Ekoland 1/2020

W

2020 SCH

OU

L

GI

D

B

IN BIO

O

VATIEPR I

JS

NO

E LAN

BEURSSPECIAL 2020

1

No.

1/2020

Een uitgave van Uitgeverij van Westering Losse verkoop € 12,99

www.ekoland.nl

Bio-beurs special met plattegrond, exposantenen workshopoverzicht

De drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020

WARMONDERHOF TRAININGEN op weg naar een duurzame landbouw

VAKKENNIS VOOR DE AGRARISCHE SECTOR

negen trainingen

BIOLOGISCH EN BIODYNAMISCH bekijk het aanbod!

De biodynamische boer is een specialist in kringlooplandbouw. Warmonderhof, de vakopleiding voor biodynamische landbouw, wil de komende jaren een wegwijzer en versneller zijn voor verdere verduurzaming van de Nederlandse landbouwsector. Met een negental scherp geprijsde, meerdaagse trainingen maakt Warmonderhof haar kennis en ervaring snel toegankelijk voor een brede doelgroep. De trainingen zijn bestemd voor: boeren en medewerkers in de biologische, biodynamische

en gangbare landbouw en in landbouwgerelateerde beroepen. Elke meerdaagse training wordt voorafgegaan door een laagdrempelige themadag die los te volgen is. Dit zijn de trainingen: van droom naar bedrijf, biodynamisch imkeren, samenwerken in de landbouw, kringlooplandbouw, composteren en fermenteren van reststromen, zingeving in de landbouw, natuurinclusieve landbouw en strokenteelt, doorontwikkeling van je bedrijfsidentiteit, duurzaam bodembeheer.

INFORMATIE EN INSCHRIJVEN www.warmonderhof.nl

EKOLAND

SCH

OU

W

2020

L

GI

D

B

BIO

O

E LAN

januari | nummer 1 – 2020

Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020

L

GI

OU

W

2020 SCH

D

B

E LAN

OU

BIO

O

Horaholm

SCH

D

B

L

GI

W

IN IN

VATIEPR NO2020 I

JS

BIO

O

VATIEPR I

JS

NO

E LAN

Team Erf BV Ekoland Innovatieprijs 2020 Foto Henk Wildschut

NOMINATIEs

Inspirerende innovaties in de biologische sector

Inhoud Mts Voedselbos Ketelbroek

bedrijfsvoering

9 Regels & wetten - Deel 59 Bio-regels veranderen in 2020

Ekoland Innovatieprijs

10 Genomineerden Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020 - Inspirerende innovaties in de biologische sector

• Wouter van Eck Voedselbos Ketelbroek • Familie Westers Horaholm • Team Erf bv Exploitatie Reservegronden Flevoland

Onderwijs

bio-beurs Katern 22 Info over de Pleinen 24 Plattegrond

51 Doorschakelen: Van goed naar Demeter

24 Exposanten-overzicht 28 Workshop-blokken overzicht

Bedrijfsvoering

30 Workshop-programma woensdag 38 Workshop-programma donderdag

bedrijfsvoering

44 Verpachten inclusief verduurzaming Criteria biologische landbouw goed bruikbaar om verpachten duurzamer te maken

14 Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)?

15 De meerwaarde van de Bioboer

Sierteelt

Handel & Afzet

Mechanisatie

17 Flevoland hotspot voor bioboeren

Onderzoek

18 De uitdagingen van witte klaver Onderzoek naar gras-witte klaver levert interessante informatie

bedrijfsvoering

21 Alternatieven voor gangbare inputs dringend gewenst

EKOLAND | januari – 2020

Bedrijfsvoering

“Ik heb de kunst van het weglaten ontdekt”

Melkveehouderij

55 Efficiënt werkend en mooi om te zien

Onderzoek

57 Rund vaker ziek door teek

bedrijfsvoering

47 Goede mogelijkheden voor biologische sierteeltsector

58 Culinair boeren vaneigen erf De Buitenman - biologische boerderij op de menukaart

Mechanisatie

48 Derde editie BioMechaTech Mechanisatie op de Bio-beurs

61 Effectieve, ecologisch verantwoorde beheersing van vogelschade

Handel & Afzet

vaste Rubrieken Editoriaal Nieuwsberichten Biohuis update Column Bert van Ruitenbeek

52 De Omschakelaar Peter Oosterhof:

5 6 7 23

63 ‘Wij creëren ons eigen paradijs’

Bodem

65 Natuur(lijke) intelligentie

3

voor woord Leen Janmaat

Ecologische innovaties We zijn beland in het zoveelste bedrijf van de stikstofcrisis, oftewel terug bij af. Het huidige politieke regime wordt nog steeds aangestuurd door LTO. Dat doen ze toch knap. Bij het tot stand komen van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) zijn de natuurorganisaties er ingeluisd. Nog steeds houden zij zich gedeisd omdat ze hun pachters niet tegen zich in het harnas willen jagen. Deze pachtboeren verschijnen met geleende loonwerktrekkers op het Malieveld.

Het beleid rond landbouw en natuur blijkt vooral list en ­bedrog. In NRC las ik het artikel stikstofaanpak ‘Landbouw ­manipuleerde stikstofadvies’. Daaruit zijn lessen te trekken.

Laten we als bio-sector voorlopig maar ver uit de buurt blijven van onderhandelingstafels, of nog erger onderonsjes met het Ministerie van LNV. Voor je het weet wordt je onderdeel van besluiten die goed zijn voor de economie, waarbij groei nog ­a ltijd heilig is en de natuur het onderspit delft. Meer is niet altijd beter. Laten wij daarom gaan voor ecologische innovaties, terwijl de huidige landbouw liever technische oplossingen zoekt om op dezelfde voet door te kunnen gaan. Veranderingen vormen al snel een bedreiging voor overtuigingen waaraan we sterk zijn gehecht. Wij mensen zijn geneigd bevestigingen te zoeken voor onze eigen overtuigingen. Het valt niet mee een mening te herzien, dat gebeurt vaak pas op pensioenleeftijd: groen na je pensioen.

hoofdredacteur

Dat geldt ook voor het geloof in technische oplossingen. ­Vanuit breder perspectief zijn deze lang niet altijd duurzaam. Dit laat Meino Smit zien met de berekeningen in zijn proefschrift ‘De duurzaamheid van de Nederlandse landbouw’. De ­Nederlandse landbouw blijkt minder efficiënt te zijn als je de indirecte energie mee berekent. Laten we als bio-sector a­ ansluiten bij holistische visies en bij de oplossingen die hieruit voortvloeien.

Tussen de genomineerde ondernemers voor de Ekoland ­Innovatieprijs, zitten vaak ‘eigenwijze’ boeren. Persoonlijk ben ik wel gek op deze lieden, die dwars zijn en doorzetten. Laten we als bio-sector ook eigenwijs blijven, dwars zijn en laten zien hoe landbouw en natuur wel samen gaan. Ook de Bio-beurs, voorheen BioVak, is opgestart door eigenwijze lieden, waar­ onder Sjoerd de Hoop, die geloofden in de toegevoegde waarde van een jaarlijkse beurs. Ekoland werkt samen met ­Bionext om zichtbaar te maken wat er te beleven valt in Zwolle. ­Ekoland helpt u om wegwijs te worden op de Bio-beurs. Naast een plattegrond vindt u in deze editie een overzicht van het inhoudelijke programma. En, niet te vergeten, de genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs. De jury heeft al gekozen, op woensdagavond 22 januari worden de winnaars bekend gemaakt.

Ik hoop dat een bezoek aan de Bio-beurs zal inspireren.

Inspiratie wens ik u ook toe voor het hele nieuwe jaar!

colofon ISSN: 0926-9142

Uitgever Jaap van Westering

Hoofdredacteur Leen Janmaat

Eindredactie Bernard Faber

Redactie Maria van Boxtel Christoffel den Herder Kees van Veluw Kees van Zelderen

Aan dit nummer werkten mee

Advertentieacquisitie

Abonnementen

Diana Beekvelt, Karoline Bloemendal, Dick Boschloo, Maria van Boxtel, Peter Brul, Maria Buitenkamp, Bert Carpay, Sonne Copijn, Marjolein van Dieren, Nick van Eekeren, Iris van de Graaf, Niels Heining, Mirjam Hilgeman, Goaitske Iepema, Leen Janmaat, Pedro Janssen, Gerdine Kaptijn, Klarien Klingen, Matthijs de Kruijff, Ellen de Lange, Astrid Manhoudt, Sonja Paauw, Bert van Ruitenbeek Geertje Schlaman, Kees van Veluw, Helmer Wieringa

Uitgeverij van Westering Vof, Baarn T 035-8873531 | E sales@ekoland.nl

Ekoland verschijnt 11x per jaar.

Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 114,99 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt s­ tilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (bij voorkeur via de website www.ekoland.nl) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeen­gekomen wordt jaarlijks een factuur ter beta­ling van het ­abonnementsgeld toegezonden.

Adreswijzigingen s.v.p. vier weken van te­voren schriftelijk opgeven aan de abonne­men­ten­ad­ministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee service).

Bladmanager

Redactie-adres

Annemieke Praamstra

Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl

Vormgeving Vilarrica, Baarn

40ste jaargang nr 1

Abonnementen­administratie Uitgeverij van Westering Vof Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl ©2020. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of ­illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever.

De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoor­delijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Ekoland is een uitgave van Uitgeverij van Westering Vof

Los nummer € 12,99

Druk Drukkerij Veldhuis Media, Raalte

www.ekoland.nl EKOLAND | januari – 2020

Het volgende nummer van Ekoland verschijnt rond 21 februari 2020 @vakbladekoland

5

Smalle weegbree tegen uitstoot broeikasgas Foto ©Hans Hillewaert

Het gebruik van smalle weegbree zet een rem op de uitstoot van lachgas. Dat blijkt uit onderzoek van het Louis Bolk Instituut op TRC Zegveld.

De Nederlandse uitstoot van broeikasgassen moet flink naar beneden. Dat geldt ook voor de landbouw, dus wordt er massaal gezocht naar oplossingen. Aan het lijstje van mogelijke oplossingen kan er één worden toegevoegd: het gebruik van het kruid smalle weegbree blijkt immers een rem te zetten op de uitstoot van lachgas. Lachgas is een zeer krachtig broeikasgas. Het is

In Memoriam Peter Dijk is eind december overleden na een kort ziekbed.

Peter was jaren lang het gezicht van de biologische aardappelpoot bij Agrico. Op meerdere fronten was hij actief en heeft het nodige gedaan om het convenant robuuste aardappels rond te krijgen met verschillende keten­partijen. Ook bij VBP, de voorloper van BioNederland, vervulde hij een bestuursfunctie. Met zijn inbreng heeft hij de bio sector en vooral de bio aardappelteelt en afzet vooruit geholpen.

Bio­dynamisch imkeren

Warmonderhof organiseert dit voorjaar een vijfdaagse training biodynamisch imkeren. Cursisten krijgen een seizoen lang een volk toegewezen om zelf waar te nemen en leren zo vanuit de bio6

bijna 300 keer zo sterk als CO2. Uit onderzoek van het Louis Bolk Instituut op KTC Zegveld blijkt dat smalle weegbree in grasland de emissie van lachgas met 40% kan laten dalen. De lachgasemissie werd in september van 2018 en 2019 gemeten op veengrond na een kunstmestgift van 50 kg zuivere stikstof per hectare. Veldjes met alleen smalle weegbree of een mengsel van

dynamische visie kijken, denken en werken. De trainer is Odinimker Jos Willemse. Samen met de imker van Warmonderhof, Jan Saal verzorgt hij de training. De training biodynamisch imkeren is geschikt voor iedereen die wil leren hoe een biodynamische imker werkt en kijkt én voor mensen die zelf overwegen om vanuit deze visie te leren kijken, denken en werken. De cursisten worden in kleine groepjes ingedeeld. Iedere groep krijgt een volk toegewezen, waarmee men gedurende de hele cursus aan de slag gaat.

Meer info www.warmonderhoftrainingen.nl.

Inschrijving OFIA geopend Om de drie jaar komen IFOAM Organics International, the South Korean Rural Development Administration en IFOAM’s Technology Innovation Platform samen om de meest opmerkelijke biologische innovators te huldigen met de Organic Farming Innovation Award (OFIA). IFOAM roept de biologische beweging op om de aandacht te vestigen op het uitstekende werk van biologische innovators over de hele wereld.

Alle aanvragers zijn welkom.

OFIA wordt toegekend in twee categorieën: de Grand Prize en de Science Prize. Een commissie

Engels raaigras en smalle weegbree gaven een lagere lachgasemissie dan veldjes met puur Engels raaigras. Smalle weegbree als onderdeel van een kruidenrijk grasland is daarmee heel functioneel. De resultaten van dit onderzoek zijn onlangs gepubliceerd in een wetenschappelijk tijdschrift.

de drie verenigingen er ook een grote toegevoegde waarde in.

Het bestuur is nu direct betrokken bij de aansturing van Coöperatie Bionext en kan zo veel meer slagkracht genereren.

Oriëntatiecursus kiest één Grand Prize en één Science Prize winnaar op basis van de criteria innovativiteit, relevantie en impactpotentieel. Elke winnaar ontvangt een geldprijs en wordt uitgenodigd voor de volgende OFIA-ceremonie op de 20e editie van het Organic World Congress om hun werk te presenteren. Aanmeldingen moeten voor 1 april 2020 binnen zijn.

Meer info www.ifoam.bio.

Bionext richt vereniging op Bionext heeft samen met zes bestuursleden van de verenigingen Biohuis, BioNederland en de Biowinkelvereniging de Coöperatieve Vereniging Bionext U.A. opgericht. De notariële oprichtingsakte werd op woensdag 18 december j.l. ondertekend. Hiermee maakt Bionext de volgende stap in de ontwikkeling van de sector. Want hoewel het een formele stap is, zien de leden van

Voor wie wil weten wat er verandert op een agrarisch bedrijf bij omschakeling start er op 30 januari a.s. een vijfdaagse cursus.

Daarin wordt geleerd anders te werken met bodem, natuur, bouwplan & vruchtwisseling, bemesting, mechanisatie en het voorkomen van ziekten en plagen. De kennis wordt aangedragen door vijf specialisten uit de sector en de vijf boeren waar de cursus gehouden wordt. Cursisten zijn ook welkom op de zomerexcursies 2020 van BDEKO, de vereniging voor Bio(dynamische) boeren in Flevoland.

Alle info via bioacademy.nl/nl/aanbod/ orientatiecursus-biologische-landbouw-214/

Meststoffen Synthetische meststoffen leveren een zeer beperkt deel van wat planten werkelijk nodig hebben.

Uit bodemanalyses komt naar voren wat opneembaar is, maar niet wat opgenomen moet worden.

De grond krijgt steeds vaker en januari – 2020 | EKOLAND

landbouwberichten sneller te maken met tekorten van mineralen, die voor planten (ondanks de zeer kleine hoeveelheden) wél noodzakelijk zijn. Het is een gegeven dat het gebruik van kunstmest leidt tot het gebruik van bestrijdingsmiddelen.

Een gezonde bodembiologie is essentieel voor gezonde gewassen.

Grond moet worden gevoed als een levend organisme. Plantaardige meststoffen, nuttige bodemschimmels en bodembacteriën stimuleren bodemleven en maken planten weerbaar. Het doel is om het gebruik van kunstmest, bestrijdingsmiddelen en chemie zo ver mogelijk terug te dringen, zonder productieverlies. De beste gewasbescherming komt vanuit de eigen plantweerbaarheid. Volledig overschakelen naar een systeem zonder synthetische (stikstof)bemesting kan een grote stap zijn. Starten kan echter altijd, in elke teelt. Er is nog geen volledige microbiologie nodig

in hun regio te versterken, dat is het doel van de ‘Samen voor Biodiversiteitsprijs’. Deze stimuleringsprijs wordt dit jaar voor het eerst georganiseerd en is een initiatief van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel. De prijs wordt mogelijk gemaakt door het Wereld Natuur Fonds. Inschrijven

om stappen te maken richting een gezondere en natuurlijk weerbare teelt. Ook bij gebruik van dierlijke mest in combinatie met minerale meststoffen dragen extra giften met plantaardige meststoffen bij aan de gezondheid van planten. www.PHC.eu

‘Samen voor Biodiversiteitsprijs’ Het stimuleren van samenwerkingen tussen boeren en particulieren om samen de biodiversiteit

kan via de website en loopt tot 9 februari 2020. Op 5 maart 2020 worden de twee winnende ideeën bekend gemaakt. Op verschillende plekken in Nederland werken boeren en particulieren

al samen aan het herstellen van biodiversiteit in hun omgeving.

Er zijn samenwerkingen gestart tussen boeren en omwonenden om samen bloemenranden langs akkers te realiseren. Een ander voorbeeld is het gezamenlijk investeren in duurzame voedselproductie middels voedselbossen.

En boeren die, met behulp van natuurliefhebbers, houtwallen terugbrengen en samen onderhouden. De Samen voor Biodiversiteitsprijs ondersteunt dergelijke initiatieven. De twee meest aansprekende ideeën krijgen ieder een budget van €25.000 om hun project uit te voeren en winnen de ‘Samen voor Biodiversiteitsprijs’. Inzendingen voor deelname kunnen tot 9 februari 2020 worden ingediend.

Het deelnameformulier staat op www. samenvoorbiodiversiteit.nl/stimuleringsprijs/.

Biohuis update Stikstof Het Biohuis heeft onlangs Kamerleden en Provinciale Statenleden dringend verzocht om de biologische sector op korte termijn actief te betrekken bij de beleidsontwikkeling rond de stikstofproblematiek. Ook minister Schouten kreeg deze brief. Er wordt opgeroepen om in overleg te gaan met de biologische sector, en uitgelegd dat zaken bij bio anders liggen dan in de gangbare sector. De brief kreeg aandacht in diverse media. In verschillende provincies vindt overleg plaats met biologische boeren en vanuit Biohuis is er contact met LNV over stikstof.

Aan de provincie Brabant, die een eigen beleid voert, werd vanuit ZLTO een brief verstuurd door de biologische veehouders in Brabant. Ook zij vragen om rekening te houden met de biologische werkwijze.

O.a. doordat er minder dieren EKOLAND | januari – 2020

Binnen Biohuis is een stikstofwerkgroep actief. Deze bereidt o.a. een project voor, waarin de biologische aanpak van stikstof wordt uitgewerkt door onafhankelijke onderzoekers.

Lees de stikstofbrieven op www.biohuis.org.

Lopen voor Kringlooplandbouw per hectare worden gehouden en er geen kunstmest wordt gebruikt, kan biologische landbouw deel van de oplossing zijn. Biohuis vindt dat het hele landbouwsysteem bekeken moet worden, dus bijvoorbeeld niet alleen de stallen. En de biologische landbouw heeft door haar brede benadering ook nog andere positieve effecten, zoals op de biodiversiteit, waterkwaliteit, bodemvruchtbaarheid en klimaatbestendigheid.

Mede daarom zou men rond natuurgebieden juist moeten streven naar een cordon van extensieve biologische bedrijven.

Op 14 januari 2020 vragen 38 natuur-, voedsel- en boerenorganisaties aandacht voor kringlooplandbouw, middels een KringLoop tocht. Biohuis en Bionext steunen dit initiatief. De start van de wandeltocht is op 14 januari om 09.30 uur op Hoeve Biesland in Delfgauw, de boerderij waar Carola Schouten haar kringloopvisie presenteerde.

Van daar wandelt iedereen circa 10 kilometer naar het torentje in Den Haag, waar Minister Schouten een 10-punten plan aangeboden krijgt. In 2019 gaf Biohuis veel aandacht aan kringloopland-

bouw, waarbij het verder ontwikkelen en verbeteren van de eigen sector centraal stond.

Lees meer over de Kring-Loop en onze ambitieagenda kringlooplandbouw op www. biohuis.org.

Biohuis vult op 22 jan programma Biobeurs Op de eerste ochtend van de Bio-beurs, op woensdag 22 januari, is traditiegetrouw de jaarlijkse ledenvergadering van Biohuis. De leden ontvangen hiervoor een uitnodiging. Na het ledengedeelte volgt om 12.30 een uitgebreid openbaar programma over de toekomst van de (biologische) landbouw. Stikstof, kringlooplandbouw, klimaatbeleid: alle actuele thema’s komen voorbij. Verneem wat hoofdrolspelers in het debat zoals Tjeerd de Groot en Jan-Willem Erisman hierover te melden hebben.

Raadpleeg het complete Bio-Beurs programma en Workshopprograama, tezien vanaf pag 22

7

100 % biologische productie.

Enkel microbiel (vegetarisch) stremsel en vol van smaak.

Kijk voor meer informatie op www.aurora-kaas.com

Bio-regels veranderen in 2020

bedrijfsvoering

Regels & wetten Deel 59 Hoe om te gaan met (nieuwe Europese) regelgeving

Biologische landbouw steunt op goede regels. Die veranderen soms door nieuwe inzichten. Per 1 januari 2021 verandert de bestaande EU-regelgeving voor bio-landbouw. Bovendien kreeg Skal in 2019 kritische vragen over zijn inspectiebeleid. Wat zijn de praktische gevolgen?

Tekst Helmer Wieringa | Foto EKOLAND

O

p 1 januari 2021 treedt de nieuwe Europese biologische regelgeving 848/2018 in werking. Deze vervangt 834/2008 en 889/2008. Een aantal cruciale punten veranderen. Leer hierover meer in de workshops van Skal en Bionext op de Bio-beurs (zie kader). Het lastige is, dat momenteel alleen nog de nieuwe basiswetgeving bekend is: alle uitvoeringsregels volgen nog.

Wat verandert er? Met ingang van 2036 wordt het gebruik van gangbaar uitgangsmateriaal voor teelten geheel verboden.

Ook het aanvoeren van gangbare dieren wordt beperkt (maar niet geheel verboden). Vanaf 2023 moet het rantsoen voor herbivoren voor ten minste 70 procent afkomstig zijn van het bedrijf zelf of uit de ‘regio’. Volgens het Skalreglement geldt momenteel als ‘regio’ de hele EU. Dit is een uitdaging. Zal die 70 procent nog hoger worden om import van biologisch veevoer van buiten de EU tegen te gaan?

Voor varkens en pluimvee wijzigt het regiopercentage van 20 procent naar 30 procent. Leidt dit percentage tot een meer grondgebonden en klimaatgericht biologisch systeem? Die vraag speelt ook bij het dierenwelzijn in stallen. Er komen nieuwe eisen voor de ‘ziekenboeg’ op veehouderijen en voor drachtige zeugen. De goed te controleren regel dat 50 procent van het

EKOLAND | januari – 2020

vloeroppervlakte van varkensstallen dicht moet zijn, vervalt. Nieuwe regel: er moet altijd een bed van strooisel zijn dat groot genoeg is zodat alle varkens in een hok gelijktijdig kunnen liggen in een positie die het meeste ruimte in beslag neemt.

Voor deze nieuwe regel zal Skal een interpretatie moeten opstellen.

De legpluimveehouderij krijgt het met twee cruciale aanscherpingen echt lastig, zo vindt deze bedrijfstak zelf. De eerste verandering houdt in dat er een wachttermijn gaat gelden van minimaal 48 uur bij gebruik van diergeneesmiddelen en antiparasitaire middelen of het dubbele van de geldende wachttermijn als die langer is.

Als er een wachttermijn geldt, dan mogen de eieren tijdens de duur van de wachttermijn niet als biologisch worden verkocht.

De tweede verandering houdt in dat het oppervlakte van de veranda (overdekte uitloop ofwel wintergarten) niet meer meetelt als staloppervlak voor het bepalen van dieraantallen. Overigens wordt in andere wetgeving het staloppervlakte op een andere wijze vastgesteld; let er op dat elke wet een eigen systeem van begrippen en meten kent.

De ‘leukste’ wijziging is dat er nieuwe producten bijkomen die biologisch gecertificeerd kunnen worden: herten, konijnen en insecten, maar ook zout, katoen, heeft u een vraag?

Mail die dan naar: kopij@ekoland.nl of hwieringa@landco.nl.

Uw vraag blijft anoniem! Voor eerdere en meer ­antwoorden zie: www.landregels.nl

wol, kruidenpreparaten, bijenwas. Welke praktische regels hiervoor gaan gelden is nog niet bekend.

In 2019 publiceerde RTL-nieuws over de werkwijze van Skal. Met als gevolgen dat Skal het eigen sanctiebeleid zal gaan herzien en dat er vanuit de sector gevraagd is om extra sanctiemogelijkheden voor Skal.

Aan de regels op het bedrijf voldoe jezelf.

