγό σαπιο-
κάραβο, έβγαζε πυκνά σύννεφα μαύρου καπνού από την τσιμινιέρα του. Από στιγμή σε στιγμή θα σαλπάριζε. Ο καπετάνιος περίμενε τις τελευταίες εντολές από τις στρατιωτικές αρχές, που όπως τον είχανε ειδοποιήσει, θα έφταναν πριν απ’ τον απόπλου. Το στρατηγείο των ελληνικών δυνάμεων καθυστερούσε να βγάλει τη σχετική διαταγή. Οι άνδρες του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, αλλά και πολλοί άλλοι αξιωματικοί και στρατιώτες από διαλυμένες μονάδες της υποχώρησης, είχανε μπει στο πλοίο αρκετές ώρες νωρίτερα. Η δυσφορία για την καθυστέρηση της αναχώρησης πολλαπλασίαζε τον εκνευρισμό τους. Ο Αρχιστράτηγος της ήττας, Αντιστράτηγος Πολυμενάκος, περίμενε οδηγίες από την Αθήνα. Ο Δημήτριος Γούναρης, ο ισχυρός άνδρας της βασιλικής κυβέρνησης, διαχειριζόταν ο ίδιος το πρόβλημα που είχε το όνομα: Νικόλαος Πλαστήρας και 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, χωρίς να δίνει λόγο και λογαριασμό σε κανέναν. Στο σαλόνι του πλοίου, η ατμόσφαιρα ήτανε ηλεκτρισμένη. Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας άκουγε αμίλητος τις συνομιλίες των επιτελών του, χωρίς να συμμετέχει. Οι αξιωματικοί κουβέντιαζαν και σχολίαζαν τα γεγονότα, με το ενδιαφέρον τους να εστιάζεται πλέον στην Αθήνα. Στη Μικρά Ασία, όλα είχανε τελειώσει δραματικά και τραγικά για την Ελλάδα και τον ελληνικό πληθυσμό. Με έξαψη οι περισσότεροι πρόβαλαν τις πληροφορίες που είχανε για τα συμβαίνοντα και οι προβλέψεις για το μέλλον έδιναν και έπαιρναν. 13
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
Ο Αντισυνταγματάρχης Παλαιολόγος, έχοντας γύρω του μια ομάδα λοχαγών, έλεγε με τη βροντερή φωνή του: — Δεν υπάρχει αμφιβολία. Αυτοί οι κοπρίτες εκεί πάνω, παίζουν το τελευταίο χαρτί τους. Κατέβηκαν στο τελευταίο σκαλοπάτι της προδοσίας και με το στρατιωτικό νόμο που κήρυξε το κυβερνητικό ντουέτο, Πρωτοπαπαδάκης-Γούναρης, στην ουσία παραδέχονται πως δεν μπορούν να ελέγξουν την κατάσταση. Αυτή είναι μια κίνηση απελπισίας, που δεν έχει ούτε την ελάχιστη νομική κάλυψη. Μόνος ο Γούναρης, με τη δική του αποκλειστικά και μόνο υπογραφή, κατάργησε τις συνταγματικές ελευθερίες των Ελλήνων, όχι για να σώσει το Έθνος, αλλά για να σωθούν οι ένοχοι της καταστροφής και πρώτος αυτός, από την οργή του λαού. — Φιμώνοντας τις εφημερίδες και απαγορεύοντας τις συγκεντρώσεις, νομίζουν πως θα σώσουν το βασιλιά και την αφεντιά τους, ψιθύρισε ένας πανύψηλος λοχαγός. — Οι ελλείψεις και η πείνα θερίζουν τον κόσμο. Το αλεύρι έχει εξαφανιστεί και δεν υπάρχει ίχνος ψωμιού στην Αθήνα. Ορδές κακοποιών και στίφη εκμεταλλευτών, πέφτουν σαν τα κοράκια πάνω στους δυστυχισμένους και απελπισμένους πρόσφυγες, που φτάνουν στην Αθήνα σαν αγέλες τρομαγμένων ζώων και οργιάζουν σε βάρος