Α Π ΕΛ ΠΙΣ
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
Σχεδιασμός, τυπογραφική επιμέλεια: Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης Διορθώσεις τυπογραφικών δοκιμίων: Χαρά Μακρίδη Σελιδοποίηση: Ζωή Ιωακειμίδου Καλλιτεχνική επιμέλεια εξωφύλλου: Δημήτρης Κουρκούτης
© Copyright κειμένου: Άρης Κτενάς
© Copyright έκδοσης: Εκδόσεις Ιωλκός
Γραμματοσειρά Iolkos Apla [αποκλειστική χρήση]
Απρίλιος 2023, Α΄ έκδοση
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΩΛΚΟΣ Ανδρέου Μεταξά 12 ϗ Ζ. Πηγής, Αθήνα 106 81 Τηλ.: 210-3304111, 210-3618684, 210-3304211
e-mail: iolkos@otenet.gr
www.iolcos.gr
ISBN 978-960-640-150-3
Ο Άρης Κτενάς γεννήθηκε στην Κομοτηνή το 987 και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σχέσεις, με μεταπτυχιακό στις Ναυτιλιακές Πολιτικές. Έχει εργαστεί στις μεγαλύτερες εταιρείες διαχείρισης πλοίων στο κομμάτι της συγγραφής του Συστήματος Ποιότητας-Ασφάλειας-Περιβάλλοντος και έχει υπάρξει ομιλητής σε διεθνή συνέδρια, αρθρογράφος στον περιοδικό Τύπο και δημιουργός και αρχισυντάκτης στο PoliticalDoubts για επτά χρόνια. Η αγάπη του για τις πιο αφανείς περιόδους της Iστορίας αλλά και για την πατρίδα του τη Θράκη, τον οδήγησαν να γράψει το πρώτο του βιβλίο.
ΕΓΩ, Ο ΙΣΜΑΗΛ
ΟΙΣΜΑήΛ ΕίΜΑΙ, ο έμπιστος κουροπαλάτης σας, ο πιστός στρατιώτης στο μπεηλίκι σας, ο πορθητής του Πυθίου και της πόλης των Κουμουτζηνών, ο ακούραστος λάτρης του πολέμου για την εξάπλωση
της πίστης μας και των πεπραγμένων του Προφήτη
μας. Παίρνω το θάρρος να επικοινωνήσω μαζί σας
και ζητώ ήδη την ταπεινή σας συγχώρεση για τον
κόπο και το χρόνο που θα δαπανήσετε —εάν δαπανή-
σετε— για εμένα.
Δεν είμαι σίγουρος ότι η εξοχότης σας έχει ξεχάσει
τη μορφή μου, γιατί δεν πέρασε καιρός, αλλά ελπίζω
πως το γράμμα μου αυτό θα ανακινήσει τις μνήμες
σας και θα σας θυμίσει γεγονότα που σας αφορούν,
Ο βασικός διαχειριστής στο χαρέμι ή το σαράι, τιμητικός τίτλος, αλλιώς ευνούχος.
Η περιοχή που υπάγεται στην εξουσία του μπέη.
αλλά και που θα σας γυρίσουν ξανά χρόνια πίσω, ακό-
μα και στην εφηβική σας ηλικία, πολύ πριν τη δική
μου γέννηση.
Αλλά πρώτα, εάν η εξοχότης σας θέλει, ας πράξει
μία ευεργεσία κι ας προστατεύσει τη γυναίκα που σας
έφερε αυτό το γράμμα. Τη γυναίκα μου που βρίσκεται
σε κίνδυνο.
Γιατί, όμως, παίρνω το θάρρος να επικοινωνήσω
μαζί σας; Γιατί κινδυνεύει, και αυτή και εγώ, και
Μα, πολύ περισσότερο… γιατί σήμερα; Προφανώς, υπάρχουν πράγματα για μένα, που τόσο καιρό δε γνωρίζατε και δε θέλησα ποτέ να σας αποκαλύψω με σκοπό να επηρεάσω τη γνώμη σας θετικά προς το ποιόν μου. Ήθελα να με βλέπετε όπως ήμουν.
Αγνός και πιστός ακόλουθος.
Γεννήθηκα, μάλλον από θέλημα του Αλλάχ, στην
Ανατολία και συγκεκριμένα στην περιοχή του Ματζι-
κέρτ από όπου ήταν ο πατέρας μου, ο Αζίζ Αρσλάν.