Een Skal-inspectie moet op elk biologisch bedrijf plaats vinden. Het bedrijf is verplicht mee te werken aan onaangekondigde inspecties. De vraag hoe om te gaan met het inspectierapport behandelen we in een volgende editie van Ekoland. Eerst de Bio-beurs!

Helmer Wieringa is partner in Land & Co. Deze rubriek is opgesteld met advies van Berdi Doornebosch, Skal-adviseur.

Workshops 33. Bioverordening 2021, hoe worden de regels voor productie?

Wo 22 jan | 16.45uur | Workshopruimte D Marian Blom, Gerdine Kaptijn, Maaike Raaijmakers, John Otters 60. Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor handel en verwerking?

Do 23 jan | 13.00uur | Workshopruimte C Marian Blom, Akke Menno Horsman 66. N ieuwe bio verordening in de pluimveehouderij Do 23 jan | 13.00uur | Workshopruimte D Hans Fuchs, Sjaak van Schaik, Henk Spruijt Kom ook naar -Boer zoekt BoerDo 23 jan | 14.30 uur | Suyderseezaal 9

BIO

GI

L

O

OU B

E LAN

2020 SCH

D

B

SCH

W

L

GI

OU

VATIEPR NO2020 I

IN

O

VATIEPR I

JS

BIO

Voor de Ekoland Innovatieprijs 2020 zijn uitstekende innovaties aangemeld. Een divers palet van technische vernieuwingen en systeem-innovaties. In veel gevallen zijn het ook praktische toepassingen van de kringloopvisie van minister Carola Schouten. Daarmee vormen de innovaties een goede inspiratiebron voor de landbouw als geheel.

D

W

IN

NO

E LAN

JS

Inspirerende innovaties in de biologische sector

SCH

OU

Genomineerden Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020

W

2020

L

GI

D

B

BIO

O

E LAN

Tekst Maria Van Boxtel, Geertje Schlaman & Kees van Veluw

V

Foto Henk Wildschut

oor deze editie van de Ekoland Innovatieprijs voor de biologische landbouw hebben onze lezers dit jaar weer een flink aantal inspirerende en innovatieve biologische bedrijven of samenwerkingsverbanden aangemeld. De jury selecteerde daaruit dertien zeer diverse kandidaten die in onze vorige editie zijn voorgesteld. Daarna bezocht de juryleden ­Mirjam Hilgeman, Geertje Schlaman, Maria van Boxtel, Bart Fokkens, Lex Kruit en Kees van Veluw met veel plezier een aantal van deze bedrijven en selecteerden daaruit drie genomineerden. Die worden in de volgende pagina’s aan u voorgesteld.

Mts Voedselbos Ketelbroek Winnaars

Foto’s Emma Westers

Op woensdag 22 januari om 19.15 uur worden de winnaars van de 1e, 2e en 3e prijs bekend gemaakt. Die prijzen worden feestelijk uitgereikt op de Bio-Beurs in de grote zaal. Voorafgaand aan de feestelijke prijsuitreiking 2020 is er een presentatie van winnaars van voorgaande jaren. Hoe staat het ermee en wat werd er verder vernieuwd? De financiële bijdrage van de Rabobank geeft de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw nog eens extra zeggingskracht en de koperen schep van Kopersporen is inmiddels een begrip geworden.

Horaholm

Lezing Op woensdag 22 januari om 16.45 uur in workshopzaal 1 vertellen de drie genomineerden van 2020 over hun innovatie. Hoe kwamen ze op het idee? Wat werkt goed, wat kan nog beter? De workshop is een podium voor deze pioniers.

We nodigen iedereen van harte uit om bij beide gelegenheden aanwezig te zijn.

Team Erf BV 10

Foto Pim van der Maden

januari – 2020 | EKOLAND

Ekoland Innovatieprijs 2020

Foto’s Pieter Jansen en Maria van Boxtel

Ekoland Innovatieprijs 2020

NOMINATIE

Mts Voedselbos Ketelbroek

In de zomer

In dewinter Wouter van Eck van Voedselbos Ketelbroek

‘ Ver-eetbariseren’ van de natuur O

lijfwilg, kiwibessen, nashi-peren, Franse uiensoepboom, struisvaren, klimaugurk. Ze staan allemaal in het Voedselbos Ketelbroek in Groesbeek. In 2008 kochten Wouter van Eck en kompaan Pieter Jansen 2,4 ha. kale maisakker. Het moest het eerste voedselbos worden in Nederland. Volledig gebaseerd op natuurlijke successie en kringlopen en zonder inputs als mest en chemie. In 2009 werden de eerste bomen geplant. Nu, tien jaar later, staat er een jong bos met 300 geplante en 100 wilde eetbare plantensoorten. Wouter heeft alles zo geplant dat aan de intrinsieke wensen van de planten (zon, schaduw, laag, hoog, stikstofbinder, wortelvorm, insectenplant, bodembedekker, klimmer enz.) en aan hun plaats in de successie (pionier, 50 jaar-climax, 400 jaar-climax) wordt voldaan.

Want zo werkt de natuur ook: soorten ondersteunen elkaar. Wouter: “Kijk dat bos daar is op zandgrond, zonder inputs uitgegroeid is tot een hoogproductief bos. Er komt alleen niet zoveel eetbaars uit. Wij ver-eetbariseren hier de natuur door wilde soorten te vervangen door productieve, eetbare soorten. Het bodemvoedselweb is de basis, als je dat ontwikkeld, door het met rust te laten, kan het alle mineralen die planten nodig hebben uit iedere bodem halen. De organische stof is hier in tien jaar tijd met circa vijf procent gestegen. De zwarte els is vijftien meter gegroeid.

Mispels, abrikozen, olijfwilgen, maar ook appels, peren

EKOLAND | januari – 2020

en pruimen groeien enorm. De biodiversiteit is geëxplodeerd. Tijdens de droge zomers lagen de buurpercelen er verdroogd bij, terwijl hier alles gewoon doorgroeide. De bodem houdt voldoende water vast.”

Wat levert het op? Wouter: “Elke maandagochtend komt hier een chef-kok, om samen met ons producten te oogsten. Daarnaast leveren we kruiden en ciderappels aan een bierbrouwerij en bedienen we de Ekoplaza in Nijmegen.

Dat levert nu ca € 3.000,00 winst op per hectare per jaar met maximaal vier uur oogstwerk per week. We zitten na 10 jaar, nog in de aanloopfase van de productie. Ik zou niet raar staan te kijken als de opbrengsten zouden stijgen naar € 10.000,00 winst per hectare per jaar.” En je investeringen?

“Je moet, naast de aankoop van de grond, rekenen met een eenmalige investering aan plantgoed en grondwerk van vijftien tot veertigduizend euro per hectare Maar dan kan het systeem wel 200 of misschien wel 300 jaar mee.” Waarom doe je dit? “We willen laten zien dat voedselproductie prima te combineren is met herstel van natuurwaarden, zonder emissie van broeikasgassen, zonder uitstoot van stikstof. Via Stichting Voedselbosbouw delen we onze kennis graag met geïnteresseerde agrariërs. Voedselbossen zijn een prachtig alternatief voor conventionele landbouw.”

11

Horaholm Ekoland Innovatieprijs 2020

Foto’s Emma Westers en Geertje Schlaman

NOMINATIE

Familie Westers bemest grotendeels plantaardig op Horaholm

Oppervlaktecompostering groenbemesters H

arm, Riet en zoon Erwin Westers boeren op het grootschalige akkerbouwbedrijf Horaholm vlakbij de Waddenzee, met klei- en zavelgrond met een matige tot hoge afslibbaarheid. Bodemkwaliteit was altijd belangrijk.

Harm: “In het verleden hebben we tevergeefs geprobeerd een koppeling te maken met mestleverende biologische bedrijven in de buurt. Toen we in 2006 voor het eerst experimenteerden met niet ploegen, bleek bij een normaal bemest perceel haver zoveel nalevering van mineralen dat de haver plat ging. Dat was een eyeopener: als de bodemstructuur goed is en er voldoende tussengewassen zijn, kun je met veel minder mest toe.”

Ze ontwikkelden een eigen systeem van plantaardige bemesting. Hun ontwikkeling ging gelijk op met de systeemproef PlantyOrganic op de nabijgelegen proefboerderij Kollumerwaard, waarvan Harm Westers een van de inspiratoren is. Erwin: “We houden een akker zo lang mogelijk groen met onze eigen groenbemestermengsels. Wintervaste mengsels hebben de voorkeur, die worden in het voorjaar ingewerkt.” Ze zochten lang naar een passende manier om de groenbemesterresten te verwerken en beschikbaar te krijgen voor het cultuurgewas. De zoektocht leidde naar Duitse en Oostenrijkse ervaringen. Harm: “Zo startten we met onze eigen versie van Regenerative Landwirtschaft van de ‘Grüne Brücke’, mede ontwikkeld

12

met adviseurs Wenz en Näser, waarbij je met behulp van fermenten een directe oppervlaktecompostering van plantaardig ­materiaal creëert.”

Groenbemesters worden nu met een frees, die ‘harder draait dan normaal’, gehakseld en gelijktijdig in de bovenste 3 cm grond gewerkt. “Zo blijven de plantensuikers beschikbaar voor het bodemleven dat zorgt voor een goede omzetting van voedingsstoffen en beschikbaarheid voor de gewassen,” aldus Erwin. Het resultaat van deze methode is een niet eerder ervaren verbetering van de bodemstructuur en verhoging van het humusgehalte. “Door het bodemleven op deze manier het werk te laten doen, krijg je een perfecte rulle kruimellaag die dieper gaat dan we eerder voor mogelijk hielden.” Voor het op gang brengen van de vertering in de bovengrond is voldoende vocht nodig. “Aan het water voegen we een zelfgemaakt ferment toe, melasse, zeezout en een startferment van melkzuurbacteriën. Plus 2 kg verse kruiden per 1000 liter, liefst 20 soorten.” Het resultaat is een oppervlaktecompostering met heel weinig verliezen. Erwin: “Naast de plantaardige bemesting gebruiken we nog 30 kg N/ha dierljke mest. Ons systeem is nog volop in ontwikkeling, maar de gemiddeld goede opbrengst en kwaliteit, waaronder een hoger mineralengehalte dan voorheen, zorgen voor voldoende perspectief.

Zo zijn we op weg naar regeneratieve landbouw.”

januari – 2020 | EKOLAND

Ekoland Innovatieprijs 2020

Foto’s Klaas Eissens

Erf BV

Ekoland Innovatieprijs 2020

NOMINATIE

ERF ontwikkelt grootschalige strokenteelt

“Zien doet geloven”

E

xploitatie Reservegronden Flevoland (ERF) beheert en pacht de reservegronden in Flevoland. De gronden, vaak stadsranden, worden op afroep voor bijvoorbeeld stadsuitbreiding afgestaan. Het bedrijf startte in 1996 met ca. 3.800 ha als pionier in de grootschalige biologische landbouw en heeft momenteel een biologisch bouwplan van 1.594 ha. De wens is om robuuste, weerbare gewassen te telen en dit te combineren met meer ruimte voor natuur en biodiversiteit en ook voor wonen, werken en recreëren.

Telen in stroken is de innovatie die ERF ontwikkelt. ERF werkt hier sinds drie jaar aan, samen met onderzoekers van Wageningen UR en Louis Bolk Instituut. In 2019 zijn er 42 hectare in stroken ingezaaid met bloemen, grasklaver, bloemkool, peen, sojabonen en haver, ook zijn er aardappelen geteeld in stroken. Op hetzelfde perceel ligt sinds 2017 een demoveld waarop een groot aantal potentieel robuuste aardappelrassen gemonitord worden terwijl aangrenzend het phytophthora-gevoelige aardappelras Ditta groeit. De aardappelen op de 6 meter-stroken groeiden gemiddeld ruim 2 weken langer door. De resultaten zijn hoopvol en als volgende stap in de ontwikkeling is het strokenareaal nu vergroot naar 110 ha. Ook is er ruimte gemaakt voor de teelt van verse soja in het kader van de eiwittransitie.

EKOLAND | januari – 2020

“Zien doet geloven,” vertelt Jaco Burgers, sinds 2006 directeur van ERF, “ERF is geen proefbedrijf, maar we willen wel op grotere schaal pionieren en stroken op verschillende breedtes aanleggen om de verschillen te meten.” Door de samenwerking met onderzoeksinstellingen wordt er consequent gemeten. In verband met de mechanisatie wilde ERF stroken van 12 meter. Daar komen ze nu van terug. “Op zes meter zie je echt een verschil en een exponentiële toename van nuttige insecten. Er is nog wel veel puzzelwerk en opdoen van ervaring nodig om tot het juiste praktische ontwerp te komen.”

“We krijgen veel positieve reacties: ‘Wie is daar bezig? Ziet er mooi uit!’.” Kennis die we opdoen delen we graag met de sector. Afgelopen jaar hebben we meegewerkt aan een succesvolle veldworkshop, een masterclass en aansluitend nog een cursus. Twaalf van de deelnemende ondernemers gaan aan de slag met strokenteelt. Daar stond ik echt van te kijken.” In 2020 wordt er een perceel van ca. 5 ha ingericht als agroforestrysysteem. En in de mechanisatie gaat ERF met o.a. TU Delft en Twente verder in de ontwikkeling van robotisering met lichte en kleinere mechanisatie. Aangedreven met elektriciteit of waterstof.

13

Kansen voor weidevogels en bijen

Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)?

Er is al veel over geschreven: het gaat slecht met de insecten en weidevogels in het Nederlandse boerenland. Dit heeft verschillende oorzaken, maar wat kunnen wij nu doen om het tij te keren? Maatregelen voor de weidevogels kunnen ook de wilde bijen in Nederland helpen.

Tekst Astrid Manhoudt, Goaitske Iepema & Sonne Copijn | Foto’s Goaitske Iepema

K

ruidenrijk grasland met veel bloeiende kruiden en grassen bieden de wilde bijen en weidevogels voldoende ruimte om te foerageren en zich voort te planten. Vanaf vroeg in het voorjaar moeten bloeiende planten aanwezig zijn in structuurrijke vegetatie liefst tot en met het najaar. Een grote variatie aan kruiden levert automatisch ook een gevarieerde vegetatiestructuur met een grote afwisseling van micro-klimaatjes. Weidevogels hebben daarnaast kruidenrijke graslanden of plas-draspercelen nodig, waar de kuikens veilig vliegvlug kunnen worden.

(Greppel)plas-dras en/of natuurvriendelijke oevers bieden een natuurlijke

Wilde bijen Voedsel: stuifmeel en nectar van met name meerjarige, inheemse composieten en schermbloemigen. Vliegafstand is 200-500 meter max. daarna moeten de bijen bij-tanken voordat ze weer verder kunnen vliegen.

Broedgelegenheid: open zanderige grond op de zon, zoals slootkanten, greppeltjes en dergelijke, waarbij structuurvariatie belangrijk is voor het ontstaan van microklimaatjes.

Belang: Insecten zijn wat betreft aantallen (kg) met 75 -80 procent achteruitgegaan in West 14

overgang van dras naar een droge bodem. Het water in de bodem of op het perceel remt de grasgroei en zorgt voor een grote variatie in de structuur van de vegetatie en het perceel. Op de overgang van nat naar droog is de bodem zacht en kunnen weidevogels zoals de grutto en de tureluur makkelijk wormen en emelten uit de bodem prikken om te foerageren. Ook biedt de pollige vegetatie dekking voor de kuikens en vogels tegen roofvogels en andere predatoren. De open droge zanderige grond in de zon biedt bovendien verschillende microklimaatjes waarin wilde bijen kunnen broeden en hun larven kunnen opgroeien.

Inpasbaar op alle bedrijven. Alle boeren, die graag wat willen doen voor vogels en bijen kunnen aan de slag met de bovenstaande maatregelen. Door bijvoorbeeld te beginnen het aanpassen van het maaibeheer en de bemesting van één of meerdere slootkanten, kan binnen een paar jaar een meer soortenrijke rand ontwikkeld worden. Ook het opzetten van het waterpeil in een sloot of het dichtzetten van een greppel in het vroege voorjaar helpt al.

Ook dit soort simpele maatregelen dragen bij aan meer wilde bijen, insecten en boerenlandvogels in Nederland.

­ uropa binnen 25 jaar! Meer dan 50 procent E van de soorten wilde bijen in Nederland staan op de rode lijst. Bijen zijn essentieel voor de bestuiving van planten, struiken en bomen inclusief groenten en fruit, 85 procent van alle plantensoorten moeten bestoven worden.

weidevogels worden vliegvlug op een dieet van insecten zoals kevers, muggen en vliegen.

Broedgelegenheid: structuurrijk en kruidenrijk grasland met in de nabijheid (greppel) plas-dras of percelen met een hoog waterpeil en beweide graslanden.

Belang: De grutto, de belangrijkste weidevogel in Nederland is sinds de jaren 70 in de vorige eeuw terug gelopen van 120.000 broedparen naar minder dan 35.000 broedparen nu. 40 procent van de Europese populatie grutto’s broedt in Nederland.

Weidevogels Voedsel: wormen en emelten van langpootmuggen zijn de belangrijkste voedselbron voor de volwassen vogels. De pullen van

Astrid Manhoudt en Goaitske Iepema werken bij Hogeschool Van Hall Larenstein Sonne Copijn is imker en oprichter van Bee foundation

januari – 2020 | EKOLAND

Onderwijs

levert de meerwaarde van de biologische landbouw meer waarde op?

De meerwaarde van de Bioboer Een groep Friese biologische boeren wil de meerwaarde van de biologische manier van boeren beter voor het voetlicht brengen.

Bovendien willen ze elkaar scherp houden om het nog beter te doen.

Tekst Marjolein van Dieren | Foto’s Goaitske Iepema

“C

onsumenten, burgers, beleidsmakers, toekomstige boeren en collega-boeren willen we graag informeren over de voordelen van een biologische bedrijfsvoering,” aldus biologische melkveehouder Foppe Nijboer. De Friese bio-boeren laten in dit project zien dat biologisch boeren een oplossing kan zijn voor verschillende maatschappelijke problemen zoals de sterke achteruitgang van aantallen bijen, insecten en weidevogels. Maar ook voor problemen met betrekking tot de humane gezondheid en de krimpproblematiek op het platteland. De sector wordt door het project ‘De meerwaarde van de Bioboer’ beter zichtbaar als duurzame koploper. Het hoofddoel van het project is om de effecten van een integrale systeemaanpak op de leefomgeving aan te tonen, inzichtelijk te maken en de opgedane kennis en kunde te delen met een brede doelgroep. Het project kent twee fasen.

vinden van bodem, plant, dier, mens en planeet staan centraal. Deze manier van werken heeft gevolgen voor de bedrijfsvoering en de omgeving van het bedrijf. Op onderdelen is hier al veel over bekend, alleen dit is vaak verstopt in lij­v ige rapporten en Engelstalige wetenschappelijke artikelen. “Met dit project willen we deze kennis graag beschikbaar maken voor een breed publiek. Daarom gaan we factsheets maken, dit zijn korte overzichtelijke flyers waarin de belangrijkste feiten per thema worden gepresenteerd, onderbouwd door nationale en internationale wetenschappelijke literatuur. Deze factsheets komen op de website van de Feriening foar biologyske boeren yn Fryslân (FBBF) en zullen ook gebruikt worden als basis voor artikelen in (regionale) bladen en vaktijdschriften.” aldus projectleider Goaitske Iepema van Hogeschool Van Hall Larenstein.

In fase één worden bestaande kennis en ervaring geïnventariseerd. Op een biologisch bedrijf wordt er anders naar de landbouw en dus de manier van voedsel produceren aangekeken. Gezondheid en welbe-

4 - Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)?

Wo 22 jan | 16.00 uur | Suyderseezaal Met Sonne Copijn, Astrid Manhoudt en Alex Datema; olv Goaitske Iepema

Fase twee is gericht op kennisoverdracht. “Naast het publiceren van de factsheets op de website van FBBF, gaan we vanaf februari op biologische bedrijven in Noord-Nederland groepen ontvangen, lezingen en excursies organiseren,” vertelt Goaitske Iepema. “Deze lezingen en excursies zijn bedoeld voor gangbare collega’s, erfbetreders, beleidsmakers, afnemers en consumenten. Uiteraard zijn bio­logische boeren ook welkom.” Ook zijn er cursussen voor docenten uit het groene onderwijs, zodat zij opgedane kennis weer verder kunnen verspreiden.

68 - Meer waarde voor de bioboer en de meerwaarde daarvan Do 23 jan | 15.30 uur | Workshopruimte D Met Goaitske Iepema en Feitze van der Hoek; olv Leen Janmaat

Na het verwerken van alle kennis en ervaringen sluit het project af tijdens de Soil and Food Week in oktober 2020.

Marjolein van Dieren is Regierolhouder Team Wildlife Management aan het Van Hall Larenstein Het project ‘De meerwaarde van de Bioboer’ wordt uitgevoerd door Hogeschool Van Hall Larenstein, de Feriening foar biologyske boeren yn Fryslân (de FBBF) en het Nordwin College samen met andere organisaties met veel expertise op dit gebied.

Het project wordt mede mogelijk gemaakt door de het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

Workshops

EKOLAND | januari – 2020

15

Exploring nature never stops

IT ALL STARTS WITH THE BEST SEEDS FROM THE BEST VARIETIES ORGANIC - RIGHT FROM THE START

BEZOEK ONS OP DE BIOBEURS

STANDNUMMER 220 IJSSELHALLEN - ZWOLLE

22 en 23 januari 2020

u

f bejo.nl

Wat wil jij leren? Check de BioAcademy 12 februari Doorschakelen naar Demeter Deze cursus geeft de achtergronden en praktijk van de biodynamische landbouw en biedt een opstap naar het Demeter keurmerk.

14 Maart Natuurvoeding in een notendop

21 februari Training samenwerken in de landbouw Samenwerken met je partner, met medewerkers, zakenpartners, en met je omgeving.

Hoe vorm je samen een vruchtbare werkgemeenschap? Hoe pluk je meer vruchten uit je werk?

26 maart Organic business leadership course Verder door ontwikkelen als leider? Doe in vijf middagen relevante kennis op in de vele facetten van biologisch. Deelnemers ontwikkelen zich in leiderschap gericht en voorbereid op de toekomst.

Kijk voor meer info en het volledige aanbod op: www.bioacademy.nl

Het grootste biologische leeraanbod op één site

Handel & Afzet

Deelnemers Rabo Food Forward werken samen aan oplossingen voor lokale voedselvraagstukken

Flevoland hotspot voor bioboeren In heel Nederland groeit het areaal biologische akkerbouw gestaag. In Flevoland gaat die groei het snelst. Een LTO-woordvoerder noemt Flevoland een hotspot voor bioboeren: “In Flevoland, waar de wat grotere bedrijven gevestigd zijn, betere verkaveling is en betere grond, worden dit soort trends eerder opgepakt.

Goed voorbeeld doet goed volgen”.

Tekst Mirjam Hilgeman | Foto Ruud Hoornstra

T

hijs Geerse is zo’n boer in Flevoland. Terwijl hij ons rondleidt door zijn schuren vol uien en net gerooide aardappels, vertelt hij over zijn eigen verpakkingsbedrijf. Dat heeft hij drie jaar geleden opgezet omdat hij een gat in de markt zag. “Juist omdat de biologische sector nog klein is, valt er logistiek grote winst te behalen. Bio is vooral duurder omdat de logistiek zoveel kosten met zich meebrengt. Dat proberen we hier te ondervangen.’

WeGrowOrganic is zijn handelsorganisatie, waarmee hij niet alleen zijn eigen uien en aardappelen verpakt en verkoopt, maar er ook voor zorgt dat er altijd biologische groenten geleverd kunnen worden. Die koopt hij ook in bij boeren in de buurt, ongeveer tachtig procent van wat hij verhandelt is niet van hemzelf. Is hij nu meer handelaar of boer?

“Toch echt boer,” zegt Thijs. “Vorige week was de aardappeloogst, dan maak ik gerust 120 uur in een week.” Het was de vader van Thijs die in 2001 besloot om te schakelen naar biologisch. Thijs is ermee opgegroeid en nam het bedrijf in 2013 over. En de vraag naar biologische producten blijft groeien, het hele jaar door. Daarom komt niet alles wat WeGrowOrganic verhandelt van Thijs’ eigen akkers. “De consument weet het vaak helemaal niet, maar uien zijn in Nederland bijvoorbeeld niet jaarrond verkrijgbaar. Supermarkten willen die wel het hele jaar biologisch kunnen aanbieden.

Daarom hebben we nu bio-uien uit Nieuw-Zeeland in ons assortiment.”

EKOLAND | januari – 2020

“Ik benijd niet de buur­ man, die in zijn eentje de hele akker kan rooien.”

