Gezond Bouwen & Wonen nr 4/2011 by Ecology and Farming

Gezond Bouwen & Wonen

• Van de Club van Rome tot Braungart & McDonough • Vierwindenhuis in Feng Shui-perspectief

nr. 4, DECEMBER 2011

2 5 Jubileum editie Thema: 25 jaar Gezond Bouwen en Wonen

TONZON stopt koude vloeren Eindelijk een warme vloer en een flinke kostenbesparing. “Een goede besteding van ons spaargeld. Het geeft direct comfort en heeft onder de vloer een veel hoger rendement dan op de bank.” “Ik ben blij dat ik die klus geklaard heb. Het verschil is echt opmerkelijk.”

Veel begane grond vloeren in Nederland zijn koud. Vooral aan het eind van de winter. De ‘koude zone’ onderin de woning blijkt eenvoudig te verhelpen met een unieke Nederlandse uitvinding. Bijzondere isolatietechniek TONZON heeft een unieke isolatietechniek ontwikkeld, waarbij lucht wordt gebruikt die overal gratis

sterk en gemakkelijk aan te brengen. Ze worden

aanwezig is. Het opvouwbare isolatiemateriaal (Thermoskussen) ziet eruit als een flexibele

droge kruipruimte en maakt een einde aan muffe lucht. Het effect is verbluffend en niet te vergelijken met andere isolaties, hoe dik deze ook zijn.

thermosfles. De Thermoskussens blokkeren de permanente uitstraling van de vloer naar de koude grond onder ons huis. Hierdoor komt de vloer eindelijk op kamertemperatuur en koelt ’s nachts maar weinig af. De geniale Thermoskussens zijn zeer compact, wegen bijna niets maar zijn ijzer-

gecombineerd met een stevige bodemfolie die beschermt tegen vocht en radongas. Dit geeft een

Extra kostenbesparend TONZON bespaart veel meer energie dan een

Voor Koud en klam

Na Warm en droog

Bewezen resultaat Dat de TONZON techniek fantastisch werkt, is wetenschappelijk onderbouwd. De besparing bij vloeren met vloerverwarming is nog hoger en de verwarming kan eindelijk goed geregeld worden. Ook de unieke infrarood beelden laten dit duidelijk

gewone vloerisolatie. Omdat een vloer voorzien van TONZON Thermoskussens warmer is, hoeft u minder heet te stoken om comfortabel te wonen. Doordat de afkoeling via de vloer achterwege blijft,

zien. Bij de bepaling van het energie-label tellen de Thermoskussens dan ook veel zwaarder mee dan de dikke piepschuimblokken die nu in de nieuwbouw worden toegepast. De methode is zonder hakken of breken toepasbaar bij elke soort vloer.

slaat de kachel pas aan bij een lagere buitentemperatuur. Het ‘echte’ stookseizoen wordt dus

Comfort voor u én voor het milieu.

veel korter en is vergelijkbaar met een etagewoning. De gemiddelde besparing komt daardoor op 15 tot 20% van het huidige verbruik en kan bij royaal stookgedrag zelfs oplopen tot wel 35%.

Wilt u meer weten over TONZON isolaties? Bezoek onze website www.tonzon.nl en bekijk de video’s op YouTube kanaal TONZONHR.

TONZON BV • Enschede • T: 053 - 433 23 91 • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl • YouTube: TONZONHR

december 2011

INHOUD

Jubileum

energie

25 jaar GB&W

In 1972 zet de Club van Rome milieu op de politieke en maatschappelijke agenda. Er komt aandacht voor energiebesparing in de bouw, wat zich vertaalt in isolatie-eisen en energiebesparingprogramma’s. ‘Integraal’ bouwen is echter nog onbekend beleidsjargon. Een groep pioniers pakt dit op en verenigt zich. In 1987 brengen ze hun ideeën naar buiten in ‘GB&W 1-87’. De wortels van Gezond Bouwen & Wonen liggen echter ver vóór deze eerste uitgave.

Euro 11

(Duurzame) energie en landschap sterk met elkaar verbonden Klimaatbeleid lijkt steeds meer een zaak te worden van burgers en bedrijven. Gezond Bouwen & Wonen doet hier al 25 jaar verslag van. In het landelijk gebied zijn een groeiend aantal ondernemers actief met windenergie en vergisting van mest en biomassa. In navolging van Duitsland komen er steeds meer lokale energiebedrijven. Energie en landschap blijken sterk met elkaar te zijn verbonden.

verslag xl

Congres ecologisch ontwerpen van de urbane en rurale omgeving De TU-Delft organiseerde op 24 en 25 november j.l. een symposium rond het thema ‘ecologisch ontwerpen in de landelijke en stedelijke omgeving’. Welke opgaven worden gesteld ten aanzien schaarste aan grondstoffen, biodiversiteit en menselijke gezondheid? Het symposium biedt inspiratie voor de toekomst.

visie

Innovatieve architectuurtraditie Samen ontwerpen aan een gezonde innovatieve bouwen architectuurtraditie. Terwijl over het algemeen architecten hun esthetisch concept al bedreigd zien door duurzaamheidseisen is voor menig VIBA-architect de holistische benadering, om de vele aspecten te integreren, vanzelfsprekend.

En verder… Colofon 5 Editoriaal 5 Marktbericht XL 6 Column Martin Dubbeling XL 8 Column Chris Zijdeveld XL 22 Bouw & Woonwijzer 40 Agenda 42

36 32 Het vierwindenhuis in Feng

ingezonden 2005 Met een dunnere isolatieplaat met meer isolerend vermogen Shui-perspectief per dikte kan dunner gebouwd Het ontwerp het Vierwindenhuis worden,van waardoor in bestaan(Amsterdam, 1990) iseen ontleend de gebouwen goede aan oeroude Afrikaanse principes over detaillering gewaarborgd blijft. samenleven en -werken. Voor de technische en functionele ontwikkeling van het project was er een beeldverhaal over de ruimtelijke beleving ervan. Zou het toepassen van principes van Feng Shui tot een vergelijkbare ruimtelijke kwaliteit hebben geleid? Een inspirerend onderzoek.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

WA A R H A A L D E N WA A R H A A L D E N HERZOG & DE MEURON HERZOG & DE MEURON DE ZACHT GEKLEURDE DE ZACHT GEKLEURDE LEEMSTUC VOOR LEEMSTUC VOOR MUSEUM MUSEUM KÜPPERSMÜHLE? KÜPPERSMÜHLE? Interieur Museum Küppersmühle für Moderne Kunst, Duisburg. Architekten Herzog & de Meuron. Interieur Museum Küppersmühle für Moderne Kunst, Duisburg. Architekten Herzog & de Meuron.

In Duisburg hebben de gelauwerde architecten Herzog & de Meuron een voormalig pakhuis In Duisburg hebben de gelauwerde architecten Herzog & de Meuron een voormalig pakhuis getransformeerd tot een schitterend museum. Voor de grote muuroppervlakken kozen zij Tierrafino getransformeerd tot een schitterend museum. Voor de grote muuroppervlakken kozen zij Tierrafino Leemfinish. Om verschillende redenen: het is kleur en stuc in één, het komt in zachte natuurlijke Leemfinish. Om verschillende redenen: het is kleur en stuc in één, het komt in zachte natuurlijke kleuren en het eindresultaat is adembenemend mooi. kleuren en het eindresultaat is adembenemend mooi. Tierrafino Leemfinish is in 1991 ontwikkeld door Carl Giskes, de oprichter van Leembouw Tierrafino Leemfinish is in 1991 ontwikkeld door Carl Giskes, de oprichter van Leembouw Nederland. Op zijn lange reizen door Afrika belandde hij in Djenné en zag daar de imposante lemen Nederland. Op zijn lange reizen door Afrika belandde hij in Djenné en zag daar de imposante lemen huizen. Terug in Nederland besloot hij het bouwen met leem hier in Nederland te introduceren. huizen. Terug in Nederland besloot hij het bouwen met leem hier in Nederland te introduceren. Hij was ook de man die het prachtige natuurlijke kleurenpalet van leem naar Europa haalde, een Hij was ook de man die het prachtige natuurlijke kleurenpalet van leem naar Europa haalde, een reeks nieuwe leemproducten bedacht en de toepassing van dit duurzame bouwmateriaal in een reeks nieuwe leemproducten bedacht en de toepassing van dit duurzame bouwmateriaal in een stroomversnelling heeft gebracht. stroomversnelling heeft gebracht. Tierrafino Leemfinish heeft in twintig jaar zijn kwaliteit ruimschoots bewezen. Als u gaat voor Tierrafino Leemfinish heeft in twintig jaar zijn kwaliteit ruimschoots bewezen. Als u gaat voor schoonheid, kwaliteit en duurzaamheid (en wij denken dat u daarvoor gaat), dan is het gebruik van schoonheid, kwaliteit en duurzaamheid (en wij denken dat u daarvoor gaat), dan is het gebruik van Tierrafino een logische beslissing. Het zijn niet de minste architecten die deze logica onderschrijven. Tierrafino een logische beslissing. Het zijn niet de minste architecten die deze logica onderschrijven. x De Tierrafino producten: • Leemfinish (kleuren- leemstuc in één) • Duro (kleuren- leemfijnstuc in één) • Listro (leem-glansstuc) (echteproducten: marokkaanse tadelakt) •(kleurI-painten(ecologische • T-paint leem-structuurverf) • (leem-glansstuc) Base (basisleem) Tierrafino • Leemfinish leemstuc inleemverf) één) • Duro (kleur-(decoratieve en- leemfijnstuc in één) • Listro x •DeStone • Stone (echte marokkaanse tadelakt) • I-paint (ecologische leemverf) • T-paint (decoratieve leem-structuurverf) • Base (basisleem)

Tierrafino Tierrafino

Archangelkade 23 1013 BE Amsterdam Archangelkade 23 Tel. 689 25 15 1013020 BE –Amsterdam Fax Tel. 020 020 –– 616 689 58 25 43 15 www.tierrafino.nl Fax 020 – 616 58 43 info@tierrafino.com www.tierrafino.nl info@tierrafino.com

Foto Liesbeth Dingemans Voor u ligt het jubileumnummer van Gezond Bouwen & Wonen, ‘Jaargang 25, nr 4-2011’ zoals u hieronder kunt lezen. Reden om een ‘special’ uit te brengen.

27 november 1987

Ik hoor u denken: 2011 minus 1987 is toch 24

De heer Govert J. Lakerveld introduceert het

jaar? Dat klopt. In absolute zin. Het tijdsbestek

eerste nummer van GB&W: ‘Gezond Bouwen

is 24*~365 dagen. Maar tellen we het jaar

& Wonen is een nieuw kwartaaltijdschrift. Zo

2011 en het jaar 1987 beiden mee, dan zijn we

juist geboren en voor de Benelux bedoeld. Met

reeds 25 jaren actief. Denk aan het rekensom-

vreugde bieden wij u het eerste nummer aan.

metje van het hek met de paaltjes: als je elke

Alweer meer papier, zoudt u zeggen. Jawel,

meter een paaltje zet, heb je voor 24 meter hek

maar bedrukt met informatie die dringend nodig

immers 25 paaltjes nodig. Die 25 paaltjes hebben

is. GB&W vult een lacune die steeds groter dreigt

wij (redactie(adviesraad)), uitgever, vormgever

te worden als we niet oppassen. Het ontbreekt

en drukker) - en vele voorgangers met ons -

in de bouwen woonwereld aan een com-

gezet. De tussenliggende ruimten zijn gevuld

municatiemedium in kringen van mensen die

met tal van artikelen, wetenswaardigheden en

zich zorgen maken over de woonkwaliteit en

uitleg voor en door mensen die streven naar een

ons milieu. Denk aan architecten die geïnteres-

gezonde woon- en werkomgeving, in combinatie

seerd zijn in de ecologische aspecten van hun

met respect voor natuur en milieu.

vak. Denk aan aannemers en ambachtslieden in mensen milieuvriendelijke ondernemingen.

december 2011

Denk aan de overheid en de burgers in hun ver-

In reactie op de heer Lakerveld kan ik alleen

wachtingen naar een gezonde omgeving. Denk

maar constateren dat we - ondanks de lawine

aan de Andere Markt enz. enz.’ . . . ‘Vooral in het

aan berichten die ons dagelijks via internet en

Duitstalige gebied, maar ook in andere landen, is

de brievenbus bereikt - onszelf nog steeds niet

al jaren veel literatuur beschikbaar.’ . . . ‘Helaas

overbodig hebben gemaakt. Veel leesplezier met

moet Nederland dergelijke informatie ontberen.

deze ‘special’. Een terugblik en toekomstschet-

Daar komt dan nu verandering in.’

sen van een aantal van

Gezond Bouwen & Wonen

onze trouwe auteurs

I-87 kwartaaltijdschrift voor wetenschappelijke,

en columnisten.

vaktechnische, kunstzinnige en praktische aspecten van de bio- en eco-logische architectuur, het mens- & milieuvriendelijk ontwerpen, bouwen & wonen.

Een uitgave van Van Westering Groep bv Jaargang 25, nr 4–2011 Hoofdredactie Ir Anne Q. Ubbels

COLOFON Gezond Bouwen & Wonen is een tijdschrift voor mensen die streven naar een gezonde woon- en werkomgeving, in combinatie met respect voor natuur en milieu. Gezond Bouwen & Wonen verschijnt vier maal per jaar.

Eindredactie Bernard Faber

Redactieadviesraad:

Wim Berns (Senter Novem), Martin Dubbeling (SAB), Theo van Es (Gemeente Apeldoorn), Peter Fraanje (Bouwend Nederland), Erik Franke (Stichting Passief Huis), Willem Grotenbreg (VIBA), Martine Straver (Nefit), Truus Sweringa (Oost Flevoland Woondiensten), André Thomsen (OTB), Harm Valk (Adviesbureau Nieman) en Mieke Weterings (Gemeente Den Haag).

Aan dit nummer werkten mee

Juri Czabanowski, Martin Dubbeling, Clairette Gitz, Sanita Jansen, Gwen Maclaine Pont, Michael Meijer, Anne Q. Ubbels, Ad de Vrieze, Maurice Spithoven en Chris Zijdeveld..

Uitgever

Jaap van Westering

Anne Q Ubbels, hoofdredacteur

Vormgeving en Lithografie Vilarrica bv, Baarn

Advertenties

Van Westering Groep bv telefoon: 035-8873531 fax: 035-5424119 e-mail: sales@gezondbouwenenwonen.nl

Redactie-adres

Van Westering Groep bv Postbus 696, 3740 AP Baarn telefoon: 035-8873531 telefax: 035-5424119 e-mail: redactie@gezondbouwenenwonen.nl internet: www.gezondbouwenenwonen.nl

Druk

Drukkerij Veldhuis Media, Raalte

voor het einde van de jaargang schriftelijk bij de uitgever is opgezegd. Viba-leden ontvangen dit tijdschrift uit hoofde van hun lidmaatschap. (Prijzen incl. 6% BTW). Niets uit deze uitgave mag worden gerepro duceerd door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever noch de redactie aanvaardt enige verantwoordelijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Abonnementen

Van Westering Groep bv Abonnementenadministratie GB&W Postbus 696, 3740 AP Baarn telefoon 035-8873531; telefax 035-5424119 e-mail: abonnementen@gezondbouwenenwonen.nl Abonnement € 59,50 per jaar, los nummer € 15,-. Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan en wordt automatisch verlengd, tenzij tenminste 2 maanden

GB&W wordt naast de reguliere verspreiding toegezonden aan alle Viba leden. Viba, Vereniging Integrale Bio-Logische Architectuur. Correspondentieadres: Postbus 357 5680 AJ Best e-mail: bestuur@vibavereniging.nl

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

RECENsIE Anne Q. Ubbels

‘Revolutie met recht’

In ‘Revolutie met recht’ geeft Roger H. J. Cox een confronterend beeld van de dreigende ontwrichting van de westerse samenleving door klimaatverandering en oliekrimp. ‘De revolutie waar iedereen recht op heeft, zal met een beroep op het

Voorkomen

recht ook een revolutie worden.’ Roger Cox geeft in het boek duidelijk aan dat er sinds kort juridische wegen zijn om overheden via een procedure bij het Europese Hof van Justitie te dwingen maatregelen

Huisstofmijten worden gezien als het grootste pro-

te nemen tegen de schadelijke gevolgen van teruglopende olievoor-

bleem voor de volksgezondheid. Bij kinderen jon-

raden en de klimaatverandering. Hij stelt dat deze juri-

ger dan vier jaar wordt de grootste chronische aan-

dische route sneller tot de noodzakelijke ingrepen zal

doening veroorzaakt door de mijt. Veertig procent

leiden dan marktwerking of de weg via de politiek.

van de bevolking heeft de aanleg een allergie voor huisstofmijten te ontwikkelen (zoals astma, COPD,

Op 11 november jl., de Dag van de duurzaamheid,

eczeem, neusirritatie etc.) en zal dit ook doen wan-

ontvingen 1000 beleidsmakers en besluitnemers het

neer geen preventief beleid wordt gevoerd. Dit

boek uit handen van Marjan Minnesma (directeur Ur-

kwam naar voren in het programma Apotheek en

genda), Willem Lageweg (directeur MVO Nederland)

Gezondheid van RTL4 waarin professor Van Brons-

en Pier Vellinga (hoogleraar klimaatverandering).

wijk werd geïnterviewd over de huisstofmijt. ‘Het

Marjan Minnesma: “Het boek laat zien dat de poli-

zijn eigenlijk niet de mijten maar hun poepjes die

tiek op dit moment niet in staat is de burger te be-

het probleem veroorzaken,’ aldus Van Bronswijk.

schermen. Als we doorgaan op de huidige weg, dan

‘Die hechten zich aan stofdeeltjes die daardoor

zal de samenleving sterk verarmen en liggen bin-

veranderen in allergenen. Vandaar de naam huis-

nenlandse en internationale conflicten op de loer. Het uitblijven van de energietransitie vormt een directe bedreiging voor de democratische rechtsstaat.” Willem Lageweg: “Het boek maakt voor een breed publiek duidelijk waarom duurzame ontwikkeling zeer urgent én de enige weg is om de economie weerbaarder en sterker te maken. Ik roep naast de politiek ook het bedrijfsleven op hiervoor alles uit de kast te halen” In de eerste drie hoofdstukken legt de auteur uit hoe de westerse samenleving afhankelijk is geworden van de olie-industrie en hoe dat leidde tot klimaatverandering. Hij analyseert economische en politieke ontwikkelingen en neemt het begrip klimaatverandering onder de loep. Wat zijn de oorzaken en gevolgen? En waarom is onze democratie niet in staat het klimaatprobleem op te lossen? In het laatste hoofdstuk geeft hij aan welke stappen kunnen leiden tot een oplossing. Hij trekt parallellen met – eenvoudig lijkende – rechtszaken en maakt daarmee ingewikkelde materie inzichtelijk voor ‘leken’. Via een uitgebreide index kunnen begrippen worden nagezocht. ‘Revolutie met recht’ is geen boek waar je vrolijk van wordt. Het maakt wel in toegankelijk Nederlands inzichtelijk dát er mogelijkheden zijn om het klimaatprobleem op te lossen en dat deze mogelijkheden aangegrepen moeten worden om een duurzame toekomst een kans te geven. Het is een openhartig boek, waarin dwarsverbanden worden uitgesproken, die – als ze dat inzicht al zouden hebben – maar weinig mensen hardop uit durven te spreken. Een boek ook dat verplicht mag worden voor het eindexamen: geschiedenis, maatschappijleer, management en economie ineen. En dat ook bijdraagt aan ‘algemene opvoeding’. Revolutie met recht. Auteur: Roger H.J. Cox. Uitgave van de Stichting Planet Prosperity Foundation. Verkoopprijs: € 29,95. ISBN-nummer: 978 90 817975-0-4. Paperback zwart wit, 320 pagina’s.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

RIVM rapport 609021029/2004 m.b.t. vocht: ‘. .De praktijk heeft echter geleerd dat het voldoen aan eisen van de artikelen in het Bouwbesluit niet altijd een garantie is voor een voldoende ‘droog’ binnenklimaat. . . Een groot aantal epidemiologische studies laat een consistente associatie zien tussen vochtige woningen en gezondheidseffecten. Echter nagenoeg al deze studies zijn gebaseerd op kwalitatieve blootstellingschattingen aan de hand van vragenlijstgegevens. . . Het gebrek aan kwantitatieve data betekent dat momenteel geen gezondheidkundige advieswaarde voor vocht in woningen kan worden afgeleid.’ m.b.t. ventilatie: ‘. . Het Handboek Binnenmilieu beschouwt een ventilatievoud van 1 als minimum. De discrepantie met de eis van de Gezondheidsraad (25 m3 per persoon) ligt erin dat de laatste alleen de mens beschouwt als bron en geen rekening houdt met stoffen die vrijkomen uit de bouwmaterialen en in de woning.’ Er kan gevoeglijk van worden uitgegaan dat er al helemaal geen rekening wordt gehouden met stoffen (vocht) die vanaf buiten (kruipruimte) de woning binnenkomen.’ m.b.t. huisstofmijtallergenen: ‘. . Er is dus voldoende bewijs dat mijtallergenen klachten kunnen veroorzaken in allergisch astmatisch personen (secundaire causatie) (NAS, 2000). Echter aangezien de meeste studies crosssectioneel van aard zijn is het moeilijk vast te stellen of er ook een verband is tussen mijtallergenenblootstelling en de primaire ontwikkeling van astma (primaire causatie). . . Mede vanwege bovengenoemde onzekerheden en de onzekerheden die bestaan ten aanzien van de rol van huisstofmijten in de primaire causatie van gezondheidseffecten kunnen op dit moment geen advieswaarden voor huisstofmijtallergenen geadviseerd worden. Ook dienen monstername- en analysemethoden gestandaardiseerd te worden alvorens een grenswaarde voor mijtallergenen algemeen toegepast kan worden.’

markt bericht XL

beter dan genezen: geef astma geen kans!