Ξέρετε, υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που είναι δάσκαλοι, απλά έχουν λίγους μαθητές. Ο πατέρας μου είχε
μόνο έναν, την αφεντιά μου. Ήταν ένας άνθρωπος
που το ήθος του περίσσευε και νουθετούσε, όσο ακόμα κι επαινούσε, τους γύρω του για το σωστό τρόπο σκέψης και ζωής. Εάν, φυσικά, υπάρχει κάποιος. Τον ενάρετο, τον δίπλα στον Αλλάχ και κοντά στους συνανθρώπους.
Έζησα κοντά του, σμιλεύτηκα και τον κουβάλησα
στα βάσανά του σχεδόν μέχρι την τελευταία στιγμή
της ζωής του, όπως ορίζει και το Κοράνι μας για τους
γονείς μας. Μαζί διαβήκαμε και περάσαμε στιγμές
πατρικές και ανεξίτηλες, που κάθε παιδί θα ζήλευε. Ο
ίδιος, άλλωστε, μου αποκάλυψε πως είμαι μακρινός
απόγονος του Αρπ Αρσλάν από τη δική του μεριά, αλλά κι ευγενής από τη μεριά της μητέρας μου, της ξακουστής, αλλά ίσως όχι στα αυτιά σας, Άγαρ, της Αιγυπτίας.
Μια αρχόντισσα της ανατολής με πλούσια υπάρχοντα, με πολλά εβλέκια γεμάτα με βοοειδή που τα δουλεύαν στάρι. Ποτέ της δεν της ζήτησαν κεφαλικούς φόρους ή μουτακάδες στα μέρη της. Τσιφλικάς
ο πατέρας της και πλούσια γυναίκα η μητέρα μου, που είχε καθίσει μόνο σε καναπέδες όμορφους και
χρυσοραμμένους. Ποτέ της δεν πάτησε λάσπη παρά
μάρμαρα και ποτέ της δεν την είχε αγγίξει χέρι αντρός να την κακοποιήσει. «Η κλεψιά», άλλωστε μου έλεγε, «αρχίζει με ένα αυγό και η πόρνη με ένα φιλί». Αυτή ήταν η μάνα μου, μια γυναίκα που έζησε ζωή γεμάτη
ως τα γηρατειά της και ένιωσε την ευτυχία σε κάθε
ανάσα του κορμιού της.
Στα πρώτα βήματα της ζωής μου, περίπου πέντε
Τμήματα καλλιεργήσιμης γης που δουλεύονται σε μία μέρα.
Απολαβές από την ενοικίαση των ετήσιων φορολογικών εισοδημάτων της κοινότητας.
χρονών, έμαθα το σπαθί και την ασπίδα. Άρπαζα κάθε ευκαιρία για μάθηση και προπόνηση στις τεχνικές, χωρίς διάθεση για παιχνίδι και άσκοπη ξεκούραση.
Πίστευα σε αυτό που λέει ο σοφός λαός μας «και χίλια να ξέρεις, όποιον ξέρει ένα, να τον ακούς». Δεν περίσσευε για μένα κανένας άνθρωπος και τίποτα δεν είναι
τόσο απλοϊκό, ώστε να μη μου δώσει κάποιο μικρό ή μεγάλο μάθημα. Δεν μπορώ
Η μητέρα μου, μου είχε μιλήσει στις διδαχές της, από εκείνη ακόμα την ηλικία, για την κατάσταση σε ολόκληρη την Ανατολία. Μου είχε πει για τη μεγάλη νίκη
μας στην Προύσα —την πρωτεύουσά μας αργότερα—
και πως αυτή έπεσε στα δικά μας χέρια την ίδια περίπου μέρα με τη γέννησή μου! Πράγμα που θεωρούσε
σημάδι δύναμης και μακροημέρευσης για το παιδί
της. Μου μίλησε για το δικό μας το Σουλτάνο, τον
Οσμάν τον Α΄, τον πεθερό σας, που αν και άρρωστος
κρατήθηκε ζωντανός στο κρεβάτι από το θέλημα του
Αλλάχ για αρκετά χρόνια και πέθανε μόνο όταν έμαθε
πως η Προύσα έγινε δική μας και θάφτηκε εκεί.