Het sociale aspect van boerenwerk. In de bio-teelt komt er meer handwerk kijken bij het beschermen van de gewassen en bij de oogst. Voor sommige gangbare akkerbouwers is het een reden om niet om te schakelen naar biologisch: de extra arbeid die erbij komt kijken. Voor Thijs zijn die extra handjes juist een voordeel van biologisch boeren. Sommige van zijn seizoenswerkers - de meeste komen uit Slowakije en wonen ‘s zomers op het erf - kent hij al jarenlang. “Ik vind het juist mooi, dat sociale aspect van het boerenwerk. Ik benijd niet de buurman, die in zijn eentje de hele akker kan rooien.” Eerder dit jaar nam Thijs deel aan de Flevolandse editie van Rabo Food Forward.

Bij Food Forward draait het om samen werken aan de voedseloplossingen van morgen. Boeren, ondernemers, consumenten en experts uit de voedingssector bundelen hun kennis, creativiteit en gedrevenheid om toepasbare oplossingen te bedenken voor regionale voedselvraagstukken. In de regio Flevoland gaat één van de vraagstukken over kwaliteitsbehoud van de bodem. Inmiddels staat een Food Forward-team aan het begin van een pilot waarin duurzaam bodembeheer, de open bodemindex en pachtprijzen met elkaar worden verbonden.

Mirjam Hilgeman is Projectmanager Food bij Rabobank

Workshops 36 en 49 - E en biologische markt: een goed verhaal!

Wo 22 | 11.45 uur | Workshopruimte E Do 23 | 14.15 uur | Workshopruimte A Met Gea Bakker-Smit en Mirjam Hilgeman 17

Onderzoek naar inzaai en persistentie van gras-witte klaver levert interessante informatie

De uitdagingen van witte klaver Het belang van witte klaver voor de biologische melkveehouderij is bekend.

Toch blijven er uitdagingen rondom het introduceren en behouden van witte klaver. Een goed perceel gras-witte klaver, met een constant en voldoende hoog klaveraandeel kan van hoge toegevoegde waarde zijn, maar waar zitten de pijnpunten in de teelt?

Tekst Pedro Janssen & Nick van Eekeren | Foto’s Louis Bolk Instituut

C

ruciale punten bij de ontwikkeling van een goed perceel gras-witte klaver zijn de inzaai en de persistentie van de klaver enkele jaren na vestiging. Binnen de Publiek Private Samenwerking (PPS) Ruwpoerproductie en Bodemmanagement is hier afgelopen jaren onderzoek naar gedaan. Enkele resultaten worden hierna besproken.

De inzaai van een perceel met gras-witte klaver, en de rassen- en mengselkeuze vormen de start. Een goede start is het halve werk, maar toch lukt het niet altijd.

Er zijn verschillende oorzaken die er voor kunnen zorgen dat witte klaver in eerste instantie niet goed aanslaat. Direct bij inzaai kan dit zijn dat de klaver te diep is ingezaaid (het is beter grasklaver ondieper, op 1-1,5 cm diepte te zaaien, dan puur gras) of dat de klaver te laat in het najaar is ingezaaid en zich niet genoeg ontwikkelt om schadevrij door de vorst heen te komen.

Een belangrijke factor voor het klaveraandeel in een nieuw ingezaaid perceel gras-witte klaver, is de hoeveelheid stikstof die beschikbaar is uit de bodem en bemesting. In een proef die uitgevoerd is om de hoe-

18

veelheid klaver te bepalen na verschillende voorvruchten (zie figuur 1) komt het klaveraandeel in opnieuw ingezaaide percelen na 36 jaar continue bouwland of drie jaar tijdelijk bouwland in de vruchtwisseling veel hoger uit dan in opnieuw ingezaaide percelen na 36 jaar blijvend grasland of drie jaar grasklaver in de vruchtwisseling. In deze proef is een duidelijke relatie met de beschikbare minerale stikstof in de bodem en het klaveraandeel. Daarnaast is de rhizobiumbacterie, die verantwoordelijk is voor de stikstofbinding in samenwerking met klaver, belangrijk. Op het moment dat de witte klaver geen goede samenwerking met deze bacterie is aangegaan zal de stikstofbinding onvoldoende plaats vinden. Over het algemeen is de rhizobiumbacterie van witte klaver van nature voldoende aanwezig in Nederland en hoeven er geen acties ondernomen te worden. Proeven laten echter zien dat er op percelen die lang bouwland zijn geweest te weinig rhizobiumbacteriÍn aanwezig zijn (zie foto 1). In deze gevallen kan het helpen om het klaverzaad te behandelen met de specifieke rhizobiumbacterie voor witte klaver. Deze behandeling is niet nodig voor percelen waar in de jaren voorgaand aan de inzaai van klaver al januari – 2020 | EKOLAND

Onderzoek

Links relatief grote kiemplant van klaver met voldoende rhizobiumbacterie in de bodem, rechts relatief kleine kiemplant van klaver met te weinig rhcozbiombacterie in de bodem

Experiment gras-witte klaver met links een veldje zonder kalibemesting en daarmee een duidelijk kalitekort voor witte klaver waardoor de klaver is weggevallen.

Het rechter veldje heeft wel kalibemesting gehad en heeft een hoog klaveraandeel

‘Bij een lage kalitoestand wordt witte klaver gevoeliger voor droogte.’

Figuur1

De relatie tussen de hoeveelheid minerale stikstof veroorzaakt door voorvrucht (TG - Tijdelijk grasland, PG - permanent grasland, PA - permanente akkerbouw, TA - tijdelijke akkerbouw) en de hoeveelheid klaver in het jaar na inzaai.

gras-klaver heeft gestaan. Ook het achteraf toedienen van rhizobiumbacteriën aan de bodem blijkt niet effectief te zijn.

Persistentie is de mate waarin een witte klaver in een perceel blijft in de jaren na inzaai. Vanaf het moment dat een witte klaver zich heeft gevestigd in een grasmat is het van belang er voor te zorgen dat deze hier ook blijft. Dit is een van de gevoelige punten van witte klaver, en hij staat er om bekend dat hij na een bepaalde periode kan verdwijnen. Gedeeltelijk kan dit ook invloed van stikstof zijn die zich opbouwt in een langjarige witte klaver maar ook speelt hier de rassenkeuze van witte klaver een belangrijke rol. Veel rassen van witte klaver zijn gevoelig voor aantasting door insecten en slakken. Rassen zoals Alice en Riesling, met een hoog gehalte aan blauwzuur, zijn beter bestand tegen aantasting door insecten en slakken. In het onderzoek van de PPS is ook gekeken naar de verschillen in penwortel van verschillende rassen witte klaver en de rol die deze heeft op de persistentie van witte klaver. Hieruit blijkt dat de aanwezigheid van de penwortel tijdens een koude winter zorgt voor betere

wintervastheid door suikerreserves in de penwortels waardoor een ras zich na de winter beter handhaaft.

Tijdens de droge zomer van 2018 werd er geen relatie gevonden voor rassen waar de penwortel nog aanwezig was en het klaveraandeel. Na het wegvallen van de penwortel is de klaverplant afhankelijk van nieuw te vormen wortels aan de stolonen. Deze zijn vaak oppervlakkiger dan de oorspronkelijke penwortel. Door het oppervlakkige wortelstelsel is witte klaver relatief gevoelig voor droogte maar juist ook de kalitoestand.

Bij een lage kalitoestand wordt witte klaver gevoeliger voor droogte. De bemestingstoestand van gras-klaver percelen is dan ook een belangrijk punt om in de gaten te houden met het oog op de persistentie van klaver.

Het is een gewas dat gevoelig is voor een tekort van met name kali en zwavel, en in mindere mate van fosfaat en magnesium (zie foto 2).

Het belang van witte klaver voor een goede productie in de biologische melkveehouderij is duidelijk. Toch blijven veel aspecten die voor een gezonde witte klaver kunnen zorgen onderbelicht. Het is aan de melkveehouders om de witte klaver de aandacht te geven die het verdient en nodig heeft. Dit in combinatie met nieuw ontwikkelde klaverrassen kan er voor zorgen dat we meer grip krijgen op witte klaver en de productie van grasklaver. In het vervolg van de Publiek Private Samenwerking Ruwpoerproductie en Bodemmanagement zal er onderzoek gedaan worden naar het rasseneffect op de ontwikkeling van stolonen, droogtetolerantie, en de interactie tussen stikstof- en kalitoestand in beweidingspercelen.

Pedro Janssen en Nick van Eekeren zijn werkzaam bij het Louis Bolk Instituut

Workshop 8. Management van grasklaver en kruiden op uw melkveebedrijf Wo 22 jan | 11.45 uur | Workshopruimte A Met Nick van Eekeren en Pedro Janssen EKOLAND | januari – 2020

19

Worldwide Expertise for Food & Flowers

Contractteelt, verwerking en Contractteelt, verwerking en Contractteelt, verwerking en afzet van biologisch geteelde afzet biologisch geteelde afzet van van biologisch geteelde groenten en fruit. groenten groenten en en fruit. fruit.

Team Biologische landbouw

Veenweg 4 5855 ES Well

• Teeltadvies • Begeleiding omschakeling • Praktijkervaring nieuwe toepassingen www.delphy.nl

Contractteelt, verwerking en Contractteelt, verwerking en afzet van biologisch geteelde afzet van biologisch geteelde groenten enfruit. fruit. groenten en

Veenweg 4 5855 ES Well

T +31 (0) 478 50 72 00 www.laarakker.nl

T +31 (0) 478 50 72 00 www.laarakker.nl

Veenweg 4 Veenweg 4 5855 ES Well Veenweg 4 5855 ES Well 5855 ES Well

T +31 (0) 478 50 72 00 T +31 www.laarakker.nl T +31 (0) (0) 478 478 50 50 72 72 00 00 www.laarakker.nl www.laarakker.nl

Advisering Biologische Veehouderij Ekopart helpt u bij het maken van de juiste keuzes:

• • • • •

Hoe staat uw bedrijf er nu voor Waar liggen uw kansen voor de toekomst Welke investeringen zijn nodig Wat is het economisch resultaat Wat is de beste bedrijfsstrategie Scherpe analyse van uw bedrijfsvoering met de Bio-Calculator.

Ruim 25 jaar partner bij de ontwikkeling van de biologische melkveehouderij.

Veel ervaring in bedrijfseconomisch- en strategisch advies.

Telefoon: 06-26518701

Website: www.ekopart.nl

bedrijfsvoering

Bewust omgaan met inputs vermindert risico op residu-insleep Bionext heeft op verzoek van Biohuis geïnventariseerd welke inputs gangbaar gebruikt worden en welke risico’s dat mogelijk met zich meebrengt. Bionext raadpleegde betrokkenen uit de sector en onafhankelijke experts. Partijen stro, mest en compost van verschillende typen bedrijven zijn bemonsterd en geanalyseerd.

Welke maatregelen kan een biologische ondernemer nemen om risico’s op residu zoveel mogelijk te vermijden?

Tekst Maria Buitenkamp & Gerdine Kaptijn | Foto Bionext

Alternatieven voor gangbare inputs dringend gewenst I

n het project ‘Grip op gangbare inputs’ bleek dat gangbaar stro in biomest een duidelijk risico geeft op pesticide residuen. Er zijn zowel monsters van het stro als van de biomest genomen. In de geteste monsters zijn vooral fungiciden, maar ook insecticiden gevonden. In zeven gangbare stromonsters werden 23 pesticiden aangetroffen. In de meeste mestmonsters zijn dezelfde pesticiden als in het stro teruggevonden. Om risico’s op residu-insleep zo klein mogelijk te houden bij het gebruik van mest, adviseert Bionext 100 procent biologische mest te gebruiken die geen gangbaar stro bevat.

Veebedrijven die gangbaar stro gebruiken spelen dus een belangrijke rol. Een voor de hand liggende oplossing is dat zij enkel biologisch stro inkopen. Om meerdere redenen is het aanbod van biologisch stro klein en daardoor duurder. Goedkopere residuvrije alternatieven zijn omschakelstro en natuurhooi. Ook zijn er een aantal eerste succesvolle proeven uitgevoerd met gehakseld olifantsgras als strooiselmateriaal, maar dat zit nog in de ontwikkelfase.

Diermiddelen zoals ontwormingsmiddelen, maar ook vliegverdelgers vormen een ander risico als deze in de mest terechtkomen. De middelen doden immers larven en insecten en breken over het alEKOLAND | januari – 2020

gemeen moeilijk af. Biobedrijven kunnen risico’s verkleinen door gangbare mest te vermijden. Hierin worden vrijwel zeker deze middelen aangetroffen. Wat een veehouder kan doen om de mest schoon van diermiddelen te houden, is het ontwormen bij eigen dieren zoveel mogelijk te beperken of gebruik te maken van natuurlijke middelen. Veel biologische veehouders passen bijvoorbeeld roofvliegen toe in de stal en mestput.

Groencompost wordt in de biologische akkerbouw en tuinbouw vrij veel gebruikt. Het wordt beschouwd als een bijna-biologische meststof, omdat het afkomstig is van gemeentegroen, snoeiafval, gevallen blad en bermmaaisel. Hoewel er keurmerken bestaan, is de herkomst en samenstelling niet altijd duidelijk. In het project zijn twee verschillende partijen groencompost getest. De ene partij was residu-vrij. De andere partij bevatte tien verschillende pesticiden, terwijl het een Keurcompost certificaat had. Dit waren slechts twee steekproeven, maar voorlopig raden Biohuis en Bionext iedereen aan om zelf hun compost te laten analyseren, om residu insleep te voorkomen. Met betrekking tot de kwaliteit van groencompost gaan Bionext en Biohuis in overleg met de compostbranche.

Andere hulpmeststoffen zijn niet onder-

zocht in dit project. Het vermoeden is dat hulpmeststoffen van gangbare herkomst zoals vinasse ook niet schoon zijn, puur vanwege de herkomst. Hulpmeststoffen die gemaakt zijn van biologische bijproducten zijn nauwelijks beschikbaar.

Vervolg. Bionext zal in samenwerking met Biohuis verder gaan met deze onderwerpen in de vorm van twee projecten. Eén project over natuurlijke diermiddelen zal ingaan op welke middelen toegestaan zijn, en wat daarvan de beschikbaarheid en effectiviteit is. Het andere (meerjarige) project gaat over kringlooplandbouw in de biologische sector, dat onder andere als doel heeft om het aandeel biologisch strooisel en biologische mest sterk te vergroten. Meer over dit project elders in deze Ekoland.

Gerdine Kaptijn is w ­ erkzaam bij Bionext De resultaten van dit project zijn vastgelegd in een rapportage die te vinden is op de website van Bionext: www.bionext.nl/ thema-s/biodiversiteit/grip-op-gangbare-inputs-in-biologischelandbouw/

Workshop 2. Mest en stro: Hoe krijgen we 4 de kringloop rond?

Do 23 jan | 11.15 uur | Suyderseezaal Met Jelmer Buijs, Gerdine Kaptijn, Tom Saat, Maria Buitenkamp en Jaco Burgers Mmv Bavo vd Idsert 21

Biobeurs Nieuws

Foto David Galjaard

Tineke opent Bio-beurs 2020 met boerentroonrede!

Dit jaar opent de Bio-beurs met een boerentroonrede van Tineke van den Berg. - De noodzakelijke omslag in de landbouw begint bij de boer als verzorger van de aarde -.

De Bio-beurs wordt op woensdag 22 januari geopend met de tweede editie van de Boerentroonrede. Vorig jaar hield Boer Bart de eerste Boerentroonrede. De omslag begint bij de boer, maar toch wordt de stem van de boer niet vaak gehoord. Vandaar dit initiatief: een rede van een spraakmakende boer die zijn/haar visie geeft op een toekomstbestendige landbouw. Niet abstract,

BioMechaTech

maar vanuit de persoonlijke ontwikkeling en het eigen bedrijf. Dit jaar wordt de Boerentroonrede geschreven en voorgedragen door Tineke van den Berg van de biodynamische Stadsboerderij Almere. Zij zal een scherp betoog houden om vooral je hart te durven volgen in verbinding met de bodem en de mensen in de omgeving..

Met de Boerentroonrede geeft de biologi-

Foodplein

De BioMechaTech-hal staat vol met innovatieve machines en mechanisatietechnieken. Daar komen bedrijven en eindgebruikers in de biologische sector met elkaar in contact. Lees er meer over op pagina 48 - 49.

Pureness Sinds 2018 biedt Pureness ruimte aan exposanten op het vlak van bijvoorbeeld beauty, wellness en health, die ook werken met natuurlijke grondstoffen geproduceerd door biologisch boeren. Hiermee haakt de Bio-beurs in op vraag en ontwikkelingen van de markt. Bij Pureness ligt het accent volledig op de ontwikkelingen in gezonde en natuurlijke lifestyle producten met de hoogste kwaliteitseisen.Steeds vaker bieden biologische verkooppunten, naast voeding, ook nonfoodproducten aan van duurzame en natuurlijke origine. Hier liggen ook kansen voor de afzet van grondstoffen geproduceerd in een biologische bodem. Want eerlijke ketens met een transparante her-

komst zijn elementen die ook voor beauty, wellness en health steeds belangrijker worden.

Locatie: Meerhal 22

sche sector het belang van de boer aan in de productie van waardevol en duurzaam voedsel. De bedoeling is dat dit een traditie gaat worden, waarbij de visie van boeren met de rest van de keten en de consumenten gedeeld kan worden. Emeritus hoogleraar en voorzitter van de BioAcademy, Edith Lammerts van Bueren zal ook dit jaar de troonrede inleiden.

Entrepreneurship. De dag wordt begeleid door Maaike de Reuver van FoodInspiration. Kijk voor aanvangsttijden op het blokkenschema op pagina 28-29.

Locatie: Diezehal

Kennisplein

Een van de onderdelen op de Bio-beurs is het foodplein. Dit foodplein is in feite een grote keuken op de beurs waar diverse experts inspiratie bieden richting ondernemers in de horeca en catering om hun keuken verder te verduurzamen en vaker te kiezen voor biologische ingrediënten op de menukaart. Gebrek aan kennis rondom biologische voeding, de beperkte beschikbaarheid van biologisch aanbod in het kanaal en de prijs van biologische voeding, lijken de belangrijkste oorzaken voor het achterblijven van het marktaandeel biologisch in het out-of-home kanaal.

Het foodplein is erop gericht om een deel van deze barrières weg te nemen. Door diverse inspiratiesessies van ondernemers uit de duurzame branche, kunnen bezoekers van het foodplein zich laten inspireren. Dit jaar kent het foodplein 3 inspiratiesesssies: Good Food, Good Fish, Good

tie. Want juist die generatie moet de kans hebben om op deze beurs zichtbaar aanwezig te zijn!

Speciaal voor deze startende of kleine ondernemers hebben we een plein ingericht met statafels.

Hierdoor ontstaat er een plek op de beurs die het ook voor jonge ondernemers mogelijk maakt om hun producten te presenteren.

Locatie: Diezehal

Demeter plein

De biologische agrarische sector in Nederland loopt voorop in kennisontwikkeling. Vanuit de kennisvraag uit de sector wordt gezamenlijk een onderzoeksvraag geformuleerd. Onderzoeksresultaten worden terug gecommuniceerd naar de sector en vertaald naar maatwerkadvies. Op zoek naar de nieuwste innovaties? Kom naar het kennisplein in de AA-hal, stand 276.

Ondernemersplein De kans voor startende onder­ nemers! De Biobeurs 2020 wordt wederom een beurs voor iedereen, ook voor de nieuwe genera-

‘You will grow’! Ook dit jaar verenigen de organisaties voor biologisch dynamische landbouw zich weer op een gezamenlijk plein op de BioBeurs in Zwolle.

Nu met als leidend thema ‘You will grow’ de slogan van een nieuwe internationale campagne van Demeter waarin wordt uitgedrukt dat het gaat om meervoudige groei (persoonlijke groei vanwege vitale voeding, groei van de biodynamische landbouw en groei van het collectief bewustjanuari – 2020 | EKOLAND

Biobeurs nieuws zijn over de waarden die hieraan verbonden zijn) Dit thema zal via beeld en proeverijen ook tastbaar worden gemaakt op het plein. Op het plein is alle kennis en informatie over hoe je als boer of tuinder, winkelier, handelaar of verwerker kunt verbinden aan de ontwikkeling en groei door lid te worden van de BD Vereniging, opleidingen te volgen op Warmonderhof, door te schakelen naar biodynamische landbouw met Demeter keurmerk of hierin producten te gaan verwerken of verhandelen. Ook is er informatie over mogelijkheden bedrijfsovernames bij Land & Co en pachtmogelijkheden door BD Grondbeheer Over de twee dagen zullen ook tal van workshops worden aangeboden door de aan het plein verbonden organisaties.

Wo 22 jan 11.45 Doorschakelen naar Demeter, Petra Derkzen en Leen Janmaat (zie pagina 51) Do 23 jan 11.45 Biologischdynamische preparaten Edith Lammerts van Bueren en Jan Weijsenfeld

Bio Erf

Streekplein tours

Het Bio-meerwaardeplein biedt de pluimveehouders met biologisch pluimvee en geïnteresseerden daarin de mogelijkheid om kennis te maken met de biologische pluimveeketen van begin tot eind.

Locatie: IJsselhal

Streekplein Biologische parels van eigen erf!

Ben je op zoek naar unieke biologische producten met een verhaal en wil je de makers daarvan zelf ontmoeten? Kom dan naar het Streekplein. Het Streekplein is een gezellige boerenmarkt met eigen producten van biologische

boeren en tuinders. Primeur op het Streekplein zijn de eetbare paddenstoelen van de Groene Takken, zwarte knoflook van Kuperus Foods en Nederlandse biologische honing van imkerij de Oase. Ook verwelkomen wij wijngaard Dassemus als nieuweling op ons plein. Centraal op het Streekplein bereidt Barbara Rodenburg van restaurant ’t Ailand en de Goede Vissers, proefhapjes met ingrediënten uit de marktkramen. Linde van de Graaf demonstreert slow cooking zonder energie met de Ecostoof.

Het Streekplein is dé bestemming voor iedereen met vakmatige interesse in bijzondere en zeldzaam lekkere biologische producten, van eigen erf.

Rondleiding en proeverij Woensdag 22 januari van 19.00 uur tot 20.00 uur.

Maak kennis met de Streekpleinondernemers en verruim je assortiment met hun unieke, biologische producten uit de regio.

Iedereen met hart voor de regio is welkom! Speciaal voor inkopers van retail, winkel of horeca.

Praktijktoer: bezoek potentiele afnemers op de Biobeurs.

Donderdag 23 januari van 13.30 tot 14.30 uur.

Verzamelen op het Streekplein bij het Meeting Point met je bijzondere, biologische product. En ga mee op toer naar de afnemers.

Spreek meerdere inkopers van regionale webwinkels en natuurvoedingswinkels: op de beurs.

Gezamenlijk op bezoek bij, Odin, Udea en anderen. Speciaal voor Streekplein ondernemers. Neem je producten mee!

Het Streekplein is een samenwerking van SPN, Van Eigen Erf en het Netwerk Biologische InfoCentra en Land & Co. Het Streekplein is mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel.

Column Geen wegen blokkeren, maar nieuwe wegen inslaan ‘Failure is not an option’, het beroemd geworden zinnetje uit de reddingsactie voor de astronauten van de Apollo 13.

Inmiddels zitten we allemaal in dat zelfde schuitje en dat vraagt dus een soortelijke inspanning, maar dan op ­wereldschaal.

De verbeelding dat we werkelijk de omslag maken naar een fossielvrije toekomst is cruciaal en dat begint bij iedereen persoonlijk. Geloof er in, visualiseer het voor jezelf, handel ernaar en praat er over.

De enorme polarisatie die nu in de landbouw plaatsvindt, is toch een beetje een achterhoede-gevecht. En net als bij het vuurwerk, waar dit jaar nog één keer de verkooprecords zijn verbroken, laten we die oude wereld langzaam maar zeker achter ons. En dan kan de omslag zomaar ineens sneller gaan dan gedacht.

Het gaat er niet meer om ‘wegen te blokkeren, maar juist om nieuwe wegen in te slaan’. Het verschil tussen de acties van farmers defence force en de’ Kring Loop’ van 14 januari die ging over ‘dewegvooruit’ met vertrek vanaf de Bieslandhoeve

EKOLAND | januari – 2020

Bert van Ruitenbeek

Directeur Stichting Demeter

van bijna 45 maatschappelijke en boerenorganisaties die wel een echte kringlooplandbouw nastreven.

