Byssus of zeezijde

Pinna nobilis of steekmossel is een groot tweekleppig marien weekdier, endemisch in de Middellandse Zee. Van de byssusdraden van het dier wordt zeezijde gemaakt.

Laatst las ik Jules Vernes' 20.000 mijlen onder de zee nog eens opnieuw en kwam daar de volgende zin tegen: "Ik had het zo warm dat mij werd toegestaan mijn byssus mantel uit te doen". Mijn byssus mantel? Ik wou wel eens weten wat hiermee bedoeld werd. En na wat opzoekingen was mijn interesse dan ook groot.

Byssus komt van het Griekse woord 'byssos' dat 'fijne draad' betekent. Het is een bundeltje lange zijdeachtige vezels dat door een klein gat aan de onderkant van de twee schelphelften van de reuzenmossel of steekmossel (Pinna nobilis) naar buiten komt. Het bundeltje draden kun je het best vergelijken met de baard van een gewone mossel. De byssus of byssusdraden bestaan uit een bundel vezels gemaakt van een kleverig hoornachtig organisch materiaal (een collageen), dat wordt afgescheiden door de voet van bepaalde tweekleppigen. Byssusdraden harden uit in zeewater en sommige tweekleppigen hechten zich ermee vast aan het substraat of in de grond. Daardoor worden de draden ook wel eens ankerdraden genoemd. Ze zijn bovendien zijn zeer taai, waardoor het weekdier moeilijk los te maken is. Bijzonder is dat van de byssusdraden een soort zijde gemaakt kan worden die, eenmaal verwerkt, erg taai en slijtvast is. Deze zogenaamde mosselzijde, 'de zeezijde', wordt voornamelijk geproduceerd in Italië en Sardinië. Jammer genoeg is het een ambacht dat dreigt te verdwijnen.

De procedure om de 'gouden draden' (uitzicht van het eindproduct) te maken is namelijk een erg intensieve, delicate en gecompliceerde behandeling, nog steeds ongewijzigd door de eeuwen heen. De weekdieren hoeven hiervoor in principe niet te worden geoogst. De draden kunnen door duikers voorzichtig worden afgeknipt.

Per mossel wordt er elke duik ongeveer 1,5 gram byssusdraad geoogst. Op die manier blijft de mossel in leven en kunnen er later weer nieuwe draden worden geoogst.

Foto: Luigi Garavaglia.

De reuzenmossel (Pinna nobilis) leeft vooral in de Middellandse Zee op een zanderige bodem niet ver van de kust. De mossel kan tot 1,30 meter lang worden en houdt zich met zijn stugge, lange zijdeachtige draden vast aan de zeebodem. Deze draden worden ongeveer 20 cm lang en zijn dunner dan een tiende millimeter. Ze zijn verrassend sterk en worden byssusdraden genoemd. De reuzenmossel kwam vroeger veel voor. Jammer genoeg is ze tegenwoordig vrij zeldzaam geworden. Dat is vooral te danken aan overbevissing (sommige zachte delen zijn eetbaar), het geleidelijk verdwijnen van de zeegrasvelden (Posidonia Oceanica) en de vervuiling van de zee. Ook is de schelp een zeer gewild object bij duikers om als souvenir mee te nemen. Verwant aan de schelp is de kleinere soort (Pinna pectinata), die dan vooral in dieper water voorkomt.

Byssus of gouden draad.

Een set accessoires uit de jaren 1920 bestaande uit een muts, sjaal en handschoenen gebreid van zeezijde, een uitzonderlijk zeldzaam textielmateriaal.

Linkerhand: Een dotje byssus (de bruine filamentuitscheidingen van de mediterrane tweekleppige Pinna nobilis) dat aanvoelt als een wolk; het is duizend keer zachter dan mensenhaar. Rechterhand: Een cluster van filamenten die door het chemische proces zijn gepolijst tot een gouden filigraan.

Wanneer een lapje geweven zeezijde in het licht wordt gehouden, verandert de bruinachtige kleur in een gouden tint.

Nadat de draden zijn verzameld, worden ze gedurende ongeveer 20 dagen in zoetwater gelegd. Het water moet elke drie uur ververst worden. Hierna worden de draden in de schaduw te drogen gelegd.

Na dit eerste proces zijn de vezels vrij van zeezout en zijn ze optimaal elastisch geworden. De vezels glanzen dan ook uitbundig. Door het weken van de draden in een brouwsel van zuren (vroeger urine, nu wordt meestal citroensap gebruikt) en 15 verschillende soorten zeewier kan men de kleur gaan beïnvloeden. Hoe langer de draden geweekt worden in het zuur, hoe lichter de kleur wordt.

Na dit proces worden de draden nogmaals voor een laatste keer gespoeld. Deze keer met water waaraan kruiden en zeep zijn toegevoegd.