τους. Για μια μπουκιά φαΐ και λίγο νερό, τα ανθρώπινα τέρατα τους παίρνουν ό,τι πολύτιμο έχουνε διασώσει στο φευγιό τους από τη Σμύρνη και τις άλλες περιοχές της Ιωνίας. Για όσους τον γνώριζαν καλά, ο διοικητής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, με κόπο έκρυβε την οργή του. Άκουγε τις συζητήσεις και παρέμενε αμίλητος. Η αυστηρή, ασκητική φυσιογνωμία και η χλωμή, ταλαιπωρημένη όψη του, έδιναν μια εικόνα ανθρώπου που ζούσε μέχρι τα μύχια της ψυχής του την εθνική τραγωδία, της ήττας και της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ο Ταγματάρχης Σταύρου, πλησίασε το Συνταγματάρχη και του είπε χαμηλόφωνα: — Κύριε Συνταγματάρχα, έχω έγκυρη πληροφορία, πως έχουν σκοπό να μας ξεγελάσουν. Θα μας στείλουν στη Σάμο αντί στη Χίο. Ο Αρχιστράτηγος Πολυμενάκος έστειλε εντολή 14
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
στον καπετάνιο και τον διατάζει να πλεύσει για το Καρλόβασι και εκεί να μας αποβιβάσει. Ο Πλαστήρας χαμογέλασε πικρά και κούνησε το κεφάλι του, λέγοντας: — Είναι μακριά νυχτωμένος ο Πολυμενάκος κι αυτοί που τον καθοδηγούν από την Αθήνα. Θέλουν να απομονώσουν το Σύνταγμά μας στη Σάμο, για λόγους που εμείς κι αυτοί, γνωρίζουμε πολύ καλά. Θέλουν να μας εξουδετερώσουν με τον αποκλεισμό μας σ’ αυτό το νησί. Σε έναν τόπο που είναι άδειος από στρατιωτικές μονάδες. Είναι γελασμένοι. Ας ξεκινήσει το πλοίο και βλέπουμε. — Σύμφωνα με τις πληροφορίες, αυτό το πλοίο, που επιβιβαστήκαμε, θα το συνοδέψει το αντιτορπιλικό «Αλφειός», για λόγους, δήθεν ασφάλειας. Γι’ αυτό αργούμε. Ο «Αλφειός» ανεβάζει πίεση στους ατμολέβητές του. Σε λίγο το αντιτορπιλικό θα είναι έτοιμο για τον απόπλου και για τη συνοδεία μας. Οι εντολές που έχει ο κυβερνήτης του είναι να μας καταβυθίσει στην περίπτωση που δεν πειθαρχήσουμε και πιέσουμε τον καπετάνιο να αλλάξει ρότα. Πάση θυσία, θέλουν να μας εμποδίσουν να φτάσουμε στη Χίο, στη Μυτιλήνη. — Σε διατάσσω να μην αναφέρεις, χωρίς διαταγή μου, τίποτα σε κανέναν. Όταν ανοιχτούμε στο πέλαγος θα δώσω τις σχετικές εντολές. Τσιμουδιά, όμως, μέχρι τότε. Σηκώθηκε από το κάθισμά του και μπήκε στην καμπίνα που του είχαν παραχωρήσει. Ζήτησε να του στείλουν τον ανθυπολοχαγό του δικαστικού, το Γιώργο Παπαδέλλη. Αυτός ο νεαρός του είχε κάνει καλή εντύπωση. Θαρραλέος και παράτολμος. Με μυαλό κοφτερό και γνώσεις πολλές. Στην υποχώρηση του Συντάγματος, από τη Φιλαδέλφεια, τον βρήκαν στο δρόμο μισοπεθαμένο από τις κακουχίες. Είχε κατορθώσει, περπατώντας, να φτάσει, από το Εσκή Σεχίρ, μέχρι λίγα χιλιόμετρα, κοντά στη Σμύρνη. Συνήλθε γρήγορα και απάντησε ανοιχτά και χωρίς επιφυλάξεις στις ερωτήσεις που του έκανε ο Πλαστήρας. Του κέρδισε την εμπιστοσύνη και ο ευχάριστος χαρακτήρας του νεαρού ανθυπολοχαγού, τον έκανε απαραίτητο στον πάντα κλεισμένο στον εαυτό του, Συνταγματάρχη. Του ανέθεσε καθή15