De nieuwe internationale campagne van Demeter draagt het motto ‘You will grow’. Met de aankoop van biodynamisch geteelde producten draag je bij aan je eigen persoonlijke groei en ontwikkeling, maar ook aan een daadwerkelijk duurzame landbouw en een groeiende bewustwording en beweging van boeren en burgers. Het is een herdefiniëring van het smalle eendimensionale economische groeimodel dat onze planeet vernietigd. Op weg naar een echte verbinding met ons voedsel, met de natuur. Met minder invloed van toeleveranciers en afnemers en juist meer directe verbinding tussen boer en burger.

We zitten in een systeemcrisis. Het klimaat onderhandelt niet. Zonder natuur, geen voedsel. We zitten Allemaal in spaceship aarde. Failure is not an option.

Of we willen of niet, dit is de boodschap voor het nieuwe ­decennium.

23

plattegrond - Beursvloer Hal AA en Workshops 316

313

327

321 322

266 275 331 332

318

641

Food & Beverage

613

643 645

611

330

168

113 635

230

200 201 202 203 199 198 197

326

115

169

170 171

167

166

136

100 101 102

Suyderseezaal Plenair

exposanten-overzicht IJsselbar

277 281 296 256 399

262 261 260259258

237

231

333323 236

325

644

289 334

235

309

276

329

118

324

308

Kennisplein

298 297 296 271 272396 273 274

320

615

311 310

228

229

195

172

130

135

227

232

194

196

173

165

240

238

193

163

192

159 158

137

138

129

128

103 104 105 106

226

107

127

108

139 126 109

Totaaloverzicht Plattegrond BioMechaTech Standnummers: 703 t/m 747

Garderobe

Bio Erf Standnummers 750 t/m 778

752

745

746

747 750

Ingang

741

Registratie & Garderobe

731

733

735

751

739

770

771

772

Productverkiezingsgalerij 721

725

723

727

755

773

776

729 756 703 707

1ste verdieping

709

Free WIFI in all areas

Dobbezaal

760

‘sLandsBeste

197

AgriMeetsDesign

352

APPI Biologische oplossingen v. dieren 274

4e solutions GmbH

370

Agrisun BV

117

Aqua Aurora

200

Abeos

156

Agro Pest Control BV

306

ARC Applied Research Center

276

ABZ Diervoeding

760

AgruniekRijnvallei

772

Aronia ORIGINAL Naturprodukte GmbH 359

AD Biologische Melkveehouderij

276

ALFAFOOD For Food Industry

374

Artige

322

Ad Terram Crop Support

746

Amanvida

399

Asante Mama

631

Adya Bio bvba

236

Anakena - Natural Cosmetics

645

AviVet

755

Agrico

127

Anaveda Feinkost GmbH

389

Basgas BV

508 123 383

Agrifirm

159

Andela Techniek&Innovatie BV

733

Agrimeetsdesign

352

Angelica’s Italian Wines

509

BD-vereniging

24

778

757

exposanten-overzicht

BD Totaal

774 775

januari – 2020 | EKOLAND

761

Biobeurs Plattegrond

301

270

328 252

241 242 239 234 243

225

224

223

250

251

221

244

220

176

177

178

157 156 155 154

110 111

144

145 122 121 120

123 112

116

502

500

499

497

498

496

495

493

494

491

492

490

489

Foodplein

375

Demeter plein

382

383 381 367 366

358 364 356 355

117

298 271

396

272

320

297

296

273

274

310

311

313

316

327

266

275

289

331

332

334

260

261

262

235

333

323

634

631

765 607

199

615

640

642

609

644 641

764

Lounge

613

Food & Beverage

643 645

202

198

197

611

191

170

172

171

115

159

163

173

180

136

102

216

215

214 188

189

186

187

504

503

501

502

500

499

497

498

496

495

493

494

491

492

490

489

Foodplein

343

185

176

158

157

156

155

140

141

142

177

130

135

139

138 127

129

128

125

126

103

104

105

106

107

108

124

376 373

382 344

Demeterplein 383

345 178

381

346

380

371

123

B C D

370

154

143

A

145

144 122

121

347

120

358 356

367

364

366

355

365

389

390

384

387

388

352

362 360

E

361

351

635

101

506

342

220

165

137

100

190

213

212

211

210

209 192

166

167

508

505

341

244

243

234 221

193

175

169 168

339

507

375

196

195

203

113

763 762

201

326

330

Streekplein 385

338

510

229

236

200

223

224

337

250

340

239

242

241 225

226

287

251

509

232

194 325

328

254

238

228

230

118

Food & Beverage

399

227

768 324

256

252

336

288

270

269

302 253

290 286

305

285

284

268

267

240

237

231

329

318

259

258

283

282

276

322

766

767

281

277

Kennisplein

E

Free WIFI in all areas

291

292

293

294

D

361

335

295

C

301

303

304

306

296

321

769

384 387 388

352

309

308

371

365 389 390

351

Pureness Standnummers: 607 t/m 645

s:

380

B

370 362 360

125 124

142 143

347

140 141

503

501

376 372 374

175

343 344 345 346

209 210 211 212213 214 215 216 191 190 180 189 188 187 186 185

385

506

504

Workshops

253

254

269

505

A

Workshops

302

Streek plein

508

378 377

268

287

510

507

374 372

267

286

509

359 357

283 284 285 305

290

363

282

291

335 336 337 338 339 340 341 342

295 294 293 292

Free WIFI in all areas

489 t/m 510

378 377 373

303

363 359 357

304

288

306

109

110

111

112

116

117

l

ijsselbar

Suyderseezaa Plenair

vindt u in stand 202

Biohuis & Bionext vindt u in stand 371

Beddenspecialist Dekker Slapen

634

Beterland

340

Bio Kaas B.V.

158

Beek Agri

765

Bewustwinkelen.nl

211

BIO PLANÈTE

199

Bejo Zaden BV

220

Bij de Oorsprong B.V.

310

Bio World B.V.

185

Best of Bio Speciaalzaken

499

Bingenheimer Saatgut AG

358

BioBite Nederland BV

491

EKOLAND | januari – 2020

25

exposantenoverzicht vervolg Bio-Center ZANN

241

De Goede Vissers

385

Fris Gedroogd Fruit

142

BioCountry BV

302

De Groene Weg

382

FZ Organic Food

231

Bio-Erf 760

169

De Heus Voeders BV

776

Geersing Potato Specialist BV

108

Biofood diervoeding 143

411

De Hobbit nv

198

Gemeente Dronten

363

Bio-Freshi B.V.

170

De Mèkkerstee

304

Gkazas Olijfolie

338

Biogoodies

388

De Natuurweide

324

Global Feed Mill

768

Biohuis

371

De Nijborg Agri

751

Goodvenience Bio GmbH

362

Biojournaal

323

De Schakel Contractteelt BV

364

Green Organics BV

382

Biokaas Kinderdijk

334

De Smaakspecialist

382

GreenAge

230

Bio-Life Sprl

237

De Vlielander Kaasbunker

103

Greenhub

271

Biologisch Onderzoek Gennep

500

De Zaderij Coöperatie U.A.

268

Groeibalans T&O

287

Biol. Bakkerij Ad van der Westen

235

DeliSouth

337

Groen Agro Control

382

Biologische Bakkerij Verbeek

130

Delphy

381

Groene Takken

385

Biomeerwaarde Ei

764

Demeterplein

383

Groene veredeling

276

Bio-meerwaarde kip

763

Den Hartigh BV

213

groeneboekenshop.nl

492

Biomühle

101

Den Ouden Groenrecycling BV

321

Grow Bioplant B.V.

215

BioNederland

371

Denise’s Choice

496

Handelsonderneming Vlamings B.V.

295

Bionext

371

Der konsequente BioBäcker

308

Hansketien

385

Biowinkelvereniging

371

DetaSoft Automatisering BV

120

Hazelbroekhoeve

118

Bo Weevil BV

189

DO-IT

144

Heerlijkheid Mariënwaerdt V.O.F.

221

Boogaard International

129

Donaustrudel

210

Hermus Made BV

330

Boogie Sauzen

385

Donker Winkelstyling

296

Het Blauwe Huis

104

Boon Agrosystems

774

Dutch Harvest

493

Hevel Vacuum

111

Bos P.

773

Dutch Soy

382

Holland Foodz BV

172

BPV

762

Eco Fields BV

281

Holland Pharma

211

Brandplant

505

Eco Warehouse

140

Horizon Natuurvoeding BV

125

Broere Beregening BV

729

Ecobulbs ’t Keerpunt

209

i Do!

177

Bumi Organics BV

341

EcoFinia GmbH

157

I9bottle Benelux

641

C. Meijer

277

Ecostoof®

385

Ibiza Carob Company

387

Carbon Farming

371

Ecover

186

ID Agro BV

301

Carel Bouma Biologische Pootgoed BV 110

Ei Pack

778

ID organics

347

Cerester

262

EKO Holland Melk op Maat

135

Illimani

355

Charly’s all is fair

502

Ekoland

202

Imkerij de Traay BV

367

Chocolatemakers

305

Ekoplaza

178

Intercheese Holland

334

Clearspring

105

Elements BVBA

351

Invitalis

609

Clubgroen

492

EM Agriton Natuurlijk actief

Jaapie Food, Krekelburger

365

Comfort Cow Care

229

E-naturals

Jadis Agri

270

Comfort Solutions

229

Engeldot Pomp- en Leidingsystemen B.V. 282

Jan Bakker Mesthandel

752

Compostdoek.nl

345

Euro Company

167

Jean Heybroek

747

Control Union Certifications B.V.

138

Extract BV

121

Jentschura International GmbH

154

Coöperatie “De Valk Wekerom” UA

771

Fakkert Biologische Voeders BV

109

JetDrinks BV

244

Coöperatie Bio-KI

318

Farm Brothers BV

187

Kaaslust

103

Corn Candies B.V.

171

Fauser Vitaquellwerk KG GmbH&Co.

390

Kamps de Wild

725

Corn Crake

501

Favorite Foods B.V.

141

Kari’s crackers

497

Countus

380

Feeling Goods

189

KemperKip BV

173

Craft Dairy VOF

155

Fervena

489

Kennisplein

276

Cranberry Terschelling BV

214

Florentin

269

Klean Kanteen

351

Cropshop

201

FMV SRL - FELSINEOVEG

260

Kleinstesoepfabriek

344

Cruydt-Hoeck Wildebloemenzaden

115

Food, Life & Innovation Terra MBO

313

Koeckhoven

723

Damse Kaasmakerij

285

Foodloose GmbH

284

Koppert Biological Systems

256

D’Angelo Pasta GmbH

384

Foodspace 490

277

Kräuterfutter GmbH

101

De Bonte Weide

385

Freriks Demetris 757

197

Kupersurfoods

385

De Eng BV

116

Fresh Meet Company 293

450

Laarakker BIO (groothandel)

250

De Eng BV 116

122

FrieslandCampina 238

264

Lados

495

26

286 en 291 640

januari – 2020 | EKOLAND

Biobeurs exposanten

Land & Co

385

Plantera BV

190

V.O.F. Scheria

176

Landgilde

383

Polderkol

385

Vallée Verte

126

Lankerenhof

385

Profytodsd

703

van de Oorsprong

137

LaSelva

261

Purasana NV

333

Van Der Sluis Agri

727

Lenders-Peeters Organic Plants

107

Pure Goat Company

113

Van Hall Larenstein

276

Leqrs

121

Pure Graze

316

Van Ton

339

Level One Uitzendbureau

139

Q-cape BV

216

Vencomatic Group

775

Leven met Straling

607

R+V Verzekeringen

769

VERASAN BV

346

LH Packaging

195

Rabobank

192

Vitalis Biologische Zaden BV

226

Lima Natuurvoeding

326

Raw Milk Company

385

Vitasol BV

288

Linwoods Health Foods

124

Reesink Agri

707

VIVANI

157

Lisimo

121

Renske Natural Petfood BV

224

VNVK

383

Loedeman Ongediertebestrijding BV

767

Respect4Food BV

330

Waddendelicatessen

385

Louis Bolk Instituut

276

Reudink BV

225

Warmonderhof

383

Lovechock

165

Rijk van dam Stalinrichting

770

Wbio nutrition

507

Machandel BV

228

Rijk Zwaan Nederland B.V.

254

Weerribben Zuivel BV

223

Madal Bal

142

Rikmanspoel Agro-Service

357

Weleda

611

Made Natural

377

Rinagro

376

Wenutbutter

212

MadeGood

243

Riverside International BV

243

Wessanen Benelux BV

163

Man@Machine

721

Roelant de Vletter met stijgbeelden

383

West Plant Group BV

251

Marin van der Meulen met oloïdes

383

Rouveen Biovoeders B.V.

756

Wheaty

188

Martho Flexwerk BV

100

Royal Spelt: bitterballen en kroketten

309

Wijkamp Farming Solutions

709

Mattisson

252

Salumificio Pedrazzoli SPA

258

Wijngaard Dassemus

385

Mertens BV

240

Sanders Heftrucks

735

Wolk BV

180

Mesa Coatings BV

741

SauerCrowd

506

World Wide Food Trade BV

331

Mont Blanc Foods BV

343

Schiphorst Transport- en Opslagtechniek 102

WUR - Wageningen University&Research 276

MonteZiego

505

Schulp Vruchtensappen BV

106

Yarrah Organic Petfood BV

168

Natrada

335

Skal Biocontrole

203

Yogi Tea

145

Natucos

615

SkinnyLove

234

Zaadhandel Neutkens B.V.

294

Naturally Tasty

328

Smart & Zo BV 6

13

Zonnemaire

235

Nature’s House B.V.

112

Sonett GmbH

169

Zorgboerderij Groot Wagensveld

378

Naturfarm

643

Sonneclaer

385

Zwarte knoflook

385

Natuur op je bord

642

Soil Best BV

191

Waddendelicatessen

348

Nautilus Organic

227

Stalverwarming.nl

750

Wageningen University & Research

214

Necap Pallets & Kisten B.V.

739

STEK

510

Waka Waka

127

Nedato

193

Stichting Demeter

383

Warmonderhof

341

Neleman

180

Stichting Eko-Keurmerk

375

Weathy

165

NEUBURGER FLEISCHLOS GMBH

360

Stichting Grondbeheer

383

Weerribben Zuivel

186

Nightwatchdrink

327

Stoker Vogelaar

209

Wessanen Benelux

146

Noberasco SPA

259

Streekplein

385

West Plant Limburg BV

152

Now Organic International BV

494

SZH (St. Zeldzame Huisdierrassen)

366

World Wide Food Trade B.V.

255

Numi Organic Tea

122

Tasco BVBA

253

Yarrah Organic Petfood BV

159

O.D.I. De Dageraad BV

356

Team Ecosys

239

Yogi Tea GmbH

136

OD designstudio

232

TerraSana

166

Your Well

319

Odin Groothandel Geldermalsen

136

Terrateck

745

Zaadhandel Neutkens B.V.

239

Olive Oil Company

498

The Ferment Company

346

Zespri International (Europe) NV

123

Op het Gevoel

503

the Green Soap Company

194

ZintenZ Organic Cards

332

Organic Goatmilk Coöperatie U.A.

325

The Organic Factory BV

267

ZLTO

168

Organic Tan

644

TOPAS GmbH

188

Zonnemaire

195

Organic Tan

635

Transmefo

761

Zuid West

168

Orgapower Compostproducten

342

Triodos Bank NV

196

OTC Organics BV

175

Truefoods

506

Peter van Berckel Fermentatie-expert

385

Udea BV

178

Plant Health Cure BV

128

Uitgeverij Jan van Arkel

492

EKOLAND | januari – 2020

Wijzigingen en zetfouten voorbehouden.

Lijst en plattegrond zijn het laatst bijgewerkt op 10-01-2020

27

workshop-Overzicht Bio-beurs workshops en activiteiten woensdag 22 januari 2020, 10.00 - 20.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30

Suyderseezaal

Inloop

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

3. Biowinkels zijn booming in Frankrijk: wat is hun geheim?

2. Biohuis presenteert: Omdenken met de biologische landbouw

1. Opening Bio-beurs: de BoerenTroonrede

Workshopruimte A

7. Intelligent omgaan met de bodemBegint het bij uzelf?

8. Management van grasklaver en kruiden op uw melkveebedrijf

9. Bedrijfseconomische perspectieven voor omschakeling naar biologische melkveehouderij

10. Biohuis presenteert: Hand in eigen boezem: de toekomst van biologisch

Workshopruimte B

14. Omschakeling naar biologische akkerbouw: wat kost dat en wat levert dat op?

15. Doorschakelen naar Demeter: durft u het aan?

16. Eet je Uitzicht!

17. Biohuis presenteert: De politieke insteek: kringlooplandbouw

Workshopruimte C

21. Korte keten: community supported agriculture

22. Land: lokaal co-eigendom en pacht op maat

23. Crowdfunding voor bio ondernemers: Groeikapitaal op halen en zichtbaarheid vergroten

24. Biohuis presenteert: Het maatschappelijke debat: klimaatbeleid voor de biologische sector

Workshopruimte D

28. Pachters en verpachters: samen verduurzamen

29. Leiderschap in de biobusiness

30. Bevordering van de afzet van biologische bloemen

31. Hoe blijf ik gezond met medicinale paddenstoelen?

Workshopruimte E

35. Voeding en persoonlijke groei

36. Een biologische markt: een goed verhaal

37. Presentatie Open Bodemindex

38. Bomen is zilver, planten is goud Voedselbosbouw zoekt boeren

Foodplein

Good Fish Christien Absil en Maud Veraar Good Fish Foundation

Good Food Eric van Veluwen De Valeouwe/Antropia

Goo Rutger Eshuijs Hans va

Bio-beurs workshops en activiteiten donderdag 23 januari 2020, 10.00 -18.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

42. Mest en stro: Hoe krijgen we de kringloop rond?

Suyderseezaal

43. Strokenteelt ontwerpen in de praktijk

44. Boer geef ruimte

Workshopruimte A

46. Maak je huisverkoop tot een succes

47. Kruidenrijk grasland Toekomstig verdienmodel van grondgebonden veehouderij

48. Bedrijfseconomische perspectieven voor omschakeling naar biologische melkveehouderij

49. Een biologische markt: Een goed verhaal

Workshopruimte B

52. Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt

53. Biologisch-dynamische preparaten: praktijk en onderzoek

54. Verveeloren en lastpakken in bio akkerbouw en groenteteelt

55. Ruwvoer dat smaakt naar meer!

Workshopruimte C

58. Anders financieren: geld en grond

59. Meer bio in de provincie!

60. Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor handel en verwerking?

61. Exporteren naar de buurlanden: België, Luxemburg en Frankrijk

Workshopruimte D

64. Agri meets Design

65. Aardappelveredeling: van Bioimpuls via Convenant de markt op!

66. Nieuwe bio verordening in de pluimveehouderij

67. Voedselcoöperaties voor burgers: wat kan dat jou als boer bieden?

Workshopruimte E

70. PixelFarming – wat zijn jouw kansen om controle te nemen over je omgeving

71. Als biosector aanhaken bij Eco voedseltrends

72. Een verdienmodel voor duurzaam bodembeheer in de keten

73. Mest tekort?

Dacht ‘t niet ....

Foodplein

28

Good Food Eric van Veluwen De Valeouwe/Antropia

Good Fish Christien Absil en Maud Veraar Good Fish Foundation

januari – 2020 | EKOLAND

15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:45- 19:00- 19:15- 19:30- 19:4517:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00 19:15 19:30 19:45 20:00

5. Prijsuitreiking Bio-product Verkiezing 2020

4. Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)?

:

11. Controle in de (web)winkel

12. Presentatie Ekoland Innovatieprijs: de drie genomineerden

13. Help! Een teek!

Natuurlijke bestrijding bij rundvee

18. Mengteelten bieden kansen in de biologische teelt

19. Weerbare strokenteelt in de vollegrondsgroenten

20. De risico’s van gangbare grondstoffen in de bio landbouw

25. Triodos Bank: Hoe ziet duurzame landbouw er uit in 2020?

26. Echte en eerlijke prijs van producten

27. Stijgbeelden: Alternatief kwaliteit onderzoek

32. “How dare you!”

Biologisch en haar rol in klimaatcrisis

33. Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor productie?

34. Koplopers in biodiversiteit

39. Leeronderneming: biedt ruimte aan een starter

40. De bakker en de dokter

41. Puur plantaardig telen: slim werken aan bodemopbouw

6. Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs 2020

od Entrepreneurship Rodenburg & Gerben - Bistro De Stadshoeve, an den Broek - The Shore

15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

zoekt boer: aan een starter

17:30- 17:4517:45 18:00

45. Bomen is zilver, planten is goud Voedselbosbouw zoekt boeren

50. Varkens in de wei: problemen en oplossingen

51. Introduction into lactofermentation and it’s value for a future oriented Dutch organic food industry

56. Stikstof: is biologische landbouw een antwoord?

57 korte ketens: 40 dagen lokaal eten Barneveld is gevraagd

62. Exporteren naar buurlanden: Duitsland en Scandinavië

63. Dutch Edamame: biologische soja van eigen bodem!

68. Meer waarde voor de bioboer en de meerwaarde daarvan

69. Too Good to Go

74. Bodem in het nieuwe klimaat

75. Stikstofvoorziening verbeteren, en product kwaliteit verhogen; Hoe?

EKOLAND | januari – 2020

Bio-beurs 2020 wo 22 januari: 10.00 tot 20.00 uur do 23 januari: 10.00 tot 18.00 uur IJsselhallen Zwolle Rieteweg 4, 8011 AB Zwolle

29

workshop-programma Suyderseezaal 10.45 Opening Biobeurs: de BoerenTroonrede

1

Spreker: Tineke van den Berg - Stadsboerderij Almere Mmv: Edith Lammerts van Bueren-BioAcademy Vorig jaar had boer Bart de primeur, dit jaar zal Tineke van den Berg van de biodynamische Stadsboerderij Almere de boerentroonrede houden met een scherp betoog om vooral je hart te durven volgen in verbinding met de bodem en de mensen in de omgeving.

12.30 Biohuis presenteert: Omdenken met de biologische landbouw

2

Sprekers: Jan Willem Erisman-Louis Bolk Instituut, Tjeerd de Groot-Tweede Kamerlid D66 Mmv: Michaël Wilde-Bionext Als ‘Stikstofhoogleraar’ verwierf Jan Willem Erisman nationale bekendheid. Als directeur van het Louis Bolk Instituut werkt Erisman aan de landbouw van de toekomst. Hoe geef je de omslag van de landbouw in Nederland in het algemeen en de biologische landbouw in het bijzonder vorm?

Na een introductie gaat hij samen met een panel, met onder meer D66 Kamerlid Tjeerd de Groot, in gesprek met aanwezigen over de rol van de biologische sector in deze transitie.

14.15 Biowinkels zijn booming in Frankrijk: wat is hun geheim?

3

Sprekers: Dick Veerman-Foodlog en kenner van Franse biomarkt, Denise Gider-Ecozept, Eva Lacarce-AgenceBio, Panel vertegenwoordigers van de Nederlandse biowinkels Mmv: Bavo van den Idsert-Bionext De Franse markt groeit aan alle kanten door een sterk overheidsbeleid. In 5 jaar tijd verdubbelde de productie van 1 naar 2 mln ha biologische landbouw, 7,5% van het totale areaal. In 2018 nam de omzet met 15% toe naar bijna 10 mld Euro. Anders dan in Nederland profiteren de biologische winkels sterk mee van de groei: 7,7%. Wat is het geheim van de Franse bio revolutie en waarom doen de biowinkels het zo goed? Wat zijn de ontwikkelingen van biowinkels in Duitsland en België? Wat kan de Nederlandse biowinkel leren van dit succes? De workshop is deels in het Engels.

16.00 Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)?

4

Sprekers: Sonne Copijn-Imker/bestuurder Bee Foundation/ Winnaar Heimans en Thijsseprijs 2019, Astrid ManhoudtLector weidevogels Hogeschool Van Hall Larenstein, Alex Datema-Melkveehouder/voorzitter BoerenNatuur Mmv: Goaitske Iepema-Hogeschool Van Hall Larenstein Wat kun je als melkveehouder doen voor wilde bijen en weidevogels? Imker Sonne Copijn neemt je mee in de wonderlijke wereld van de wilde bij. Lector weidevogels Astrid Manhoudt geeft inzicht in de behoeftes van de weidevogels.

Beide komen met maatregelen die je als melkveehouder direct op je bedrijf kunt toepassen. Alex Datema vertelt hoe hij dit op zijn eigen bedrijf doet en hoe je boeren enthousiast kunt maken om mee te doen.