«Τα μεγαλύτερα ιμαρέτια, χαμάμια και τζαμιά τα βρίσκεις εκεί» έλεγε η μητέρα μου. «Ένα εξαιρετικό
παζάρι που όμοιό του δεν έχουν δει οι χριστιανοί, που
θέλουν να κάνουν τους εμπόρους και δρόμους που, αν και τόσο φαρδείς, περικυκλώνονται από κήπους και
τρεχούμενα νερά».
Μου μίλησε για το μετέπειτα Σουλτάνο μας, τον
Ορχάν, τον αξιομνημόνευτο άντρα σας και αφέντη,
κι ας με αφήσει η μεγαλειότητά σας να αφιερώσω
αυτές τις γραμμές τιμώντας τον. Μου είπε, πως μέχρι
τα πέραντα του κόσμου, από την Αραβία και μέχρι
το τέλος της Γης στην Αραγονία μαθεύτηκε πως ο Ορχάν κατέλαβε τη Νίκαια. Τι κι αν ο Ανδρόνικος ο Παλαιολόγος προσπάθησε. Τι κι αν είχε πρόσκαιρες
επιτυχίες όσο ο Αλλάχ ξεκουραζόταν. Γνώρισε τη δύναμη και το πάθος του λαού μας στη γη του Πελεκάνου. Πήραμε πίσω τη Νίκαια και την κάναμε και
πάλι Ιζνίκ, όπως οι πρόσφατοι πρόγονοί μας. Εκεί
ήταν κι ο πατέρας μου, στην κατάληψή της. Πιστός
στον άντρα σας και αφέντη και όταν επέστρεψε μου
εξιστορούσε τα ανδραγαθήματα και το σθένος του
Σουλτάνου μας.
Με λύπη πληροφορήθηκα πως στα χρόνια της
απουσίας μου στις εκστρατείες, μας άφησε και είναι
Πτωχοκομεία.
Ανατολική έκδοση των ατμόλουτρων, θεωρούνται η υγρή έκδοση της σάουνας.
πια με τον Προφήτη μας. Θέλω να σας εκφράσω τα συλλυπητήρια ενός πιστού, που πόνεσε και ακόμα πονάει κάθε μέρα και ώρα, για την απώλεια τόσο του άντρα σας, του αξιομακάριστου Ορχάν, όσο και του αξιαγάπητου και αξιομνημόνευτου υιού σας, του Σουλεϊμάν Πασά. Είναι το λιγότερο που μπορεί να κάνει
η ψυχή μου, που καθημερινά προσεύχεται για τη μεγαλοσύνη τους, για την ανάπαυσή τους. Εκεί, λοιπόν, στο Ιζνίκ εγκατασταθήκαμε και εμείς. Ο καιρός περνούσε όμορφα κι εγώ έμενα σε ένα αρχοντικό με τον πατέρα μου, τον Αζίζ, που τα βράδια έγραφε ποιήματα στη γλώσσα μας. Ήμουν περίπου έντεκα χρονών όταν με πήρε ο πατέρας μου να τον βοηθήσω στη λεηλασία της Νικομήδειας για να αυξήσουμε την κυριαρχία του λαού μας. Ο αυτοκράτορας
των Ρωμιών τότε, είχε μείνει με λίγα εδάφη στην περιοχή μας και παρά τις προσπάθειες, καθόσον έλεγε
ο πατήρ μου, να δωροδοκήσει το Σουλτάνο μας τον
Ορχάν, δεν κατάφερνε τίποτα. Άλλωστε, τι μπορεί να
δώσει κάποιος που τα έχει χάσει όλα; Και τι μπορεί να πάρει κάποιος που του τα έχει πάρει όλα;
Αυτό ήταν εμφανές παντού μες στη Νικομήδεια, τη δική μας Ιζμίτ. Πρώτη φορά είδα τόσο τρομαγμένους ανθρώπους, που ο φόβος σχεδόν τους μείωνε το σωματικό τους μέγεθος. Τους κοιτούσες και δεν έβλεπες πλέον ανθρώπους ψηλούς και ευθυτενείς, παρά
έβλεπες ανθρωπάκια σκυφτά, που περνούν, λες και
δε θέλουν να ενοχλήσουν. Ήταν μια πόλη που όλοι προσπαθούσαν να περάσουν απαρατήρητοι. Από τα
σοκάκια της ως το θέρετρο της βασιλικής οικογένειας
των Ρωμιών, άνθρωποι-σκιές αμίλητοι περπατούσαν, ενώ μόνο τα δικά μας μουστάκια μπορούσες να δεις
ότι κοιτούν στους ουρανούς.