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
κοντα γραμματέα και ζητούσε τη γνώμη του σχετικά με το στρατιωτικό ποινικό κώδικα. Οι γνώσεις του Γιώργου και η εμπειρία του, ως γραμματέας του στρατοδικείου, τον έκαναν απαραίτητο βοηθό του. «Μυτιληνιέ», του έλεγε χαμογελώντας ο Πλαστήρας, «εσύ θα γράψεις γραμματικέ την απολογία μου, αν αποτύχω και με δικάσουν για εσχάτη προδοσία». Ο Γιώργος μπαίνοντας στην καμπίνα βρήκε το Συνταγματάρχη όρθιο και συλλογισμένο. Στάθηκε αμίλητος και περίμενε. — Ήρθες ορέ; Γιατί δε μιλάς; — Σας είδα συλλογισμένο. Δεν ήθελα να σας διακόψω, κύριε Συνταγματάρχα. — Άκουσέ με, με προσοχή. Θα σ’ εμπιστευτώ και είμαι βέβαιος πως αξίζεις την εμπιστοσύνη μου. — Στις διαταγές σας, κύριε Συνταγματάρχα. — Θέλω τη βοήθειά σου. Μετά από λίγο θα σαλπάρουμε. Προορισμός μας είναι η Χίος. Είναι βέβαιο πως θα προσπαθήσουν να μας εμποδίσουν. Έχουν δώσει εντολή στον καπετάνιο να κατευθυνθεί προς Σάμο. Το αντιτορπιλικό που μας συνοδεύει έχει εντολές να μας εμποδίσει ακόμη και με τη βία, να φτάσουμε στη Χίο. Εν πλω, λοιπόν, θα σε καλέσω να με συνοδεύσεις, μαζί με κάποιους άλλους αξιωματικούς, στη γέφυρα του πλοίου. Αν ο καπετάνιος επιμείνει να εφαρμόσει τις εντολές του Πολυμενάκου, εμείς θα τον πείσουμε. Με το καλό ή με το άγριο. Κατάλαβες παιδί μου; Δε θα μιλήσεις σε κανέναν γι’ αυτό που σου είπα. Ο Γιώργος βγήκε έξω από την καμπίνα και ένιωθε την καρδιά του να κτυπάει δυνατά. «Αυτός ο άνθρωπος μίλησε στην ψυχή μου. Δεν είναι αριστοκράτης, δεν έχει σχέσεις με τους επιφανείς του τόπου. Αξιωματικός που ξεκίνησε από πολύ χαμηλά. Ένας στρατιώτης, αδάμαστος πατριώτης και όπως δείχνουν τα πράγματα, αυτός θα γίνει η συνείδηση του στρατού και του λαού. Του έδωσαν το όνομα: “Μαύρος καβαλάρης”. Η δράση του σε κάθε μέτωπο, μέχρι χθες που φτάσαμε στον Τσεσμέ, δικαιώνει το θρύλο του. Νομίζω πως βρήκα τον ιδανικό ηγέτη στο πρόσωπό του. Ο Πλαστήρας δεν είναι πολιτικός. Δεν υποκύπτει σε σκοπιμότητες κι αυτό μου πάει. Το πιο πιθανό είναι πως ό,τι κι αν καταφέρει, στο τέλος οι πολιτικάντηδες θα βγουν λάδι. Νομίζω, θέλω 16
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
να πιστεύω, πως αυτός ο άνθρωπος δε θα απογοητεύσει ποτέ κανέναν για προσωπικούς λόγους και φιλοδοξίες. Οι προθέσεις του είναι καθάριες και τίμιες. Ορατές και χωρίς κρυφά σημεία. Αν αποτύχει, θα χάσει τίμια κι αντρίκεια. Αν πετύχει, θα σώσει ό,τι μπορεί να διασωθεί. Θα τον ακολουθήσω με πίστη. Νομίζω πως τώρα αρχίζει για μένα η μεγάλη περιπέτεια. Μια περιπέτεια που μου φαίνεται απίστευτα ελκυστική. Καλά λέει ο Γιάννης πως είμαι θεοπάλαβος. Ίσως όμως αυτή η τρέλα με σώζει. Αν ήμουν