30

17.45 Uitreiking Bio-product Verkiezing 2020

5

19.15 Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs

6

Mmv: Michaël Wilde-Bionext Zoals ieder jaar vindt ook in 2020 de Bio-productverkiezing plaats op de Bio-beurs. Tijdens de Uitreiking worden de 5 innovatieve producten die de meeste stemmen hebben gekregen van de beursbezoekers gepresenteerd aan de vakjury, door middel van pitches. De verkiezing heeft twee categorieën: food en non-food. Wie gaat er met de felbegeerde titel ‘Winnaar Bio-product 2020” vandoor?

Mmv: Maria van Boxtel De Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw is dé stimuleringsprijs voor biologische landbouwbedrijven en eert de vernieuwers in de biologische sector. De drie genomineerde ondernemers ontvangen een cheque van de Rabobank. De vakjury maakt ter plaatse bekend welke genomineerde de hoofdprijs krijgt. Voorafgaand aan de prijsuitreiking is er ruim baan voor innovatie: oud-winnaars van de Ekoland Innovatieprijs delen hun verdere vernieuwingen en hoe zij verder gegaan zijn met hun innovatie.

Workshopruimte A 10.30 Intelligent omgaan met de bodemBegint het bij uzelf?

7

11.45 Management van grasklaver en kruiden op uw melkveebedrijf

8

Spreker: Bert Carpay-Carpay Advies Overtuigingen, marktwerking, spanning tussen korte- en lange termijn. Aspecten die optimaal bodemgebruik kunnen frustreren. Wat is nodig om succesvol te zijn en te blijven?

Welke haken en ogen zijn er, los van praktische technieken?

Het pad is wellicht glibberiger dan u veronderstelt. De oorzaak bij anderen leggen helpt niet echt, want blokkeert. Begint het dan bij uzelf? Bent u in staat intelligent met de bodem om te gaan? Boeiende materie! Van belang voor deze tijd.

Sprekers: Nick van Eekerenen Pedro Janssen-LBI Klaver heeft een lange historie in de biologische melkveehouderij, maar nog steeds zijn er veel vragen rondom management. Recent kwam er meer aandacht voor kruidenrijk grasland, maar wat zijn de voordelen er van? Nick van Eekeren en Pedro Janssen van het Louis Bolk instituut geven uitleg bij proeven die zijn gedaan, en hoe de resultaten hiervan naar de praktijk vertaald kunnen worden.

9 13.00 Bedrijfseconomische perspectieven voor de omschakeling naar biologische melkveehouderij

Sprekers: Kees Water-Ekopart, Edith Finke-DLV Rundvee Advies Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Denk je na over omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering en wil je weten wat dit inhoudt? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequentie dit heeft voor je bedrijf. En wat zijn de marktperspectieven? In deze workshop wordt aan de hand van ervaringen inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijg je antwoord op deze vragen.

januari – 2020 | EKOLAND

Woensdag 22 januari

Workshopruimte B

10 14.15 Biohuis presenteert: Hand in eigen boezem: de toekomst van biologisch

Sprekers: Michaël Wilde-Bionext, IJsbrand Snoeij-Biohuis Als het gaat om de grote maatschappelijke thema’s is de biologische landbouw een belangrijk onderdeel van de oplossing. De biologische landbouw wil een vorm van landbouw zijn waarin iedereen beloond wordt voor het feit datie helpt om ons klimaat en onze ecosystemen te beschermen.

Ondanks dat we hier hard aan werken hebben wij als sector huiswerk om door te ontwikkelen. Vanuit de vernieuwde keten-organisatie gaan IJsbrand Snoeij en Michaël Wilde graag met u hierover in gesprek.

15.30 Controle in de (web)winkel

11

Sprekers: Maikel van Riel-Inspecteur Skal Biocontrole, Jan Wicher Krol-Specialist Toezicht Skal Biocontrole (Web) winkels die biologische producten verkopen moeten worden geregistreerd bij Skal en kunnen steekproefsgewijs worden gecontroleerd. Hierbij is er echter minder controle dan bij biologische certificering met jaarlijkse controle. Moet er meer toezicht komen op bio (web) winkels? Zo ja, waar zou dat toezicht uit moeten bestaan? Skal deelt haar ervaringen met u en gaat het gesprek aan over de certificering van winkels en webshops.

16.45 Presentatie Ekoland Innovatieprijs: De drie genomineerden lichten toe....

12

18.00 Help! Een teek!

Natuurlijke bestrijding bij rundvee

13

Sprekers: Harm en Erwin Westers-Horaholm, Jaco BurgersErf BV, Wouter van Eck- Voedselbos Ketelbroek Mmv: Kees van Veluw-Jurylid Ekoland Innovatieprijs De Ekoland Innovatieprijs eert de vernieuwers in de biologische sector. In deze workshop een podium voor pioniers: De drie genomineerden van de Ekoland Innovatieprijs 2020 delen hun innovatie. Hoe kwamen ze op hun ideeën? Wat werkt goed, wat kan nog beter? Doe inspiratie op en leer van hun ervaringen.

Sprekers: Berrie Klein Swormink-Stichting Natuurboer uit de Buurt, Pascalle Evers-VKON, Katrien van’t Hooft-Platform Natuurlijke Veehouderij, André de Bonte-Landschap Overijssel Mmv: Bulle Koster-VKON Workshop voor veehouders, terreinbeheerders en dierenartsen over teken en door teken overgebrachte ziekten. Platform Natuurlijke Veehouderij is gestart met een onderzoek, gericht op het voorkomen van problemen met tekenbeten bij rundvee die weides in een natte of bosrijke omgeving begrazen. Op dit moment worden teken bestreden met pesticiden die helaas schadelijk zijn voor de flora en fauna. In deze workshop delen we de ervaringen van praktijkonderzoeken rondom het natuurlijke bestrijden van teken.

EKOLAND | januari – 2020

10.30 Omschakeling naar biologische akkerbouw: wat kost dat en wat levert dat op?

14

11.45 Doorschakelen naar Demeter: durft u het aan?

15

13.00 Eet je Uitzicht!

16

14.15 Biohuis presenteert: De politieke insteek: Kringlooplandbouw

17

Sprekers: Anthon Bom-Adviseur biologische vollegrondsgroententeelt Delphy, Jochem NoordermeerAdviseur biologische vollegrondsgroententeelt Delphy De biologische sector is een innovatieve sector met een jaarlijks groeiende marktvraag. Biologisch telen vraagt een andere manier van telen, afweging van keuzes en preventieve keuzes om tot een succesvolle manier van ondernemen te komen. Omschakelen vraagt ook een economische investering op gebied van omschakeling van percelen en investeringen in machinepark en gebouwen. Hiervoor ontwikkelde Delphy afgelopen jaar de ‘omschakeltool’. Deze geeft exact inzicht wat omschakeling kost én oplevert. De workshop geeft een inkijk in regelgeving in de biologische teelt, afwegingen in biologisch telen en inzicht in kosten en saldo’s voor en na omschakeling.

Sprekers: Petra Derkzen-EKO boerderij de Lingehof, Susan van ‘t Riet-Stichting Demeter Mmv: Leen Janmaat-Stichting Demeter Biodynamische landbouw kent een rijke landbouwcultuur en gaat op bepaalde onderdelen verder dan biologisch. In deze landbouwcultuur staat de bodem centraal en wordt het landbouwbedrijf gezien als een levend organisme. Naast de achtergronden van biodynamische landbouw komen ook praktische zaken aan de orde, zoals: ‘Hoe kom ik in aanmerking voor het Demeter certificaat?’ In de workshop gaan we op ontdekkingsreis naar de toegevoegde waarden van biodynamische landbouw aan de hand van vragen als: ‘Hoe verzorg je de bodem, de planten en de dieren?’

Sprekers: Karina Hendriks-Studio voor Leesbaar Landschap/Eet je Uitzicht!, Magda Scholte-Biologische Geitenboerderij De Groote Stroe, Arda van HelsdingenArda van Helsdingen Landschapsarchitectuur/Eet je Uitzicht!, Helmer Wieringa-Land &Co/Eet je Uitzicht!

Biologische landbouw is goed voor biodiversiteit en landschap. Toch? Dus als ik biologische producten eet, dan draag ik bij aan de kwaliteit van mijn omgeving. Dichtbij of verder weg. Hoe kun je als boer je product verbinden met de waarde of schoonheid van de plek en de mensen (consumenten) in je omgeving? Eet je Uitzicht! maakt deze verbinding samen met de boer helder en concreet. Het voedt je trots en geeft meerwaarde aan je bedrijfsverhaal.

Sprekers: Tjeerd de Groot-Tweede Kamer lid D66, Sybrand Bouma-Natuurweide, Maria Buitenkamp-Biohuis Mmv: Laurens Nuijten-Biohuis Het is 9 september als een regeringspartij naar buiten komt met een zeldzaam eenvoudige boodschap: De Nederlandse veestapel moet halveren. De boodschapper is D66 Kamerlid Tjeerd de Groot. Minder bekend is dat hij ook een van de grondleggers is van de nieuwste landbouwbeleidstrend ‘kringlooplandbouw”. Tijdens deze workshop gaat hij met de deelnemers in gesprek over de rol van de biologische landbouw binnen kringlooplandbouw. Want waarom zouden we het niet gewoon over biologische landbouw moeten hebben?

31

Eko-Holland is een coöperatie van ruim 190 biologische melkveehouders verspreid over heel Nederland. Na 18 jaar is Eko-Holland een van de belangrijkste leverancies van biologische melk in Nederland geworden. De melk die gezamelijk wordt geproduceerd, wordt voornamelijk verwerkt in ons eigen land, maar er gaat ook een klein deel over de grens. De melk wordt verwerkt door een tiental verwerkers tot overheerlijke biologische zuivel.

De melkveehouders achter deze biologische producten verstaan hun vak goed. Het zijn stuk voor stuk enthousiaste ondernemers die gaan voor duurzaam ondernemen. Vaak hebben ze binnen hun bedrijf nog een tweede tak wat hun onderneming toegankelijker maakt.

Eko-Holland heet nieuwe leden die biologische melk willen leveren van harte welkom. De melk moet uiteraard voldoen aan de certificeringsen kwaliteitseisen die gelden voor biologische productie.

D AN

Heeft u interesse om lid te worden van Eko Holland Melk op Maat, neem dan contact op met René Cruijsen, rccruijsen@eko-holland. nl (voorzitter) of Gerben Kool, gerbenkool@eko-holland.nl (aanname O-HOL EK beleid) voor een kennismakingsafspraak.

L M EL

OP

K

We groeien nog steeds!

w w w. e k o - h o l l a n d . n l

M AA

T

workshop-programma

Woensdag 22 januari

15.08 Mengteelten bieden kansen in de biologische teelt

18

16.45 Weerbare strokenteelt in de vollegrondsgroenten

19

Sprekers: Boki Luske-Louis Bolk Instituut, Arjen van Buurenbiologisch boer Landgoed Velhorst, Jan RomboutsBD pluimveehouder Emmeloord (o.v.)

Mengteelten van granen met peulvruchten zorgen voor een efficiënte eiwitproductie. Het graan zorgt voor een snelle bodembedekking en bodembeworteling waardoor de peulvrucht extra hard gaat werken om stikstof uit de lucht te binden. Mengteelten verlagen de onkruiddruk en de peulvruchten zorgen ook nog eens voor bloei in het landschap.

Het Louis Bolk Instituut zoekt in het project Remix naar oplossingen. Tijdens deze workshop gaan we in op het hoe, wat, waar en waarom van mengteelten.

Sprekers: Hans Rozendaal-Mts. Rozendaal, Merel Hondebrink-Louis Bolk Instituut Vanuit het perspectief van een biologische boer, Hans Rozendaal, worden de praktische voor- en nadelen van strokenteelt belicht. Daarnaast zal er ingegaan worden op resultaten van 2-jarig onderzoek naar de opbrengst, ziekteen plaagdruk en biodiversiteit van strokenteelt (teeltseizoen 2018-2019). Hierbij zijn gewassen in stroken van 3 meter geteeld, afgewisseld met stroken grasklaver.

18.00 De risico’s van gangbare grondstoffen in de bio landbouw

20

Spreker: Gerdine Kaptijn-Bionext In de biologische landbouw worden zoveel mogelijk biologische grondstoffen gebruikt. Toch wordt er nog gangbare mest, stro en veevoer gebruikt in de biologische sector.

Waarom is dat zo en wat zijn de risico’s? Bionext presenteert projectresultaten over dit onderwerp.

Workshopruimte C 10.30 Korte keten: Community supported agriculture

21

Sprekers: Bregje Hamelynck-CSA tuinderij Ús Hôf/ voedselcoöperatie Ús Iten, Wietse Bakker-CSA LandinZicht/ lid Vereniging de Biotuinders Mmv: Klarien Klingen-Vereniging Toekomstboeren Een directe relatie met de consument opbouwen levert nieuwe kansen voor afzet. Direct(er) contact met consumenten geeft veel voldoening: Je krijgt waardering voor inspanningen als biologisch ondernemer. Luister naar de ervaringen van twee ondernemers die verbonden zijn aan het CSA netwerk Nederland en vereniging de Biotuinders, beide onderdeel van de Federatie voor Agroecologische Boeren. Ook hoor je tijdens deze workshop over de optie om met het Local Food Works platform je eigen voedselcoöperatie te beginnen.

EKOLAND | januari – 2020

11.45 Land: Lokaal co-eigendom en pacht op maat

22

13.00 Crowdfunding voor bio ondernemers.

Dé manier om groeikapitaal op te halen en zichtbaarheid te vergroten

23

14.15 Biohuis presenteert: Het maatschappelijke debat: klimaatbeleid voor de biologische sector

24

15.30 Triodos Bank: Hoe ziet duurzame landbouw er uit in 2020?

25

16.45 Echte en eerlijke prijs van producten

26

Sprekers: Valérie van Dijck-Permacultuur Tuinderij De Veldhof, Maria van Maanen-Grootschalige Kleinschaligheid/Neoruralisatie, Jolke de Moel-Vereniging Toekomstboeren Mmv: Klarien Klingen-Vereniging Toekomstboeren Kunnen we grond vrij maken van het speculatie-denken? We luisteren naar mensen met radicale ideeën hierover. Valerie wil de grond van haar CSA tuinderij overdragen aan de gemeenschap. Wat komt hierbij kijken? Ook horen we van initiatief Grootschalige Kleinschaligheid: een groep boeren wil een stuk landbouwgrond gezamenlijk beheren, met veel autonomie voor de individuele ondernemer. Heb jij daar ideen over? Wees zeer welkom! Workshop door twee lidorganisaties van de Federatie voor Agroecologische Boeren.

Sprekers: Annemieke Hoogenboom-Oneplanetcrowd, Bio ondernemer met crowdfunding ervaring In deze workshop vertellen we hoe je als (bio) ondernemer via crowdfunding mensen betrekt bij wat je doet, en hoe je deze financieringsvorm bij uitstek inzet voor groei en om duurzame ambities sneller te realiseren.

Sprekers: Nog niet bekend, zie www.bio-beurs.nl Het klimaat blijft in 2020 een van de grote maatschappelijke thema’s. In deze discussie speelt de landbouw vaak een prominente rol. Binnen de biologische landbouw zijn veel inspirerende voorbeelden te vinden. Wat heeft de biologische landbouw op dit vlak te bieden? En wat hebben we nodig van maatschappij en overheid? Tijdens deze workshop gaan we in gesprek over dit thema om aan te scherpen waar Biohuis en Bionext namens de biologische sector op moeten inzetten.

Sprekers: Riëlla Hollander-Directeur landbouw en voeding/ Triodos Investment Management, Meino Smit-biologisch akkerbouwer en onderzoeker WUR, Frank van Dommelen Relatiemanager landbouw en voeding/Triodos Bank Welke gewassen worden er in 2020 verbouwd, hoeveel mensen werken er in de landbouw en hoeveel dieren worden er gehouden? Meino Smit rekende het uit voor zijn proefschrift.

Moeten we terug naar paard-en-wagen? Of staan er in 2020 geen koeien meer in de wei? Aan de hand van de berekeningen van Meino Smit en de visie Triodos Bank leiden we u naar de landbouwsector van 2020.

Sprekers: Willy Baltussen-Wageningen UR, Adrian De Groot-True Price, Jurrien Roossien-DO-IT Mmv: Bavo van den Idsert-Bionext Hoe bereken je de echte prijs van een product waar alle externaliteiten in zitten. Het rekenmodel uit de PPS Echte & Eerlijke prijs wordt gepresenteerd samen met de eerste resultaten uit enkele casussen.

De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren?

Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl

33

Uitnodiging

SUPER-CLASS KRUIDENRIJK Kruidenrijk zaaizaad voor blijvend grasland • • GRASLAND • • Droogteresistentie

Hoge productie

Diep wortelend

Hoge biodiversiteit

• Zeer smakelijk en gezond • Werkt tegen maag-darmwormen Succesvol kostprijs verlagen en opbrengst • Zonder kunstmest • Bio verkrijgbaar klavers en kruiden • Kostenbesparend • Grassen, grasland! verhogen met kruidenrijk

Leer alle ins en outs.

4 6 11 13

data: februari februari februari februari

plaats: data: plaats: Akkrum (Fr.) 18 februari Mariënberg (Ov.) Zuidhorn (Gr.) 20 februari Uithoorn (NH) Obdam (NH) 28 februari Ruurlo (Gld.) Beilen (Dr.) 3 maart Boxtel (Br.)

Bestel uw ticket op www.puregraze.com of bel voor meer informatie of advies naar 0546-624005

Standnr. 316

Agricooffers...

ation r e n e G t x e N ...the

potatoes.

Agrico biedt u de nieuwe generatie aardappels.

Lekker en uniek, dankzij zijn natuurlijke resistentie.

Een verzameling rassen, geschikt voor gangbare en biologische teelt. Kies deze rassen en intensieve bescherming van het gewas tegen Phytophthora is niet meer nodig. Alouette, Carolus, Levante, Twinner, Twister, Nofy en Ardeche.

Voor een duurzame toekomst. Wereldwijd.

Bezoek onze workshop (nr 47) op de Biobeurs: “Kruidenrijk grasland - Het toekomstige verdienmodel van de grondgebonden veehouderij”, 23 januari 11.45-12.45 uur

De Mekkerstee smaakvol biologisch

beurs Proef zelf! STAND 304 op de Bio

M`ekkerstee Fenegriek

Beppie Pikant (schapenkaas)

Mekkerstee Belegen

Proef het- PietversdenchHeril,tog -welkom!

Say growth, say Agrico! www.agrico.nl

BioStee Truffel JerseyHoeve Dieken Hofdijksweg 34 • Ouddorp (ZH) • t 0187 68 40 50

workshop-programma 18.00 Stijgbeelden: Alternatief kwaliteit onderzoek

Woensdag 22 januari

27

Spreker: Roelant de Vletter-Stijgbeeld.nl Door middel van stijgbeelden en chroma’s is het mogelijk om de vitaliteit van een voedingsmiddel of grond zichtbaar te maken. Een presentatie over de werkwijze en toepassingsmogelijkheden geeft meer inzicht in de wereld van de stijgbeelden. Ter plekke wordt een stijgbeeld gedemonstreerd en kunnen platenboekjes met stijgbeelden worden ingekeken en/of gekocht worden.

Workshopruimte D 10.30 Pachters en verpachters: samen verduurzamen

28

Sprekers: Theo Vogelzang-LandschappenNL, Machtelijn Tempelman-Rentmeester Stichting IJssellandschap Mmv: Maria van Boxtel-Land&Co Landgoedeigenaren, natuurorganisaties, rentmeesters: zoek je naar verduurzaming van je pachters? Ga met bestaande pachters aan de slag en vind samen je kansen. Ook in biologisch. Of zoek en vind een nieuwe pachter met ‘duurzaam bloed’. Hoe geef je pachtcontracten vorm? Hoe verleid je pachters? Wat is het verdienmodel? Deze workshop geeft verpachters praktische handvaten voor verduurzaming.

11.45 Leiderschap in de biobusiness

29

Sprekers: Ronald van Marlen-Timeli/OBLA, Konrad Hauptfleisch-IFOAM International, Prof. Dr. Lars Moratis-Impact Academy In deze workshop gaan we in gesprek over de noodzaak van verdere ontwikkeling van leiderschap bij biologische bedrijven. We bespreken de noodzaak van training en benadrukken dat in een steeds complexere omgeving biobusiness ook in de lead moet blijven. De Organic Business Leadership Academy biedt de primeur met een 5-daagse training op gebied van biologisch duurzaam leiderschap. Daarnaast willen we een netwerk opbouwen waarbinnen bedrijven elkaar gaan vinden in het delen van kennis en relevante issues op gebied van de biologische markt.

13.00 Bevordering afzet biologische bloemen

30

14.15 Hoe blijf ik gezond met medicinale paddenstoelen?

31

15.30 ‘How dare you!’: Biologisch en haar rol in klimaatcrisis, klimaatmarsen en XR.

32

14.15 Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor productie?

33

Sprekers: Willemijn ter Hart-Slow Flowers Nederland, Arnold Wittkamp-Bee O, Annika de Ridder-Barometer Duurzame Bloemist Mmv: Maaike Raaijmakers-Bionext Het areaal aan biologische sierteelt in Nederland is nog heel beperkt maar groeit wel. Ook de vraag onder consumenten naar biologisch geteelde bloemen en planten neemt hard toe.

Gezien de aandacht rond middelengebruik in de sierteeltsector liggen er enorme kansen voor biologisch. Tijdens de workshop komen drie initiatieven aan bod die de afzet van biologische bloemen op verschillende manieren stimuleren. Ze laten zien dat een groter aanbod van biologische bloemen en planten broodnodig is.Slow Flowers Nederland is een platform waarbij diverse biologische pluktuinen zijn aangesloten die direct leveren aan consumenten. Bee-O heeft als ambitie om de (internationale) handel in biologische bloemen en planten via de veiling te stimuleren en het keurmerk barometer duurzame bloemist stimuleert de verkoop van duurzame, waaronder biologische, bloemen via bloemisterijen.

Spreker: Graham Botfield-Smart & Zo Zonder dat er een mensenhand aan te pas komt, produceert Moeder Natuur de meest krachtige paddenstoelen met uitzonderlijke nutritionele en medicinale eigenschappen. Wat is haar geheim? Speciaal voor dit seminar komt Graham Botfield overvliegen vanuit Engeland. Graham is één van de bekendste natuurgeneeskundige met een specialisatie in medicinale paddenstoelen. Hij vat 15 jaar onderzoek samen in dit exclusieve seminar van slechts 60 minuten. Daarnaast ontvangt u na afloop het gesigneerde boek: Medicinal Mushrooms – The Essential Guide van Martin Powell helemaal GRATIS! Deze workshop is Engelstalig

Sprekers: Ronald van Marlen-Timeli/OBLA, Sjef Staps-Louis Bolk Instituut In deze workshop bekijken we de rol van de biologische beweging in de almaar verder escalerende en versnellende klimaatcrisis. We onderzoeken op welke manier de biologische beweging zich kan verhouden tot de maatschappelijk actieve klimaatmarsen en bewegingen als Extinction Rebellion. Is er een rol weggelegd voor biologisch om via deze route haar autoriteit verder in te brengen en zodoende bij te dragen aan de noodzakelijke transitie? We willen over dit thema met de zaal in gesprek.

Sprekers: Marian Blom, Gerdine Kaptijn en Maaike Raaijmakers-Bionext, John Otters-Skal Biocontrole Vanaf 2021 is de nieuwe biologische wet van kracht. Er worden steeds meer detailregels duidelijk. Afhankelijk van de sector waarin u actief bent hebben deze invloed op uw bedrijfsvoering. In deze workshop geeft Skal samen met Bionext u een overzicht van de nieuwe regels die bekend zijn. De workshop is speciaal bedoeld voor boeren en telers.

De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren?

Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl

EKOLAND | januari – 2020

35

721

De Treffler eg, egt de beste! (pas op voor levertijden, bestel snel)

workshop-programma 18.00 Koplopers in biodiversiteit

Woensdag 22 januari

34

Sprekers: Wim Stegeman-akkerbouwer te Lelystad, Peter Oosterhof-melkveehouder te Foxwolde Mmv: Pim Clotscher-Neutkens zaden Twee bioboeren vertellen over hun streven naar maximale biodiversiteit. Wim Stegeman past NKG toe, heeft soortenrijke vogelakkers in het bouwplan, teelt bloemrijke akkerranden en diverse groenbemesters. Stegeman telt zelf dag- en nachtvlinders om te testen of dit een goede indicator is voor de biodiversiteit. Peter Oosterhof gooide onlangs het roer drastisch om: van gangbare melkveehouderij met veel input van buitenaf naar een bio bedrijfsvoering gericht op kringloop, maximale weidegang en(zeer) brede mengsels. Ook ontwikkelde hij zelf een doorzaaifrees. Economie en ecologie gaan hand in hand.