Bouwbesluit: Wering van vocht van buiten

stofmijt.’ Blootstelling aan een te hoge concentra-

Begin december 2011 kwam Ton Willemsen aan het

tie kan leiden tot een allergie. ‘Uit het oogpunt van

woord in ‘Apotheek en Gezondheid’. Hij snapt niet

preventie is het belangrijk de allergeenconcentra-

dat er vanuit overheidswege niet aan preventief

ties in woningen zoveel mogelijk te beperken. Pro-

beleid wordt gedaan, terwijl daarmee zo’n hoop el-

beer te voorkomen dat mensen allergisch worden,

lende voorkomen kan worden. Hij heeft met zijn be-

want als ze het eenmaal zijn dan komen ze er nooit

drijf TONZON een bouwkundige oplossing ontwik-

meer vanaf en vermindert de kwaliteit van hun

keld om het huisstofmijtprobleem aan te pakken.

leven. Ze belanden eerder in een verzorgingstehuis,

Deze oplossing bestaat uit een dubbele aanpak. Het

hebben eerder moeite met huishoudelijk werk,

vocht uit de kruipruimte wordt tot nul gereduceerd

etc.’ Prof. dr. Johanna van Bronswijk was in 1991 al

door een stevige Bodemfolie die kamerbreed op de

bijzonder hoogleraar in de biologische agentia in

kruipruimtebodem wordt aangebracht. Tegen de

de woonhygiëne (Rijksuniversiteit Utrecht) en de

vloer komt een speciaal isolatiemateriaal dat iso-

gebouwde omgeving (TU Eindhoven). Toen deed

leert als een Thermosfles. Daardoor wordt de vloer

ze al 25 jaar onderzoek naar de effecten van allerlei

nog warmer dan de lucht erboven. De combinatie

(on)gedierte (huisdieren, muizen ratten, insecten,

van beide factoren zorgt ervoor dat het leefklimaat

mijten, schimmels) op mensen.

in de vloerbedekking en onderin meubels een stuk warmer en droger wordt. Daardoor daalt het aantal

Onderzoek

en de activiteit van de huisstofmijt. Het effect van

Rond die tijd deden de Landbouwuniversiteit

deze aanpak is goed te zien wanneer we infrarood-

Wageningen en de GG&GD een patiëntcontrole-

opnames met elkaar vergelijken van de situatie

onderzoek in 512 woningen. Naar aanleiding daar-

voor en na het isoleren van een betonnen vloer

van verscheen in 1992 het rapport ‘Vochtverschijn-

(zie foto’s). Willemsen: ‘Weet je dat als een begane

selen in woningen, huisstofmijtallergeen en CARA

grondvloer voldoet aan de Bouwbesluiteisen m.b.t.

bij kinderen’ (R.T. van Strien, B. Brunekreef, A.P.

de luchtdoorlatendheid, er nog steeds meer dan 1 li-

Verhoeff en J.H. van Wijnen). Het rapport bevestigt

ter water per dag de woning binnenkomt? Die moet

de conclusies die De Weck en Platts Mills in 1988 al

je weg ventileren. En 30% van alle nieuwbouw

trokken, namelijk het volgende:

woningen voldoet niet eens aan die eis!’

• bij een concentratie >2000 nanogram/gram huisstof (2 μg/g) kan sensibilisatie optreden. • bij een concentratie >10.000 nanogram/gram huisstof (10 μg/g) kunnen gesensibiliseerde perso-

- De samenvatting van beide uitzendingen is te zien op http://youtu.be/n6dnodXjWIE - Op http://www.youtube.com/watch?v=z1b5ERSiWLM is een samenvatting van het interview met professor Van Bronswijk te zien

§3.6.1 Art. 3.22 Lid 1 (nieuwbouw) resp. §3.6.2 Art. 3.24 Lid 1 (bestaande bouw): ‘Een te bouwen (resp. bestaand) bouwwerk heeft zodanige scheidingsconstructies, dat het binnendringen van vocht in verblijfsruimten, toiletruimten en badruimten voldoende wordt beperkt.’ §3.6.1 Art. 3.23 Lid 4 (nieuwbouw): ‘Een constructie die de scheiding vormt tussen een verblijfsgebied, een toiletruimte of een badruimte, en een kruipruimte, met inbegrip van de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op de specifieke luchtvolumestroom naar het verblijfsgebied, de toiletruimte of de badruimte, heeft een volgens NEN 2690 bepaalde, specifieke luchtvolumestroom van ten hoogste 20.10-6m³ /(m².s).’ NB Er wordt dus geen eis gesteld aan de hoeveelheid vocht die vanuit de kruipruimte de woning binnen mag komen.

Wering van vocht van binnen §3.7.1 Art. 3.26 Lid 1 (nieuwbouw) resp. §3.7.2 Art. 3.27 Lid 1 (bestaande bouw): ‘Een te bouwen (resp. bestaand) bouwwerk heeft zodanige scheidingsconstructies dat de vorming van allergenen voldoende wordt beperkt.’ §3.7.1 Art. 3.27 Lid 1: ‘Een uitwendige scheidingsconstructie heeft aan de zijde die grenst aan een verblijfsgebied, een volgens NEN 2778 bepaalde factor van de temperatuur van de binnenoppervlakte, die niet kleiner is dan de in tabel 3.26 aangegeven grenswaarde.’

nen acute symptomen van astma verwachten. In het Bouwbesluit, waarmee de rijksoverheid in 1992 voor het eerst landelijke bouwtechnische voorschriften met prestatie-eisen vastlegt (m.b.t. veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid en energiezuinigheid), worden deze waarden echter niet genoemd (zie ook kadertekst). In 2004 verscheen het rapport ‘Gezondheidkun-

De blauwige kleur in de foto links (voor isoleren) duidt op een lagere temperatuur. Hoe lager de temperatuur hoe hoger de RV (relatieve vochtigheid) van de lucht. Duidelijk is te zien dat het onder de meubels het koudst is. Daar is de vochtigheid het hoogst en treft men ook het eerst schimmelvorming aan. Dit zijn de schuilplaatsen voor huisstofmijten om droge periodes te overleven.

dige advieswaarden binnenmilieu’ (RIVM rapport 609021029/2004 van A. Dusseldorp, M. van Bruggen, J. Douwes, P.J.C.M. Janssen en G. Kelfkens in opdracht van VROM), waarin word gerefereerd aan dezelfde waarden. Dit leidt echter wederom niet tot harde eisen (zie ook kadertekst).

Na het aanbrengen van de TONZON Thermoskussens is de betonvloer ineens een stuk warmer en daardoor droger. De warmte dringt zelfs door tot onder de meubels. De vloer wordt hier van onderuit opgewarmd dankzij het unieke effect van de Thermoskussen, die de warmte uit de vloer terugstuurt naar de vloer waardoor een veel egalere temperatuursverdeling ontstaat.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Martin Dubbeling

Column XL

ir. Martin Dubbeling is stedenbouwkundige en adviseur duurzame stedelijke ontwikkeling. Hij is werkzaam bij SAB in Arnhem en vervult een aantal nevenfuncties. Zo is hij voorzitter van de BNSP+NVTL Werkgroep Duurzame Stedelijke Ontwikkeling, bestuurslid van de Beroepsvereniging van Nederlandse Stedenbouwkundigen en Planologen (BNSP) en Vice President Urban Planning Advisory Teams (UPATs) van de International Society of City and Regional Planners (ISOCARP).

De eeuw van de energie

energietransitie of op de drastische veranderingen in de wijze waarop wij gaan winkelen en werken. Immers, internet heeft een steeds grotere invloed op de samenleving. Aankopen worden steeds meer via internet gedaan en door het nieuwe werken worden kantoren steeds meer een verzameling van ontmoetingsplekken dan een verzameling van werkplekken. Je hoeft maar weinig fantasie te hebben om je voor te stellen dat veel gemeenten, beleg-

e komende 25 jaar staan in het teken van energie, dat is wat voor mij

gers en grotere bedrijven op veel vlakken tegelijk hun beleid, tempo van

zeker is. Sterker nog, het wordt de eeuw van de energie. Als steden-

ontwikkelingen en te realiseren programmaâ&#x20AC;&#x2122;s moeten herijken.

bouwkundige pleit ik al jaren voor woonwijken, stadsdelen en industrieter-

Die nieuwe ordening van Nederland is niet meer eendimensionaal

reinen die (grotendeels) in hun eigen energievraag voorzien. We moeten

ontwikkelen en bouwen. Nieuwe bedrijventerreinen en nieuwe woonwijken

nu de slag maken van energiebesparende maatregelen naar energieopwek-

aanleggen omdat er vraag naar is en omdat het snel geld oplevert is niet

kende maatregelen. Als je uitgaat van (lokale) energieopwekking en (lokale)

meer van deze tijd. Die vraag is simpelweg ingestort, de prijzen van onroe-

opslag van energie dan komen die energiebesparende maatregelen vanzelf.

rend goed gaan snel en fors dalen en ontwikkelaars en particulieren kunnen

Het wordt steeds lastiger en duurder om fossiele energie te winnen en

niet zo makkelijk als vroeger goedkoop geld lenen bij de bank. Die tijd is

kernenergie is na Fukushima geen optie meer. Maar er is meer dan energie

voorbij. In mijn visie draagt een woonwijk of een bedrijventerrein pas echt

alleen. De wereld om ons heen verandert razendsnel. Veel sneller dan we

bij aan de duurzame ontwikkeling van steden en dorpen als hierdoor knel-

doorhebben. De bevolking vergrijst en we krijgen een hele nieuwe gene-

punten op andere locaties kunnen worden opgelost. Zo wordt hoogstens

ratie mondige en actieve ouderen. Ondertussen verandert de economie en

voor specifieke doelgroepen gebouwd (ouderen, zorgbehoevenden) of om

daarmee de arbeidsmarkt, neemt het gebruik van internet nog verder toe.

knellende problemen in de stad en in de regio op te lossen. En die knellende problemen hangen eerder samen met leegstand en verval dan met een

Op woningniveau kunnen we technisch alles al. Nu gaat het erom die stap

tekort aan woningen en bedrijfspanden, want die hebben we in overvloed.

naar energieproducerende woonwijken en bedrijventerreinen te maken. Dit

Met andere woorden, de nieuwe ordening van Nederland en duurzame

betekent dat we meer dan voorheen aan de bestaande stad moeten gaan

gebiedsontwikkeling dwingen je over de plangrenzen heen te kijken naar

sleutelen. De opgave ligt in het beter benutten van restwarmte, geothermie

de directe omgeving. Gebiedsontwikkeling is veel meer dan simpelweg de

en het vernieuwen van de sterk verouderde stedelijke energie-infrastructuur. We moeten naar een â&#x20AC;&#x2DC;plug, play en deliverâ&#x20AC;&#x2122; infrastructuur, een zogenaamd smart grid, te vergelijken met het internet waar je

optelsom van woningen, kantoren en andere

functies en moet uitgaan van integrale concep-

ten. Daarbij hoort ook aandacht voor een nieuwe

kijk op mobiliteit en lokale energieopwekking.

net zo makkelijk energie kan up- als downloaden. En maak dat maar zichtbaar. Laat maar zien dat

Gelukkig ben ik niet de enige die er zo naar kijkt.

energie niet automatisch via de stopcontacten de

Shell Nederland is onlangs gestart met het

woningen binnenstroomt, dat het lokaal opwekken

Energy Future programma. Shell onderkent dat

van energie ruimte kost en dat er honderden wind-

voldoende, betaalbare en schone energie ĂŠĂŠn

molens en vele hectaren zonnepanelen voor nodig

van de belangrijkste mondiale vraagstukken voor

zijn. Dat heeft ook een signaalfunctie. Immers, het drukt mensen met hun neus op de feiten en dwingt hen bewuster met energie om te gaan.

de komende decennia zal zijn. Shell wil met het Energy Future programma ons inspireren en betrekken. Daarnaast wil Shell meer helderheid

We maken kleine stappen naar een nieuwe ordening van Nederland,

scheppen en benadrukken dat alle bestaande en toekomstige energieop-

een nieuwe kijk op een meer samenhangende ruimtelijke ontwikkeling en

lossingen en -besparingsmogelijkheden nodig zijn om aan de toenemende

inrichting van steden, dorpen en buitengebieden. Ik ben ervan overtuigd dat

vraag naar energie te kunnen voldoen. Uit de website wordt pijnlijk duide-

wanneer we over een jaar of vijf terugkijken dat we de periode 1990-2010

lijk dat bijna 92% van de energie die we in Nederland gebruiken komt uit

zullen aanduiden als een kleine gouden eeuw met ongekende groei en

de winning van aardolie, aardgas en steenkool. Zo is ons transport bijna

waarin alles mogelijk was. Provincies en gemeenten hebben hun toekomstig

volledig gebaseerd op aardolie, de verwarming en de elektriciteit in onze

ruimtelijk beleid vastgelegd in structuurvisies of omgevingsvisies. De meeste

huizen worden voornamelijk opgewekt met aardgas en steenkool.

van deze visies gaan nog uit van de gemakkelijke economische groei en

Via de website www.energyfuture.nl kan je een eigen â&#x20AC;&#x2DC;energiemixâ&#x20AC;&#x2122;

gaan nog niet in op ingrijpende en moeilijke themaâ&#x20AC;&#x2122;s zoals krimp, vergrijzing,

voor Nederland voor het jaar 2050 samenstellen, gebaseerd op hetzelfde

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

rekenmodel waarmee ook beleidsmakers werken. Mijn eerste en spontane

haalbaar in 2050. In grote lijnen komt het Ecofys scenario neer op twee

pogingen om een eigen energiemix samen te stellen kan je op de website

pijlers: ambitieuze energiebesparende maatregelen en elektrificatie. De

van Energy Future vinden onder de naam ‘Martins Mix’ en ‘Martins Mix2’.

energiebesparende maatregelen moeten leiden tot een totale energievraag

Je kan mijn energiemixen vergelijken met andere of je eigen energiemix. De

die in 2050 15% lager is dan in 2005, ondanks dat bevolking, bedrijvigheid,

CO2-uitstoot in mijn energiemixen is erg laag en een goede stap op weg

en vervoer zullen groeien. Industrieën recyclen meer en gebruiken meer

om de internationale klimaatdoelen te halen. De energietransitie begint met

energie-efficiënte materialen, gebouwen worden energiezuinig gebouwd

mijn mixen goed op gang te komen we gaan steeds bewuster om met ons

of gerenoveerd en er is een verschuiving naar efficiëntere transportmetho-

energiegebruik. Een behoorlijk deel van onze energie komt in 2050 uit her-

den tot stand gekomen. Daarnaast wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt

nieuwbare bronnen. Het gebruik van biomassa groeit

van elektriciteit in plaats van vaste of vloeiBron: freeassociationdesign.wordpress.com

sterk en het roept de terechte vraag op hoe en waar we met mijn energiemix de landbouwgronden en natuur gaan vinden om al deze biomassa op te telen. Onze aardgasreserves raken op en we zijn noodgedwongen steeds meer afhankelijk van buitenlandse energiebronnen. Het sleutelen aan de energiemixen laat twee dingen zien. Het laat zien hoe ingewikkeld de materie is, maar het laat ook zien hoe noodzakelijk het is om innovatief en vernieuwend te werk te gaan.

bare brandstoffen. Wind, zon, geothermie en waterkracht zijn de belangrijkste bronnen voor elektriciteit, met zon en geothermische bronnen met warmtepompen die voorzien in het grootste deel van de warmtevoorziening. Het Ecofys scenario voor een hernieuwbare energietoekomst is gebaseerd op een zo groot mogelijk gebruik van elektriciteit uit schone, hernieuwbare bronnen in plaats van fossiele brandstoffen en kernenergie. Daarmee zou het aandeel elektriciteit toenemen

The Energy Report, het resultaat van de samenwerking tussen het Wereld Natuur Fonds (WNF) en energie adviesbureau Ecofys, is een mooie aanzet om

van een vijfde tot bijna de helft van de totale OMA’s voorstel voor Zeekracht, Masterplan Noord-zee

energievraag.

innovatief en vernieuwend te werk te gaan. Het rapport, dat begin 2011

Onlangs (2009) wees Stichting Natuur en Milieu met het door het Rotter

is vrijgegeven en dat is te downloaden op www.wnf.nl, onderzoekt of het

damse bureau OMA opgestelde Masterplan Zeekracht er al op dat wind-

mogelijk is om in 2050 de wereld volledig te voorzien van hernieuwbare

energieparken op de Noordzee op den duur net zoveel energie zouden kun-

energie. Het rapport beschrijft een ambitieus maar haalbaar scenario dat

nen leveren als de olie uit de Perzische Golf nu. Rond 2050 zou Europa met

de belangrijkste veranderingen aandraagt die benodigd zijn om een volledig

wind- en zonne-energie redelijk onafhankelijk kunnen zijn van de oliestaten

hernieuwbare energietoekomst te realiseren en klimaatverandering binnen

en Rusland. Het masterplan Zeekracht brengt de duurzame potenties van

veilige grenzen te houden. Het energierapport van het WNF en Ecofys is

de Noordzee in beeld. OMA stelt voor om op de Noordzee een superring te

geschreven omdat het huidige fossiele brandstoffen paradigma misschien

maken van windmolens. Het is een stabiel netwerk dat op sommige punten

wel voor Nederland, maar wereldwijd niet kan standhouden. Een ‘business-

met het vasteland van Nederland, Duitsland, Denemarken, Noorwegen en

as-usual’ aanpak betekent volgens de opstellers aanzienlijk hogere en meer

Engeland is verbonden. De Noordzee als duurzame accu van Europa. Bij

schommelende energiekosten, veroorzaakt door toenemende schaarste en

de situering van de windmolenparken is gezocht naar plekken waar syner-

winning in fysiek en politiek risicovolle gebieden. Daarnaast hebben 1,4

gie kan ontstaan tussen de windmolens en de potenties van de locatie.

miljard mensen geen toegang tot een betrouwbare energievoorziening en

Plaatsing langs ecologische zones zorgt voor afscherming van die zones.

pakweg 2,7 miljard mensen zijn afhankelijk van traditionele brandstoffen

Aanvullende maatregelen stimuleren rifvorming die een verrijking is van de

als hout, houtskool en mest – vaak verkregen op manieren die zeer scha-

ecologische waarde van het gebied. Windenergie kan opgeslagen worden

delijk zijn voor de natuur en waarvan het gebruik erg schadelijk is voor de

als gecomprimeerde lucht in ondergrondse holtes. Afgeschreven olieplat-

gezondheid. Nog ernstiger, het gebruik van fossiele brandstoffen is volgens

forms kunnen worden verbouwd tot tankstations voor schone scheepvaart

het WNF en Ecofys de belangrijkste veroorzaker van klimaatverandering,

op waterstof uit wind. Kleine gasvelden kunnen worden geëxploiteerd als

verantwoordelijk voor ongeveer tweederde van alle broeikasgasemissies.

hybride energiecellen aan de superring gekoppeld. Olieplatforms kunnen

Een volledig duurzame hernieuwbare energievoorziening is de enige manier

volgens OMA pleisterplaatsen worden voor recreatie en cultuur en uitvals-

waarmee we iedereen kunnen blijven voorzien van energie en gevaarlijke

bases vormen voor bouw en onderhoud op zee. Het Masterplan Zeekracht

klimaatverandering kunnen tegengaan.

doet me overigens denken aan de vooruitstrevende plannen voor de

Het Ecofys scenario, dat is opgenomen in Deel 2 van The Energy Report,

Beemsterpolder. De onbeheersbaar geworden Beemster werd vier eeuwen

concludeert dat het haalbaar is om iedereen ter wereld te voorzien van

geleden door een ring van windmolens drooggemalen. Dit was niet alleen

energie, waarbij 95% komt uit hernieuwbare bronnen, op basis van tech-

het begin van een nieuwe ruimtelijke inrichting van Nederland, het luidde

nologieën die vandaag de dag worden gebruikt of ontwikkeld. Uitgaande

ook een nieuwe periode van voorspoed in. Dat kunnen we in de komende

van technologische innovaties is een volledig duurzame energievoorziening

decennia maar al te goed gebruiken. Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Gezond Bouwen & Wonen

1991-1 1e cover in Full Colour 1987-1 1e nummer

1993-1 1e uitgave in Full Colour

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Jubileum

De eerste nummers van GB&W zijn bomvol: veel tekst, kleine letters, alles zwart-wit en op dik, ruw, kringloop papier, dat inmiddels enigszins is vergeeld.