λογικός, σίγουρα θα είχα αφήσει τα κόκαλά μου εκτεθειμένα, στην περιοχή του Εσκή Σεχίρ. Όταν πάμε απέναντι θα ζητήσω να με στείλουν έστω για λίγο, στη Μυτιλήνη. Νιώθω μια άγρια χαρά στη σκέψη να συναντήσω τους δικούς μου. Ο “άγιος” άνθρωπος, ο παπάς, ο πατέρας μου έχει αποδημήσει στον άλλο κόσμο, συναποκομίζοντας όλο το μίσος που είχε για μένα. Αυτό το απύθμενο μίσος που τον οδήγησε στο να με αποκηρύξει και να με αποκληρώσει. Θέλω να κοιτάξω, όμως, ίσια στα μάτια τους άλλους. Τη μάνα μου και τ’ αδέρφια μου. Θέλω να διαβάσω μέσα στις ματιές τους αυτά που νιώθουν για μένα. Ίσως αν βρεθώ απέναντί τους να λυτρωθώ από το βάρος που αισθάνομαι μέσα μου γι’ αυτούς. Ίσως, θα είναι η τελευταία φορά που θα πατήσω το πόδι μου εκεί. Είμαι ένας άνθρωπος από οικογένεια, αλλά απόβλητος χωρίς να τους έχω βλάψει. Μοναδικός δικός μου άνθρωπος είναι ο Γιάννης. Αυτός ο πολύτιμος φίλος, ο πραγματικός αδερφός. Πού να βρίσκεται άραγε; Γλίτωσε; Γύρισε στην Αθήνα; Με τρώει η αγωνία και προσπαθώ να απομακρύνω τη σκέψη μου απ’ το κακό. Τον ξέρω καλά. Είναι ευάλωτος, ρομαντικός και ιπποτικός. Ό,τι το χειρότερο σ’ αυτή την περίοδο του: “Ο σώζων εαυτόν σωθήτω”». Λίγο πριν απ’ το μεσημέρι το «Τήνος» έλυσε τους κάβους και άρχισε να απομακρύνεται από τον Τσεσμέ. Συγχρόνως σαλπάρισε και το συνοδό αντιτορπιλικό που θα το συνόδευε. Όταν ανοίχτηκαν στο πέλαγος, με ένα νεύμα του Πλαστήρα, τέσσερις αξιωματικοί τον συνόδευσαν στη γέφυρα του πλοίου. Εκεί χωρίς περιστροφές και με αυστηρό ύφος ρώτησε τον καπετάνιο, σχετικές πληροφορίες για το λιμάνι του προορισμού τους. Αυτός 17
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
έντρομος και χωρίς να απαντήσει, με χέρι που έτρεμε, έδωσε στον Πλαστήρα τη γραπτή διαταγή του Αρχιστράτηγου. Σ’ αυτήν ο Πολυμενάκος, τόνιζε πως χωρίς καμιά παρέκκλιση το πλοίο θα κατευθυνθεί στο Καρλόβασι της Σάμου και πως μόνο εκεί, θα έπρεπε να αποβιβάσει το 5/42 Σύνταγμα. Στο σήμα, επίσης, υπήρχε και κοινοποίηση προς τον κυβερνήτη του αντιτορπιλικού «Αλφειός», για την αυστηρή τήρηση των εντολών. Τον καλούσε μάλιστα, να μη διστάσει να κάνει χρήση των πυροβόλων του, σε περίπτωση μη συμμόρφωσης στις διαταγές. — Θα μας κανονιοβολήσουν, έλεγε τρελαμένος από τον τρόμο του ο καπετάνιος. Ο Πλαστήρας του απάντησε πως δε λογαριάζει τέτοιου είδους διαταγές, δειλών και προδοτών και τον διέταξε να βάλει ρότα για τη Χίο. Ο καπετάνιος ψέλλισε κάποιες αδύναμες αντιρρήσεις. Έπαψε, όμως, να αντιδρά από τη στιγμή που ο Γιώργος, με ένα νεύμα του Πλαστήρα, πετάχτηκε σαν ελατήριο και κάρφωσε την κάννη του πιστολιού του, στο κεφάλι του. Μετά την αποφασιστική αυτή ενέργεια, το πλοίο άλλαξε ρότα και ακολούθησε πορεία για τη Χίο. Μάταια ο κυβερνήτης του αντιτορπιλικού «Αλφειός», έστελνε