Laat u inspireren door deze koplopers in biodiversiteit.

14.15 Bomen is zilver, planten is goud - Voedselbosbouw zoekt boeren

38

15.30 Leeronderneming: biedt ruimte aan een starter

39

16.45 De bakker en de dokter

40

18.00 Puur plantaardig telen: slim werken aan bodemopbouw

41

Sprekers: Wouter van Eck en Marc Buiter-Stichting Voedselbosbouw Nederland Mmv: Fransjan de Waard-St Voedselbosbouw Nederland De voedselbosbouw is klaar voor een schaalsprong in Nederland, en zoekt boeren die het aandurven om minimaal 3 hectare te bestemmen voor een blijvend voedselbos.

Stichting Voedselbosbouw Nederland licht haar aanbod toe: Zij zet haar expertise in voor een hoogwaardig ontwerp op maat, begeleidt waar nodig aanleg en beheer, schakelt met financiers van plantgoed en denkt mee over afzet. Kostenloos! De boer legt CO2 vast, bergt water, verhoogt biodiversiteit, en plukt gaandeweg steeds meer vruchten.

Workshopruimte E 10.30 Voeding en persoonlijke groei

35

Spreker: Veronique van Zeeland-Therapeuticum Aurum Voeding heeft een belangrijke invloed op onze lichamelijke gezondheid, maar wist je dat het maken van bewuste voedingskeuzes ook invloed kan hebben op onze persoonlijke groei? Véronique van Zeeland, natuurvoedingskundige, zal aan de hand van haar ervaringen bij de Hartschool en het Therapeuticum in Zoetermeer vertellen hoe zij mensen in beweging krijgt om hun voedingsgewoonte aan te passen. Met als resultaat dat mensen meer regie krijgen over een belangrijk deel van hun leven.

11.45 Een biologische markt: Een goed verhaal

36

Sprekers: Gea Bakker-Smit en Mirjam Hilgeman-Rabobank De agrarische sector is volop in beweging, de biologische landbouw groeit en kent een onderscheidend karakter. Het is ook een dynamische markt met toenemende concurrentie in de kanalen en op het schap. Biologische producten worden meer mainstream, waardoor de prijzen onder druk komen te staan. Verdere segmentering van het aanbod in biologisch biedt echter ook kansen voor alle spelers in de markt. Hoe behoud je als ondernemer je onderscheidende positie? Welke rol speelt innovatie? En hoe kan de Rabobank je helpen?

Wij nemen u graag mee in de trends en ontwikkelingen en heten u van harte welkom op de Biobeurs 2020!

13.00 Presentatie Open Bodemindex

37

Sprekers: Janjo de Haan-Wageningen UR, Jip Welkers-Vitens, Josien Kapma-Farm Hack Mmv: Heleen Klinkert-Bionext ASR, Vitens en Rabobank hebben de Open Bodemindex ontwikkeld voor het beoordelen van de kwaliteit van de bodem. Tijdens deze workshop wordt dit model gepresenteerd en hoort u op welke manier de biologische ondernemer hiervan kan profiteren.

De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren?

Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl

EKOLAND | januari – 2020

Spreker: Joost van Strien en Chris Feickens-biologisch akkerbouwers, Mmv: Helmer Wieringa en Maria van Boxtel-Land&Co Ben je ervaren ondernemer en overweeg je om in jouw bedrijf starters in de landbouw de ruimte te geven? Arbeid delen, gezelligheid, fijnere teelten of jongvee uitbesteden. Er zijn allerlei voordelen voor een ervaren biologische boer om een jonge ondernemer te laten leren op een eigen stuk op jouw bedrijf. We bespreken ook de lastige punten: Hoe werk je succesvol samen? Zo ontdek je adh v praktijkvoorbeelden: past het ook bij mij om ruimte te bieden aan een starter?

Sprekers: Gerard Hardeman-Bakkerij Hardeman, Trudy Vlot-Leefstijlarts Bakker Gerard Hardeman en leefstijlarts Trudy Vlot dagen elkaar uit in een gesprek over de zin en onzin rond gezonde voeding. Over brood, dat in het verdomhoekje staat. Over consumenten, die superfoods slikken als zoete koek. Over winkelpersoneel, dat het verschil tussen biologisch en vegan niet lijkt te weten. Maar ook over hoe je lichaam heus wel weet wanneer het in balans is, en hoe gezonde biologische voeding je beste medicijn kan zijn.

Sprekers: Alex Schreiner-Coöperatie voor Permacultuur, Peet de Krom-BD-tuinderij de Kromme Lepel Mmv: Joep Peteroff-Bio Vegan Netwerk Geïntegreerd bodembeheer met puur plantaardig telen.

Tijdens deze interactieve workshop wordt je meegenomen naar onder, naar de bodem. Door slim te werken aan bodemopbouw met minimale grondbewerkingen (NKG) en plantaardige bemestingssystemen kan je werken aan een gezondere bodem. Aan de hand van praktijkvoorbeelden wordt uitgelegd hoe je d.m.v. bodemopbouw, teeltrotatie en de juiste strategie van plantaardige bemesting & keuze van groenbemesters zorgt dat er op jouw land genoeg nutriënten aanwezig zijn voor de volgende teelten.

37

workshop-programma Suyderseezaal 11.15 Mest en stro: Hoe krijgen we de kringloop rond?

Workshopruimte A 42

Sprekers: Jelmer Buijs-Buijs Agro Services, Gerdine Kaptijn-Bionext, Tom Saat-Biodynamische Stadsboerderij Almere, Maria Buitenkamp-Bestuurder Biohuis/voorzitter van de biomestgroep, Jaco Burgers-Directeur ERF BV/ Biodynamisch bedrijf Loverendale Ter Linde Mmv: Bavo van den Idsert-Bionext Een belangrijk uitgangspunt in de biologische landbouw is het sluiten van de kringloop. Mest en stro zijn daar natuurlijk een belangrijk onderdeel van, onderdelen die nu nog deels gangbaar zijn. Welke strategieën zijn er mogelijk om door te groeien naar 100% biologische A-meststoffen? Na twee korte presentaties over risico’s en kansen gaat een panel van bio-telers in debat met elkaar en de zaal om deze grote uitdaging met elkaar te verkennen.

13.00 Strokenteelt ontwerpen in de praktijk

43

14.45 Boer zoekt boer: geef ruimte aan een starter

44

Sprekers: Kees Sijbenga-biologisch akkerbouwer/ pluimveehouder, Just Hamming-biologisch akkerbouwer, Cornelis Mosselman-biologisch akkerbouwer Mmv: Dirk van Apeldoorn-Wageningen UR In september 2019 is de innovatie training strokenteelt gestart. Op de Biobeurs laten we 3 boeren aan het woord die verder willen gaan met strokenteelt. Alle drie de boeren zullen de motivatie van hun strokenteelt ontwerp toelichten en ingaan op praktische overwegingen en hun gewenste resultaten.

Sprekers: Sietse Draaijer-NAJK, Klarien KlingenToekomstboeren, diverse jonge boeren Mmv: Maria van Boxtel-Landgilde Boer zoekt boer: Nieuwe boeren zijn enthousiast voor de landbouw en ervaren ondernemers willen best graag ruimte bieden. Doe mee met de inspirerende bijeenkomst over ruimte voor nieuwe boeren. In deze workshop zitten aansprekende voorbeelden van nieuwe boeren en tuinders – nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Met NEWBIE Prijs voor innovatieve starter. Kom ook speeddaten op de workshop van Landgilde, Toekomstboeren en NAJK. Na de workshop om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet hier je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom ook speeddaten en stel je vraag!

16.30 Bomen is zilver, planten is goud - Voedselbosbouw zoekt boeren

45

Sprekers: Wouter van Eck en Marc BuiterStichting Voedselbosbouw Nederland Mmv: Fransjan de Waard-St. Voedselbosbouw Nederland De voedselbosbouw is klaar voor een schaalsprong in Nederland, en zoekt boeren die het aandurven om minimaal 3 hectare te bestemmen voor een blijvend voedselbos.

Stichting Voedselbosbouw Nederland licht haar aanbod toe: Zij zet haar expertise in voor een hoogwaardig ontwerp op maat, begeleidt waar nodig aanleg en beheer, schakelt met financiers van plantgoed en denkt mee over afzet. Kostenloos! De boer legt CO2 vast, bergt water, verhoogt biodiversiteit, en plukt gaandeweg steeds meer vruchten.

De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren?

Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl

38

10.30 Maak je huisverkoop tot een succes

46

11.45 Kruidenrijk grasland- Het toekomstige verdienmodel van de grondgebonden veehouderij

47

Sprekers: Hans-Piet van Sprang en Pieter van Gurp -Erf en Winkel In de workshop laten we je zien welke factoren een rol spelen voor een succesvolle boerderijverkoop. We gaan altijd uit van uit jouw vraag en situatie, dus geen standaard formule maar maatwerk toegespitst op de plaatselijke situatie. Wat wil jij, hoe is de plek, de plaatselijke concurrentie en de regels. Wij, twee ervaren natuurvoedingswinkeliers, weten als geen ander wat voor succes nodig is! Zo geef je verantwoord vorm aan de verbinding tussen producent en consument.

Spreker: Ado Bloemendal-Pure Graze Hoe dragen kruidenrijke graslandmengsels bij aan het klimaatneutraal maken van de landbouw? Een inleiding wordt gegeven over de invloed van polyculturen op de natuurlijke bodemvruchtbaarheid, het vastleggen van CO2, het verbeteren van het waterbergend vermogen en het terugdringen van het stikstofoverschot. Daarnaast is er aandacht voor de positieve bijdrage aan de leefomgeving voor insecten, weidevogels en ander wild. Tenslotte komen de gezondheid van het vee, het inkomen van de boer en de voeding van de consument nog aan bod.

48 13.00 Bedrijfseconomische perspectieven voor de omschakeling naar biologische melkveehouderij Sprekers: Kees Water-Ekopart, Edith Finke-DLV Rundveeadvies Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Denk je na over omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering en wil je weten wat dit inhoudt? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequentie dit heeft voor je bedrijf. En wat zijn de marktperspectieven? In deze workshop wordt aan de hand van ervaringen inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijg je antwoord op deze vragen.

14.15 Een biologische markt: Een goed verhaal

49

Sprekers: Gea Bakker-Smit en Mirjam Hilgeman-Rabobank De agrarische sector is volop in beweging, de biologische landbouw groeit en kent een onderscheidend karakter. Het is ook een dynamische markt met toenemende concurrentie in de kanalen en op het schap. Biologische producten worden meer mainstream, waardoor de prijzen onder druk komen te staan. Verdere segmentering van het aanbod in biologisch biedt echter ook kansen voor alle spelers in de markt. Hoe behoud je als ondernemer je onderscheidende positie? Welke rol speelt innovatie? En hoe kan de Rabobank je helpen?

Wij nemen u graag mee in de trends en ontwikkelingen en heten u van harte welkom op de Biobeurs 2020! januari – 2020 | EKOLAND

donderdag 23 januari

15.30 Varkens in de wei: Problemen en oplossingen

50

Sprekers: Michiel Nooijen-varkenshouder/concept­ ontwikkelaar Mmv: Gerdine Kaptijn-Bionext Een belangrijk kenmerk van biologische bedrijven is dat dieren naar buiten kunnen. Dit brengt echter ook risico’s met zich mee, denk aan de volksgezondheid, diergezondheid en de emissiedruk. In deze workshop wordt kort samengevat welke problematiek ontstaat bij het buiten houden van varkens en welke oplossingen er zijn of worden ontwikkeld in de biologische varkenshouderij. Varkenshouder en conceptontwikkelaar Michiel Nooijen zal vertellen over zijn systeem MiNo..

16.45 Introduction into lacto-fermentation and it’s value 51 for a future oriented Dutch organic food industry

Sprekers: Marie-Claire Feller en Moritz Huber-SauerCrowd In our presentation we will show the Dutch organic food industry how the current wave of raw fermentation will help businesses to become more sustainable within their preservation methods. This is a trend to stay. Furthermore, we show the development of this market when it comes to consumer adaptation, food health, locallity and seasonality from our experiences as a raw, organic fermented foods start-up.

This will be supported by the results of our scientific research at University Aeres UAS in the Netherlands.

Workshopruimte B 10.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt

52

Sprekers: Gerard van Mastwijk-Van Mastwijk akkerbouw, Sander Bernaerts-Naturim Tijdens de workshop vertelt Gerard van Mastwijk - een jonge biologische boer uit Zevenhoven (ZH) - over zijn omschakeling naar bio. Afgelopen teeltjaar had van Mastwijk zijn eerste biologische teelten. Waarom heeft hij de keuze gemaakt voor de omschakeling en hoe verging zijn eerst “bio” teeltjaar? Bedrijfsadviseur Sander Bernaerts (Naturim) vult het verhaal aan met zijn visie op omschakelen, de markt en de biologische werkwijze.

11.45 Biologisch-dynamische preparaten: praktijk en onderzoek

53

Sprekers: Edith Lammerts van Bueren-BioAcademy, Jan Weijsenfeld Mmv: Leen Janmaat-Stichting Demeter Wat zijn BD preparaten en hoe werken deze voor de bodem en het gewas? Door goed waar te nemen krijg je inzicht in de werking van preparaten. Inmiddels is er meer dan 90 jaar ervaringen opgedaan met het toepassen van BD preparaten. Voor sommige BD boeren iets vanzelfsprekends, voor anderen nog een zoektocht. In de workshop komen zowel de zogenaamde spuitpreparaten als compostpreparaten aan bod. BD tuinder Jan Weijsenfeld vertelt uit zijn rijke praktijkervaring en laat alle ingrediënten zien, en Edith Lammerts van Bueren vult aan vanuit haar jarenlange onderzoek op Louis Bolk Instituut met dit onderwerp.

EKOLAND | januari – 2020

13.00 Verveeloren en lastpakken in bio akkerbouw en groenteteelt

54

14.15 Ruwvoer dat smaakt naar meer!

55

Sprekers: Femke Temmerman en Joran Barbry-Inagro, Sander Bernaerts-Naturim Schadelijke insecten kunnen een teelt ruïneren. Tijdens de workshop komen een aantal “lastpakken” van de ergste categorie aan bod. De focus ligt op ritnaalden, koolvlieg, bonenvlieg, aardvlo en luis. Per plaag worden relevante kennis, onderzoeksresultaten en ervaringen uit de praktijk besproken. Met deze informatie kan schade door deze insecten voorkomen of beperkt worden in uw toekomstige teelten.

Spreker: Leo Tjoonk-Agrifirm Goed en voldoende ruwvoer is de basis voor een optimale, gezonde melkproductie. En juist daar schort het nogal eens aan. In de (biologische) veehouderij is de variatie en de beschikbaarheid in kuilkwaliteit groot. In deze workshop zal Leo Tjoonk, kenniscoördinator ruwvoerteelt bij Agrifirm, ingaan op de mogelijkheden die er zijn om goed bio ruwvoer te winnen. Verschillende praktische tips zullen daarbij de revue passeren, waarmee u komend voorjaar direct aan de slag kunt!

15.30 Stikstof: Is biologische landbouw een antwoord? 56

Sprekers: Laurens Nuijten-Bionext/Biohuis, Sybrand Bouma-Natuurweide Sinds mei 2019 heeft Nederland via pers en boerenacties geleerd over stikstof. Bionext en Biohuis hebben een stikstofgroep gestart met onze dierlijke sectororganisaties. Zij hebben vanaf dat moment regelmatig contact gehad met Kamerleden, het Ministerie van LNV en andere organisaties over dit onderwerp. De biologische landbouw heeft onder andere een lagere veebezetting, meer beweiding en gebruikt geen kunstmest. In deze workshop komt aan bod waar Bionext en Biohuis vanuit de biologische landbouw op inzetten en gaan we hierover in gesprek met de aanwezigen.

De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren?

Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl

Workshopruimte C 10.30 Anders financieren: geld en grond

58

11.45 Meer bio in de provincie!

59

Sprekers: Susan Drion-Biodiversity in Business, Marcel Vijn-Wageningen UR Mmv: Maria van Boxtel-Land&Co Crowdfunding, grondfondsen, investeerders: er zijn veel mogelijkheden om bedrijfsuitbreiding of start anders te financieren. Kun jij zo ook je bedrijf financieren? In deze workshop vol praktische voorbeelden doe je inspiratie op voor je eigen financiering, met of zonder de bank. Ontvang ook gratis de brochure ‘Anders financieren’ en ga zelf aan de slag!

Spreker: Veerle Slegers-Provincie Noord-Brabant Mmv: Marjon Krol-ZLTO Provincies zetten zich in voor een duurzame en natuurinclusieve landbouw. Biologische landbouw kan hier een belangrijke rol in spelen. Wat kun je doen om biologisch te stimuleren in je provincie? Hoe stimuleer je nieuwe bioboeren? Hoe kunnen biologisch en natuurinclusief elkaar versterken?

39

STUK VOOR STUK VERRUKKELIJK Ontdek de worsten van St. Hendrick

Het vlees van St. Hendrick is eerlijk vlees. Vlees waar de tijd voor wordt genomen: de dieren krijgen de tijd om te leven, om te groeien. Ook de bereiding van onze worsten krijgen die tijd; om te garen, om boven echt beukenhout langzaam gerookt te worden, om vakkundig gekruid te worden. Tijd, aandacht, vakmanschap en pure ingrediënten.

Omdat goede smaak geen haast heeft.

U VINDTHOE DE WORSTEN VANBEZOEK ST. HENDRICK UW SUPERMARKT WILT U ZELF ERVAREN DAT SMAAKT? ONS DANINOP 23BIOLOGISCHE & 24 JANUARI OP DE BIOBEURS (STAND 289)

workshop-programma

donderdag 23 januari

13.00 Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor handel en verwerking?

60

14.15 Exporteren naar de buurlanden: België, Luxemburg en Frankrijk

61

15.30 Exporteren naar buurlanden: Duitsland & Scandinavië

62

Sprekers: Marian Blom-Bionext, Akke Menno HorsmanSkal Biocontrole Vanaf 2021 is de nieuwe biologische wet van kracht. Er worden steeds meer detailregels duidelijk. Afhankelijk van de sector waarin u actief bent hebben deze invloed op uw bedrijfsvoering. In deze workshop geeft Skal samen met Bionext een overzicht van de regels die bekend zijn. De workshop is speciaal gericht op handel en verwerking.

11.45 Aardappelveredeling: van Bioimpuls via Convenant de markt op!

65

Sprekers: Peter Keijzer-Louis Bolk Instituut, Maaike Raaijmakers-Bionext Er wordt een korte presentatie gegeven over 11 jaar Bioimpuls: het veredelingsproject naar Phytophthora resistentie. Vervolgens komt het aardappel convenant aan bod waarbij de stand van zaken op de tafelaardaardappelmarkt wordt toegelicht.

Tenslotte wordt vanuit marktperspectief gekeken naar de vraag vanuit de verwerkende industrie aan veredelaars en telers

Sprekers: Caroline Schauvlieger-Ned. ambassade in België, Annelies Dijkema-Ned. ambassade in Frankrijk Heeft u belangstelling voor export naar nabije markten? Medewerkers van het Landbouwradennetwerk (LAN) vertellen u over de ontwikkeling van de biologische markt in België, Luxemburg en Frankrijk en over zaken doen in deze landen.

Sprekers: Rosalie Blomaard-Ned. ambassade in Duitsland, Renske Nijland-Ned. ambassade in Denemarken Heeft u belangstelling voor export naar nabije markten? Medewerkers van het Landbouwradennetwerk (LAN) vertellen u over de ontwikkeling van de biologische markt in Duitsland en Scandinavië en over zaken doen in deze landen.

16.45 Dutch Edamame: biologische verse soja van en voor eigen bodem!

63

Sprekers: Wouter Klaasse Bos-teler van biologische soja, Peter Strijk-Dutchsoy, Jan Groen-Green Organics Dutch Edamame is een uniek korte-keten initiatief. Wouter Klaasse Bos teelt met 8 andere boeren biologische verse soja in de Flevopolder. Met gewasbegeleider Dutchsoy, afzetorganisatie Green Organics en provincie Flevoland wordt gewerkt aan de afzet van deze eitwitrijke peulvrucht. Tot nu toe wordt verse soja, dat we kennen van de edamame peulen uit de Japanse keuken en als bonen in pokebowls en salades, geïmporteerd. Wat zijn de toekomstkansen van Dutch Edamame, voor boer en burger?

Workshopruimte D 10.30 Agri meets Design

64

Sprekers: Klaas de Lange-Weerribben Zuivel, Annemieke Hulsman-Supermarkt in het Bos, Jord den Hollander-kunstenaar, Miriam van Bree-Bionext, Vera Minten-Agri meets Design Mmv: Sabine Horsting-Bionext Presentatie van de uitkomsten van het samenwerkingsproces tussen drie biologische ondernemers en drie kunstenaars in het kader van de vraag: ‘Hoe lokaal is lokaal bij biologisch’.

We oefenen de methode Agri meets Design samen met het publiek.

EKOLAND | januari – 2020

13.00 Nieuwe bio verordening in de pluimveehouderij 66

Sprekers: Hans Fuchs-Bionext, Sjaak van SchaikVanWestreenen adviseurs Mmv: Henk Spruijt-Biologische Pluimveehouders Vereniging In 2021 komen er nieuwe Europese regels voor de bio pluimveehouderij. Deze regelgeving heeft vergaande gevolgen voor de pluimveesector. Deze praktische workshop geeft nadere uitleg richting de pluimveehouders en de erfbetreders over deze veranderende regels. Daarnaast wordt ingegaan op de gevolgen van de stikstofregelgeving.

14.15 Voedselcoöperaties voor burgers: wat kan dat jou als boer bieden?

67

15.30 Meer waarde voor de bioboer en de meerwaarde daarvan

68

Spreker: Estella Franssen-Stichting de Ulebelt In Overijssel is de Ulebelt met een nieuw initiatief gestart om burgers en boeren te verbinden: voedselcoöperaties. Burgers halen op die manier versproducten rechtstreeks uit hun buurt.

Een voedselcoöperatie voor burgers is een van de vormen van korte ketens, met specifieke kenmerken. Wat maakt dit model aantrekkelijk voor deelnemers en met welke motieven doen ze mee? Wat levert het ze op? En waarom is dat interessant voor boeren die via de korte keten willen afzetten?

Sprekers: Goaitske Iepema-Hogeschool Van Hall Larenstein, Feitze van der Hoek-FBBF Mmv: Leen Janmaat-Louis Bolk Instituut De workshop bestaat uit twee delen: 1. Presentatie van een aantal fact sheets over hoe de biologische landbouw scoort op het gebied van integrale verduurzaming onderverdeeld in de kernwaarden van IFOAM: health, ecology, fairness en care. 2. Met deelnemers in gesprek over de kernwaarden van de biologische landbouw. Hoe kunnen we wat we al doen beter voor het voetlicht brengen? Wat kunnen we beter doen?

De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren?

Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl

41

TIME FOR CHANGE

Wij heten u graag welkom op stand 128

We Grow Soil.

workshop-programma 16.45 Too Good to Go

donderdag 23 januari

69

Sprekers: Gijs van Schoot-Too Good To Go In de hele keten, van de akker tot aan de tafel, wordt voedsel verspild. Dit heeft veel schadelijke gevolgen voor het milieu.

Niet alleen wordt eten zelf verspild, maar ook de gebruikte grondstoffen die nodig waren om dat eten te produceren: water, landbouwgrond, arbeid en vervoer. Too Good To Go is dé app tegen voedselverspilling. Verminder dagelijkse verspilling en laat overgebleven producten op een bord belanden in plaats van de vuilnisbak.

Workshopruimte E 70

Sprekers: Simone en Arend Koekkoek-De Campus Almkerk, Dirk van Apeldoorn-Wageningen UR, Arjen van BurenLandgoed Velhorst De huidige intensieve wijze van voedselproductie, een economisch gestuurde keten en ongezond consumentengedrag is niet langer houdbaar. Koerswijziging is noodzakelijk.

PixelFarming is gerobotiseerde vraaggestuurde akkerbouw.

Biodivers, natuurinclusief en zonder pesticiden en kunstmest.

WUR geeft uitleg over de concepten van PixelFarming mbt biodiversiteit. Adhv 2 jaar ervaring met PixelFarming vertelt Campus Almkerk de mogelijkheden voor een koerswijziging.

En boer Arjen van Buren over zijn plannen om PixellFarming volgend jaar te gaan gebruiken. Iedereen kan het verschil gaan maken, NU en in de toekomst.