25 jaar GB&W

Van de Club van Rome tot Braungart & McDonough Anne Q. Ubbels

In 1972 zet de Club van Rome milieu op de politieke

e wortels van Gezond Bouwen & Wonen liggen ver vóór de eerste uitgave. In 1976 richtte Peter Schmid de Vereniging

en maatschappelijke agenda. Het rapport ‘The Limits

Integrale Bio-logische Architectuur (VIBA) op. Architecten, bouwers,

to Growth’ legt voor het eerst in de geschiedenis een

ontwerpers en studenten bogen zich over de vraag ‘hoe je gebou-

duidelijk verband tussen economische ontwikkeling

prettig voelt, maar waarbij gebouw en omgeving ook een bijdrage

en milieu. De oliecrisis van 1973 toont onze afhanke-

leveren aan een positieve lichamelijke en geestelijk ontwikkeling van

lijkheid van fossiele brandstoffen. Er komt aandacht

teerden en wisselden ervaringen uit op kasteel Herlaer, het VIBA

voor energiebesparing in de bouw, wat zich vertaalt in isolatie-eisen en energiebesparingsprogramma’s. ‘Integraal’ is echter nog onbekend beleidsjargon. Een groep pioniers pakt dit op. Zij verenigen zich en brengen in 1987 hun ideeën naar buiten in ‘GB&W 1-87’.

wen kunt ontwerpen en maken waarin de mens zich niet alleen

de mens als individu en als gemeenschap. Zij bouwden, experimenbureau. Verschillende werkgroepen maakten werkdocumenten. Studievereniging SIBA organiseerde op de Faculteit Bouwkunde lezingen, workshops en studieprojecten. Vanaf ‘78/’79 werd een knipselkrant gemaakt om de opgedane kennis ook met anderen te kunnen delen en van lieverlede groeide de behoefte om een echt tijdschrift te maken. Peter Schmid: ‘Uiteraard werden programma’s, projectbeschrijvingen en affiches vervaardigd.’ ‘In het verlengde van deze activiteiten

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

bracht Van Hagedoorn een eerste en tweede versie van Gezond Bouwen

De belangrijkste constante factor in het geheel is het enthousiasme van

en Wonen uit bij de Tijdstroom, hoofdzakelijk vertalingen uit het Duits.’

een grote groep (vaste) auteurs en columnisten, en - last but not least - van

‘Het aloude idee van een publicatieorgaan werd in mijn herinnering door

Annemieke Praamstra, als directeur van Vilarrica bv al 21 jaar verantwoor-

John Hartong gelanceerd.’

delijk voor de fraaie en vaak verrassende vormgeving van het magazine

Noud te Riele, Mark Stalpers, Joos Hamer, Sjap Holst, Jan van der Linden

en uitgever Jaap van Westering, directeur van Van Westering Groep bv

(en waarschijnlijk vele anderen) gingen Lucy Bathgate en Harrie Vekemans

en Uitgeverij van Westering bv, door wie Gezond Bouwen & Wonen sinds

voor, die de laatste knipselkrant plakten. Na een 0-nummer met cover,

1990 met een nimmer aflatende energie wordt uitgegeven.

inhoud, editorial, 1 artikel en verder lege bladzijden, kwam in november 1987 de eerste echte Gezond Bouwen & Wonen uit: ‘Kwartaaltijdschrift

Wat

voor wetenschappelijke, vaktechnische, kunstzinnige en praktische aspec-

GB&W is een breed blad, geschreven voor en door mensen uit het veld:

ten van de bio- en eco-logische architectuur, het mens- & milieuvriendelijk

adviseurs, ontwerpers, bouwers. Ook particulieren (zelfbouwers) lezen het

ontwerpen, bouwen & wonen. Waarin opgenomen VIBA tijdschrift (8e

graag. Projectbeschrijvingen, boekbesprekingen, verslagen en aankon-

jaargang) van de Vereniging voor Integrale Bio-logische Architectuur en

digingen van evenementen zijn altijd gespreksonderwerp geweest. Ook

Nieuwsletter harmonicaal Bouwen (5e jaargang).’ In 1996 wordt deze

komen regelmatig bekende Nederlanders aan het woord. De tijdelijke

lange duiding ingekort tot ‘Tweemaandelijks onafhankelijk vaktijdschrift

rubrieken kenmerken het blad eveneens.

voor duurzame woning-, utiliteits- en stedenbouw.

In de beginperiode zijn onderwerpen die gerelateerd zijn aan de bouwbiologie sterk aanwezig in het blad. Sommige onderwerpen – denk aan

Wie

wichelroedelopers en aardstralen - worden met scepsis ontvangen door

Peter Schmid wordt de eerste hoofdredacteur van GB&W. Als voorzitter

de reguliere bouwwereld, andere onderwerpen spreken meteen tot de

van de VIBA neemt hij het roer in handen. In het begin is het zoeken naar

verbeelding. Dat geldt bijvoorbeeld voor het artikel ‘Holistisch bouwen in

de goede werkvorm. De eerste tijd is er alleen een algemene redactie

Schiedam’. Hierin laat Martin Dubbeling aan de hand van een interview

(Peter Schmid, John Hartong, Harrie Vekemans). Na een half jaar wordt

met Rob Goos (Geelen Bouwprojecten BV) zien dat er – ondanks dat de

een splitsing gemaakt in hoofd- en eindredactie en komt er een redac-

meeste toeleveringsbedrijven vinden dat er geen markt is voor ‘houten

tiecommissie. Ook vermeldt de colofon van het blad een aanzienlijke lijst

plaggenhutten’ – toch projectontwikkelaars zijn die hun nek uit durven te

‘erelezers’ en ‘internationale redactieleden’.

steken (1990-2).

Na 13 jaar stopt Peter Schmid in 2001 als hoofdredacteur. Roger van Domburg neemt het anderhalf jaar van hem over, gevolgd door Jaap

Als in 1996 GB&W 10 jaar bestaat, schrijft minister van VROM Margaretha

Holwerda. Tegelijkertijd met een nieuw uiterlijk voor het blad (cover en

de Boer in het woordwoord: ‘De VIBA sprak en spreekt een specifieke

binnenkant full colour) doet Christoph Maria Ravesloot zijn intrede. Bart

groep vooruitstrevende personen aan die ver voor de muziek uitlopen.

van Ommeren krijgt de taak het magazine commercieel een nieuwe koers

Voor de overheid is dat een rol die zij moeilijk kan spelen. Ik ben dan ook

te doen varen en start met de facelift van het blad (nieuwe lay-out met rug)

blij dat anderen zoals de VIBA die nuttige rol oppakken.’ En: ‘We staan

begin 2007. Medio datzelfde jaar kom ik (red. auteur) in beeld.

voor de uitdaging om een perspectief te ontwikkelen hoe de gebouwde

De eindredacteuren blijven in het begin ongeveer een jaar. Het Eindhovens

omgeving er - zeg - over 30 jaar uit zal zien.’

Journalisten Collectief wordt opgevold door Martin Dubbeling, Niels

Vijf jaar later omschrijft Elzemarie Karsdorp de ontwikkeling van GB&W

Wiedenhof, Kees Haakman, Jaap Dirkmaat. Tussendoor klaren ook ‘ad

aan de hand van een interview met Peter Schmid en Michiel Haas:

interim’ mensen de klus van de eindredactie. In 1992 vult Gonda van Hal

‘Langzaam maar zeker verdwijnt de “zweverigheid” om plaats te maken

een extra functie in als ‘bladmanager’, naast de hoofd- en de eindredac-

voor een meer zakelijke benadering van het begrip duurzaam bouwen’.

teur. Na een jaar houdt die functie weer op te bestaan. Vanaf 1993 neemt

Het huidige GB&W staat daar nog steeds voor. En, zoals ik in het editorial

Harrie te Walvaart het eindredacteurschap voor langere tijd over, totdat

al onder de aandacht bracht, ‘ondanks de lawine aan berichten die ons

Roger van Domburg hem eind 1999 aflost. Daarna volgen Vanja de Groot

dagelijks via internet en de brievenbus bereikt, hebben we onszelf nog

(2003), Elzemarie Karsdorp (2005) en Bernard Faber (2011).

steeds niet overbodig gemaakt.’

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Jubileum enkele rubrieken/thema’s (selectie)

wie

wanneer

Het ABC van IBA

bespreking van begrippen tegen de achtergronden en beginselen van de integrale bio-logische architectuur

Peter Schmid

1987-1993

Duurzaam detailleren

handreiking aan architecten voor het zelf ontwerpen van duurzaam-geoptimaliseerde aansluitingen

John Olie en Willem Grotenbreg

2001-2002

Bouwdata

praktische, uitvoeringsgerichte informatie over bouwdelen en materialen, zodat keuzes bewust gemaakt kunnen worden

Anne Ubbels Jean Frantzen

2001-2002 2009-heden

Product & Construct

een product kritisch tegen het licht gehouden, van kunststof spouwtray (slabbe) en smartclip tot verf en prefab leemplaat

Christoph Maria Ravesloot

2001 en 2007

Columns

vrolijke en kritische noten t.a.v. beleid, regelgeving, ontwerp en praktijk in de bouw van vaste en wisselende columnisten

Chris Zijdeveld Martin Dubbeling

vanaf 2003 vanaf 2010

Interviews

waarin een ontwerper, beleidsmaker, producent over zijn/haar ideeën, inspiratie, drijfveer wordt ondervraagd

Clairette Gitz Martin Dubbeling

vanaf 2008 vanaf 2009

Stedenbouw

beleid, ontwerp(oplossing)en, achtergrond, met betrekking tot de ontwikkeling van wijken en landschap

Martin Dubbeling Michaël Meijer

vanaf 2009 (beiden)

2 2003-1 Nieuwe lay-out

2002-1 15 jarig jubileum

hoe • De eerste nummers van GB&W zijn bomvol: veel tekst, kleine letters, alles zwart-wit en op dik, ruw, kringlooppapier, dat inmiddels enigszins is vergeeld. • dunste nummer: 24 pag. 1991-1: 1e nummer met full colour voorkant • dikste nummer: 64 pag. 2000-2: 20 pag. Dubo-route BOUWRAI, incl. adv. • special full colour: 1993-1: t.b.v. bouwbeurs Zuid Laren & VIBA prijsvraag • zwart-wit: binnenwerk t/m 1995 • kleur: vanaf 1996-1: enkele artikelen • full colour: vanaf 2003-1 • rug: vanaf 2007 • 4* per jaar: t/m 1990 en vanaf 2003 • 5* per jaar: 1999 t/m 2002 • 6* per jaar: 1991 t/m 1998 & 2001

2004-1 Nieuwe lay-out

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Tijdlijn 1972

The limits to Groth’, rapport van de Club van Rome

1973

Oliecrisis

1976

oprichting VIBA

1987

‘Our Common Future’ Brundtlandrapport

1987

start Gezond Bouwen & Wonen

1989

Nationaal Milieubeleidsplan

19901995

Experimenten duurzaam bouwen

19901995

Eerste handleidingen duurzame woningbouw

1991

VIBA expo: oprichting permanente expositie

1992

Eerst klimaatconferentie Rio de Janeiro

1992

Bouwbesluit

1994

VIBA Expo: opening hal II

1995

Energieprestatienorm nieuwbouw

1996

Nationaal Pakket duurzaam bouwen

1996

Prestatie-instrumenten beoordeling duurzaamheid

1996

SEV Programma voorbeeldprojecten

1997

Kyoto-protocol

2001

Nationaal Milieubeleidsplan 4

2002

Bouwen met Ambitie’ uitgave t.e.v. 25 jaar VIBA

2002

BANS klimaatconvenant

2002

‘Cradle to Cradle’ boek van Braungart & McDonough

2004

Toolkit duurzame woningbouw

2006

An Inconvenient Truth

2006

VPRO-documentaire Tegenlicht met ‘Afval = voedsel’

2006

Let’s Cradle, eerste C2C congres in Nederland

2007

‘Cradle to Cradle, afval is voedsel’ vertaling

2007

Schoon en Zuinig: 3 initiatieven • Lenteakkoord Energiebesparing Nieuwbouw • Convenant Energiebesparing Corporatiesector • Meer Met Minder

2008

Energielabel bestaande bouw

2008

eerste aandacht voor Frisse scholen

2009

Klimaattop Kopenhagen

2010

Overheden gaan duurzaam inkopen

2010

Methodiek bepaling milieubelasting gebouwen

2010

selectie 13 ‘exellente gebieden’

2011

Klimaattop Durban

2011

Klimaattop Durban

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

2 Vanaf 2007 met een rug

GB&W 1988-1

5 GB&W 1992-2

Herlaer School GB&W 1992-2 blikt terug op de Herlaer School in het artikel ‘Klimaatverandering in de architectuur’. Auteurs: Hans Cremers en Peter Schmid.

Jubileum

meer een kwestie van commerciële belangen en sensationele vormgevings-

De tijd vooruit

hoogstandjes. Fundamentele behoeften, wetten en vanzelfsprekendheden

Ver voor de eerste Nationale Dubodagen (eind jaren negentig) organi-

worden meer en meer over het hoofd gezien.’

seerde Onkruid in samenwerking met de VIBA op 29 november 1987 de

2000-5: in ‘Stralingsprestatienorm, goed voor Dubo’ gaat Ferdinand Pronk

beurs ‘Gezond Bouwen en Wonen’ in de RAI. De beurs werd door maar

in op deze norm (NEN 7181), die dan in voorbereiding is als antwoord op

liefst 2000 mensen bezocht ‘terwijl het thema zelfs in vakkringen nog

de stijgende radonconcentratie in Nederlandse nieuwbouwwoningen. De

nauwelijks leeft als expliciet aandachtsgebied’. In GB&W 1988-1 werd

norm werd in 2002 definitief, maar in het Bouwbesluit 2003 zijn geen stra-

verslag gedaan.

lingsprestatie-eisen opgenomen: ‘De Stralingsprestatienorm is voorlopig controversieel verklaard. De SPN is dus niet, zoals oorspronkelijk gepland,

En lang voor postacademische opleidingen als ‘Duurzaam Bouwen’ (ook

in het nieuwe Bouwbesluit opgenomen dat per 1 januari 2003 van kracht

eind jaren negentig) werd in 1988-4 kond gedaan van twee postdoctorale

is.’ (Citaat van www.gezondegebouwen.nl).

opleidingen van de Herlaer School: een basis- en een vervolgcursus bioeco-logisch bouwen (beide 3 weekenden) onder leiding van Peter Schmid

Gezien de start van ‘Frisse Scholen’ en de ervaringen in Vathorst (beide

en Michiel Haas.

vanaf 2008 in het nieuws), hebben we daar in 1992 weinig van geleerd.

Sprekers Herlaer School: Michiel Haas, Luc Eeckhout, John Olie, Kees

Gelukkig heeft GB&W naast haar signalerende rol nooit de rol van ken-

Duyvenstein, Mark Stalpers, Tjerk Reijenga, Frans van Til, Hans Claessens,

nisoverdrager uit het oog verloren. In 1989 werd bijvoorbeeld al de over-

John Hartong, Hildegard Ruberg, Renz Pijnenborgh, Paul Warmenbol, Jan

bodigheid van noviteiten als de airco aan de kaak gesteld:

van der Linden, Sebe Vogel, Sjap Holst, Harrie Vekemans, Aant van der

1989-1 Michiel Haas vertelde over zijn studiereis langs leembouwprojecten

Zee, Margaretha Broekhuis. Max van Huut, Gerard Beyn, Piet Witteman en

in New Mexico (VS) in ‘Ondanks de hitte is airconditioning overbodig’. Hij

ingeleid en afgesloten door Peter Schmid.

deed enthousiast verslag over leembouwtechnieken en -projecten, bijvoor-

In 1992 blikt GB&W terug op de Herlaer School in het artikel ‘Klimaat

beeld een overheidsgebouw in Santa Fé (1921!) en een kerkgebouw in

verandering in de architectuur’ van Hans Cremers en Peter Schmid. ‘Er

Ranchos de Taos.

zou aan architectuur en bouwkunst meer zeggingskracht moeten worden

1996-4 is een special over gezondheid en bouwen.

toegekend, als het gaat om haar specifieke gezondheids- en milieubetrokkenheid’. Over de start van wat nu VIBA-expo is in Den Bosch.

Rode draad

GB&W had continue oog voor (milieu)items die in de reguliere bouwwe-

De eerste jaren wordt het blad onder regie van VIBA uitgegeven: artikelen

reld pas jaren later aan de orde waren. Zonder een uitputtend archief te

van, voor, door en over VIBA-leden, met als grote gemene deler gezond-

schrijven, ga ik in op één item: het signaleren van misstanden in het bin-

heid en bouwbiologie. Vanaf de lancering van de VIBA-prijsvraag in 1993

nenmilieu van woningen en gebouwen.

treedt het blad bewust meer naar buiten. De rol van de overheid inzake duurzaam bouwen wordt tegen het licht gehouden. Bekende Nederlanders

Binnenmilieu vroeg gesignaleerd

komen aan het woord, zoals Dick Tommel (1995-5), Te Veldhuis (1995-6),

1988-4: Jan Nachtegaal gaat in op de term ‘Sick Building Syndrome’.

Adri Duivesteijn (1996-1), Margaretha De Boer (1996-6).

1989-2: Daniël Reynvoet schrijft in ‘Dure huizen en allergie’ over aller-

In 1996 krijgt het blad een apart VIBA-katern. Vanaf die tijd komt er ook

gieverschijnselen bij mensen die hun intrek hadden genomen in ‘goed

meer aandacht voor stedenbouwkundige items, bijvoorbeeld het artikel

geïsoleerde’ woningen.

‘Duurzame stedenbouw als variatie op milieuthema’s’ (1996-2) door

1991-3: Johanna van Bronswijk gaat in ‘Wonen, gezondheid en biolo-

Martin Dubbeling (later één van initiators van ‘The Next Step, duurzame

gische verontreiniging’ in op de toename van gezondheidsschade door

stedenbouw’).

biologische verontreinigingen en de noodzaak om dit op te pakken. ‘We

In 2001 verdwijnt het VIBA-katern, omdat het moeilijk blijkt genoeg kopij

hebben te maken met een multidisciplinair probleemgebied, waarbij

aan te leveren. Dat betekent echter niet dat VIBA uit beeld is. Wel wordt er

bouwkundige, bioloog en medicus ieder hun eigen inbreng bij de oplos-

nu ook geput uit een breder scala auteurs, projecten en producten.

sing hebben. In de universitaire wereld is dit begrepen... in maart 1988 is een Interuniversitaire Werkgroep van start gegaan, waarin onder de naam “Woning en Gezondheid” de faculteiten Bouwkunde (Eindhoven) en Geneeskunde (Utrecht) participeren.’ 1992-1: special over het Sick Building Syndroom. De inleiding van Peter Schmid spreekt voor zich: ‘De bouw van tegenwoordig is hoe langer hoe

Met dank aan allen die mij de mogelijkheid gaven uit hun herinneringen te putten. Overige bronnen: ‘GB&W’ 1987-1 t/m 2011-3. ‘Dossier Duurzaam bouwen’, Markeringspunten en mijlpalen (2010). ‘Basisdocument wat is duurzaam bouwen?’ Leidraad voor het samenstellen van lesmateriaal in het onderwijs voor de bouw, stedenbouw en GWW (2006). ‘Bouwen met ambitie’, een VIBA uitgave (2002).