με τον οπτικό τηλέγραφο, σήματα και προειδοποιητικές βολές. Το επιβατικό συνέχιζε την πορεία του για τη Χίο. Τελικά, ο κυβερνήτης του αντιτορπιλικού, διέταξε την καταβύθιση του «Τήνος». Όμως καμία οβίδα δε βρήκε το στόχο της. Έξαλλος ο κυβερνήτης κατηγορούσε τους πυροβολητές του πλοίου με ναυτοδικείο και εκτέλεση. Τίποτα δεν άλλαξε. Το «Τήνος» συνέχισε την πορεία του. Οι αξιωματικοί και οι άνδρες του Συντάγματος, οι τολμηροί και αγριεμένοι Εύζωνες ζητωκραύγαζαν και βλαστημούσαν το βασιλιά, το παλάτι και τον προδότη Γούναρη. Αυτόν τον στόλιζαν με φοβερές κατάρες και βρισιές. Ο Γιώργος ένιωσε πως απ’ αυτήν τη στιγμή, θα άρχιζε η επανάσταση για την τιμωρία των ενόχων της εθνικής καταστροφής. Πήρε το ημερολόγιό του και σημείωσε: «Μετά τα σημερινά ο βασιλιάς θα αρχίσει να βλέπει ξεκάθαρα το τέλος της βασιλείας του να πλησιάζει. Μέχρι τώρα προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο. Οι υποτακτικοί του, με επικεφαλής το σκοτεινό Μεταξά, γνωρίζοντας ότι μαζί με τη μοίρα του βασιλιά, παίζεται και η δική 18
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
τους τύχη, έκαναν ό,τι μπορούσαν για να αποτρέψουν μια επαναστατική ενέργεια που θα φέρει την ανατροπή τους. Σύμφωνα με πληροφορίες που έχουν φτάσει στον Πλαστήρα και στο επιτελείο του, ο Κωνσταντίνος κάνει συνέχεια συσκέψεις με τους παλατιανούς κι ο μυστικοσύμβουλός του, ο Μεταξάς, έχει εγκατασταθεί μόνιμα στο παλάτι. Λένε, πως βρίσκεται μόνιμα σε ένα γραφείο, δίπλα στο γραφείο του βασιλιά. Ο αποτυχημένος και μοιραίος μονάρχης, τρομοκρατημένος από τις εξελίξεις, προσπαθεί να βρει τρόπο για να διατηρήσει το θρόνο του. Πριν λίγες μέρες έκανε διάγγελμα στο λαό. Φρόντισαν μέσα στην κοσμοχαλασιά, να μας το στείλουν κι εδώ, στην κατεστραμμένη Σμύρνη, λίγο πριν φύγουμε. Στο διάγγελμά του μιλάει για ενότητα και πειθαρχία. Εδώ, αυτό το γελοίο διάγγελμα, έγινε δεκτό απ’ το ταπεινωμένο στράτευμα με αρνητικά σχόλια και βρισιές. Δε θα ξεχάσω έναν Εύζωνα λοχία, από τον Παλαμά της Καρδίτσας. Κρατώντας στα χέρια του ένα αντίγραφο του διαγγέλματος, κραύγαζε: “Ου Μιγαλειότατους μ’ έστειλε χαρτί, για να σφουγγίσω τον κώλο μου”. Ανάλογα και πιο βαριά σχόλια ακουγόντουσαν κι από πολλούς άλλους. Τελικά η κατάσταση δεν μπορεί να ελεγχθεί και χθες μάθαμε, πως παραιτήθηκε η κυβέρνηση και ορκίστηκε νέα, με πρωθυπουργό το Νίκο Τριανταφυλλάκο. Άλλαξε ο Μανολιός… Όλοι καταλαβαίνουν πως και η νέα κυβέρνηση είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, από την πρώτη στιγμή. Τα ταμεία του κράτους χάσκουν άδεια. Η πείνα θερίζει τους πρόσφυγες και μαζί μ’ αυτούς, λιμοκτονεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Αθήνας. Τα σχολεία και οι εκκλησίες γέμισαν από χιλιάδες δυστυχισμένους