11.45 Als biosector aanhaken bij Eco voedseltrends

72

14.15 Mest tekort? Dacht ‘t niet ....

73

15.30 Bodem in het nieuwe klimaat

74

Sprekers: Kees van Biert-Stichting Grondbeheer, Herman Insinger-Farm Brothers, Gerjan Snippe-BioBrass Mmv: Heleen Klinkert-Bionext Akkerbouwbedrijf Biobrass, koekjesproducent Farm Brothers en Stichting Grondbeheer werken samen aan een gezonde en vruchtbare bodem. In de workshop vertellen ze over deze samenwerking. Daarnaast gaan we met de zaal in gesprek over het waarderen van goede zorg voor de bodem. Hoe zorgen we ervoor dat duurzaam bodembeheer verankerd wordt in het verdienmodel in de voedselketen?

Sprekers: Jaap Melgers-Landgoed Tongelaar, Joost van Strien-Zonnegoed, Geert-Jan van der Burgt-SPNA Kollumerwaard Mmv: Jan de Wit-DWC Advies De biologische sector in Nederland steunt deels op gangbare mest en elders aangekocht (kracht)voer, blijkt uit een rapport van Bionext. Dat is bepaald geen kringloop. Na introductie van dat rapport laten twee akkerbouwbedrijven zien hoe zij toekunnen met weinig mestaanvoer. Op een proefbedrijf wordt zelfs al acht jaar géén mest aangevoerd.

Na deze praktische voorbeelden volgt gesprek met de zaal: wat is er nodig, zowel landbouwtechnisch als bestuurlijk/ politiek, om de biologische sector tot voorbeeld van kringlooplandbouw te maken?

courgette-actie

10.30 PixelFarming – wat zijn jouw kansen om controle te nemen over je omgeving

13.00 Een verdienmodel voor duurzaam bodembeheer in de keten

71

Sprekers: Valérie van Dijck-Tuinderij De Veldhof, Caro Niestijl-Ecostoof, Loulou Machine-Vegan Foodblogger van Go with the Glow Mmv: Iris van de Graaf-Van Eigen Erf Veganisten, vegetariers, flexitariers, locavoren en groene meisjes hebben een ding gemeen: ze eten zich een weg naar een betere wereld. Eco koken is een lifestyle. De biologische sector past positief in hun plaatje. Hoe kunnen we aan­haken? Veganistische Tuinderij De Veldhof, Ecostoof en andere ondernemers bieden succesvolle culinaire concepten aan en delen hun ervaringen.

Spreker: Erik Nagelhoud-Agrifirm Het klimaat verandert en waar mogelijk moeten we die verandering zien te voorkomen. Ondertussen geeft het nieuwe klimaat ons ook nieuwe uitdagingen voor het gezond houden van de bodem. Het nieuwe klimaat zorgt voor droogte, overvloedige neerslag en hogere temperaturen. Al deze zaken beïnvloeden de bodem en het bodemleven. Hoe kun je als biologisch boer in het nieuwe klimaat toch je bodem gezond houden? Daarover gaat deze workshop, gericht op akkerbouwers, tuinders en boeren met grasland!

75 16.45 Hoe kunnen we de stikstofvoorziening in de biologische landbouw verbeteren, en de kwaliteit van onze producten verhogen?

Spreker: Anton Nigten-Het Zout der Aarde Toen de biologische landbouw op stoom kwam, waren de verwachtingen hooggespannen. Inmiddels zijn we decennia aan het werk om de biologische landbouw te verspreiden en te verdiepen. Maar er wringt iets. We doen het niet slecht, maar het kan beter. In deze workshop wil ik aan de hand van het stikstofvraagstuk laten zien hoe we sterkere gewassen kunnen telen die met kop en schouders uitsteken boven de conventionele producten, en hogere opbrengsten kunnen halen.

De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren?

Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl

EKOLAND | januari – 2020

43

Criteria biologische landbouw goed bruikbaar om verpachten duurzamer te maken

Verpachters zoeken naar manieren om duurzame landbouw mogelijk te maken op hun gronden. Bijvoorbeeld met natuurinclusieve landbouw, landschapsinclusieve landbouw of biologische landbouw. Met zijn sterke wettelijke basis is biologische landbouw een aantrekkelijke mogelijkheid . Goed voor verpachter én pachter.

Tekst Maria van Boxtel | Foto Dick Boschloo

Verpachten inclusief verduurzaming

S

tichting BD Grondbeheer fuseert met Stichting Loverendale en zoekt een nieuwe pachter voor de Wilhelminahoeve. Kees van Biert is voorzitter van Stichting Grondbeheer en vertelt: “Wilhelminahoeve is een biologisch-dynamisch akkerbouw- en veebedrijf in St. Philipsland, Zeeland. Met 78 hectare landbouwgrond voor akkerbouw en veehouderij biedt het uitstekende kansen voor een nieuwe pachter. We zoeken wel iemand met affiniteit met biologischdynamische landbouw en minimaal vijf jaar ervaring in de BD akkerbouw en/of gemengde bedrijfsvoering.”

Grondbeheer legt in het pachtcontract vast dat een pachter volgens de Demeter-normen moet werken.

“Dat doen we altijd al, voor ons past dat bij onze uitgangspunten.”

Ook andere verpachters krijgen belangstelling voor verduurzaming van hun gronden. Gemeente Arnhem, Landgoed Twickel, Gelders Landschap en Kasteelen werken na een NVR-cursus over verduurzaming aan nieuwe vormen van verpachting. Want de Nederlandse Vereniging van Rentmeesters NVR heeft in haar bijscholingscursussen duurzame landbouw opgenomen. “We merken dat onze opdrachtgevers erom vragen: landeigenaren willen weten hoe ze op hun gronden duurzame, natuurinclusieve of biologische landbouw voor elkaar kunnen krijgen.” vertelt Machtelijn Tempelman, rentmeester bij Stichting IJssellandschap en medeorganisator van de verplichte bijscholing voor rentmeesters. Zij merkt vooral interesse in losse pachtuitgifte met voorwaarden en in het verduurzamen van het pachtbeleid als geheel.

44

Biologisch als voorwaarde bij pacht. In de praktijk kunnen grondeigenaren biologische landbouw als voorwaarde stellen om duurzaamheid op hun gronden voor elkaar te krijgen. Net als Stichting Grondbeheer kan een grondeigenaar in een pachtcontract opnemen dat de pachter biologisch gecertificeerd werkt en blijft werken. In Nederlandse pachtcontracten is het namelijk toegestaan om voorwaarden rondom duurzaamheid op te nemen, zoals biologisch, natuurpacht of het uitsluiten van bepaalde teelten. Biologisch is extra makkelijk in te passen in een Nederlands contract, omdat biologische landbouw een sterke wettelijke basis heeft. Zowel in EU-verordeningen als in de Nederlandse Landbouwkwaliteitswet is voor biologische landbouw publiekrechtelijk vastgelegd aan welke voorwaarden een boer moet voldoen. Deze juridische basis onder de biologische landbouw maakt het voor gronduitgifte makkelijk en goed handhaafbaar: elk jaar een Skal-certificaat overleggen volstaat. Dit lijkt de gemeente Arnhem aantrekkelijk en ze overweegt dat als nieuwe voorwaarde voor nieuwe pachters.

Beleidsmedewerker Henk Wentink: “Dit is voor ons makkelijk handhaafbaar.”

Landeigenaren willen weten hoe ze op hun gronden duurzame, natuurinclusieve of biologische landbouw voor elkaar kunnen krijgen.

Alle uit te geven gronden verduurzamen is voor grondeigenaren ook een optie. Rijk, provincies, natuurorganisaties, gemeenten of waterschappen januari – 2020 | EKOLAND

bedrijfsvoering

beschikken vaak over meerdere percelen die ze verpachten aan boeren en tuinders. Meer en meer willen ze deze gronden duurzaam inzetten. Bijvoorbeeld de provincie Noord-Brabant in samenwerking met het Groen Ontwikkelfonds Brabant (GOB) en de provincie Noord-Holland deden hier goede ervaringen mee op.

Hoe doen ze dat? Allereerst moet een publieke organisatie zoals een provincie uitgifte van gronden vaak openbaar aanbesteden, zodat iedereen een kans maakt.

Daarbij mag je in de aanbesteding voorwaarden stellen gericht op duurzaamheid en zo duurzame, natuurinclusieve of zelfs biologische boeren ‘voortrekken’.

“De voorwaarde voor biologische landbouw is voor ons makkelijk handhaafbaar.”

Stap 1 voor de verpachtende provincie is dan om de beleidsdoelen van deze provincie te omschrijven in het nieuwe pachtbeleid. Een oud pachtbeleid kent vooral criteria over agrarische structuur en gewenste prijs. In een nieuw, duurzaam pachtbeleid staan ook criteria over de bijdrage aan waterkwaliteit, bodem en klimaat, biodiversiteit of economie.

Stap 2 is het omschrijven van de handhaafbaarheid van deze nieuwe criteria: hoe controleer je dat een pachter ook echt duurzamer werkt? Zowel NoordBrabant als Noord-Holland kozen voor certificaten, bijvoorbeeld biologisch, weidemelk of ‘On the way to Planet Proof’. Waarbij de pachter meer punten krijgt voor een duurzamer certificaat, dus biologisch gaat dan boven Planet Proof.

Stap 3 is een aanbesteding voor pacht of verkoop van de gronden, waarbij de potentiele pachters zich inschrijven met een bewijs van duurzaamheid. Vervolgens gunt de provincie op basis van de puntentelling en de prijs de pacht aan de meest duurzame pachter.

Dit werkt. In 2017 gaven de Provincie Noord-Brabant/ GOB zo’n 1.000 pachtcontracten uit. Van de 799 inschrijvers voor deze contracten schreef 48 procent in met een certificaat voor verduurzaming. Bij de uiteindelijke gunning had 65 procent van de pachters een certificaat. Kortom: pachters met een duurzaamheidscertificaat maken meer kans op de gronden. En de prijs? Er waren 64 biedingen waar een gecertificeerde

EKOLAND | januari – 2020

boer meer biedt dan een boer zonder certificaat. In totaal realiseerde het Noord-Brabant/GOB een prijsstijging van 1,10 procent.

Alleen langjarige contracten zijn bij een dergelijke manier van verpachten zinvol voor biologische boeren. Alleen de omschakeling duurt immers al twee jaar. De wens voor langjarige contracten dringt meer en meer door bij verpachters, maar is nog wel in strijd met het snel en zo veel mogelijk geld verdienen aan verpachting. Duurzaam verpachten werkt daarom alleen als de randvoorwaarden goed zijn: langjarige contracten en ook agrarisch interessant qua verkaveling, ontsluiting en bemestingsmogelijkheden.

Beleidsmakers en rentmeesters willen niemand uitsluiten en kunnen alleen met goede argumenten een select groepje ‘voortrekken’. Die duurzame argumenten kan de biologische sector leveren.

Maria van Boxtel is partner bij Land&Co Zoek je opvolging of mensen voor je biologische bedrijf? Kijk op www.landgilde.nl Het project Land in Verbinding wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland en de EU, Europa investeert in zijn platteland.

Workshops 28 - P achters en verpachters: Samen verduurzamen Wo 22 jan | 10.30 uur | Workshopruimte D Met Theo Vogelsang, Machtelijn Tempelman Mmv Maria van Boxtel 39 - L eeronderneming: biedt ruimte aan een starter.

Wo 22 jan | 15.30 uur | Workshopruimte E Met Joost van Strien, Chris Feickens Mmv Helmer Wieringa en Maria van Boxtel 58 - Anders financieren: geld en grond.

Do 23 jan | 10.30 uur | Workshopruimte C Met voorbeeldbedrijf, Susan Drion, Marcel Vijn Mmv Maria van Boxtel Kom naar Boer zoekt Boer Do 23 jan | 14.30 uur | Suyderseezaal Met nieuwe boeren en tuinders, Landgilde, NAJK en vereniging Toekomstboeren. En de prijsuitreiking ‘meest innovatieve starter van NEWBIE’. Aansluitend speeddaten in de IJsselbar.

45

Kom naar de OBLA Workshop op de Biobeurs van woensdag 22 januari van 11.45- 12.45

Wordt ook een ‘Organic Business Leader’ We leven in turbulente tijden en meer dan ooit is leiderschap in biologisch gevraagd in alle facetten van onze sector. Deze cursus richt zich op zakenmensen, beleidsmakers, studenten en een ieder die een gedegen basis wil leggen in zijn/haar kennis van biologisch.

In 5 middagen van 13.00-18.00 nemen we je mee in de wereld van biologisch en bereiden we je voor op biologisch leiderschap. De cursus wordt gehouden op Kraaybekerhof en vindt plaats in de maand april.

INTERESSE?

Bekijk het actuele en volledige programma op www.timeli.nl/obla

VRAGEN?

Ronald van Marlen

Leg contact met Ronald van Marlen op ronald@timeli.nl of met Konrad Hauptfleisch op k.hauptfleisch@ifoam.bio Of bel Ronald op 06-23658192 als je verdere vragen hebt.

Konrad Hauptfleisch

Sierteelt

Samenwerking nodig om aanbod te verbreden en te bundelen voor afnemers

Foto‘s Liesbeth Schellekens - Bisselingskaat

Foto Hans Kramer - Hessenhof

Goede mogelijkheden voor biologische sierteeltsector

De Nederlandse sierteeltsector heeft het afgelopen jaar veel negatieve aandacht gekregen. Verontruste omwonenden deden zelf onderzoek naar residuen rond bollenvelden en burgers maken zich druk om de insectensterfte. De biologische sierteeltsector heeft hierop een passend antwoord. Tekst | Niels Heining

A

fgelopen november organiseerde Bio­next een bijeenkomst voor de sierteeltketen om met de hele keten stappen te zetten richting een biologische sierteeltsector. Hoe je kunt telen zonder chemische middelen en wat de afzetmogelijkheden voor biologische sierteeltproducten zijn, laten vijf biologisch telers zien. De diversiteit binnen de sector is groot. Van kleinschalige biologische bloemenpluktuinen, tot grote partijen die de openbare ruimte met biologisch groen willen invullen. Bij de snijbloemtelers en plantenkwekers loopt de afzet goed. Een verbreding van het biologisch aanbod door een uitbereiding van het aantal telers, is wenselijk om de logistieke stromen efficiënter te kunnen benutten. Voor bloembollentelers ligt de situatie anders. Het blijkt nog lastig om alle geteelde bloembollen biologisch af te zetten. Paradoxaal genoeg zou de oplossing weleens kunnen zitten in het werven van meer biologisch telers. “We kunnen met Biobol al een redelijk breed assortiment aanbieden, maar leveringszekerheid is een voorwaarde om beter op de vraag te kunnen inspelen”, aldus Jan Timmerman, bloembolteler en

EKOLAND | januari – 2020

voorzitter van Biobol. Boot en Dart hebben goede ervaringen met hun 12 ha biologisch geteelde laanbomen, heesters en vaste planten: “Biologisch telen levert kwalitatief goede producten op. Gemeenten zijn geïnteresseerd, maar de kennis om te kiezen voor soorten die het biologisch goed doen, ontbreekt vaak nog.”

Ook afnemers kwamen aan het woord.

Handelshuis Zann ervaart dat de vraag naar biologische bloemen groter is dan het aanbod en wil graag opschalen met meer biologische bloementelers. Er werd ook gesproken over biologisch groen in de openbare ruimte. Elwin Vink van Donker Groen ziet kansen: “De overheid heeft zichzelf verplicht gesteld om vanaf 2023 circulair in te kopen. Gemeenten moeten leren te gaan gebruiken naar wat er biologisch beschikbaar is.” Waar hij tegenaan loopt is dat de biologische producten moeilijk te vinden zijn. Ellen Prosée van de gemeente Meijerijstad ervaart soortgelijke problemen. Gebundeld aanbod zou het gemakkelijker moeten maken om in te schrijven op openbare aanbestedingen.

Ondanks de grote diversiteit van de biologische sierteeltketen, liet deze dag zien hoe het belangrijk het is om samen op te trekken. Een platform waar afnemers gemakkelijk het biologisch aanbod van de verschillende sectoren kunnen vinden, zou enorm helpen de afzet te vergroten.

Op de Biobeurs gaan we verder in op de vraag hoe vraag en aanbod beter op elkaar afgestemd kunnen worden op de biologische bloemenmarkt. Van verschillende kanten is er vraag naar biologische bloemen. Maar gaat het lukken om op korte termijn aan die vraag te kunnen voldoen?

Niels Heining is werkzaam bij Bionext Meer informatie op bionext.nl/thema-s/biodiversiteit/sierteelt/ Interesse in omschakeling? Neem contact op met Maaike Raaijmakers (Raaijmakers@bionext.nl);

Workshop 30 - Bevordering van de afzet van biologische bloemen Wo 22 jan | 13.00 uur | Workshopruimte D Met Willemijn ter Hart, Arnold Wittkamp en ­Annika de Ridder, olv Maaike Raaijmakers

47

Mechanisatie op de Bio-beurs

Deze bedrijven staan op de BioMechaTech

Derde editie BioMechaTech De BioMechaTech-hal is ook dit jaar weer een onderdeel van de Bio-beurs. De hal staat voor de derde editie opnieuw vol met innovatieve machines en mechanisatietechnieken.

Tekst Matthijs de Kruijff | foto’s Bionext

• Necap Pallets & Kisten B.V. • Broere Beregening BV • Profytodsd • Van Der Sluis Agri • Reesink Agri • Mesa Coatings BV • Terrateck • Sanders Heftrucks • Wijkamp Farming Solutions • Jean Heybroek bv • Kamps de Wild • Ad Terram Crop Support • Koeckhoven • Man@Machine

Een greep uit het aanbod in de hal:

Bij Man@Machine is bijvoorbeeld de TINY Treffler, TS Honda en de Bird Alert te zien (en te horen) Met de Tiny Treffler kunnen boeren efficiënt het onkruid bestrijden met een eg zonder zorgen. Optimale prestaties met een innovatieve landbouwmachine. Lees meer over de Bird Alert in het artikel op pagina 61

48

Mesa Coatings ontwikkelde, met het ­MesaConv6000 systeem, duurzame vloersystemen voor de biologische voedselverwerkingsmarkt. De vloer is mechanisch belastbaar en volledig emissievrij (met AgBB certificaat). Zo wil het bedrijf bijdragen aan een milieuvriendelijke ­wereld.

Ad Terram Crop Support is gespecialiseerd in biostimulanten. Het bedrijf is gespecialiseerd in de ontwikkeling en productie van 100% organische inputs voor de land & tuinbouw­ sector. Het bedrijf kan alle soorten groentezaden filmcoaten, incrusteren & pilleren op 100% organische basis, zonder toevoeging van polymeren (microplastics).

januari – 2020 | EKOLAND

mechanisatie

D

e BioMechaTech werd in 2018 geïntroduceerd op de Bio-beurs en is inmiddels niet meer weg te denken uit het beursprogramma. Technische ontwikkelingen zijn ook binnen de biologische sector van groot belang en dus is de BioMechaTech in rap tempo uitgegroeid tot een volwaardig onderdeel van de Bio-beurs. De hal geldt als een ontmoetingsplaats voor biologisch en innovatie. De hal heeft zijn eigen ruimte en karakter, omdat er rekening is gehouden met de wensen van standhouders en bezoekers.

Op de BioMechaTech staan bedrijven, die met ­technische innovaties en machines inspelen op­­ thema’s zoals bodemvruchtbaarheid, watermanagement, combinatie­teelt en behoud van diversiteit.

Dankzij de groei van de biologische landbouw wordt het inspelen op de behoeften vanuit techniek en m ­ echanisatie ook steeds profijtelijker.

Er is aandacht voor hightech ontwikkelingen op het gebied van robotica en drone-techniek, maar ook voor talloze andere onderwerpen. Van intel­ ligente grondwater meting, geautomatiseerde melk­ robotsystemen en lichtgewicht schoffel­trekkers tot GPS-besturing, zaai- en planttechniek, grond­ bewerking en innovatieve stalsystemen. In de ­BioMechaTech-hal komen bedrijven met innova­tieve machines en mechanisatietechnieken in contact met eindgebruikers in de biologische sector.

Bio Mecha Tech Kom kijken naar - technische ontwikkelingen, - live demonstraties, - innovaties -etc etc.

Reesink presenteert de Chopstar-Twin, waarbij de schoffelelementen niet tussen de rijen schoffelen maar bovenover langs de rijen gaan. Het schoffelen gaat zo zeer dicht langs de jonge net opgekomen plantjes in de rij.

Het parallellogram gaat boven over de gewasrijen. Door de regelbare schuinafstelling kan een precieze werkdiepte worden ge­ garandeerd.

EKOLAND | januari – 2020

Sanders Heftrucks is gespecialiseerd in intern transport. Het bedrijf ontwikkelde trucks van handpallet- tot vorkheftruck, kistenkantelaar, brandstoftruck en hoogwerker. Robuust gebouwd, vrijwel geheel van staal vervaardigd, zonder kunststof kappen en met afgeschermde elektrische delen, rvs hefkettingen, afgedichte lagers en foodgrade hydrauliekolie.

Pireco zet in op residu-vrij telen via de ontwikkeling van biostimulanten. Het bedrijf heeft een brede productlijn op basis van kruidenextracten opgezet voor alle takken van de land-, tuinbouw en veeteelt.

De extracten maken de plant weerbaar bij ziekten en plagen en is veilig voor mens, dier en milieu.

49

T 088 488 29 80 www.agrifirm.nl/micon

BIO-A003-1219NL_Micon_187x126.indd 1

07-01-20 07:39

Profiteer ook van de vele voordelen

1

De door AgriMestMix gekweekte microorganismen in de mest, zorgen voor een beter bodemleven en gezonde plantengroei.

2

De plant neemt hierdoor makkelijk spoorelementen op, en beschikt over een beter benutbaar eiwit.

3

Beperkt ammoniakemissie in stal en op land.

Zorgt voor homogenere drijfmest.

Scan de QR code en lees er alles over op www.rinagro.nl

smart farming

OPE EUR ES OCTROOI

M e s t Mi

xÂŽ

gri

A

U vindt ons in stand nr. 376

K IA ON M AM IE + T ND AN UC LA HA RED L EN AU E STA NIV P O

ET

M

bedrijfsvoering

Samen een gemengd bedrijf Per 1 januari 2021 gelden er nieuwe regels, de Verordening Nr. 834/2007 is dan de opvolger van de huidige basiswetgeving voor biologisch boeren.

Bovenop de EU-regels kennen vele landen aanvullende private normen.

Deze normen zijn vaak ingegeven door lokale omstandigheden en bestaande landbouwcultuur. Wat is de positie van het keurmerk Demeter in het internationale normenlandschap?

Tekst Leen Janmaat | Foto’s Nautilus Organic

Van goed

naar Demeter D

emeter is het keurmerk voor biodynamische landbouw en voeding. Het merk wordt beheerd door Stichting Demeter. De stichting kent 145 geregistreerde landbouwbedrijven en 110 verwerkers en producthouders, inclusief boerderijverwerkers. In meerdere opzichten stelt Demeter hogere eisen, maar nog belangrijker is de motivatie om op eigen wijze vorm en inhoud te geven aan biodynamische landbouwcultuur.

Van oudsher is een biodynamisch bedrijf een gemengd bedrijf. Dat wil zeggen dat het bedrijf voorziet in haar eigen mest en eigen voederbehoefte. Voor een bedrijf met voornamelijk vee is het plaatje wel in te vullen, maar voor akkerbouwers en tuinders is het lastiger om als gemengd bedrijf aangemerkt te worden.

In dat geval biedt samenwerking met een veebedrijf uitkomst. Een deel van de oogst gaat dan als voer naar de veehouder en in ruil hiervoor ontvangt de akkerbouwer mest terug.

Het akkerbouwbedrijf De Westerade (familie Westra) is in 2016 doorgeschakeld naar Demeter. Dit deed Sijbrand Westra niet alleen, ook buurman Jan ­Rombouts schakelde met zijn legpluimvee- en akkerbouwbedrijf door naar Demeter. Het doorschakelen gaat niet vanzelf: “De overgang van biologisch naar biologisch-dynamisch heb ik als een grotere stap ervaren dan destijds van gangbaar naar biologisch. Er komt meer verdieping bij kijken.” Toch heeft Sijbrand geen spijt van de overgang. “Naast de uitdaging om aan de strengere eisen te voldoen, is het vooral een EKOLAND | januari – 2020

“Het toepassen van preparaten is een onderdeel waar je je eerst goed in moet verdiepen.”

investering in de toekomst, want hierdoor wordt onze grond steeds beter en leveren we nog gezondere ­producten.”