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Gebiedsgerichte benadering van burgers en bedrijven heeft de toekomst

Duurzame energie in het landschap ondanks klimaatbeleid Michaël Meijer - tekst & foto’s

Eind 2012 is het 25 jaar geleden dat het Verdrag van Kyoto werd ondertekend. Formeel trad het pas in 2005 in werking, nadat Rusland het verdrag had bekrachtigd. In Kopenhagen (2009) hadden er afspraken gemaakt moeten worden over de emissiereductie van broeikasgassen na 2012. Op de recente klimaattop in Durban is deze termijn uitgesteld. Pas in 2015 moet er een verdrag liggen dat vanaf 2020 wordt geïmplementeerd. Het geduld van veel mensen raakt nu op. Dagblad NRC kopte op 26 november dat klimaatbeleid steeds meer een zaak van burgers en bedrijven wordt.

In Portugal in de bergen rond Porto maken de windmolens echt deel uit van het landschap en maken ze de topografie ‘leesbaar’ doordat ze de hoogste punten accentueren.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Energie

Een overdaad aan palen, beton, hoogspanningskabels en hekken verstoort het landschap maximaal, hier ten noorden van Bemmel in Gelderland.

Op het platteland zullen ook steeds meer biogas-installaties hun plaats moeten vinden.

Bron: www.envitec-biogas.com

anneer we naar ons eigen land kijken ontstaat in eerste instan-

als hoogspanningsmasten, grootschalige bedrijfsbebouwing en spoor- en

tie ook een droevig beeld. Het Nederlandse klimaatbeleid is

snelwegen, al dan niet met geluidschermen, is natuurlijk te veel van het

de laatste jaren veel van haar ambitie kwijtgeraakt en de meeste

goede. Het zijn doorgaans juist de kleine elementen als gebiedsvreemde

woningbezitters en huurders lopen nog steeds niet warm voor ener-

bebouwing en een overdaad aan reclame, hekken en verkeersborden die

giebesparing. Toch is er al jaren een groeiende groep burgers en zijn

een landschap verstoren.

recentelijk steeds meer ondernemers actief met eigen initiatieven. Gezond Bouwen & Wonen doet hier al 25 jaar verslag van. Met de

Een kijkje over de grens

trage en weinig ambitieuze besluitvorming in de politiek is juiste een

Wanneer je met de trein of auto de grens passeert, duiken in het Duitse

blik op de kleinere energie-initiatieven hoopgevend. In het landelijk

landschap al snel de windmolens op. Deze misstaan doorgaans niet

gebied zijn ondernemers actief met windenergie en vergisting van mest

in het agrarische landschap. Ook zonnepanelen kom je vaker tegen in

en biomassa. Ook worden er in navolging van Duitsland steeds meer

Duitsland. Dat duurzame energie beter van de grond komt in Duitsland

lokale energiebedrijven opgericht. Zo blijkt dat energie en landschap

heeft te maken met het veel besproken overzichtelijke belastingsysteem

sterk met elkaar zijn verbonden.

en het feed-in-tarief, de zekere financi毛le regelingen voor (kleine) energieleveranciers. Ondernemers en lokale energiebedrijven zijn daar volop

Windmolens in het landschap

actief. Protesten tegen windmolens blijven doorgaans uit omdat de

De kosten van windenergie op land zijn al lager dan nucleaire energie

bewoners van de streek meegenieten van een veel lagere energiereke-

en binnenkort ook lager dan kolenstroom. Wanneer de externe kosten

ning. In Nederland hebben we nog steeds last van de nimby-(not in my

voor de vervuiling worden meegerekend is dit ook nu al het geval.

back yard)-reactie als het om windmolens op land gaat. Nederland moet

Toch is er nog veel discussie over windmolens op land. Ook de grote

over deze houding heen zien te komen, 贸f andere vormen van duurzame

windmolens van tegenwoordig hoeven in veel landschappen niet te

energie omarmen en zijn energieverslaving onder ogen zien. Laat de poli-

misstaan. Ze interfereren er niet mee maar vormen een eigen laag van

tiek eerst beginnen deze initiatieven te ondersteunen en ze niet tegen te

een andere orde. De omgevingspsychologie stelt dat het landschap een

houden met beperkende regelgeving of tegendraadse marktmechanis-

bepaalde hoeveelheid gebiedsvreemde elementen op kan nemen zon-

men. Er gaat bijvoorbeeld meer geld uit de schatkist naar fossiele- dan

der verrommeld te raken. Een combinatie van verstorende elementen

duurzame energie in Nederland.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Historisch perspectief

Alternatieven

Energie en duurzame energie zijn al eeuwen deel van ons landschap.

Naast de grootschalige inzet van wind- en zonne-energie liggen er

Door de wereldwijde stijging van energie- en voedselprijzen en het

tal van mogelijkheden in het benutten van biomassa, waterkracht en

groeiende klimaatprobleem zullen het gebruik en de winning van

bodemwarmte. Het gaat om het slimmer organiseren van energie- en

duurzame energie een steeds belangrijker rol vervullen in het land-

grondstofstromen. Veel zonne-energie komt bijvoorbeeld ook terecht

schap. Door de eeuwen heen is het landschap gevormd en getekend

in gewassen en beplanting die we kunnen benutten. Eigenlijk gaat

door de winning van hout, hoog- en laagveen en de benutting van

het om het bijhouden van het huishoudboekje van een gebied. Hoe

wind- en waterkracht. Historische wind- en watermolens herinneren

veel mest, snoeihout en restproducten zijn voorradig in een gebied en

hier bijvoorbeeld nog aan. Later hebben houtteelt voor de toepassing in

wat voor een vraag leeft er voor warmte, koude, gas, elektriciteit en

de mijnbouw in Limburg en de winning van aardolie en -gas in Noord-

meststoffen. Alles wat je direct in de buurt kan gebruiken zet je in voor

Nederland hun stempel op het landschap gedrukt. Energiecentrales

de lokale behoeften. Wat je niet nodig hebt kan je leveren aan het

en hoogspanningskabels zijn steeds nadrukkelijker aanwezig in het

gasen elektriciteitsnet. Je ziet nu dan ook dat, wederom in navolging

landschap. Kolen, olie, aardgas en uranium voor kernenergie zijn

van Duisland, de bio-vergistingsinstallaties opkomen in het landschap.

energiedragers waar we het beste zo snel mogelijk afscheid van kun-

Zo wordt de boer ook energieproducent. Een andere toepassing is het

nen nemen. Het zijn eindige grondstoffen die bij de winning of na het

benutten van reststromen, zoals snoeihout. Tot voor kort werd deze

gebruik kwalijke vervuilingen opleveren en in het geval van de eerste

grondstof gezien als afval waardoor de opslag er van onbetaalbaar

drie enorm veel CO2 en luchtvervuiling produceren. Het is tijd voor de

was. De voorgenoemde regelgeving is met veel moeite aangevochten

grootschalige toepassing van duurzame energie. Ook dit heeft invloed

en inmiddels worden er al zwembaden verwarmd met dit hout.

op het landschap, of kan er juist een relatie mee aangaan waarin nog veel kansen liggen. Kansen die steeds meer door burgers en bedrijven benut worden.

Op de grens tussen Nederland en Duitsland bij de historische vestingstad Bourtange zie je de windmolens letterlijk opduiken in het Duitse landschap. Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s onder, rechtsonder en -boven

De kosten per energiedrager.

External costs CO2 costs, ETS Fuel costs Maint. & op. Costs Fixed costs

Bron: WNF / CE Delft

Naturalgas, Naturalgas, Coal CCGT CHP

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Coal & Coal + CCS Nuclear, EPR biomass (50/50%)

Wind Wind Wind onshore offshore offshore (excl. grid (incl. grid conn.) conn.)

Energie

Historisch perspectief

De watermolen op Landgoed Staverden in Gelderland.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Het Duitse landschap op de grens tussen Nederland en Duitsland bij de historische vestingstad Bourtange.

“In Nederland hebben we nog steeds last van de nimby-(not in my back yard)-reactie als het om windmolens op land gaat.”

Het ‘Plus-energie-haus’ van het Duitse ministerie voor bouw, verkeer en stadontwikkeling. Hier tentoongesteld in Dusseldorf in 2010

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

www.snipperhout.nl

Met houtsnippers en een oven ter grootte van een zeecontainer is het mogelijk om een (klein) buitenzwembad te verwarmen.

Energie

Ook op kleine schaal

Achterstand inhalen

Ook voor gewone huishoudens in de stad of juist afgelegen op het

Velen die begaan zijn met het landschap zien daar geen plaats voor bio-

platteland bestaan mogelijkheden om zelf in de energiebehoefte

vergistingsinstallaties of windmolens, of verwijzen naar zee of de pol-

te voorzien. Het Duitse (alweer) ministerie van Bouw, Verkeer en

ders als passende locatie. Hoewel goed bedoeld en goed gemeend zal

Stadsontwikkeling toont de burger de kansen van de Plus Energie-

dit argument binnenkort niet meer opgaan. De Nederlandse productie

woning. Een woning die de dag rond meer energie produceert dan

van duurzame energie loopt hopeloos achter terwijl de prijzen voor

verbruikt. Ideaal voor afgelegen woningen waar geen netwerk beschik-

fossiele brandstoffen toenemen en het klimaatprobleem nog opgelost

baar is. Ook windenergie is decentraal door bedrijven en huishoudens

moet worden. Het is tijd om de particulieren en de ondernemers die

op te wekken, met kleine molens die veel minder opvallen in het land-

duurzame energie opwekken te ondersteunen. Een kijkje over de

schap. Hiervoor geldt wel dat dit alleen rendabel is in gebieden waar

grens kan bruikbare referenties voor stimulerend beleid en regelgeving

het voldoende waait. Daarbij is het mogelijk om met smart grids de

opleveren. Dat kost de politiek nog geen euro of uitgesproken ambitie,

duurzame energie lokaal uit te wisselen en beschikbaar te maken voor

maar maakt de weg vrij voor de burgers en bedrijven die zelf aan de

iedereen, wat mogelijk weer hoogspanningsmasten in het landschap

slag willen.

scheelt.

MichaĂŤl Meijer MichaĂŤl Meijer werkt als landschapsontwerper en planoloog bij Adviesbureau Haver Droeze in Amersfoort en als ontwerpdocent aan Hogeschool Rotterdam. Daarnaast is hij de secretaris van de BNSP | NVTL werkgroep Duurzame Stedelijke Ontwikkeling. Bronnen: www.bruinsenkwast.nl www.snipperhout.nl www.innovatienetwerk.org/nl/concepten/view/118/Grassa.html www.innovatienetwerk.org/nl/concepten/view/135/Marktvoormest.html www.innovatienetwerk.org/nl/concepten/view/74/NieuweNuts.html www.mpi-group.eu/ www.gelderlander.nl/voorpagina/arnhem/7697680/Koe-wordt-ook-producent-van-gasen-elektriciteit.ece www.cop17-cmp7durban.com/ www.dedrentsemonden.com/nieuws/93-windenergie-goedkoper-dan-energie-uitkolen-en-uranium-.html www.raedthuys.nl/trefwoorden/windenergie-in-nederland.html donqi.nl/ www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2011/12/13/uitkomstklimaatconferentie-durban.html

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Chris Zijdeveld Ir. Chris Zijdeveld vervulde en vervult meerdere bestuursfuncties die hebben te maken met milieu energiebesparing en duurzaamheid. Hij is directeur van Bureau Duurzame Toekomst.

Column XL

Kiezers kijken wel degelijk naar de lange termijn

maatregelen consequent lager in dan die kiezers via de stembus blijken uit te drukken. De oude politieke rot waarmee ik begon was dus meer representatief dan ikzelf. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat politieke angsthazen op veel manieren hun rechtvaardiging kunnen vinden. Er is altijd wel een instituut dat een rapport heeft geschreven dat hun vooroordeel bevestigt. Zo circuleert er al enige jaren de waarneming van onderzoekers, die nog nooit buiten hun

iet lang nadat ik als actievoerder voor een schoon milieu min of meer

grachtenpand hebben gewerkt, waaruit zou blijken dat het publiek niet

toevallig wethouder was geworden, werd ik apart genomen door een

geïnteresseerd is in duurzaamheidsmaatregelen voor de lange termijn. Dat

oude politieke rot. Volgens hem moest ik werken aan mijn herverkiezing

is in elk geval in strijd met mijn praktijkervaring over een reeks van jaren.

over vier jaar. Hij zei dat mijn milieugedachten op de lange termijn de kie-

Het is bijvoorbeeld wel wat lastiger om een tramlijn aan te leggen dan een

zer niet zouden aanspreken. Met jeugdige overmoed antwoordde ik dat ik

buslijn op te zetten. Alleen al de inspraakprocedure en de confrontatie met

niet van plan was mijn overtuigingen in de ijskast te zetten. Ik was politiek

kiezers vragen veel meer tijd en voorbereiding dan het plaatsen van wat hal-

actief geworden omdat ik inhoudelijke doelen had en weigerde daaraan

tes en het ophangen van een dienstregeling. En dan is het heel gemakkelijk

concessies te doen.

als er een rapport ligt dat ten onrechte concludeert

Een kleine twintig jaar later, na vier herverkie-

dat de reiziger tram en bus gelijk zou waarderen.

zingen, vond ik het genoeg. Ik liet het afdelings-

Mijn ervaring met de aanleg van een tramlijn en

bestuur weten niet meer verkiesbaar te zijn. Een

een metrolijn zijn uiterst positief. Het is in deze

verzoek om toch mee te doen als lijstduwer wees

tijden trouwens mooi meegenomen dat een tram-

ik af. Twintig jaar Schiedams wethouderschap

of metrolijn minder gemakkelijk bij bezuinigingen

vond ik echt genoeg en de steeds stijgende hoe-

is weg te vagen dan een buslijn, die net zo snel is

veelheid voorkeursstemmen die ik had gekregen

opgeheven als ingesteld.

maakten herverkiezing op basis van voorkeurs-

Een referendum is ook een mooie mogelijk-

stemmen vrijwel zeker. En nog eens een termijn

heid voor een politicus om te duiken. In Utrecht

in de gemeenteraad was het laatste dat ik wilde.

kunnen we zien dat dit soort inspraak zonder

Ik vertel dit omdat ik veel politici nog steeds

inzicht leidt tot uitspraken zonder uitzicht. Met

dezelfde fout zie maken als die oude rot die mij

als referentie de Nieuwegeinlijn, met treinachtig

met de beste bedoelingen apart nam. Kiezers

materieel, zei de Utrechtse bevolking ‘nee’ tegen

zijn wel degelijk geïnteresseerd in een duurzame

de tram. De kiezers is dus geen deugdelijk ver-

toekomst, maar ze weten doorgaans zelf niet hoe ze die dichterbij kunnen

gelijkingsmateriaal voorgehouden. Wat een verspeelde kans en wat een

brengen. Dat is geen schande. Ook als degelijk opgeleid Delfts ingenieur

bedrog voor de bevolking van Leidsche Rijn, die het nog steeds zonder

heb ik nog steeds af en toe moeite om op basis van de juiste informatie de

echt hoogwaardig openbaar vervoer moet doen. De brede asfaltkanalen

zaken op een rijtje te zetten. We hebben politici nodig die ons voor willen

met ronkende bussen verpesten de stad nog grondiger dan een verkeers-

gaan in de juiste keuzen.

riool soms doet. Mooie geluidloze, ranke en snelle trams op een groene grasbaan vergen een fractie van de ruimte en bieden superieur vervoer.

Na deze inleiding wil ik nog wel opmerken dat ik een wat ouderwetse

Gelukkig komt er in Utrecht uiteindelijk toch een tram, maar wat zonde

opvatting heb van politiek bedrijven. Ik vind dat politici eerlijk hun dro-

van die vertraging.

men, wensen en doelstellingen moeten uitdragen en moeten proberen daar medestanders en kiezers bij te winnen. Zonder te kijken of ze de

Wie nu dacht dat ik een totaal negatief beeld heb over politici heeft het

opiniepeilingen mee of tegen hebben. Meerdere malen heb ik als spreker

fout. Zij kunnen weldegelijk goede besluiten nemen. Zo verdient de Tweede

op congressen en andere bijeenkomsten opgetreden naast een Duitse

Kamer lof voor een amendement dat een verhoging vroeg van de isola-

hoogleraar die hierover interessante waarnemingen deed. Hij stelde vast

tiewaarde Rc=5 voor een aantal bouwdelen en dat met grote steun werd

dat de inzichten van de kiezers over een duurzaam verkeersbeleid in de

aangenomen.

meeste steden niet verschilden van de inzichten van de lokale bestuurders.

Met grote verbazing neem ik dan vervolgens waar hoe vertegenwoor-

Alleen schatten die bestuurders de steun van kiezers voor noodzakelijke

digers uit de wereld van bouw en projectontwikkeling moord en brand

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

schreeuwen en kommer en kwel voorspellen. Al in 1982 liet Kristinsson

Op die manier zijn al heel wat goed lopende organisaties kapot

woningen bouwen die beter waren dan waar de verhoogde eis in het

gedraaid en echte resultaten uitgebleven. Zelf heb ik er altijd voor gekozen

amendement toe leidt. Kristinssons woningen boden een tot dan ongekend

om de klus te klaren met de mensen die er zaten, met zo af en toe een

goede kwaliteit binnenlucht, een hoog thermisch comfort en presteerden

kleine wijziging. Die keuze is me goed bevallen.

met een werkelijk gebruik van minder dan 300 m3 aardgas per jaar voor ruimteverwarming (toen 90% besparing) nog iets beter dan berekend. Zou

Ik hoop dat u na deze tirade niet denkt dat ik geen positieve signalen zie.

de bouwwereld in die meer dan 25 jaar niets hebben geleerd? Ik kan het

Ik noemde de tram in Utrecht die er toch komt, de Tweede Kamer die

niet geloven. Veel meer denk ik dat hun woordvoerders alle gevoel voor

de kwaliteit van de bouw wil bevorderen, Kristinsson die nog steeds als

werkelijkheid hebben verloren en de minkukels uit hun achterban tot norm

innovatieve denker mag ontwerpen. Er zijn wel degelijk lichtpunten. Maar

dreigen te maken voor een branche die wel

de fundamentele keuze en de regisseursfunctie

degelijk veel kan en uiterst innovatieve partijen

ontbreken.

binnen de gelederen heeft.

We moeten durven kiezen voor een duurzame

Hoe komt het dan dat we ondanks goede

energievoorziening door efficiënte gascentrales met

aanzetten in Nederland achter lopen bij de

een hoog (60%) rendement als ruggengraat. De

energetische kwaliteit van de nieuwbouw, bij

schakelbaarheid van dergelijke centrales maakt het

het ontwikkelen van hoogwaardig openbaar ver-

veel gemakkelijker om duurzame zon- en windelek-

voer, bij de introductie van duurzame energie?

triciteit in het net te voeden.

We hebben op onderdelen zelfs voorop gelopen.