Βοήθησα όσο μπορούσα τον πατέρα μου, μαζέψαμε αρκετό βιος και σεβαστήκαμε και τους ντόπιους.
Πλησιάζαμε τον κόσμο και πολλές φορές ακόμα και ευγενικά τού ζητούσαμε να μας παραδώσει μόνος του μερικά από τα υπάρχοντά του. Άλλες, οι ίδιοι μπαίναμε μέσα στα σπίτια για να βοηθήσουμε τη διαλογή των αντικειμένων που θα κουβαλούσαμε πίσω, όταν γυρίζαμε στην πατρίδα, το Ιζνίκ.
Πολλοί ντόπιοι μπορώ να σας πω με βεβαιότητα, πως με χαρά και σχετική ευκολία απαρνήθηκαν τον ψεύτικο Θεό και ενστερνίστηκαν τη δική μας, μοναδική και ανάδελφη, αληθινή πίστη. Η δική τους ταυτότητα πλέον είχε χαθεί, είχε αλλοτριωθεί, γιατί πλέον η δική τους θρησκεία έχει εξασθενήσει.
Ήταν για κάποιους φίλους του πατέρα μου ένα είδος ευτυχίας να βλέπουν τον εχθρό συντετριμμένο,
την πόλη του καμένη, τα μάτια του κλαμένα
που μου φαίνεται ακόμα! Είναι μάλλον φτιαγμένος
για ήρωες, όπως ήταν ο πατήρ μου ή, όπως θα ήθελα
να πιστεύω, εγώ.
Ήμουν κοντά στην ηλικία των δεκατριών, όταν ο πατέρας μου μου μίλησε για εσάς. Έσταζε μέλι το χείλος
του, όταν έπιανε το όνομά σας στο καθαρό του στόμα.
Μου είπε την ιστορία σας και τη δική του διαδρομή, που ανέκοψε με πολύ ωραίο τρόπο τη δική σας. Αυτή
την ιστορία που, όταν πήγα να σας ξεδιπλώσω, δε μου δόθηκε η ευκαιρία. Επιτρέψτε μου να σας θυμίσω τα γεγονότα.
Ήταν τότε που σας πάντρευαν με το ζόρι. Ακόμα το όνομά σας ήταν Ελένη και η καταγωγή σας χριστιανι-
κή. Θυμάμαι ακόμα τα λόγια του πατέρα μου:
«Την είδα, γιε μου, τη Νιλουφέρ, που τότε δεν τη ’λεγαν Νιλουφέρ! Τη γυναίκα του Σουλτάνου μας, την αυριανή Σουλτανομήτορα. Γιε μου, ήταν η πιο όμορφη
και αγνή γυναίκα».
Ήταν λογικό πως μόνο με το άκουσμα αυτής της ιστορίας, έσκυψα την κεφαλή μου ευλαβικά και ανέμενα να μάθω πώς είχε γνωρίσει την εξοχότητά σας.
Και συνέχισε:
«Ήταν σε ένα σπίτι κρυμμένη, με τα παντζούρια
του κλειστά και πράσινα». Ναι, θαρρώ πράσινα μου
είχε πει ο πατέρας μου, χρώμα ιερό. Θυμηθείτε αν
λανθάνω! «Κρυβόταν, γιατί δεν ήθελε τον άντρα που
την πάντρευαν και έψαχνε μια σωτηρία. Εγώ βρέθηκα
εκεί από το πρόσταγμα του Σουλτάνου, γιατί αν και είχαν καλέσει το Σουλτάνο μας στο γάμο οι ντόπιοι
χριστιανοί, θέλανε να τον εξοντώσουν».
Μου είπε το λοιπόν, πως μέσα στο γενικό χαμό που
επικράτησε, κατάφερε να σας βρει σώα και αβλαβή
και να σας προσφέρει χείρα βοηθείας. Σας φέρθηκε
όμορφα, σας βοήθησε να γλιτώσετε και σας παρέδωσε
στο Σουλτάνο μας, αντί να σκεφτεί πονηρά ή άσχημα.
Ο
Σουλτάνος ήταν που αποφάσισε να σας δώσει στο
γιο του και πατέρα του σημερινού Σουλτάνου μας, για
γυναίκα. Για νόμιμη, κάτω από τον Αλλάχ και μέσα
στο Σαράι, γυναίκα του.