άστεγους, που από νοικοκυραίοι, κατάντησαν πεινασμένοι ζητιάνοι, σε ξένο τόπο. Ο βασιλιάς κι οι υποτακτικοί του γνωρίζουν τη γενικευμένη αγανάκτηση πολλών αξιωματικών που έζησαν στην κόλαση του μικρασιατικού δράματος και πιο πολύ, ανησυχούν για τις προθέσεις του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Αυτόν τον φοβούνται περισσότερο απ’ όλους. Ο «Μαύρος καβαλάρης», με τον αλύγιστο χαρακτήρα του, τους γεννάει τον τρόμο. Ο ασκητικός, τίμιος και αυστηρός αυτός αξιωματικός τούς έχει κάνει να βλέπουν εφιάλτες και στον ξύπνιο τους. Ξέρουν ότι η φήμη του, στους 19
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΠΡΑΝΟΣ
αξιωματικούς και στους στρατιώτες, είναι η ισχυρότερη δύναμη της ανατροπής του προδοτικού καθεστώτος της Αθήνας. Με τα σημερινά τους καμώματα προσπάθησαν να τον απομονώσουν και να τον εμποδίσουν να φτάσει στη Χίο και στη Μυτιλήνη. Σ’ αυτά τα νησιά θα είναι επικίνδυνος για το καθεστώς. Εκεί έχει συγκεντρωθεί το σύνολο σχεδόν του στρατού που αποχώρησε από την Ιωνία. Ξέρουν πολύ καλά, πως ο φλογερός αξιωματικός, θα μπορέσει να εμπνεύσει και να ξεσηκώσει το στράτευμα. Γνωρίζουν πως θα έχει τη δυνατότητα να οργανώσει επανάσταση εναντίον τους. Δεν τα κατάφεραν, όμως, να τον εμποδίσουν. Σε λίγο θα φτάσουμε στη Χίο. Νομίζω πως η κλεψύδρα της Ιστορίας, μετράει το χρόνο για το ξέσπασμα της επανάστασης. Ο Κωνσταντίνος και η καμαρίλα του, μετράνε ώρες». Τα εξήντα μίλια που χωρίζουν τη Χίο από τη χερσόνησο της Ερυθραίας, στη μικρασιατική ακτή, καλύφθηκαν σε έξι ώρες από το βαρυφορτωμένο πλοίο. Σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού, το επιτελείο του Πλαστήρα βρισκόταν σε συνεχείς συσκέψεις. Όλοι ήτανε αποφασισμένοι για την επανάσταση εναντίον του βασιλιά και της κυβέρνησής του. Ο Πλαστήρας λίγο πριν πλησιάσει το πλοίο στο λιμάνι, πίνοντας έναν καφέ στην καμπίνα του, είπε στο Γιώργο: — Γραμματικέ. Ήρθε η ώρα. Το μυστικό πρωτόκολλο που είχαμε υπογράψει το Φλεβάρη, με τον Κονδύλη, τον Πάγκαλο και τον Οθωναίο, θα εφαρμοστεί. Θα εφαρμοστεί και ο Θεός βοηθός. Σήμερα μπαίνουν σ’ εφαρμογή οι αποφάσεις. Όλα πάνε καλά. Μονοιασμένοι είμαστε. Μόνο ο Συνταγματάρχης Γονατάς μας τα χαλάει. Προσχώρησε στο κίνημά μας, αλλά απαιτεί την αρχηγία της επανάστασης. Του εξηγήσαμε πως η επανάσταση δε θα έχει έναν αρχηγό. Η Επαναστατική Επιτροπή θα κάνει κουμάντο. Αυτός το χαβά του. Οι φιλοδοξίες μωρέ παιδί μου, μπορεί να τα χαλάσουν όλα, αλλά εγώ είμαι αποφασισμένος να τις εμποδίσω. Γύρισε το κεφάλι του αγναντεύοντας την παραλία, με ύφος σκοτεινό, με τα μάτια του να βγάζουν φλόγες. Όταν το «Τήνος» έδεσε, οι χιλιάδες πρόσφυγες που στοιβά20
Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