We moeten durven kiezen voor een fundamen-

Één van de redenen kan liggen in het kwa-

tele verbetering van de bestaande woningvoor-

lijke ‘BV Nederland denken’ waaraan een

raad met de nieuwbouw als voorbeeld. Dat dit

Nederlandse minister-president met een aantal

kan is inmiddels overtuigend aangetoond. Dat het

volgelingen zich zo breed schuldig maakte. Het

ook nog voordelig kan zijn, heeft velen verrast.

is mijn ogen geen toeval dat diezelfde man zich

De passieve aanpak kan inmiddels indrukwekkende

tenslotte in totale naaktheid toonde door te

projecten laten zien.

pleiten voor het afschudden van ideologische

We moeten durven kiezen voor een fundamen-

veren. Dit simplistische denken mondde uit in

tele verbetering van ons openbaar vervoer met een

het laten vallen van elke regisseursfunctie van de

fijnmazig light rail-(tram)-systeem dat aansluit op

overheid, in de verwachting dat de vrije markt

ons treinsysteem. Dat dit door allerlei vooroordelen

een optimale oplossing zou vinden voor alle pro-

achterblijft is te betreuren. Duitsland, Frankrijk en

blemen. Inmiddels weten we dat dit denken zich

zelfs Amerika hebben het inmiddels wel ontdekt.

qua niveau niet onderscheidt van de gedachte

We moeten eindelijk de ruimtelijke ordening

dat we met Voodoo alle problemen kunnen

ondergeschikt maken aan welzijn en duurzaamheid

oplossen. Gelukkig durven de eersten zich van

en een einde maken aan de niet meer noodza-

dit ‘denken’ los te maken.

kelijke starre scheiding tussen wonen en werken. Ruimtelijke ordening moet geen (auto)verplaatsin-

Onbekwame bestuurders hebben twee mogelijkheden om geruime tijd uit te stellen dat ze

gen oproepen maar die juist beperken. Het moet te denken geven dat bewoners hun Vinex-wijken

door de mand vallen. De ene mogelijkheid is verkondigen dat de markt

ondanks een lage bebouwingsdichtheid toch niet als ‘groen’ ervaren, zoals

het wel zal regelen. De andere is reorganiseren. Als een bestuurder schrikt

Pieter Winsemius vaststelde.

van zijn verantwoordelijkheden en moeite heeft daaraan inhoud te geven

We moeten tenslotte een einde maken aan het welstands- en monu-

kan hij verwijzen naar een organisatie die niet deugt en die daarom ‘op

mentenhobbyisme. Deze beoordelingscommissies laten zich te vaak leiden

de schop moet’. Reorganisaties zijn altijd langdurig en al die tijd blijft

door vooroordelen bij het dwingend voorschrijven of juist verbieden van

de bestuurder buiten schot. Hij kan zijn geringe prestaties wijten aan de

zaken. Hiermee blokkeren ze menigmaal de verbetering van wijken en

reorganisatie die nog loopt. En tegen de tijd dat de reorganisatie achter

gebouwen naar een hoger duurzaamheidsniveau.

de rug is zal de bestuurder meestal verdwenen zijn, zich beroemend op de daadkracht die hij heeft getoond. Dit wordt wel meeuwmanagement

Er is nog veel te doen de komende 25 jaar. Gelukkig kunnen we leren van

genoemd. Eerst hard schreeuwen, dan de zaak goed onder schijten en op

de 25 jaar die achter ons liggen. Bij een goede aanpak is een duurzame

tijd weer wegvliegen.

toekomst binnen handbereik. Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Euro 11

Congres ecologisch ontwerpen van de urbane en rurale omgeving

Martin Melchers Henk Korten

Clairette Gitz | Portretfoto´s: Iris Batterham-Markus

De TU-Delft organiseerde op 24 en 25 november een symposium rond het thema ‘ecologisch ontwerpen in de landelijke en stedelijke

Yttje Feddes

omgeving’. Welke opgaven worden gesteld ten aanzien van de drie voornaamste milieuproble-

oor de organisatie van het tweedaagse congres tekende de afdeling Civil Engineering

men: schaarste aan grondstoffen, biodiversi-

& Geosciences, sectie Materials & Environment/

teit en menselijke gezondheid? Een sympo-

Microlab. De locatie was het ArtCentre in Delft. De plek van samenkomst, gelegen in het

sium dat inspiratie biedt voor de toekomst.

overgangsgebied van stedelijk naar ruraal, sloot naadloos aan bij het onderwerp. Een toegangsweg langs sloten en wilgen leidde naar een groepje gebouwen te midden van grasvelden – met een beeldentuin – en aansluitend op wandelroutes in het Midden-Delfland. Via glaspuien was er de gehele dag contact met het omliggende groene landschap en in de pauzes kon genetwerkt worden tijdens een wandeling over het terrein, waarbij het brein ook weer opgefrist werd met frisse lucht. De dagvoorzitter

Michiel Haas

Michiel Haas, als hoogleraar verbonden aan de Hein van Bohemen

sectie met de leerstoel Materials & Sustainibility, heette iedereen welkom.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Ton Venhoeven Jaap Dirkmaat

VERSLAG

Gauthier Chapelle Marc OttelÇ

Victor Beumer

DAG 1 Biodiversiteit

en volharding van Henk Korten staat voor het sla-

van natuurbeheer en landbouw zouden vanach-

gen van het project. Een duidelijk aanspreekbare

ter hun bureaus weggetrokken moeten worden

persoon, zonder wisseling van de wacht is een

om het veld in te gaan. Stadslawaai wordt naar

voorwaarde voor het slagen van zo’n complexe

de achtergrond gedrongen door vogelgezang

Het eerste dagdeel betrof biodiversiteit en start-

onderneming. Resultaat: een 800 meter lange en

zoals van de karekiet, die riet behoeft (maar

te met een lezing van Henk Korten over het

50 meter brede natuurbrug als onderdeel van de

dat moet men dan wel laten staan). Niet alles

ontstaan van de Natuurbrug Zanderij Crailoo,

Ecologische Hoofdstructuur, die natuurgebieden

is gewenst, zilvermeeuwen eten de restjes bij

een initiatief van het Goois Natuurreservaat.(

verbindt en uitwisseling en uitbreiding van soor-

McDonald´s en veel exoten zijn aanwezig in de

afbeelding?) Het ecoduct verbindt de natuurge-

ten mogelijk maakt.

Amsterdamse grachten, die in open verbinding

a. Geven en nemen voor natuur

bieden van het Gooi en de Utrechtse Heuvelrug, zodat flora en fauna, maar ook recreanten zich

b. Stedelijke ecologie

staan met de Kaspische Zee. Gaat het slecht met de biodiversiteit in de stad? Nee, maar je moet de

onbelemmerd over de hele Heuvelrug kunnen

Martin Melchers, stadsecoloog van Amsterdam,

biotoop wel onderhouden en wat de toekomst

verplaatsen. De brug heeft tevens gezorgd

hield een pleidooi voor minder ‘koolhaasjes’.

ook gaat brengen, hij gaat niet sneller dan dag

voor het herstructureren van het aanpalende

Biodiversiteit in de stad gedijt

voor dag. Biologisch evenwicht

gebied. Dat bestond uit een lappendeken van

met verschillende ondergronden,

bestaat niet. Zijn er echt minder

functies, zoals een spoorlijn en een provinci-

gevels met openingen (door het

mussen door minder kruimels of

ale weg, waarlangs een zieltogend sportterrein,

bouwbesluit bijkans uitgeroeid),

hebben de sperwers zich tegoed

volkstuintjes en een dierenasiel lagen. Tevens

maar ook met beplanting die

gedaan? De overvloed aan spin-

was het gebied een stortplaats voor bielzen

in voedsel voorziet voor dieren.

nen en muggen in IJburg zou

van de spoorwegen. Hierdoor zat er carbid in

De ontwikkeling in IJburg heeft

afnemen als de vleermuis zich

het grondwater en er een overmaat aan kalk in

het IJsselmeer voorzien van een

weer kon nestelen. Regelen is

de bodem, waarop een zeldzame orchidee was

boerenslootpopulatie; de natuur

niet altijd nodig. Kansen ont-

gaan groeien. Door ruilverkaveling, herontwerp,

onder water is er op vooruitge-

staan ook vaak vanzelf, maar

veel overleg en financiële steun zijn alle deel-

gaan. Maar ook veranderde de vogelpopulatie

een ecologische hoofdstructuur biedt wel veel

problemen en tegenstrijdige belangen opgelost

langs de waterkant, onder meer met de komst van

kwaliteit. En met welke diersoort, dat bepaalt de

tijdens een jarenlang proces. De bevlogenheid

oeverzwaluwen en strandplevieren. Ambtenaren

natuur zelf. Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Infrastructuur versus ecologie

onale planning met voedsel en energie produce-

hebben zich aan-

rende regio’s. Een middel om dit te stimuleren is

gepast aan hun

het ontwikkelen van een scenario waarmee de

habitat door wit

duurzaamheidprestatie wordt gemeten, bijvoor-

te worden, maar

beeld de SER-ladder. De relatie tussen mobiliteit

de witte beer lijkt

De rijksadviseur infrastructuur Ton Venhoeven

en dichtheid wordt weergegeven in een kaart.

nu uit te sterven.

bepleitte in zijn lezing de ontwikkeling van

Deze maakt de klontering van stedelijkheid rond

Schattige panda-

groene regio’s. Hij schaart duurzaam gebouw,

verkeersknooppunten duidelijk. Een antwoord

beren weten zich-

woonwijk en bedrijventerrein onder ‘green

hierop is een hoogfrequent spoor, waardoor

zelf niet in stand te houden en wij zien het

washing’. Deze maatregelen zetten geen zoden

er meer groen tussen de steden zou overblij-

als beschaving om dit te behouden, los van de

aan de dijk. Wanneer je kijkt naar de verschil-

ven. Als voorbeeld noemde Venhoeven de

natuurlijke gang der zaken. Dieren willen eten

lende scenario’s voor de toename van mobiliteit

Drechtsteden als rand van een metropoolregio,

en slapen en zoeken veiligheid; dat kunnen ze

binnen de EU tot 2050 wat betreft CO2-emissie,

waarbij de Biesbosch wordt geoptimaliseerd als

ook in een stedelijke omgeving. Nederlanders

blijkt global economy het ongunstigst en een

groen gebied.

hebben hun eigen pandabeer: de das. Die

a. Groene infrastructuur in het landschap

regional community het gunstigst. De periferie loopt leeg door slechte bereikbaarheid, dit is een internationaal fenomeen. Op een vraag uit

b. Belang van biodiversiteit

woont in burchten en is altijd thuis, dus kan ook zó uitgeroeid worden. De Nederlanders bepalen zelf welke soorten

de zaal: ‘Is er al een strategie voor die krimp-

Bomend liep Jaap Dirkmaat, oprichter en

overleven, dus ook de mate van biodiversiteit.

gebieden?’, antwoordde de rijksadviseur met

opheffer van de vereniging Das en Boom,

Iedereen doet een beetje, er is geen samen-

te zeggen dat hij het probleem alleen onder de

heden directeur van de Vereniging Nederlands

hangende strategie. De overheid heeft geen

aandacht brengt.

Cultuurlandschap, heen en weer voor de zaal.

geheugen, geen geweten, geen schaamte en

Door toename van de globale welvaart en

Hij pakte de koe direct bij de horens met de

Bleeker ligt op ramkoers. Er is nog nooit een

bevolkingsgroei neemt het energiegebruik toe.

opmerking dat niet de natuur wordt bedreigd,

moment in de geschiedenis geweest dat alle

Ton Venhoeven pleitte voor een duurzame regi-

maar wij. De mens is kwetsbaar. Bruine beren

mensen tegelijk hetzelfde wilden.

Onderzoek en toepassing

leven zich kan nestelen. De pilots in Nederland,

fijnstof vasthouden. Zijn lezing ging over het

die effectief blijken te zijn, kunnen in het

kwantificeren van groenprestaties. De voordelen

buitenland geld opleveren. Er is een behoefte

van een verticale begroeide buitenwand zijn:

a. Bouwen met de natuur

aan anders denken en doen:

biodiversiteit, zuurstoflevering

Green adaptation. Wat kan het

door het binden van CO2, fijn-

Deltares is een onafhankelijk toegepast kennis-

project doen voor het ecosy-

stofbinding, isolatie en het ver-

instituut op het gebied van water, ondergrond

steem? Maar ook andersom,

zachten van de opwarming in

en infrastructuur. Victor Beumer, landschapse-

wat kan het ecosysteem doen

steden.

coloog, werkt daar. Hij hield een lezing over

voor het project? Denk verder

Een geluidscherm begroeid

bouwen met de natuur in delta’s, kustregio’s

dan compensatie, sta dynamiek

met klimop is onderzocht op

en riviergebieden. Er wordt gewoonlijk onder-

toe en accepteer de natuur van

de relatie tussen de vervui-

scheid gemaakt tussen harde, hard/zachte en

de specifieke plek. Met andere

zachte oplossingen bij de overgang van water

woorden: geef de voorkeur aan

en land. In het duingebied van Nederland

ecodynamisch ontwerpen. Denk cyclisch en sta

gekwantificeerd. Met een elektronenmicros-

is afkalving van de duinen een niet-gewenst

toe dat andere partijen het stokje overnemen.

coop zijn de fijnstofdeeltjes te onderscheiden en

natuurlijk proces. De oplossing wordt gezocht in het dempen van golven door een grotere vooroever en een overgangsgebied na een eer-

Het belang van biodiversiteit

b.Kwantificeren van groenprestaties

lende bron en vegetatie. Ottelé heeft dit door een telmethode

daarna te kwantificeren. Vervolgens werd regen nagebootst om te bekijken of deze deeltjes weer wegstromen, maar zij blijken te worden

Marc Ottelé, één van de organisatoren van het

geaccumuleerd. Met warmtecamera’s zijn de

congres, is gepromoveerd op

verschillen tussen begroeide en onbegroeide

‘The green building envelope:

gevels onderzocht. Verdampen van vocht kost

opbouw zichzelf. De dijk hoeft

vertical greening’ bij de sectie

energie, dus begroeide gevels zijn koeler. Ook

op deze manier niet te worden

Materials & Environment, waar

heeft Ottelé de warmteweerstand van een

opgehoogd.

hij nu als postdoctoraal onder-

begroeide gevel onderzocht, maar dit onder-

Een harde oplossing is bijvoor-

zoeker werkzaam is. Hij deed

zoek kan nog uitgebreid worden. De vragen

beeld Rijke Dijk, waar met harde

onderzoek naar de isolatie en

uit de zaal gingen over de verzadiging van het

materialen wordt gespeeld die

koeling die een verticale gevel

klimopblad, de verschillen in soorten begroeiing

verschillen van vorm. Deze heb-

teweeg brengt. Ook onder-

en de routing van de fijnstofdeeltjes na afster-

ben gaten en nissen, waarin

zocht hij hoe klimopbladen

ving van het blad.

ste lage duinenrij, waarachter een gebied met slib ontstaat vóór de dijk. Met begroeiing onderhoudt deze

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Rijke Dijk

VERSLAG

Nieuwe materialen

Verdere aanleiding tot duurzaam bouwen zijn

bouwen van de toekomst? In het heden wor-

luchtvervuiling, de ecologische voetafdruk, het

den productinnovaties ontwikkeld, die eigenlijk

broeikaseffect en de CO2-emissie, die klimaat-

materiaalverbeteringen zijn, zoals hogesterk-

verandering veroorzaakt. Uitgangspunten voor

tebeton en oplosmiddelenvrije verven. De

duurzaam bouwen zijn bij een project de sociale

strategie voor duurzaam materiaalgebruik is

Alex Fraaij nam afscheid als associate profes-

aspecten, economie en milieu, de 3 P’s (people,

dematerialisatie, verbeterde materialen (bijvoor-

sor van de TUD en de sectie met de lezing

planet en profit).

beeld isolatie), verlenging of juist verkorting van

a. Materialen in relatie tot C2C ‘Materialen in relatie tot C2C: Bouwmaterialen

de levensduur van gebouwen

verleden, heden en toekomst en duurzaam

De tweede vraag is waar je de

en hergebruik van materia-

bouwen, van wieg tot graf of van wieg tot

grens trekt bij het doorrekenen

len, gebruik van vernieuwbare

wieg.’ Wat Fraaij betreft zijn er een paar

van levenscyclusanalyses (LCA)

materialen zoals hout, hennep,

voorlopers in het veranderen van denken over

bij grondstoffen die nodig zijn

enzovoort. Materiaalinnovaties

de toekomst, ook wat bouwen betreft. Zijn

voor een product. En welke

ontstaan waar verschillende dis-

voorganger Charles Hendriks toonde in 2000

functies (dragen, afsluiten, ver-

ciplines gebruik gaan maken

al de bouwcyclus aan met een cyclisch beeld

binden en beschermen) dragen

van elkaars kennis, zoals bac-

van onder meer construction, use, demolition.

bij in de milieubelasting, en in

teriën die ingezet worden om

Voorlopers waren ook Barry Commoner met

welke mate? Het blijkt dat de

‘Making peace with the planet’ (1960, How

helft van de milieubelasting

Poverty Breeds Overpopulation (and not the

afkomstig is van vloerbedekking. In het verleden

Er zijn genoeg mogelijkheden om een duur-

other way around)), Rachel Carson met ‘Silent

werden voornamelijk natuurlijke materialen als

zame toekomst te bewerkstelligen:

Spring’ (1962) en Gro Brundtland-Harlem met

hout, steen, klei, gestampte grond en derge-

• houd het bruto nationaal product niet meer

‘Our Common Future’ (1987).

lijke gebruikt. Ook bouwden de Romeinen met

als standaard aan;

Commoner legde het verband tussen armoede

beton, weliswaar zonder staal. De milieubelas-

• ga binnen gemeenschappen weer samen-

en overbevolking. Carson bewees dat DDT ziek

ting van een hedendaagse woning betreft niet

werken;

maakt, een wetenschappelijk onderzoek dat

zo zeer de materialisatie als wel het gebruik.

• grijp in in de energieketen door op weg te

de maatschappij niet welgevallig was. Het rap-

Maar sommige materialen zoals cement hebben

gaan naar nulenergie gebruik;

port van Gro Brundtland riep op tot duurzame

weer een hogere milieubelasting dan anderen.

• sluit materiaalstromen en koppel kringlopen.

ontwikkeling.

Wat is de strategie in het heden voor het

• Alles is al aanwezig, nu op weg!

b. Natuur als grondstof voor nieuwe materialen

Charles Hendriks bouwcyclus

Euro 11

research program (> 2006) en Bio-based GeoCivil- Engineering research program (> 2011). Een botbreuk heelt vanzelf. Dit is een voorbeeld

De lezing van Henk Jonkers, bioloog (TUD)

uit de natuur waarvan we kunnen leren: breng

en medeorganisator van het congres, sloot

zelfherstellend vermogen in het materiaal, zodat

naadloos aan op zijn voorganger. In 1998 intro-

de levensduur van het materiaal verlengt, het

duceerde John Elkington de 3

onderhoud vermindert en er

P’s als economisch winstmodel.

uiteindelijk minder nieuwbouw

People, planet en profit zouden

nodig is. Een voorbeeld hier-

evenveel gewicht in de econo-

van is de kalksteenvormende

mische schaal moeten leggen.

bacterie die scheuren dicht in

Sustainability heeft betrekking

beton, het zogenaamde biobe-

op gebruik van ruwe grond-

ton. (plaatje) Het scheurherstel

stoffen, emissie van schadelijke

is gekwantificeerd. De bedoe-

stoffen en op sociaal-maatschappelijke factoren. Het is

scheuren in beton te herstellen.

“Bacteriën inzetten om scheuren in beton te herstellen”

ling is dat er producten van op de markt komen.

het - naar voorbeeld van de natuur - veranderen

Grote infrastructurele projecten

van materiaaleigenschappen Het betekent ook

zijn vaak van beton, dat een

verschuiving van niet-hernieuwbaar naar her-

hele bouwcyclus: ontwerp, bouw, onderhoud,

hoge CO2-uitstoot bij de productie veroorzaakt.

nieuwbare grondstofgebruik, zoals in de natuur

sloop en zo verder. Er zijn twee onderzoeks-

Bovendien tast de winning het landschap aan.

met haar volledige materiaalcyclus. Het onder-

programma’s: namelijk Self-healing materials

Bio-based Geo- and Civil Engineering betekent

zoeksprogramma bestaat uit het ontwikkelen

belangrijk deze drie uitgangs-

Natuur als grondstof voor nieuwe materialen

punten te betrekken op de

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

van bio-based technologie, gericht op reductie van grondstofgebruik, innovaties en hernieuwbaar grondstofgebruik. Er zijn zes onderzoek-

Euro 11

hebben gelaten door gebruik van windenergie, zonne-energie en geo- en waterenergie.

programma’s waarbij biologische middelen

De conclusie is: we hebben een materiaal-

worden ingezet als materiaalbescherming of

probleem. We kunnen uiteindelijk prima een

-verbetering, bodemversterking, bodemreini-

gebouw maken met een MIG van maximaal

ging en voor de ontwikkeling van CO2-neutraal,

2000 en dat is tweemaal zo goed als we nu

hernieuwbaar cement.

praktisch kunnen. Met heel milieuvriendelijke (Environmental Building Index) of MIG (Milieu

materialen bereiken we een MIG van 3000.

Index Greencalc).

0-materialen gebouwen zijn geheel niet-milieu-

Een gebouw volgens het bouwbesluit (met een

belastend. Ze zijn van hernieuwbare oorsprong:

en dagvoorzitter, promootte 0-materialen in

groot energiebelastend deel) heeft een MIG

bulk, hergebruikt of gerecycled materiaal, en

zijn lezing. Hij is bekend van NIBE’s Basiswerk

van 140. Een energiezuinig gebouw heeft een

altijd geproduceerd met duurzame energie.