Συνέχισε να μου μιλά ο πατέρας μου και είπε:
«Γιε μου, αυτή η γυναίκα μού είπε τότε να κρατήσω
το σταυρό της και μου υποσχέθηκε πως δε θα ξεχάσει
ποτέ το καλό που της έκανα και ότι θα το ξεπληρώσει
τόσο σε μένα, όσο και στους απογόνους μου, αν εγώ
δεν είμαι εν ζωή. Όποιο κι αν είναι το τίμημα, όποια
κι αν είναι η χάρη, όσο μεγάλη για τον άνθρωπο ή όσο
ταπεινή για τον Αλλάχ, έδωσε όρκο να την πράξει».
Σήμερα, εδώ, τώρα, έφτασε, εξοχότης μου, ξανά
η μέρα εκείνη. Γνωρίζω πως η απόφασή σας να μου
προσφέρετε τη θέση του κουροπαλάτη προ ετών, ήταν
ήδη μια μεγάλη τιμή. Μα σήμερα, δε θα σας ζητήσω
να κάνετε κάποια πράξη που δε θα κατανοήσετε τον
λόγο, ως ευθεία παράκληση μιας παλιάς και πολύ σημαντικής χάρης. Αντ’ αυτού θα σας πω εν τάχει για
μένα πράγματα που δε γνωρίσατε, ώστε να ξέρετε
ποιον θα βοηθήσετε, και για αυτούς που σας υποσκάπτουν… ώστε να ξέρετε τι πρέπει να αποφύγετε,
καθώς και το λόγο που ζητώ ταπεινά και ξανά την εξαργύρωση της χάρης.
Έφερε ο καιρός τα θερίσματα, έναν περίπου χρόνο μετά τα λόγια του πατέρα μου για εσάς. Θερίζαμε λοιπόν, ως πρέπει, ένα χωραφάκι με σιτάρι, από τα πολλά που
είχαμε οι δυο μας, όταν ένας άνθρωπος επισκέφτηκε
τον πατέρα μου εκεί μες στα σπαρτά. Δε γνώριζα τότε
ονόματα και ούτε που συγκράτησα την ιδιότητά του.
Μιλήσανε ώρα αρκετή και συζήτησαν παρέκει. Όταν επέστρεψε ο πατέρας μου, μου έδωσε την πρώτη μου σοβαρή αποστολή για το πρώτο μου ανδραγάθημα.
«Ένας δικός μας άνθρωπος, Ισμαήλ, έχει τρυπώσει μέσα στους Ρωμιούς και μπορεί και εσένα να σε εντάξει. Τη γλώσσα τους, αγόρι μου, την ομιλείς και τα χαρακτηριστικά τους οπτικά τα έχεις. Θα πρέπει, λοιπόν, ως μάστορας να πας, σε ένα κάστρο που χτίζουνε οι ίδιοι αρκετά μακριά από τα μέρη μας. Εκεί, ενόσω χτίζεται κι ενόσω εσύ δουλεύεις, θα έχεις τα μάτια σου ανοιχτά. Θα κοιτάς για τυχόν λάθη στην
άμυνα του κάστρου, για μικρά παραθυράκια, για κρυφές οδούς, για διαδρόμους που συνδέονται εκτός κάστρου και για παραπετάσματα αφύλακτα. Όλα θα τα
βλέπεις και μετά θα τα σχεδιάζεις, για να θυμάσαι καλά οτιδήποτε παρατήρησες».
Δεν είχα καταλάβει, εάν ο πατέρας μου με προόριζε
για μάστορα ή για ήρωα και στην αρχή τσαντίστηκα. Μα αργότερα μου εξήγησε πως ό,τι έβλεπα εκεί θα με
βοηθούσε να γίνω μετέπειτα «ήρωας μα και πορθη-
τής». Κι έτσι έγινε. Έμαθα τα μυστικά, επέστρεψα πια
και μαζί με τον πατέρα μου, που πλέον ήταν σε ηλικία
απόσυρσης από τις μάχες, σκοπεύαμε να έρθουμε στο
Σαράι. Εγώ για να σας δώσω στο πιάτο το δυνατότερο
κάστρο των Ρωμιών στο Πύθιο, όπως κι εντέλει έκανα, και ο πατέρας μου για να γενεί κουροπαλάτης, ως ανταμοιβή της υποσχέσεώς σας. Δυστυχώς, ο άνθρωπος κάνει σχέδια, αλλά καλύτερα να έκανε ευχές. Γυρίζοντας από την κατασκευή του Πυθίου, έμαθα τα άσχημα τα νέα. Ο πατέρας μου, ο σπουδαίος Αζίζ, σε μια μάχη κυνηγώντας τον εχθρό
π άνω σε ένα ξακουστό, από την εποχή του Αλέξανδρου του Έλληνα, γιοφύρι, στραβοπάτησε κι έπεσε στο
κενό!