Om de laatste vervuilingen van de draden te verwijderen, worden de draden gekaard met een hele fijne hete metalen kam. Dit is het proces om de draden te ontwarren en klaar te maken om er draad van te spinnen. Als dit allemaal doorlopen is, heeft het byssus nog maar 1/6 van haar oorspronkelijke gewicht.

De pas gesponnen garens zijn erg teer en moeten met de grootste voorzichtigheid worden behandeld. Vroeger werd de zeezijde alleen gesponnen door jonge meisjes die het nog niet gewend waren om zwaar werk te doen. Hun handen waren nog teer genoeg voor het fijne en delicate werk.

Voor 250 gram zeezijde zijn de draden van wel 1.000 reuzenmosselen nodig. Kledingstukken van zeezijde zijn dan ook erg kostbaar. Om een jas te maken zoals vermeld in het citaat van Jules Vernes, zouden wel meer dan 15.000 reuzenmosselen nodig zijn! Het zou dan ook een zeer kostbaar kledingstuk zijn. In 1892 kostte bijvoorbeeld een paar handschoenen van zeezijde 1,50 dollar (nu is dit 170 dollar) en een paar kousen 3 dollar (nu 340 dollar).

Het voordeel van zeezijde is dat, als het weefsel eenmaal klaar is, het zeer sterk is en goed de lichaamswarmte vasthoudt. Een ander voordeel is (of was) dat kledingstukken gemaakt van zeezijde erg klein opgevouwen kunnen worden. Zo kunnen handschoenen van zeezijde zo klein worden opgevouwen dat ze in een notendop passen.

De eerste mensen die zeezijde gebruikten, waren de oude Egyptenaren. Alleen de familie van de farao was het toegestaan om zeezijde te dragen. Volgens de overlevering zou farao Toetanchamon alleen maar kleding hebben gedragen van zeezijde. Het werd geoogst om gewaden te maken voor koning Salomo, armbanden voor Nefertiti en heilige gewaden voor priesters, pausen en farao's. Zo'n 5.000 jaar geleden gebruik-

Foto's (2): liveauctioneers.com.

ten de vrouwen in Mesopotamië de uitzonderlijk lichte stof om kleding te borduren voor hun koningen. Er zou zelfs een verwijzing naar zeezijde op de Steen van Rosetta gevonden zijn. Geschiedkundigen denken dat de mantels, die de Centurions droegen in de Romeinse tijd, misschien wel gemaakt waren van zeezijde. Later werd de zeezijde vooral gebruikt voor kleding van prinsessen en de vrouwen en dochters van rijke mannen. In de middeleeuwen werd de zeezijde 'stof van goud' genoemd. Ten tijde van de 18e en begin 19e eeuw was er een laatste opleving van de zeezijdevervaardiging in het zuiden van Frankrijk en Italië. Dat verklaart waarom Jules Verne verwees naar deze stof. Vandaag zijn er nog steeds voorbeelden van zeezijden kleding te zien in bepaalde musea. Het oudste nog overgebleven schelpzijden object is een gebreide muts uit de 14e eeuw, die in 1978 in Saint-Denis bij Par werd ge-

Gebreide handschoen van zeezijde uit Taranto, Italië. Waarschijnlijk eind 1800.

Foto: John Hill.

Een borduursel met zeezijde.

vonden. Koningin Elizabeth zou een paar handschoenen van zeezijde in haar bezit hebben en ooit werden de steekmosselen uit de zee rond Italië allemaal opgevist voor het maken van een pauselijk gewaad.

De commerciële productie van byssustextiel op Sardinië eindigde in de jaren 1940. Byssus wordt vandaag eigenlijk nu nog alleen verwerkt op het Sardijnse eiland Sant'Antioco, waar ook een museum is gevestigd, 'Museo del Bisso' door Chiara Vigo uitgebaat. Vigo staat er bekend als su maistu ('de meester', in Sardo). Er kan maar één maistu tegelijk zijn en om er één te worden, moet je je leven willen wijden aan het leren van de technieken van de bestaande meester. Net als de 23 vrouwen vóór haar heeft Vigo nog nooit een cent verdiend aan haar werk. Ze is gebonden aan een heilige 'Zeeëed' die stelt dat byssus nooit gekocht of verkocht mag worden. 

MELANIE GEVAERT

Advertentie

Heilige Zeeëed:

"Byssus doesn't belong to me, but to everyone" (Byssus is niet van mij, maar van iedereen).

"Selling it would be like trying to profit from the sun or the tides" (Het verkopen zou hetzelfde zijn als proberen te profiteren van de zon of de getijden).

Ephyra

Noordzeeduiken - Nieuwpoort

Info en reservatie:

09/367 01 22 jan@thebigblue.be

Duikcenter The big

Donklaan 26 - 9290 Berlare blue

tel: + 32 (0)9 367 01 20

info@thebigblue.be - www.thebigblue.be

Openingsuren:

Alle kwaliteitsmerken - Vulstation 300 bar Nitrox vulstation - Eigen onderhouds- en hersteldienst Herkeuren van duikflessen - Duikopleidingen Nitrox en technical opleidingen