Milieuclassificaties Bouwproducten, die met

MIG van 500, waarbij de materiaalbelasting

Helaas kunnen we aan het einde van de cyclus

LCA’s bouwproducten en grondstoffen ver-

en energiebelasting vrijwel even groot zijn. Bij

pas echt zeggen of een gebouw een 0-materiaal

gelijkbaar maakt. Het belang van de bouwin-

een 0-energie gebouw met een MIG van 1000

gebouw is, dus kunnen we alleen spreken van

dustrie voor het Nederlandse bruto nationaal

draait het alleen nog om het materiaalgebruik.

potentiële 0-materialen. De resterende milieu-

product is 7%. 40% van alle grondstoffen

We hebben geen energieprobleem. De zon

last is misschien te compenseren met begroeiing

wereldwijd komen terecht in de bouwindustrie.

geeft 10.000 keer meer energie af dan we

aan of op de gebouwen. We hebben dus geen

Voor een energiezuinige woning zijn specifieke

jaarlijks nodig hebben. We hebben een ener-

energieprobleem maar een materiaalprobleem

materialen nodig. We kunnen de samenhang

gieconversieprobleem dat we kunnen oplossen.

en we moeten dus op zoek naar 0-materialen

tussen watergebruik, energiegebruik en mate-

Volgens Jacobson/Delucci kunnen we in 2030

om het ultieme milieuvriendelijke en duurzame

riaalgebruik kwantificeren en uitdrukken in EBI

het gebruik van fossiele energie achter ons

gebouw te ontwerpen.

c. 0-materialen Michiel Haas (TUD), initiatiefnemer van EURO11

Natuurvriendelijke oever en kunst, waartussen nieuwe biotopen kunnen ontstaan

DAG 2 Landschap en ecologie

a. Relatie waterbouw, landschap en ecologie

wikkeling als wij daarin willen meebewegen. Er zijn hoge en lage delen, veengebieden voor waterberging en beekdalen kunnen water vast houden, zodat niet al het water gelijk door de grote rivieren wordt afgevoerd. Er moeten

en toe onderlopen, waardoor grazige weiden

Yttje Feddes is rijksadviseur landschap. Het uit-

overstroomgebieden worden aangewezen. Het

ontstaan. Geïsoleerde poelen, rietlanden en

gangspunt van haar lezing was dat ecologisch

Deltagebied moet doorlatende keringen krijgen

weilanden zorgen binnen een gebied voor

ontwerpen vooral het scheppen van condities

en de golfslag kan gedempt worden door zand-

meer biodiversiteit en verschillende vegetatie.

inhoudt. In Nederland zien we het water van de

suppletie voor de kust.

‘Ecologisch’ hoeft niet perse direct natuur te

zee als de vijand. We hebben een verleden van

De ontwikkeling van IJburg laat zien hoe

zijn maar staat voor het opgang brengen van

heroïsche waterwerken, zoals de Deltawerken.

voorwaarden gecreëerd kunnen worden voor

processen.

Wat we niet verwachtten waren de hoogwater-

nieuwe natuurontwikkeling. Dat gebeurt door

standen in de rivieren van 1995 of het feit dat

afwisseling van harde oevers (luwtedam) en

de waterwerken hun weerslag hebben op de

zachte oevers met een achterliggend gebied

b. Effecten ecologische maatregelen

waterkwaliteit voor de landbouw.

met eilanden. Daardoor ontstaan verschillende

Ook Hein van Bohemen nam onlangs afscheid

In Nederland zijn alle a-biotische condities gelijk-

eco-milieus. Door het toestaan van een mix

van de TUD als docent ecological engineering.

getrokken, zodat juist de specifieke kwaliteiten

van natuur en landbouw met een gevari-

Het centrale thema dat hij behandelde was

van een gebied ondergeschoffeld zijn geraakt.

eerde ondergrond, ontstaat er in de polder een

het ecosysteemdenken. Verder behandelde hij

Als we de watersystemen in Nederland analyse-

samenhang tussen droge delen op kreekrug-

de effecten van ecologische maatregelen op

ren ontstaan er nieuwe kansen voor natuuront-

gen, permanent natte delen en delen die af

de gebouwde omgeving en integraal denken

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

DAG 2

tegenover lokaal. Bij het eco-

VERSLAG

systeemdenken wordt de inen output bestudeerd. Behalve de stromen ‘in’ (voeding) en ‘uit’ (lozing) als functie van de blackbox, worden ook de

“We hebben geen energie probleem”

stromen ‘niet in’ (resistentie of tegenhouden) en ‘niet uit’ (retentie of vasthouden) als functie onderscheiden. Het is ook belangrijk de verschillende schaalniveaus te onderscheiden en de onderlinge relaties. Een groen dak kan doorlopen in een landschap als golvend daklandschap. Bij wegen is het belangrijk een zo groot mogelijke permeabiliteit te verkrijgen, zodat de weg geen barrière wordt. Voor kanalen en vaarten

De natuur als voorbeeld

a. Leren van de natuur

geldt hetzelfde, namelijk dat de oever betreed-

Gauthier Chapelle, directeur van Biomimicry

van lokale materialen en steden ontwerpen, die

baar is en bruikbaar wordt als biotoop.

Europe, nam ons mee in zijn zoektocht naar

niet de oorzaak zijn van het broeikaseffect maar

Het zoeken is naar integrale oplossingen.

innovaties geïnspireerd door de natuur. «De

die CO2 assimileren, zoals bossen. Hergebruik

Bijvoorbeeld een weg die omgeven wordt door

architect van de toekomst zal de natuur imi-

van sanitair water kan het tekort aan bepaalde

een lucht- en waterzuiverend landschap. Ook

teren in elk gebouw, aangezien dit de meest

elementen oplossen en laat gebouwen groei-

kunst kan ingezet worden in het landschap. In

rationele, duurzame en economische methode

baar zijn.

zijn lezing benadrukte Van Bohemen vooral een

is.» Antonio Gaudi.

genuanceerde benadering.

We zijn afhankelijk geworden van grondstoffen,

b. Greening buildings

die eindig zijn. Experts in duurzaamheid zijn

Het onderzoek van Manfred Köhler, Universiteit

overal om ons heen in de natuur en hun R&D

Neubrandenburg (D), richt zich op het optima-

sector heeft meer dan 3 miljard jaar voorsprong.

liseren van begroeide wanden. Planten hebben

Hoe kunnen we leren temperatuurwisselin-

water, voeding en licht nodig en hierin verschil-

gen te beheersen zonder gebruik van fossiele

len planten ook nog onderling.

brandstoffen. Een goed voorbeeld uit de natuur is de termietenheuvel (die model stond voor de ontwikkeling van Fase Changing Materials / red.). Wat kunnen we leren van de fotosynthese van een blad om betere PV-cellen te maken en wat van natuurvezels voor lichtere materialen? Laten we toepassingsgebieden zoeken

Samenvattend

“De conclusie is: we hebben een materiaal probleem”

De algemene strekking van het symposium was:

De opzet van het symposium was

uitwisseling van kennis binnen verschillende

open en er was genoeg ruimte

vakgebieden die elkaar raken. Het denken in

voor discussie na de verschillende

oplossingen in plaats van het inventariseren

presentaties. Die ruimte was er

van problemen bepaalde de positieve sfeer.

zeker ook in de ‘wandelgangen’ en tijdens echte

de natuur. Hoewel ecologen een derde oog hebben voor het waarnemen van het bijzondere, anderen

zullen het in alle rust nog eens overdoen op een

Duidelijke programma’s wer-

wandelingen waar de locatie

den gepresenteerd om het

toe uitnodigde. Een deel van de

nieuwe wandeling.

denken te veranderen en in

congresgangers ging nog door

Het congres is geslaagd door de grote verschei-

een nieuwe richting te sturen.

naar de Oostvaardersplassen in

denheid aan sprekers, die kritisch reageerden

De kennis voor de verandering

Almere, alwaar we, behangen

op bestaande oplossingen in de bouw, de

is aanwezig en popelt om toe-

met verrekijkers, vossen zagen

infrastructuur, de landschapsinrichting en het

gepast te worden in producten

spelen en zeer veel herten heb-

materiaalgebruik. Zij gaven nieuwe richtingen

en projecten.

ben waargenomen. Maar het

aan en hebben onze manier van kijken en den-

netwerken ging ook door in

ken verfrist. Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Samen ontwerpen aan een gezonde innovatieve bouwen architectuurtraditie

Innovatieve architectuurtraditie Tekst: Ad de Vrieze1) en Juri Czabanowski, met dank aan Peter Schmid

Samen ontwerpen aan een gezonde innovatieve bouwen architectuurtraditie. Dit artikel gaat over alle ambities én (ogenschijnlijke) tegenstellingen voor de praktijk van de architect die wil bouwen met voorzorg. Terwijl over het algemeen architecten hun esthetisch concept al bedreigd zien door duurzaamheidseisen is voor menig VIBAarchitectde holistische benadering, om de vele aspecten te integreren, vanzelfsprekend.

Voormalige drukkerijgebouw (Emmaplein 2) uit 1914 van J. Stuyt. Het pand werd in 1970 door Architectenbureau De Vrieze herbestemd voor een combinatie van wonen en kantoren.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Visie

oor het oplossen van de ‘ambitieuze paradox’ leent zich de methode

vorm te geven en onze overlevingsstrategie aangenaam te verbeteren.

holistische participatie (MHP2), die je zelfs in je eentje kunt praktise-

Kijk om je heen in een dorp of stad, dan zul je verbaasd zijn hoeveel

ren. Ontwerp van binnen uit in overleg met de (huidige) gebruikers en

gebouwen er ouder zijn dan honderd jaar. Er zijn er zelfs die eeuwen zijn

bouw voor minstens honderd jaar. Bouw met moderne technieken en

behouden en zeer gewaardeerd en gekoesterd worden. Ze vormen niet

vormkenmerken, maar verlies niet de – vaak historische – omgeving en

alleen het decor van onze jeugd, of die van ouders en grootouders, maar ze

context uit het oog, gezien de langere en ongewisse toekomst.

vertegenwoordigen – met trots – de geschiedenis van onze leefomgeving. Waarom handhaven deze panden zich zo gemakkelijk? Deels verkrijgen

Uit de trias energetica kunnen we de volgende principes halen:

panden een monumentenstatus op grond van ouderdom (ouder dan 50

• beperk (onnodig) verbruik (geen (gedeeltelijke) leegstand);

jaar) en historische en esthetische kwaliteiten. De degelijke bouwwijze en

• verhoog efficiëntie (maatwerk, aanpasbaarheid, of doorstroming);

extra (over)ruimte echter maken het mogelijk dat deze panden moeiteloos

• vermijd schaarse bronnen (bestaande gebouwen hergebruiken,

kunnen worden aangepast aan de zich veranderende eisen. Zelfs gebouw-

nieuwbouw beperken).

complexen die hun school-, klooster- of fabrieksbestemming verwisselen voor huisvesting doen niet onder voor andere honderdjarigen.

Geef zowel kwantitatief als kwalitatief invulling aan deze principes. Zo andere ook kleiner te bouwen. We zouden hetzelfde gemiddelde effect

Architectuur (als voortzetting van het verleden)

ook kunnen bereiken door kwalitatief beter te bouwen, waardoor de

De huidige architectuurstijlen vinden vrijwel allemaal hun oorsprong in de

gehele bouwcyclus zich over een langere tijdspanne voltrekt. In de hier

vernieuwingen van zo’n honderd jaar terug. Uitzondering hierop vormen

volgende tekst wordt stil gestaan bij de hierboven genoemde begrippen.

de hightech- en ‘blob’-architectuur die zich eind twintigste eeuw kon

zou bijvoorbeeld het bouwvolume verkleind moeten worden, door onder

ontwikkelen dankzij technische vernieuwingen en Computer Aided Design

Traditie (geeft inspiratie)

(CAD). Geen enkele vormgeving staat een duurzame ontwikkeling in de

Het verleden zit al vol met – soms door honderden jaren gebezigde – ver-

weg. Menig postmoderne architect is geïnspireerd door de vormgeving

anderingen, aanpassingen, herbestemmingen. Tradities geven ons houvast

van Frank Lloyd Wright, een van de belangrijke grondleggers van de

in het dagelijks leven. Ze wekken vertrouwen en bieden stabiliteit. Zo is

organische architectuur3). Het tweede ontwerp van het Goetheanum van

het ook met onze steden en zo zou het ook moeten zijn met de eigen

Rudolf Steiner is voor velen hét organisch gebouwd voorbeeld. De vorm-

woonstede. Bezoeken we andere landen, andere steden, dan brengen we

geving komt voort uit de antroposofische leer. Organische architectuur

graag een bezoek aan de oudere historische gebouwen die ons vertellen

heeft echter geen gemeenschappelijke uiterlijke kenmerken. In organische

over oudere culturen waarop de huidige gewoonten en ontwikkelingen

architectuur gaat het om een werkwijze en de achterliggende principes

zijn terug te voeren. Vakanties in den vreemden doorgebracht geven ons

(nog zonder rekening te houden met gezondheid en milieu) in plaats van

rust, reflectie en inspiratie om onze vertrouwde omgeving weer verder

een vooraf bepaald beeld. De ontwikkeling van architectuurstijlen komt niet alleen voort uit esthetische vaardigheid van architecten. Stijlen vormen zich ook in reactie op technische, economische en maatschappelijke ontwikkelingen, veranderingen van de ontwerpopgave, bouwvoorschriften, nieuwe materialen en zelfs mode. Om meer inzicht te krijgen in de uiterlijke verschijningsvormen

F.L. Wright, zuidkant van Solar Hemicycle/ Herbert en Katrine Jacobs House II, 1944-’48; naar zuiden geopende glaswand.’ ‘F.L.Wright, noordkant van Solar Hemicycle/ Herbert Katrine Jacobs House II, Wincounsin, 1944-’48; Met aarde bedekte noordzijde van huis.’

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

én om de vormgeving meer tot ontwikkeling te laten komen, zullen we ons – opnieuw – meer moeten verdiepen in de uitgangspunten daarvan vooruitziende duurzame bouwvisie en bouwpraktijk van de integrale Biologische Architectuur (IBA) en haar vereniging (VIBA), opgericht in 1976, zijn in deze context niet te onderschatten.

Foto Archi Ned

en terugkeren naar de verschillende aspecten van de architectuur. De ver

Ontwerp John Habraken, WOBO (World Bottle), flessenbouw systeem oplage enkele tienduizenden, nooit met bier gevuld.

cyclus wordt gesloten door de mogelijkheid van up-cycling waarbij ‘afval’ een bruikbare nieuwe grondstof vormt. Dat de C2C5-benadering niet noodzakelijkerwijs hoeft te leiden tot een legitimatie voor een korte levenscyclus bewijst ons wel het voorbeeld van Holz100-bouw6) waarbij in massiefhoutbouw geen lijm of ijzer wordt gebruikt. De volgende fase zou dus kunnen zijn: ‘nooit meer sloop’, uitgaande van ‘voortdurende vernieuwbaarheid’. F.L.Wright, Fallingwater, E.Kaufmann House, Bear Run, Pennsylvania 1935-‘38.

Innovatie (is van alle tijden) De eerder genoemde SAR, IFD en C2C zijn geen onbekenden meer in de bouwpraktijk. In hun innovatie richten ze zich vooral op de bouwproductie en in tegenstelling tot de holistische IBA, niet zozeer op het

Bouw (voor de verandering)

gebruiksproces. Om naar die volgende vernieuwbaarheidsfase te gaan zal

‘Gewone’ gebouwen die de tand des tijds ruimschoots wisten te door-

de verwerking van nieuwe materialen en montagesystemen nodig zijn. Dit

staan hebben een aantal kenmerken gemeen die voor onze bouwtra-

om oplossingen te vinden die veranderbaarheid nog verder vergroten en

ditie van belang zijn. De gebouwen zien er namelijk mooi en degelijk

vereenvoudigen.

uit en blijken ruim te kunnen beantwoorden aan de oorspronkelijke en

Materiaalontwikkelingen bieden de mogelijkheid voor eenvoudiger schoon-

zelfs latere functie(s), of kunnen daartoe eenvoudig worden aangepast.

maken (zelfreinigende beglazing) en zelfs het neutraliseren van CO2. Denk

(Evolutietheorie: ‘Survival of the fittest’, wie of wat zich het best aanpast

aan titaandioxide verwerkt in bijvoorbeeld dakpannen en stoeptegels.

overleeft! Zie ook: Bouwkennis 01-04-2010, Stel gebouwen in op toekom-

Met bouwen voor een veel langere levensduur wordt het noodzakelijk,

stige herbestemming, door Annemarie Rakhorst.)

maar ook mogelijk, materialen te ontwikkelen die weerbaarder zijn, weinig onderhoud vragen en mooi verouderen. Bij die ontwikkeling van technologie en onderzoek naar bestaande en nieuwe materialen zal ook meer

“We ontwerpen dus niet langer voor het bouwproces maar voor het leefproces”

aandacht besteed moeten worden aan de effecten voor de gezondheid op

Voorwaarden hiervoor zijn goede detaillering, geringe en fraaie veroudering van materialen, ruime en efficiënte ruimteverdeling en de mogelijkheid eenvoudig in te kunnen grijpen in het casco. Met het gedachtegoed van de Stichting Architectuurresearch4) (SAR) zijn deze principes al uitgewerkt in de drager en de inbouw. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt naar de gebruiks- en levensduur van verschillende bouwdelen en de mogelijke vervanging en uitwisselbaarheid daarvan. De uitwisselbaarheid – en het mogelijke hergebruik – van bouwdelen (re-cycling) is later bij de Industrieel Flexibel en Demontabele (IFD) bouw weer verder uitgewerkt. C2C5) maakt ons er vervolgens opnieuw bewust van om dit op alle schaalniveaus te doen en op te passen voor down-cycling. De technocratische

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Het WorldBottle flessensysteem van Habraken: van drinkfles naar gestapelde woningbouw’steen’. Uit het tuinhuis van Alfred Heineken met de bierfles als bouwsteen. Amsterdam 1963; Bindmiddel specie tussen flessen is silicone-cement specie.

Duurzaamheidsmodel II op basis grondbeginselen Sociologie-EcologieEconomie voor groene toekomst op blauwe planeet,

Visie

grootschaligheid van het bouwen waren (toekomstige) gebruikers (nog) onbekend en richtte men zich op de ‘anonieme’ gebruikers. De praktijk van VIBA-architecten leert dat ‘maatwerk’ bij buurtgebonden ontwikkeling van woningen voldoende variatie met zich mee brengt om ook op een ‘ongekende’ toekomst in te kunnen spelen. Er is daarom geen enkele reden niet te beantwoorden aan de huidige (afwisselende) vraag. Samen met de eerste gebruikers wordt gekeken naar randvoorwaarden Ontwerp Juri Czabanowski, Nijmegen 2011

voor eerste verwachtingen van toekomstige – al dan niet gewenste – veranderingen. Tenslotte is het toch wel vreemd als we hier moeten uitleggen dat het noodzakelijk en zinvol is dat de eindgebruiker participeert in zijn te huren

langere termijn. Wanneer die gevolgen (nog) onduidelijk zijn, en eerdere

of te kopen (woon)gebouw. Het ontwerp of de keuze daarvan is heel wat

oplossingen zich voldoende bewezen hebben, geldt hier in elk geval het

anders dan het kopen van een simpele goedkope of juist een mooie design

voorzorgprincipe om nodeloos risico voor de toekomst te vermijden.

kurkentrekker, of bijvoorbeeld de keuze uit diverse koelvriescombinaties van verschillende inhoud, al of niet met label A, van merk B of C enzovoort.

Gezondheid (is ook uitdaging)

Een vreemd verschijnsel is dat in die participatie nog niet of maar nau-

Gezondheid voor de mens en in stand houden van de vitaliteit van zijn

welijks de gebruikslasten voor energie en onderhoud betrokken worden.

omgeving7) lijkt een hele logische voorwaarde voor de gebouwde omgeving. Toch blijkt het al veel moeilijker wanneer we er meer onder willen ver-

Financiële middelen (op termijn)

staan dan alleen ‘niet-ziek-makend’. Met gezondheid kijken we ook naar

In de (sub)titel staat niets over betaalbaarheid. Misschien wel om dat dit

comfort en welbevinden en zelfs naar de zintuiglijke beleving en explora-

het meest logische aspect is. Voor het goede begrip: ECO-logisch is ECO-

tiemogelijkheden voor ieder mens8). Onze zintuigen moeten voldoende

nomisch9). In de eerste duurzaamheidsgolf werd gezegd dat duurzaam-

prikkels krijgen voor een gezonde geestelijke ontwikkeling. Er moet, naast

heid niets of nauwelijks méér zou kosten. Vervolgens sprak men vooral

een zekere bescherming, ook een variatie bestaan die ons weer aanleidin-

over terugverdientijd van liefst minder dan tien jaar. Door aanscherping

gen biedt om op in te spelen. In de voorafgaande artikelen is al uitgebreid

van regels zijn deze zaken achterhaald en extra investeringen worden nu

aan bod gekomen wat dit betekent voor de natuurlijke omgeving waarin wij bouwen en wonen.