Απαράμιλλο το πένθος μου, ανείπωτη η οργή μου, με τάισε πόσο καιρό πίκρα για τον άδικο χαμό του.
Για μέρες έσερνα το κουφάρι μου, ξυπνούσα και κοιμόμουν, χωρίς ο χρόνος να έχει πια κάποια ρημάδα αιτία. Όλες οι ώρες με έπνιγαν, μα πιο πολύ εκείνη
που σκοτώθηκε. Δε με ένοιαζαν οι μέρες, δεν έβλεπα
ούτε τον ήλιο. Μια σκέψη μόνο με ταρακούνησε κι έφυγα απ’ τη
δυστυχία. Η σκέψη ότι η ζωή είναι σύντομη. Και κάπου εκεί άνοιξα τα παραθυρόφυλλα και βγήκα και
πάλι από το σπίτι. Το Κοράνι μάς προστάζει:
Την�εποχή�που�το�Βυζάντιο�ξεθωριάζει,�έναν�αιώνα�
Απολαμβάνετε αυτά που κερδίσατε στον πόλεμο, είναι νόμιμα και καλά.
πριν�αλλάξει�χέρια�και�πνοή,�σε�καιρό�φονικής�πανδημίας,�ο�μουσουλμάνος�Ισμαήλ,�με�τη�σιγουριά�πως�
Ετούτο κι έπραξα. Μπορούσα να πάω αντίθετα στο δρόμο του Προφήτη μας;
θα�είναι�σύντομα�νεκρός,�ματαιοπονεί�και�διηγείται�
μία�ιστορία�για�το�ανθρώπινο�κυνήγι,�τα�πάθη,�τη�
Η
γειτόνισσά μου, που πια είχε μεγαλώσει επαρκώς, ήταν ένα σωστό πετράδι. Μια όμορφη, πολύ όμορφη, όχι πιο όμορφη από σας, αλλά πανέμορφη κοπέλα.
Εξού και το όνομά της, το Γκιουζέλ. Όμορφη, όνομα και πράγμα. Αυτή ήταν που μου έκλεψε την καρδιά.
Και είναι αυτή που σας παρέδωσε το γράμμα, τούτη την επιστολή και που σας εκλιπαρώ να προστατέψετε! Της έδωσα υπόσχεση από τότε, πως μόλις φτάσω στο Σαράι θα τη ζητήσω σε γάμο και θα προλάβουμε να κάνουμε παιδιά, προτού ομφαλοκοπώ και χάσω τον ανδρισμό μου, για να σας υπηρετήσω χωρίς
πάθη.
Οι γυναίκες για μας είναι όπως η καλλιεργήσιμη γη. Τις
θέση�μας�σε�μια�άναρχη�κοινωνία,�τις�κατακτήσεις� των�γυναικείων�μυαλών�και�την�προσωπική�λύτρωση.�Περνά�μέσα�από�τoν�ιστορικά�ημιφωτισμένο�και� παραγκωνισμένο�κόσμο�του���ου�αιώνα,�στην�καθολική�κι�επαναλαμβανόμενη�Iστορία�του�ανθρώπου. Μεσήλικας�και�πολιορκημένος�πια�από�τους�εχθρούς� του,�προδομένος�από�τις�επιλογές�του,�δεν�του�μένει� παρά�μία�απέλπιδα�προσπάθεια:�Να�αφήσει�τον�αναγνώστη�να�αποφασίσει�για�την�τύχη�του,�μέσα�από� δύο�επιστολές.�Η�μία�για�να�σωθεί.�Η�δεύτερη�για� να�πει�την�αλήθεια.�Οι�αναγνώστες�θα�διαβάσουν� και�τις�δύο;
καλλιεργούμε όποτε και όπως θέλουμε
λέει το Κοράνι μας και έτσι θα γινόταν. Άλλωστε, δεν είχα