ζονταν, ο ένας απάνω στον άλλο στην προβλήτα του λιμανιού, ξέσπασαν σε κλάματα. Πίστεψαν πως η εμφάνιση του Πλαστήρα, θα τους έφερνε κοντά στη λύτρωση. Η φήμη του είχε εξαπλωθεί και έτρεχε σαν αστραπή, πριν απ’ αυτόν. Το 5/42 Σύνταγμα βγήκε συντεταγμένο και στρατοπέδευσε στην πεδιάδα, έξω από την έπαυλη του εφοπλιστή Λιβανού. Η βίλα, το «Κύμα», είχε διατεθεί για τις ανάγκες του Πλαστήρα και του επιτελείου του. Από την πρώτη στιγμή της εγκατάστασης του 5/42, όλα άρχισαν ν’ αλλάζουν στη Χίο. Η πρώτη διαταγή του «Μαύρου καβαλάρη» είχε να κάνει με την πάταξη των κακοποιών, που λήστευαν και κακοποιούσαν τους πρόσφυγες. Μέσα σε λίγες ώρες η κατάσταση που επικρατούσε στο νησί, άλλαξε προς το καλύτερο. Περιορίστηκαν σημαντικά οι ληστείες, οι κλοπές και η έντονη αναρχία. Η ζωή άρχισε να αποκτά κάποιους οργανωμένους ρυθμούς, έστω κι αν τα προβλήματα διαβίωσης των προσφύγων, παρέμεναν μεγάλα και άλυτα.
21
Το ιστορικό μυθιστόρημα «Η Δοκιμασία», αποτελεί το δεύτερο μυθιστόρημα μιας ιστορικής τριλογίας. Αποτυπώνει τις ώρες της άτακτης φυγής του ελληνικού πληθυσμού, τις μέρες της Καταστροφής της Σμύρνης και των άλλων περιοχών της Ιωνίας. Περιγράφει με σεβασμό στα ιστορικά στοιχεία, τη μεγάλη προδοσία που έγινε σε βάρος του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας. Τις ασύλληπτες για την κοινή λογική, τραγικές συνθήκες ξεριζωμού και φυγής των ελληνικών πληθυσμών. Οι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες, που τρομαγμένοι και απροστάτευτοι, προσπαθούσαν να σωθούν από το θάνατο και τον εξευτελισμό, γρήγορα διαπίστωσαν πόσο εύκολα, οι ελεύθεροι, αυτοδύναμοι άνθρωποι, μπορούν να γίνουν πρόσφυγες. Άτομα δηλαδή, χωρίς πατρίδα, γη, αξιοπρέπεια και ελπίδα. Πως οι αθώοι, πληρώνουν τα λάθη και τις εγκληματικές παραλείψεις, αυτών που διαφεντεύουν τις τύχες τους. Η εθνική αυτή τραγωδία, η μεγαλύτερη μετά την πτώση του Βυζαντίου και οι συνέπειές της, επηρέασαν για πολλές δεκαετίες την πολιτική και κοινωνική ζωή της Ελλάδας. Οι πρώτες μέρες, οι μήνες, τα χρόνια του αγώνα για την ενσωμάτωση των προσφύγων, περιείχαν όλα τα στοιχεία των αντιθέσεων και των διακυμάνσεων. Πέρασε πολύς καιρός για να αφομοιωθούν πλήρως. Σ’ αυτή την επίπονη πορεία κυριάρχησε το μεγαλείο της ψυχής του Μικρασιάτη. Ο «τουρκόσπορος» με την εργατικότητα, την επιδεξιότητα, τη μόρφωση και το υψηλό πνευματικό του επίπεδο, κατόρθωσε να επιβληθεί και να διακριθεί σε πολλούς τομείς της πνευματικής, επιχειρηματικής και εμπορικής ζωής της Χώρας. Στο μυθιστόρημα αυτό, παρακολουθούμε την πορεία ζωής των ηρώων του. Μια πορεία, που εντάσσεται πιστά στο ιστορικό πλαίσιο και τις εξελίξεις των πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων, μέχρι την απελευθέρωση της Ελλάδας από τη θηριωδία της Γερμανικής Kατοχής.