Ontwerp (van detail tot stad) Hiermee komen wij als van zelf uit bij het ontwerp. Er zijn al zo veel uitgangspunten en randvoorwaarden naar voren gebracht, dat een ruime kennis ervan aanwezig moet zijn bij de architect, om ze integraal mee

N.J. Habraken De Dragers en de mensen, het einde van de massa woningbouw (1961) .

te kunnen nemen in de ontwerpopgave. De architectonische opgave is echter méér dan een goed gekozen concept en ook weer méér dan het ruimtelijk esthetisch vormgeven en construeren van een gebouw volgens de technische voorwaarden. Op elk schaalniveau, de plek, het vertrek, het gebouw, de buurt enzovoort, moeten we volgens deze principes ruimte ontwerpen met een vrijheid, waarin dingen mogelijk gemaakt worden voor verschillende belevingen.

Het Goetheanum (naar een ontwerp van Rudolf Steiner) is nog altijd het culturele en organisatorische centrum van de antroposofische wereldbeweging

Fotokopie van Nai collectie all rights preserved (bibliotheek NAi SH B.06 8296)

Door niet al te star uit te gaan van vaste vlakken en (ortogonale) patronen, maar van de menselijke bewegingen, kunnen zelfs ruimtelijke vormen ontstaan met meer variatie én een efficiënter ruimtegebruik. Met de oriëntatie en organisatie van de ruimten in gebouwen (zicht, zon, wind, regen, etc.) kunnen we optimaal inspelen op het dagen nachtritme van de mensen en de natuurlijke hulpbronnen uit de omgeving. We ontwerpen dus niet langer (op de eerste plaats) voor het bouwproces maar voor het leefproces, voor de gebruikers.

Samen (anticiperen op de toekomst) Wanneer onze gebouwen achtereenvolgens drie of meer generaties moeten herbergen, zullen we al onze technische en ontwerpmatige creativiteit nodig hebben om maximaal in te kunnen spelen op het veranderend gebruik. In het verleden leken gebruikspatronen voorspelbaar. Door de Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Visie 1 ) Ad de Vrieze is als architect (Architectuur Design) in de jaren 1980 begonnen in de stadsvernieuwing, renovatie en onderhoud van de vooroorlogse (sociale) woningbouw en herbestemming van gebouwen voor verschillende woonvormen. In die praktijk werd hem duidelijk dat oude gebouwen ondanks het ontbreken van een ‘drager en inbouw’ principe en ondanks dat ze niet met IFD waren gebouwd, zeker wel economisch geschikt zijn voor hernieuwd gebruik. Hierbij ontwikkelde hij een geheel andere ontwerpbenadering als de gangbare. Ontwerpschetsen worden gemaakt vanuit drie verschillende invalshoeken: 1ste de woonwensen van de gebruikers, 2de de cadeautjes en mogelijkheden van de bestaande situatie, 3de ideeën (met de kennis en ervaring) van de architect over wonen met een toekomst. Het voorlopig ontwerp ontstaat door een synthese van ideeën en wensen uit de drie schetsen. Altijd weer verrijkt met nieuwe, hieruit voortkomende ideeën.

) De Methode Holistische Participatie (Schmid & Pa’l, 2002) is een werkmethodiek om bij complexe ontwerpopgaven in een maatschappelijke samenwerking met alle participanten (in subteams), alle relevante aspecten of factoren te omvatten en te verwerken tot een gemeenschappelijk en in alle aspecten uitgedetailleerd eindresultaat. De methode optimaliseert zowel de inbreng van alle aspecten als de inbreng van alle participanten.

Woning van Holz100 in Noorwegen. Holz100 is het eerste C2C gecertificeerde (hout)bouwsysteem. Er zijn geen lijm, spijkers of impregneermiddelen gebruikt. Het systeem is bedacht door de Oostenrijkse ingenieur Erwin Thoma.

gemotiveerd met een verbeterd comfort en een besparing vooruitlopend op stijgende energieprijzen. De verschuiving van hoge naar lagere variabele lasten wordt nog maar nauwelijks omgezet in de financiële markt. De inkomenstoets bij een hypotheekverstrekking betrekt er niet de energielast bij en al helemaal niet de bouwkwaliteit, de toekomstwaarde ofwel restwaarde na 30 jaar. Afschrijving op onroerend goed wordt gehouden op 60 jaar, bij woningen 50 jaar en bedrijfsgebouwen 25 jaar. Wanneer we dit verdubbelen voor het casco en apart beter taxeren voor de inbouw zouden we een geheel andere economische waardering krijgen. Onderzoek naar LCA van bouwdelen zou deze andere waardering kunnen onderbouwen en zelfs kunnen helpen om zich verder te ontwikkelen. Voorlopig moeten we rekenen met behulp van subsidies, groene financieringen en energiebesparingskredieten.

“Een nieuwe bouwtraditie waarbij innovaties niet langer gericht zijn op snelle vervanging maar juist op duurzame veroudering” Conclusie Samen ontwerpen aan een gezonde innovatieve bouwen architectuurtraditie. Zo komen we terug bij ‘de zin’ van het verhaal. Bouwen met aandacht, bouwen met (voor)zorg. Met deze keuze gaan wij de verantwoordelijkheid aan om voor minstens honderd jaar deugdelijk en wenselijk te bouwen, om alle huidige en onbekende wensen van toekomstige gebruikers te vervullen. Tegenstanders mogen roepen dat de maatschappij zo snel verandert dat we nu al niet meer kunnen overzien of een gebouw over tien jaar aan de behoeften kan voldoen, maar met alle bekende en nog te ontwikkelen technieken zullen we ook op dat gegeven inspelen. Door te bouwen voor een langere tijd ontstaat een stabiele leefomgeving. Het wordt lonend meer aandacht aan bouwwerken te besteden. Er ontstaat een nieuwe bouwtraditie waarbij innovaties niet (langer) gericht zijn op snelle vervanging maar juist op duurzame veroudering. Het gegeven dat onze gebouwen veel langer blijven bestaan zal ook weer een positieve weerslag hebben op hun omgeving.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

) Organische architectuur is een stroming in de architectuur die rond 1900 opkwam. De stroming komt voort uit een zoektocht naar nieuwe ‘stijl’ die moest passen bij de eigen tijd, zonder dat werd teruggegrepen op stijlkenmerken uit het verleden. Daarnaast probeert organische architectuur een oplossing te bieden voor de sterke industrialisering en het gebruik van nieuwe materialen. Tegenwoordig is er vanuit de organische architectuur dan ook veel aandacht voor duurzaamheid en leefbaarheid. Belangrijke grondleggers van de organische architectuur zijn Louis Sullivan, Antoni Gaudí, Rudolf Steiner, Frank Lloyd Wright, Imre Makovecz en Friedensreich Hundertwasser. Organische architectuur heeft geen gemeenschappelijke uiterlijke kenmerken, omdat het in organische architectuur gaat om een werkwijze en achterliggende principes, in plaats van een vooraf bepaald beeld. Organische architectuur wordt om die reden bijna nooit als Bouwen met samenhangende stijl beschreven. Een van de uitgangspunten is dat de functie de vorm bepaalt, voorzorg ook wel het principe Form Follows Function (FFF) Dit artikel is het vierde in geheten. de reeks Bouwen met (voor)zorg. 4 ) In 1964 kreeg Habraken de kans om zijn theorie Na de ‘VIBA-aanpak’ verschenen in praktijk te brengen toen een aantal gerenom‘Ring van Holland’ en ‘Hofvitaal’. meerde architectenbureaus uit onvrede over de woningbouwpraktijk besloten tot de oprichting van de SAR (Stichting Architecten Research). Habraken werd benoemd tot directeur van de stichting en zijn boek werd als uitgangspunt genomen voor verder onderzoek. Doel van de stichting was het onderzoek naar de mogelijkheden om industriële productiemethoden op een zo breed mogelijk vlak binnen de volkshuisvesting toe te passen. Ter realisatie van het drager-inbouw-systeem ontwikkelde de SAR een maat- en plaats-systematiek, de SAR-methodiek. Door de vele artikelen die Habraken schreef en door zijn aanstelling als hoogleraar aan de TU Eindhoven werd de SAR een begrip in de bouwwereld. 3

) C2C, Cradle to Cradle is een nieuwe kijk op duurzaam ontwerpen, die naar voren is gebracht in het boek Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things (2002) van William McDonough en Michael Braungart. Duurzame ontwikkeling is in 1987 door de commissie-Brundtland (in het Brundtland-rapport) gedefinieerd als de ontwikkeling waarbij de huidige generatie in haar noden voorziet, zonder de mogelijkheden daartoe voor de volgende generatie te beperken. Het streven van de cradle to cradle (C2C) visie gaat verder; het voorzien in onze eigen noden en de toekomstige generaties meer mogelijkheden geven. Probeer in plaats van minder slecht, goed te zijn. Het boek is ook in het Nederlands vertaald onder de titel ‘Cradle to Cradle – Afval = voedsel’.

) Nur-Holz staat voor 100% hout en is een bouwmateriaal en bouwsysteem in één; er wordt geen lijm of ijzer bij toegepast maar houten schroeven. Met Holz100 kunnen gebouwen tot wel tien verdiepingen hoog gemaakt worden, zonder toevoeging van andere constructieve elementen. Dak, wanden en vloeren worden vervaardigd uit massieve panelen op maat die op de bouwlocatie worden geassembleerd. De panelen kunnen aan de binnen- en buitenzijde voorzien worden van verschillende afwerkingen, afhankelijk van de architectonische keuzes die zijn gemaakt. Gebouwen die gemaakt zijn met Nur-Holz bieden een gezonde leefomgeving. Het hout zorgt bijvoorbeeld voor een evenwichtige vochtbalans in de gebouwen. Ten opzichte van andere bouwmethoden als traditionele stenen bouw, houtskeletbouw en stapelbouw scoort Nur-Holz positief op het gebied van thermische isolatie, warmteafgifte, brandbestendigheid, geluidsdemping, geluidsisolatie en bescherming tegen hoogfrequente straling. Nur-Holz wordt volledig milieuvriendelijk geproduceerd uit herwinbare grondstoffen en is recyclebaar. Het hout wordt gekapt in het Duitse Zwarte Woud en is PEFC gecertificeerd.

) De wisselwerking tussen de gezondheid van de mens en de vitaliteit van zijn omgeving, het milieu, wordt bestudeerd door de humane ecologie. Zie proefschrift Juri Czabanowski, Humaan-Ecologisch Georiënteerde Woningbouw, Eindhoven 2006.

) De bouwbiologie bestudeert de invloed van bouwmaterialen op de gezondheid van de mens.

) Uitleg Duurzaamheidsmodel: Duurzaamheid in economie en maatschappij is te toetsen aan de hand van leefbaarheid. Een leefbare wijk is duurzaam als de bewoners en hun economische situatie in balans zijn: er zijn voldoende middelen en goederen beschikbaar. Duurzaamheid in ecologie en maatschappij is te toetsen aan het kwaliteitsbegrip welzijn. Welzijn komt voort uit de gezondheid van de mens (sociologie) en de vitaliteit van het milieu (ecologie) als processen. Een ‘gezonde’ wijk is duurzaam als de bewoners en hun omgeving (milieu) in balans zijn. Duurzaamheid in economie en ecologie ten slotte is te meten aan het begrip welvaart. Duurzame welvaart is bijvoorbeeld het punt waar economie in evenwicht is met ecologie, bereikt door toepassen van eerlijke handel en biodiversiteit.

Gelamineerd Vuren hout in 377 kopmaten direct leverbaar Gelamineerd hout voor uw constructies, in diverse houtsoorten Projecten in gelamineerd hout; ontwerp, levering en montage Vilam速 Lariks en Vuren voor ramen, deuren, kozijnen en trappen Vilam速 Sandwich; geisoleerd kozijnhout met koudebrug onderbreking Vilam速 Lariks is leverbaar met DUBOkeur en PEFC of FSC certificaat

www.withagenhoutprodukten.nl Withagen Houtprodukten BV is in het bezit van een FSC certificaat, met nummer SGS-COC-2385 en PEFC-certificaat, met nummer SGS-PEFC/COC-0929 SGS-COC 2385

Withagen Houtprodukten BV De Haven 1 - 9468 CP Annen Tel 0592 - 27 42 80 - Fax 0592 - 27 32 09 Gezond Bouwen & Wonen 4-2011 35 info@withagenhoutprodukten.nl

Plattegrond tekening van het laagste niveau met hoekhallen en Shinto Studio Ontwerp: G.P. Frassinelli/ Superstudio

Perspectieftekening van het Vierwindenhuis uit 1984 Ontwerp: G.P. Frassinelli/ Superstudio Illustratie: Stichting Vierwindenhuis

“We zullen op een zonnige dag bezit nemen van deze plaats, die vanaf 1990 het Windroosplein zal heten.” Het bijzondere ontwerp van het Vierwindenhuis (1990) in Amsterdam is ontleend aan oeroude Afrikaanse principes over samen leven en werken. Vóór de technische en functionele ontwikkeling was er een beeldverhaal over de ruimtelijke beleving van de te scheppen vorm. Daarin komen omschrijvingen voor die ook in de Chinese omgevingsleer Feng Shui worden gebruikt. Dat inspireerde de VIBA Feng Shui Klankbordgroep tot een onderzoek. Zou het toepassen van principes van Feng Shui tot dezelfde of een andere ruimtelijke kwaliteit hebben geleid? Ook is nagegaan of en hoe het ruimtegebruik en de ruimtebeleving nog zouden zijn te verbeteren met Feng Shui remedies. 36

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Viba Feng Shui klankbordgroep tijdens rondleiding Vlnr: Arthur Wentzel, Gwen Maclaine Pont, Fons Elders, Maria Uzoni, Alphons v.d. Bogaard, Paul de Leeuw, Etienne Poublon, Willem Grotenbreg Foto: Pim Zevenhuizen

ingezonden 2005

Aanzichttekening van de Zuid West gevel Ontwerp: G.P. Frassinelli/Superstudio Illustratie: Stichting Vierwindenhuis

Afrikaans-Aziatische invloed op vormgeving woonwerkgebouw

Vierwindenhuis in Feng Shui-perspectief Gwen Maclaine Pont, architect

et verhaal van het Vierwindenhuis begint in januari 1977 wan-

fijn huis, een goed plein of een sterke stad hebben een ziel. Mensen en

neer Fons Elders met zijn familie op reis is en na een bezoek aan

gebouwen beïnvloeden elkaar diepgaand.” Het geloof dat de kwaliteit

de Dogon te gast is bij Mamadoe Traoré in Mopti, een oude handels-

van het huis mede de kwaliteit van het leven van zijn bewoners bepaalt, is

stad aan de Niger in Mali: “We nemen onze intrek in een kamer die

een belangrijke overeenkomst met Feng Shui. Deze oude Chinese wijsheid

door een deur verbonden is met de kamer van Mamadoe. Alle kamers

geeft inzicht in hoe de natuurlijke en gebouwde omgeving het doen en

van de leden van deze grote familie hebben een deur die uitkomt op

laten van ieder mens kan beïnvloeden.

een groot rechthoekig plein. Daar bevinden zich een waterput en een toren met toilet. Via een poort heeft de binnenplaats een verbinding

Naam en betekenis

met de straat. De overgang van de markt naar de straat en van de

De naam Vierwindenhuis verwijst naar de vier gemeenschappelijke hallen,

straat naar het binnenplein en van het binnenplein naar de markt is

gesitueerd op de hoeken van de vierkante plattegrond. Het zijn ruimten

een ruimtelijk continuüm, een spiegelbeeld van het sociale gedrag.

voor gemeenschappelijk gebruik, waarin je jezelf kunt zijn. De bewoners

Alle leden van het gezin beschikken over een eigen kamer. Soms komt de

kunnen daar ook gasten ontvangen. Elke hal heeft een andere vorm,

vrouw van Mamadoe ‘s avonds de binnenplaats over om met haar man

lichtinval en functie. Ze zijn vernoemd naar de vier windrichtingen, ieder

in diens kamer de nacht door te brengen. De kamers blijken ruimtes van

gesymboliseerd door een eigen kleur en element. Oost: geel, aarde, win-

personen te zijn, niet van functies. De verhouding tussen de vrouwen is

tertuin. Zuid: blauw, wind, theater. West: rood, vuur, café. Noord: groen,

intiem en levendig. Hetzelfde geldt voor de mannen.” Fons Elders geeft

water, sauna. Hier is een verbinding gezocht met de Japanse natuurfiloso-

aan dat het integreren van kosmologie, sociaal gedrag en architectuur het

fie, Shinto, waarin de vier windrichtingen naast een ruimtelijk aspect ook

uitgangspunt is geworden voor het Vierwindenhuis. De initiatiefnemers

een tijdsaspect hebben. Ze stellen niet alleen lente, zomer, herfst en winter

van toen hebben zich doelbewust afgezet tegen de naoorlogse sociale en

voor, maar ook jeugd, volwassenheid, schemerjaren en de grote stilte. Het

ruimtelijke monocultuur van niet-adequate bouwvormen waarin mensen

Vierwindenhuis streeft ernaar verschillende generaties onder één dak te

massaal werden gehuisvest, louter vanwege financiële belangen. “Een

huisvesten. Gezien op een grotere schaal verwijst de oriëntatie van de vier Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Kosmisch schema volgens de 3000 jaar oude Chinese Feng Shui filosofie. De ordening verbindt vijf natuurelementen met acht windrichtingen. Water en Vuur zijn de uiterste tegenpolen zoals Yin en Yang. Aarde, Metaal en Hout hebben elk een Yang- en Yinvariant. Wind (Lucht) is de altijd aanwezige en alles doordringende energie Chi en staat boven deze onderverdeling. Bij dit Chinese kompas ligt het Zuiden altijd boven.

Kosmisch schema van het Vierwindenhuis. De ordening volgens de vier oerelementen is overgeleverd via de Sumeriërs tot aan de Dogon. De kosmische tekens behoren tot de oudste ideeën van de mensheid. Met deze ruimtelijke rangschikking wil het gebouw de natuur in zich verenigen.

Illustraties Gwen Maclaine Pont

hallen naar de Oosterkerk, Zuiderkerk, Westerkerk en Noorderkerk, die de

Het transparante constructiebeginsel van de kolommen is om financiële

vier windrichtingen van Amsterdam markeren, een stad die sinds mensen-

redenen weliswaar vervangen door een minder flexibel systeem van steun-

heugenis open staat voor alle vier continenten.

muren, maar de architectuur van het gebouw blijft in de sfeer van het spinnenweb, dankzij een spiraalvormig pad van 800 meter lengte, dat op

Kleuren volgens Feng Shui

de begane grond begint en eindigt op een hoogte van 15,4 meter. Elke

De kleurkeuze van de hoekhallen stemt niet precies overeen met het

kamer van het huis heeft een deur met toegang tot dit pad, dat op som-

kleurgebruik volgens de Kompasschool van Feng Shui. De Oosthal heeft

mige plaatsen zo wijd is dat het als terras functioneert. Elk niveau van het

een binnentuin: een gunstige functie volgens Feng Shui, omdat het

pad kan vanuit één van de vier centrale trappenhuizen worden bereikt.

Oosten wordt geassocieerd met Houtenergie. Hout staat symbool voor

“Deze architectuur komt niet voort uit functionele bouwkundige eisen,

groei en actie, voor bloemen, planten en bomen. Daarbij hoort echter

maar uit de behoefte van mensen om afwisselend individueel en sociaal

niet de kleur geel, maar alle tinten groen eventueel verrijkt met wat

te zijn. Het spiraliserende pad creëert een ruimtelijk continuüm, waardoor

blauw; ook niet het element aarde, maar verticale slanke vormen die

de grens tussen binnen en buiten, tussen jezelf en de omgeving oplost.”

Hout-energie symboliseren. Deze Oosthal wordt nu helaas niet optimaal gebruikt. Meer beplanting, spiegels voor betere daglichtspreiding en een

Privé en gemeenschappelijk

schilderbeurt zouden deze hal ten goede komen. Een waterelement kan

Tijdens de rondleiding werden twee totaal verschillende woonwerkruimtes

de opgewekte sfeer in de binnentuin versterken. De keuze voor de the-

van binnen bekeken; als eerste het solitair gesitueerde appartement van

aterzaal in het Zuiden is gunstig volgens Feng Shui; daarbij hoort echter

architect John de Weyer bovenin het complex en onderin de bijzondere

de kleur rood. Blauw past beter in het Noorden dat inderdaad met het

Shinto studio van Paul de Leeuw. Beiden wonen en werken hier vanaf

element water wordt geassocieerd, zo ook met meditatie. In Frassinelli’s

het eerste uur en hebben het plan mee helpen realiseren. De studiovloer

bouwtekeningen is de ruimte onder de Noordhal steeds als Shinto-ruimte

is bedekt met acht Tatami-matten, precies gelijk aan de module van de

bestempeld. De Japanese Dutch Shinzen Foundation, opgericht door Paul

bouwstructuur van 4,20 bij 4,20 meter.

de Leeuw (www.shinzen.nl), heeft deze ruimte na oplevering verworven

Toch zijn geen twee ruimtes gelijk aan elkaar. Ze zijn steeds ‘pas’ gemaakt

en nog steeds in gebruik. Het café in het Westen als plek van samen-

op de plek, het gebruik en de onderlinge samenhang. De kamers willen

komst, feestviering en ontspanning is een prima keuze, gezien vanuit

van personen zijn en niet van functies. Er is veel aandacht besteed aan de

Feng Shui. De sfeer kan weliswaar optimaler worden door de kleur geel;

overgang van privé naar gemeenschappelijk en openbaar. De gebruikelijke

roodtinten zorgen hier voor overkill.

tegenstelling tussen privé en publiek domein vullen elkaar hier juist aan, is het idee. Het gebouw wil een harmonische wisselwerking realiseren tussen

Spinnenweb

individu en groep. De vorm komt voort uit de bedoeling het groepsverband

“Een huis geweven als een spinnenweb moet maar een hersenspinsel blij-

tussen de bewoners onderling te versterken.

ven”, zal de gedachte van menig bouwondernemer in de jaren tachtig zijn

Volgens de Vormschool van Feng Shui is de vrijstaande vierkante vorm

geweest. Niettemin is de kracht van deze metafoor zo sterk gebleken, dat

met het open binnenhof gunstig voor het gevoel van saamhorigheid. Een

het Vierwindenhuis na een aantal gedaantewisselingen toch van de grond

groter en leger hof was echter idealer geweest; dit zou de focus op het

is gekomen. “We zullen op een zonnige dag bezit nemen van deze plaats,

midden hebben vergroot en meer zonlicht en grotere terrassen hebben

die vanaf 1990 het Windroosplein zal heten. We zullen op de grond de

opgeleverd. De behoefte van sommige bewoners aan meer privacy kan

richting aangeven van onze schaduw wanneer die op zijn kortst zal zijn.

nu worden tegemoet gekomen door het plaatsen van een fontein in een

Met deze zeer oude rite zal de bouw beginnen. Wanneer de richting is

stenen waterbak in het midden van het hof. Met verticaal klimopgroen op

gekozen, moeten we de dimensie bepalen. In onze cultuur meten we haar

gaas kunnen terrassen visueel worden afgescheiden. Het weer toegankelijk

af in vier bij vier stappen. Dat wordt de module van onze structuur. In een

maken van de in de loop der jaren deels dichtgezette rondgang versterkt

grid van 4,2 bij 4,2 meter zullen kolommen tot verschillende hoogte ver-

het gevoel van verbondenheid. Om de ervaring van continuïteit te vergro-

rijzen en het spinnenweb vormen waarop het huis geweven zal worden.”

ten kunnen de weinig solide ogende roosterbodems van de bruggen, die

Aldus de architect van het Vierwindenhuis, G.P. Frassinelli van Superstudio,

de verschillende delen van het spiraalpad met elkaar verbinden, worden

in een publicatie uit 1983.

afgedekt met hout.

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

ingezonden 2005

Eerste indruk

richt om er ook maar een gedeelte van tot stand te brengen. Gedurende

De entreeportieken op de vier uitwendige hoekpunten van het huis

het overleg heeft de architect tot zes maal toe zijn ontwerp herzien. Die

hebben elk een andere vorm, geïnspireerd op hun windrichting en de

veranderingen waren het gevolg van wensen van toekomstige bewoners,

elementen water, aarde, lucht en vuur. Volgens Feng Shui is de entree tot

kritiek van ambtelijke zijde, financiële bezuinigingen en niet in het minst

de woning en het wooncomplex van vitaal belang om gunstige energie

een toenemend inzicht hoe het oorspronkelijke plan optimaal kon worden

Chi (red: levenskracht) naar binnen te geleiden. Meer ruimte voor deze

verzoend met de stedenbouwkundige situatie. Dit baanbrekende werk

entrees zou daarom gunstiger zijn geweest. Met Feng Shui zou een andere

is door Fons Elders samengevat in het Japanse gezegde ‘Tien keer val-

rangschikking zijn toegepast van de natuurelementen - Hout, Vuur, Aarde,

len en elf keer opstaan’. Van grote betekenis is geweest dat de filosofie

Metaal en Water - gekoppeld aan acht windrichtingen én het midden dat

erachter eenvoudig was, grote groepen mensen aansprak en immuun

alle richtingen in zich heeft. De kosmische ordening volgens het kompas

was voor modieuze trends. Tijdens de rondleiding is duidelijk geworden

wordt zo weerspiegelt in de plattegrond.

dat dit project uiteindelijk toch tot stand kon komen door het sterke

De vier entrees krijgen – indien vormen en kleuren waren toegepast, die bij

beeld dat in eerste instantie was opgeroepen. De uitgangspunten voor

het desbetreffende Feng Shui element en kompasrichting horen - een extra

het Vierwindenhuis verschillen met een door Feng Shui geïnspireerd plan.

vitale en uitnodigende uitstraling, niet alleen voor bezoekers, maar juist

Maar er is overeenkomst in het besef dat de ordening en vormgeving van

ook voor bewoners zelf. De belangrijkste overeenkomsten en de verschil-

ruimtes het menselijk individueel en sociaal handelen kunnen beïnvloeden,

len tussen de uitgangspunten van het Vierwindenhuis en Feng Shui zijn in

zowel positief als negatief. Ondanks de ‘weeffouten’ volgens Feng Shui

schema’s weergegeven.

is er groot respect voor wat hier is bereikt. Het Vierwindenhuis is een inspirerend voorbeeld van een bouwwijze, zoals die vanuit de Feng Shui-

Vallen en opstaan

leer ook wordt nagestreefd. Als er respectvol wordt omgegaan met het

In zijn eerste gedaante toonde het Vierwindenhuis zich zo afwijkend van

ruimtelijk manipuleren en de kennis en kunde ten gunste van toekomstige

de gangbare monocultuur, dat er baanbrekend werk moest worden ver-

bewoners wordt toegepast, is er sprake van een spiritueel bouwproces met extra woonkwaliteit tot gevolg. Het Vierwindenhuis is daarvan een levend

Foto Gwen Maclaine Pont

Feng Shui is de meer dan 3000 jaar oude filosofie die leert hoe de omgeving het geluk kan beïnvloeden. Het gaat over de relatie tussen de mens en de leef- of werkomgeving en is gericht op harmonie tussen natuurlijke en gecreëerde vormen. Alles wat de mens maakt is in wezen niet natuurlijk, maar kan wel met die natuur in harmonie gebracht worden. Ontwerpen volgens de principes van Feng Shui heeft tot doel om de leef- of werkomgeving zo aan te passen dat een harmonieuze stroming van Ki of Chi (levenskracht) bevorderd wordt. Dit heeft een gunstig effect op het welzijn van mensen. Met behulp van Feng Shui is het gemakkelijker een omgeving te creëren, die kan rekenen op waardering van een grote(re) groep mensen. Het ongrijpbare begrip ‘kwaliteit’ komt zo binnen handbereik.

bewijs, iedere dag opnieuw. Gwen Maclaine Pont voerde -als voorzitter van de VIBA Feng Shui Klankbordgroepdit onderzoek aan en uit in 2005. In dit artikel zijn tekstdelen opgenomen van Paul de Leeuw (Japanese Dutch Shinzen Foundation) en Fons Elders (geestelijk vader Vierwindenhuis).

Noordhal met binnenhof en spiraalpad en bruggen langs de binnengevels

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

RUBRIEKSADVERTENTIES Per regel (43 mm, kapitaal: max. 25 tekens, onderkast: max. 35 tekens) € 7,50exclusief 19% BTW. Minimaal 4‑regels, uitsluitend op jaarbasis voor 4 nummers (min. € 120,- exclusief19% BTW). Tekst wijziging per nummer mogelijk. Nieuwe advertenties of wijzigingen kunt u e-mailen of faxen naar: E sales@gezondbouwenenwonen.nl F 035 - 54 241 19

t.a.v. Jaap van Westering Bellen kan ook: T 035 - 88 735 31

Aannemers VEERDONK EN MULDER BOUWBEDRIJF Goed in duurzaam ambachtelijk verbouw- en restauratiewerk Leemptstraat 34, 6512 EN Nijmegen T: 024-3222925 www.veerdonk-mulder.nl kantoor@veerdonk-mulder.nl

Adviesbureaus ANNE UBBELS ENERGIE EN DUURZAAM BOUWEN Advisering nieuwbouw en bestaande bouw. Hoofdredactie GBW en Kennisbank DuBo. Tel: 06-11277755 edb@anneubbels.nl Viba lid Boom Onderzoek en advies in bouwen, stedebouw en installaties Delft/Maastricht Tel: 015-2123626 / 043-3560398 www.boomdelft.nl Group4Wellness-LHM B.V. Metingen, advies, producten en projectbegeleiding voor vitaliteitverhogende woon enwerkomgevingen volgens bouwbiologische richtwaarden. info@group4wellness.com www.group4wellness.com Viba lid/SVE lid/DGBC lid

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

Nederlandse instituut voor bOuwbiologie en Ecologie bv Advies- en onderzoeksbureau voor milieuvriendelijk en gezond bouwen Tel: 035-6948233 info@nibe.org Viba lid/Viba expo

Architecten Acanthus, ir. Piet Tuin Organische architectuur Kromsteeg 4, 5331 AK Kerkdriel Tel: 0418-634306 www.ArchitectenbureauAcanthus.nl Viba lid/Viba Expo Archi Service BV Renz Pijnenborgh ‘s-Hertogenbosch Bio-Ecologisch architect Tel: 073-6415709 www.archiservice.nl Viba lid Architectuur design bna viba www.Architectuur-Design.nl Architectonisch Dynamisch Vormgeven Westwal 48, 5211 DC ‘s Hertogenbosch AM.deVrieze@Architectuur-Design.nl Viba lid/Viba Expo Eco-design Architectuur Met meerwaarde voor mens en milieu Ir. Sjap Holst, architect Viba/BNA De Raadstraat 1, 5666 EA Geldrop Tel: 040-2863792 www.arTchitecture.nl Grotenbreg Architecten Architectenbureau voor duurzame architectuur en stedebouw Rhienderinklaan 21, 7232 DB Warnsveld Tel: 0575-527478 www.grotenbreg-architecten.nl Viba lid/ Viba expo Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson Prof.ir. Jon Kristinsson Milieuvriendelijke ontwerpen, ontwikkelingen en onderzoeken Noordenbergsngl. 10, 7411 SE Deventer Tel: 0570-615035 Fax: 0570-611606 www.kristinsson.nl Viba lid/ Viba expo ORIO architecten, ir. Michel post Ecologisch & strobouw architect Pauwenkamp 45, 3607 GC Maarssen Tel: 0346-551173 www.orioarchitecten.nl VIBA lid / Strobouw Nederland

VORTEX ARCHITECTEN BNA Duurzame architectuur en renovatie: wonen en werken. Groningen Tel: 050 312 14 00. www.vortex-architecten.nl WPP Kol architekt BNA scholen - woningbouw - kantoren G. Noodtstraat 4, 6511 SW Nijmegen Tel: 024-3607751 Fax: 024-3607693 scholen - woningbouw - kantoren wpp.kol@planet.nl Viba lid

Bouwmaterialen Groenebouwmaterialen.nl De ecologische online bouwmarkt; Isolatie, wandverwarming, leem, natuurverf, hout, enz. www.dubomat.nl Isolatie, hout, pleisters, leem, verf, terracotta tegels, wandverwarming, kurktegels, vloerbedekking, Isocell

Groendaken EKOGRAS DAKBEGROEIING Ook ‘Doe-het-zelf’ pakket leverbaar www.ekogras.com info@ekogras.com Tel: 0418-512927, Zaltbommel Viba lid

Inspectiebedrijven De Woonbioloog-LHM B.V. De Werkbioloog-LHM B.V. Inspecties en metingen van woon en werkomgevingen conform bouwbiologische richtwaarden o.a. straling, licht, water en luchtkwaliteit. Tel: 020-6704352 info@dewoonbioloog.nl www. dewoonbioloog.nl Viba lid/SVE lid/DGBC lid

Isolatiematerialen Goldshell Duurzame vloerisolatie met geselecteerde waddenschelpen Reitdiepskade 21, 9974 PJ Zoutkamp Tel: 0595-447141 Fax: 0595-401414 info@goldshell.nl www.goldshell.nl ISOSCHELP Onkwetsbare vloerisolatie voor gezond/droog binnenklimaat Fuchsialaan 12, 4401 HV Yerseke Tel: 0113-571249 Fax: 0113-573774 info@isoschelp.nl www.isoschelp.nl Isovlas Oisterwijk b.v. Warmteaccumulerend, vochtregulerend en verwerkingsvriendelijke Isolatie en dakelementen Postbus 348, 5060 AH Oisterwijk Tel:013 52 10 858 Fax: 013 52 10 862 info@isovlas.nl www.isovlas.nl WARMTEPLAN B.V. Renovatie: Isofloc, geblazen cellulose-isolatie Homatherm Q11 houtvezel binnen isolatieplaat Homatherm Q11 leemstucplaat Homatherm Twindak, buitendaks Pro clima winddichting Pro clima variabele damprem Nieuwbouw en prefabricage: Swelite I-liggers Homatherm Flex isolatieplaten uit cellulose- en hout Homatherm Q 11 koudebrugonder brekende beschotplaten Pro clima winddichting en vochtregulering Sprayplan+ akoestisch esthetische spuitcellulose Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl

Interieurarchitecten Atelier Jan Franssen Geeft vorm aan duurzaam wonen en werken Hoenveldsestraat 5-a, 6665 NB Driel Tel: 026-4437583 Fax: 026-3705786 info@atelierfranssen.nl www.atelierfranssen.nl

Kachels (accumulerend) Tigchelaar Tegelkachels Bouwt het warme hart van uw huis Haedstrjitte 26, 9008 SR Reduzum Tel: 0566-602171 Fax: 0566-601971 www.tigchelkachels.nl info@tigchelkachels.nl

bouw & Woon wijzer Trepein Leembouw advies-projektontwikkeling-levering- uitvoering-herstel Tel: 033-4701598 Fax: 033-4701914 www.trepeinleembouw.nl info@trepeinleembouw.nl Viba lid

keukens DE NIEUWE KEUKEN... ... natuurlijk mooi én duurzaam. Bernhagen Natuurkeukens Traay 196-198 3971 GV Driebergen-Rijsenburg Tel: 0343-755006 Fax: 0343-755007 www.natuurkeukens.nl

Riolering TWEBO TUBES B.V. ENSCHEDE Duurzame PP-leidingsystemen Postbus 1360, 7500 BJ Enschede Tel: 053-4340205 Fax: 053-4340415 Viba lid/ Viba expo

Natuurverven

Leembouw Livingearth Company Leemstucwerk met LivingEarth leemstucprodukten, leembouw, warmtewanden met leem, Stucco Lustro en Tadelakt Tel. 035-685 4008 www.livingearth.nl Sebunga leembouw Na-isolatie, warmtewanden, leemkachels, leem, kalk en tadelact stucwerk Tel; +31-(0)6-53581928 info@sebunga.nl sebunga.nl Viba lid / Viba expo

Water

Warmtemuren

Aglaia natuur- en Beeck mineraalverven www.natuurlijk-kleurrijk.nl info@natuurlijk-kleurrijk.nl Tel: 06 - 41852557 (VIBA expo) FarvoCOLOR bv natuurverven Tel: 0511-425628 Fax: 0511-421396 info@farvocolor.com www.farvocolor.com Viba lid/ Viba expo

WARMTEPLAN B.V. Comfort Vite prefab wandverwarming Eco-Brick massieve wandverwarming Stukiso voorzet wandverwarming Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl WEM wandverwarming Drie systemen één principe. wem@wandverwarming.nl wandverwarming.nl

BrinkVos Water BV Individuele Behandeling Afvalwater Kiwa gecertificeerde IBA systemen o.a. Helofytenfilters. Tevens zwem-, vijver- en regenwaterhergebruik. Tel: 0522-482090 Fax: 0522-480777 info@brinkvoswater.nl www.brinkvoswater.nl

Winkels www.WOONWINKELATRIUM.nl Biologisch bouwen en wonen Arnhem, Nijmegen www.VANBINNEN.com Natuurlijk wonen Rotterdam

Advertenties

Wilt u net zo goed geïnformeerd zijn als uw bouwpartners?

Recreatiecentrum "Ter Spegelt" Eersel

Dan wordt het toch echt tijd voor een abonnement... € 59, 50 p/jr (4 nummers)

Rozenbogerd 2 - 5301 KD Zaltbommel Tel. 0418 - 512 927 - Fax. 0418 - 515 277

www.ekogras.com

Surf naar www.gezondbouwenenwonen.nl

Tevens leverbaar als DOE-HET-ZELF pakket Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

agenda

Januari 11 januari Cursus Verwarmen met hout Locatie: Bomencentrum Baarn Info: www.inverde.be

14 januari Cursusdag Permacultuur met Mihail Kossev Locatie: Leerschool Permacultuur Friesland, Leeuwarden Info: www.omslag.nl

t/m 15 januari: Tentoonstelling Windflower, Perceptions of nature (zie GB&W 2011-2) Locatie: Kröller-Müller, Otterlo Groningen Info: www.kmm.nl

www.gezondbouwenenwonen.nl

17 januari

trum voor stad, architectuur en

modulaire eco-constructie

Workshop

landschap), Brussel (BE)

Locatie: CIVA Brussel

Woonkeur (voor levensloop

Info: www.leefmilieu.be

bestendige woning en woon-

februari

omgeving)

10 februari Warme truiendag

Locatie: Infocentrum Berflo Mooi, Hengelo

2 februari

www.wonen-in-beweging.nl

VIBA-café Binnenmilieu, productiviteit in

Info: www.warmetruiendag.nl

maart

25-27 januari

relatie tot de fysieke (werk)

Vakbeurs

omgeving door Iris Bakker

1 maart

Gevel 2012

Locatie: VIBA-expo, de

VIBA-café

Locatie: Ahoy Rotterdam

Gruyterfabriek, Veemarktkade

Architectuur:

Info: www.gevel-online.nl

Den Bosch

Niet dat wat is, maar dat wat

Info: vibavereniging.nl

wil worden: een persoonlijke

v/a 28 januari

zoektocht in de architectuur

Cursus

7 februari

door Yaike Dunselman

Permacultuur moestuin

Cursus

Locatie: VIBA-expo, de

Locatie: Zuiderpark Den Haag

Duurzaam en energiezuinig

Gruyterfabriek, Veemarktkade

Info: www.eetbaar-park.nl

bouwen

Den Bosch

Locatie: Rotterdam

Info: vibavereniging.nl

31 januari

Info: www.sbr.nl

6-8 maart

Themaseminarie Troeven en uitdagingen van de

7 februari

Nationale vakbeurs Renovatie

modulaire eco-constructie

Themabezoek

Locatie: Brabanthallen Den Bosch

Locatie: CIVA (internationaal cen-

Troeven en uitdagingen van de

Info: www.renovatie.nl

Advertentie

bureau voor hedendaagse architectuur

Het is onze ambitie bijzondere gebouwen te maken. Mét en vóór bijzondere mensen. U staat daarbij centraal.

info@willemsenu.nl

Gezond Bouwen & Wonen 4-2011

www.willemsenu.nl

040 246 69 92