Zijn buurman Rombouts verzorgt vier koppels van 2.750 kippen en hanen, die beschikking hebben over een grote uitloop, die ingericht is met wilgen, notenbomen, iepen en elzen. Ook zijn er stroken mais ingezaaid, die extra bescherming en beschutting geven aan de hanen en kippen. Op de 32 ha land die bij de boerderij ligt, telen ze veldbonen, mais en klaver voor de kippen. De zomergranen voor de kippen worden op het bedrijf van Westra verbouwd, die hiervoor in ruil pluimveemest terug ontvangt.

In 2016 volgden ze beiden de doorschakelcursus. “Op de heen- en terugreis konden we de stof weer nabespreken en met elkaar uitpuzzelen hoe we de uitgangspunten van biodynamische landbouw het beste konden invullen op ons eigen bedrijf. Daarbij kwam ook naar voren dat het toepassen van preparaten wel een onderdeel is waar je je eerst goed in moet verdiepen.”

Workshops 15 - Doorschakelen naar Demeter Wo 22 jan | 11.45 uur | Workshopruimte B Met Petra Derkzen en Leen Janmaat 53 - B iodynamische preparaten praktijk en onderzoek Do 23 jan | 11.45 uur | Workshopruimte B Met Edith Lammerts van Bueren en Jan Weijsenfeld 51

DE OM SCHAKELAAR

Sturen op biodiversiteit in de weide in plaats van dure inputs blijkt rendabel

Peter Oosterhof:

“ Ik heb de kunst van het weglaten ontdekt” In het Drentse Foxwolde melken Marieke den Oudsten en Peter Oosterhof 110 koeien.

Hun verhaal stond in Melkvee, eerder in de Nieuwe Oogst, en in Melk van het Noorden verscheen van Peter een scherpe column ‘Stikstof tot nadenken’, waarin hij uitlegt waarom hij plezier in het boeren heeft en hij geen verdienmodel wil zijn voor toeleverende bedrijven.

Tekst Klarien Klingen | Foto’s Peter Oosterhof

O

mschakelen naar biologisch ging voor Peter Oosterhof niet van het ene op het andere moment.

“Het was voor mij echt een groeiproces, een soort ‘uit de kast komen’. Ik heb langzamerhand de kunst van het weglaten ontdekt. Door divers grasland in te zaaien zag ik zonder kunstmest toch een goede drogestof opbrengst. Biodiversiteit als verdienmodel, eigenlijk.”

De veestapel bestaat nu uit allerlei rassen, met recent ook MRIJ. “Met de Holsteiners die we vroeger hadden, kwamen we niet

52

uit. Holsteiners hebben fokwaarden gericht op buitenlandse omstandigheden.

Die doen het alleen goed als je je omstandigheden ook daaraan aanpast, die hebben zetmeel nodig. Maar ik wil geen mais telen.” Het bedrijf is volledig gericht op beweiden. “Weiden bespaart ook diesel (CO2) en voorkomt maaislachtoffers.

De conserveringsverliezen van 15 tot 20 procent bij het inkuilen ben ik kwijt, nu gaat het gras direct de koe in. Dat scheelt krachtvoer. Elke wagen gras die ik minder van het land haal, scheelt een tank drijfmest retour en dus ook CO2 en NH3”.

Graslandbeheer is waar het allemaal om draait en mee begon: “Het was eigenlijk helemaal mijn bedoeling niet om biologisch te worden. Ik vond mijn grond veel te duur om het zonder kunstmest te doen, maar had al wel ontdekt dat een gemengd ingezaaid grasland in combinatie met veel weiden eigenlijk veel meer doet dan we voor mogelijk houden.” Peter is via de VBBM en Pure Graze in contact gekomen met Peter Takens. Takens kwam langs op de boerderij. “In eerste instantie vond ik het een wat vreemde kerel. Hij zei dingen als ‘het is goed om vee buiten januari – 2020 | EKOLAND

Bedrijfsvoering

BEDRIJFSGEGEVENS Ve estapel: 110 koeien - diverse rassen, o.a. Fleckvieh en MRIJ Ar eaal: 55 ha huiskavel, 6 ha elders (om te maaien), 7 ha natuur, 8 ha landbouwgrond ‘met een beperking’ Afzet: Ekoholland Productie: 700.000 kg melk Af kalven: 70% in de lente, de rest in de herfst om een te lege melktank te ­voorkomen

Elke wagen gras die ik minder van het land haal, scheelt een tank drijfmest retour.”

Ook koeien halen graag een frisse neus!

Stills uit een filmpje van Grandioos Groningen

te laten lopen want dan wordt de grond gemasseerd’, ‘klavers zijn je bedrijfseigen onkruid’ en ‘goh, wat heb je veel kikkers, dus dan zit het wel goed met je insecten’.

Toch heb ik zaaizaad besteld voor een kruidenmengsel. Zijn advies was om het zonder kunstmest te doen. Ik vond dat eigenlijk gedoemd om te mislukken maar ik dacht ‘ik kan het allicht proberen’. Zo is het begonnen.” Inmiddels gaat de melk naar Ekoholland. Wat ook bij omschakelen hoort: “Na 15 jaar trouwe dienst moesten we afscheid nemen van onze vaste melkrijder die we inwisselden voor die van Ekoholland. Dat was wel even een momentje.” Achteraf gezien is het een prachtige keuze geweest.

Uitdagingen ziet Peter in het grasland­ beheer. “Ik wil leren hoe ik diversiteit in het grasland kan houden zonder te ploegen. Zoals ik vroeger een monocultuur raaigras had lijkt het nu soms wel een mono­cultuur kropaar te worden! Met kropaar heb ik een haat-liefde verhouding: het is een prachtig gras, groeit super goed als het koud is, is fantastisch in de droge zomers, heeft een hoge opbrengst, ....alleen de koeien vreten het niet zo goed.

Dan moet je eigenlijk wel stripgrazen zodat je ze aanmoedigt goed te vreten.” Een doorzaaimachine werd ontwikkeld door Peter en met steun van provincie Drenthe om kruiden te kunnen herintroduceren in bestaand grasland.

Over het stripgrazen is Peter relaxt: “Ik verplaats de draad soms zes keer per dag, maar niet altijd. Als ik een keer een dag weg moet, en ze smakelijk jonger gras aanbied, dan kan ik ze gerust een dag op een groter stuk laten grazen.” Een bijzondere indruk heeft hij opgedaan tijdens een bezoek aan de familie Deinum. “Je wordt vaak meegenomen naar open dagen van de stallenleverancier, of boerderijen, waar alles nieuw is. Dan zie je glimmende voedermengwagens, melkrobots en high tech mestschuifequipment, helemaal achteraan staat dan een beetje uitgemolken boer. Bij Joke en Sierd stralen juist de boeren!” ­Inmiddels komen er mensen bij Peter en Marieke op het bedrijf kijken. Als verdiepingsslag wordt nu samen met Nico Minnema van Successie Natuurzaken gewerkt aan landschapsherstel zoals het aanleggen en laten ontstaan van ruigere oevers van sloten, struweel en bosstroken.

EKOLAND | januari – 2020

Met onafhankelijk advies zouden volgens Peter Oosterhof veel meer boeren kunnen omschakelen: “Geef boeren zaaizaad op hun eigen bedrijf en laat dat begeleid worden door een onafhankelijk adviseur die die boer, die al geïnteresseerd is, een beetje op de route kan houden. Er wordt al op allerlei manieren geld aan ons verdiend. Iedere boer heeft zijn krachtvoerleverancier gemachtigd om mee te kijken in de gegevens van de melkmetingen, en de analyses van het ruwvoer. Vervolgens klappen ze een laptop open en laten ze ingewikkelde programma’s zien waar uit rolt dat je meer van hun product moet kopen. Zo gaat het met stallenbouwers, kunstmelkpoederverkopers, antibroeimiddel voor je kuil, enzovoort. We vertrouwen hun advies omdat het gratis advies lijkt. Maar als wij met minder inputs willen werken, verdienen zij daar minder aan.” Wat was er nodig voor Peter om weerstand te bieden hiertegen? “Na een tijdje ga je je hoge kosten analyseren en zie je dat waar dat soort mensen op sturen hoge input is. Dan heb je ook iemand nodig die zegt: ‘Gras met 1100 VEM, daar kan geen brok tegenop.’ In mijn geval is dat Peter ­Takens geweest.”

Verder ontwikkelen zal Peter zeker. Hij schreef een ambitieus duurzaamheidsplan waarin hij uitlegt hoe hij CO2 neutraal wordt, hoe hij ammoniak uitstoot bij de bron aanpakt, het machinepark zo aanpast dat bodemverdichting minimaal wordt en de veestapel zo aanpast dat koeien langer kunnen leven. Wil hij zijn bedrijf verbreden? “Het lijkt me mooi ruimte te bieden aan een ondernemer die een tak wil oppakken. Maar die moet dat wel zelfstandig doen, ik heb mijn handen vol aan mijn eigen ambities.”

Klarien Klingen is bestuurslid vereniging Toekomstboeren en betrokken bij de Federatie voor Agroecologische Boeren.

Dat Peter de koeien graag buiten heeft, en zijn koeien ook graag naar buiten gaan in de sneeuw, kan je zien op de stills van het filmpje van Grandioos Groningen. Je kunt het zelf ook zien op www.youtube.com/watch?v=RdR-vGlogLA

Workshop 34 - Koplopers in biodiversiteit Wo 22 jan | 18.00 uur | Workshopruimte D Met Wim Stegeman, Peter Oosterhof en olv Pim Clotscher 53

Melkveehouderij

Kruidenrijk grasland kan verdienmodel grondgebonden veehouderij verbeteren

Efficiënt werkend en mooi om te zien Hoe kunnen kruidenrijke graslandmengsels bijdragen aan het klimaatneutraal maken van de landbouw? Over de invloed van polyculturen op de natuurlijke bodemvruchtbaarheid, het vastleggen van CO2, het verbeteren van het waterbergend vermogen en het terugdringen van het stikstofoverschot. En het verbeteren van de leefomgeving voor insecten en weidevogels. Tenslotte komen de gezondheid van vee, het inkomen van de boer en de voeding van de consument nog aan bod.

Tekst Karoline Bloemendal | Foto’s Pure Graze

A

ls het gaat om het verduurzamen van de ruwvoerproductie zijn kruidenrijke graslandmengsels zoals het saladebuffet voor een groeiend aantal boeren de eerste keuze. Complete mengsels met grassen, klavers en kruiden vormen een bont schouwspel in het land. De bloemen trekken insecten en bestuivers aan. Fietsers en wandelaars zijn blij verrast met de verandering van de groene woestijn in een bloeiende oase. Vee laat bij het weiden vaak al snel een sterke voorkeur blijken voor de kruidenrijke graslanden. Misschien wel omdat de grotere plantendiversiteit een breder scala aan mineralen naar boven haalt. Kruidenrijke graslanden met

de juiste samenstelling hoeven daarom niet zwaar bemest te worden om toch een hoge productie te realiseren. Zo gaat het land voor de boer werken in plaats van andersom.

Een rijk bodemleven verbetert ook de droogteresistentie. Biodiversiteit heeft een positieve invloed op bodemprocessen en daarmee op natuurlijke bodemvruchtbaarheid, waterbergend vermogen, humusvorming en het vastleggen van CO2. Hoe groter de bewortelingsdiepte hoe sterker het effect. In de verschillende saladebuffetten zijn soorten opgenomen die zelfs storende lagen kunnen doorbre-

ken. Hierdoor verbetert het waterbergend vermogen van de bodem, waardoor het gewas meer droogteresistent wordt.

Meeropbrengst door het Darwineffect.

Met het goed inzetten van de verschillende grassen, klavers en kruiden, kan dit effect een meeropbrengst van 31 tot 47 procent opleveren ten opzichte van de droge stofproductie bij teelt in monocultuur van de afzonderlijke soorten. Dit effect wordt veroorzaakt door de samenwerking tussen plantensoorten onderling en hun samenwerking met het bodemleven.

Hoge opbrengsten en gezonde dieren.

Melkveehouders noemen de smakelijkheid, verbeterde opname-efficiëntie en tot wel zeven procent meer melk per dag.

Schapenhouders melden een duidelijk hogere groei bij de lammeren, gemiddeld zo`n 120 gram per dag. Ook wordt de lage wormendruk vaak genoemd. Goed samengestelde kruidenrijke graslandmengsels, zoals de saladebufetten van Pure Graze, bieden veehouders kansen om de kostprijs te laten dalen door het wegvallen van (een deel van) de kosten voor bemesting bij een gelijkblijvende of zelfs hogere droge stofproductie.

Workshop

Zo gaat het land voor de boer werken in plaats van andersom.’

EKOLAND | januari – 2020

47 - Kruidenrijk grasland Het toekomstige verdienmodel van de grondgebonden veehouderij Do 23 jan | 11.45 uur | Workshopruimte A Met Ado Bloemendal 55

BioBeurs , Zwolle, 22 en 23 januari

Demeter plein ‘You will grow’

Op het plein is alle kennis en informatie aanwezig over hoe je als boer of tuinder, winkelier, handelaar of verwerker kunt verbinden aan ontwikkeling en groei in het biodynamische veld. Ook kunt u in gesprek gaan over de nieuwe Demeter campagne ‘You will grow’ aan de hand van manshoge posters en over kwaliteiten van mest en producten via stijgbeelden.

Het Demeterplein is een samenwerking van: - Warmonderhof, aereswarmonderhof.nl - Stichting Demeter, stichtingdemeter.nl - BD-Vereniging, bdvereniging.nl - Landgilde, landgilde.nl - Stichting Grondbeheer, bdgrondbeheer.nl - VNVK, natuurvoedingskundige.nl

WORKSHOPS Wo 22 jan 11.45 Doorschakelen naar Demeter Petra Derkzen en Leen Janmaat Do 23 jan 11.45 Biologisch-dynamische preparaten: praktijk en onderzoek Edith Lammerts van Bueren en Jan Weijsenfeld

Onderzoek

Rund vaker ziek door

teek

S

tichting Natuurboer uit de Buurt, onderzoeksinstituut VKON, Landschap Overijssel en Platform Natuurlijke Veehouderij starten in 2020 een project waarbij onderzocht wordt of natuurlijke middelen bruikbaar zijn om ziekteoverdracht door teken te voorkomen. Doel van dit project is tevens om meer bewustwording te creëren en het probleem zo goed mogelijk in kaart te brengen. Daarnaast zal er een praktijkonderzoek plaatsvinden, waarbij natuurlijke middelen ter voorkoming van tekenbeten worden getest. Het belang van een natuurlijk middel is groot. Wanneer pesticiden worden gebruikt om de runderen te beschermen, zal dit nadelige gevolgen hebben voor de flora en fauna in de gebieden waar deze runderen grazen. Insecten verdwijnen en

In 2020 start onderzoek naar mogelijkheden van natuurlijke preventieve middelen Runderen krijgen vaker ziektes die overgebracht worden door teken. Het veranderende klimaat speelt hierin mogelijk een rol. Problemen doen zich vooral voor bij begrazing van natuurgrond en weilanden gelegen in bosrijke omgevingen.

Tekst Ellen de Lange | Foto VKON

begroeiing verdwijnt. Dit komt met name doordat de pesticiden die op dit moment ingezet worden via de ontlasting van de dieren in de bodem terecht komen.

“De toename van tekenbeten bij mensen lijkt parallel te lopen aan de problemen die teken bij runderen veroorzaken”, zegt Bulle Koster van VKON. Het onderzoeksinstituut begeleidt veehouders die de afgelopen jaren runderen lieten grazen op het Boetelerveld, een vochtig heidegebied in Raalte. Ook hier ligt Babesia[1] op de loer.

Teken zijn van maart tot oktober actief.

De meeste teken op runderen zijn te verwachten in het vroege voorjaar en in de nazomer. Voorkeursplaatsen voor teken zijn de huid van kop (oorschelpen), hals, kossem en dun behaarde plekken zoals

oksels, liezen, uier en perineum. Ecoloog André de Bonte van Landschap Overijssel hoopt op nieuwe mogelijkheden om ziektes te voorkomen. “Een natuurlijke aanpak heeft onze voorkeur. Als we geen grazers van boeren meer kunnen inzetten, lopen de beheerkosten van natuur­ gebieden enorm op”.

De vier bovengenoemde partijen kwamen in het najaar bijeen voor een themabijeenkomst rondom deze problematiek. Ook waren Oegandese en Indiase onder­zoekers, verbonden aan de Natural Livestock Farming Foundation, bij deze bijeenkomst aanwezig. Zij deelden hun kennis en ervaring over natuurlijke middelen die in hun thuisland ingezet worden voor tekenbestrijding. In het project, dat ondersteund wordt door de Provincie Overijssel, wordt onderzocht of deze middelen ook toepasbaar zijn in Nederland.

Afgelopen zomer stierven onverwacht vier drachtige vaarzen die graasden op natuurgronden van Staatsbosbeheer in Olst. Babesia bleek de oorzaak. Teken brengen de babesiaparasiet over op runderen. De parasiet vernietigt rode bloedcellen en kan uiteindelijk dodelijk zijn.

Wanneer de parasiet op tijd wordt opgemerkt is behandelen nog goed ­mogelijk, daarom is het erg belangrijk dat er meer bewustwording ontstaat rondom het tekenprobleem en de ziektes die teken met zich meebrengen.

[1] Babesia. Babesiosis is een door teken overgebrachte eencellige parasiet, een protozoa, die de rode bloedcellen (zuurstof transport) vernietigt. (Bron: Stichting Tekenbetenziekten)

Voordat de initiatiefnemers starten met het uitvoeren van het praktijkonderzoek bij een drietal veehouders, vindt er een in het winterseizoen een goede inventarisatie van de problematiek plaats. Heeft u ervaring op het gebied van tekenbeten bij rundvee en/of de gevolgen die deze tekenbeten met zich meebrengen en wilt u deze ervaringen delen in contact komen met het projectteam? Neem dan contact op met Pascalle Evers van VKON, via p.evers@vkon.nl EKOLAND | januari – 2020

Workshop 13 - Help, een teek!

Natuurlijke bestrijding bij rundvee Wo 22 | 18.00 uur | Workshopruimte A Met Berrie Klein Swormink, Pascalle Evers en Katrien van t Hooft; olv Bulle Koster

57

De Buitenman – biologische boerderij op de menukaart ‘De Herberg’, een verbouwde schuur met restaurant, winkel en logies, vormt het kloppende hart van boerderij de Buitenman. “Mijn ouders en ik kunnen kleinschalig en divers blijven boeren omdat we al onze producten hier zelf direct vermarkten.” Op bezoek in Lage Mierde bij de Buitenman.

Tekst Iris van de Graaf | foto’s Dick Boschloo

Culinair boeren van eigen erf

E

en smalle landweg slingert door het buitengebied van buurtschap het Wellenseind. De weg voert door zanderige bossen en vruchtbare dalen en langs heldere beken. Na een flauwe bocht gaat de weg langs enkele aspergevelden en snijdt daarna ogenschijnlijk dwars door het erf van een boerderij.

Aan de rechterkant een dierenweide met koeien, kippen, varkens en ganzen. Links een oude schuur, een terras, moestuin en woning. We zijn bij biologische boerderij de Buitenman in het Brabantse Lage Mierde en onze gastheer is Luuk Romme. Luuk heeft international business gestudeerd en is twee jaar geleden in het bedrijf gestapt. Hij is verantwoordelijk voor vier hectare aspergeteelt en, samen met zijn ouders, voor het reilen en zeilen van de gehele boerderij. “Deze schuur is 400 jaar oud” vertelt Luuk. “Mijn vader, die de boerderij overnam toen mijn opa er uit ging, heeft hem in 1999 helemaal afgebroken en weer in oude stijl opgebouwd.” Sindsdien heet de schuur heel toepasselijk ‘De Herberg’, een kleinschalige plek waar je kunt eten, drinken en overnachten. Luuk omarmt die culinaire bedrijfsstrategie. “We zijn kleinschalige boeren en dat kunnen we volhouden omdat we in de Herberg alles vermarkten wat van de boerderij af komt.” De Buitenhof herbergt dan ook een professionele keuken, een restaurant, een terras en een boerderijwinkel en accommodatie voor 19 personen.

Alles op de menukaart komt van de boerderij. Het menu verschilt per seizoen en De Buitenman heeft veel seizoenen. “We willen niets weggooien en proberen onze producten via de kaart aan de man te bren58

gen,” vertelt Luuk. “Als we veel prei hebben maken we preisoep. En als de prei op is, maken we een nieuwe menukaart. Specialiteit in het voorjaar: asperges. Dit jaar ook verwerkt in aspergechutney. Ook producten uit de moestuin en kruidentuin gaan op in de keuken.” Verder gaan er iedere maand twee koeien naar de slacht, en jaarlijks vier varkens. “We gebruiken alles. Bij voorkeur voor ouderwetse gerechten zoals zult en bloedworst met appeltjes. Maar ook worstenbroodjes, kroketjes, bitterballen, en stoofpotjes staan op het menu.” Eind oktober organiseert De Buitenman een ‘wild en wijn’ avond, want dan komt het wildseizoen er weer aan. “Zo proberen we er ieder seizoen iets van te maken” vertelt Luuk. “Als je hier lekker gegeten hebt, kun je vervolgens naar het winkeltje om soepen, appeltaart of vleespakketten mee naar huis te nemen.

Dan is de cirkel helemaal rond.“ En lachend: “Vandaag boffen jullie, want we hebben een wijnproeverij.”

De Buitenman zoekt verbinding met partners. Zo wordt deze wijnproeverij verzorgd door Dianne Hessemans van Wijn & Zo uit Esbeek. Dianne is vinoloog en levert sinds tien jaar biologische wijnen aan de Buitenman. Uit la Mancha in Spanje levert ze de Campo Bio en uit Italië de Pinot Griogio en Nero Dávola. Dianne vertelt: “Eén keer per jaar heb ik hier een overzichtsproeverij. Dan nodig ik mijn klanten uit en omgekeerd kan de Buitenman aan haar gasten dan een wijnproeverij aanbieden. Zo versterken we elkaar.”

Dianne’s klanten zijn enthousiast en willen hier vaker komen. Een bezoeker: “Ik vind dit echt zo’n regionaal, boers, gezellig en gemoedelijk tentje. Als stadsmens januari – 2020 | EKOLAND

bedrijfsvoering Onderwijs

Luuk Romme

Met het concept Heideboerderij halen we 300 Kempische Heideschapen met een herder terug.

vind ik dit helemaal geweldig. Over twee weken staat er ‘wild en wijn’ op de kaart en daar wil ik ook naar toe.” De Buitenman serveert dan wild dat rondom de boerderij geschoten wordt. Er is zoveel te zien op de Buitenman, wat is eigenlijk jullie basis, jullie core business? “Ik denk dat die er niet is,” vertelt Luuk .

“Eigenlijk is het alles wat je hier ziet. De Herberg waar we nu in staan verbindt alles. Daardoor kunnen we de groentes telen en de koeien houden. Alles draait om beleving en om de cirkel rond te maken. Dit kruidentuintje bijvoorbeeld levert misschien niet zoveel op als tuin, maar draagt wel bij aan de beleving.” Vanwege de kleinschalige aanpak biedt het bedrijf werk aan totaal 30 mensen, omgerekend 12 fte. Wel maken ze bewuste keuzes. “Nu hebben we Belgisch Blauwe koeien.

We hadden Limousins en Blondes. Het vlees was heel goed, maar ze zijn wat wilder van karakter. Je moest er dag en nacht op letten en mijn vader kon niet meer rustig slapen. Stond er midden in de nacht ineens weer een koe in het dorp. Door onze kruising met rustiger rassen gaat het goed met begrazing in de natuurgebieden om ons bedrijf.”

Ook voor het behoud van oude rassen, zoals het Kempens Hoen, zet Luuk zich in. “Het was altijd echt een delicatesse, er zijn zelfs nog oude menukaarten EKOLAND | januari – 2020

“Alles hier draait om beleving en om de cirkel rond te krijgen.”

van,” weet Luuk. “Na de Tweede Wereldoorlog is het Kempens Hoen hier verdwenen, omdat iedereen honger had en ze gewoon zijn opgegeten. Er zijn er toen een paar in Amerika, Groot Brittannië en Scandinavië terecht gekomen en die zijn nu weer teruggehaald.”

Naast het Hoen wil Luuk ook de Kempische Heideschapen terug. “Met het concept Heideboerderij halen we 300 Kempische Heideschapen met een herder terug. De schapen begrazen de gronden van Landgoed de Utrecht van het Brabants Landschap.” Lastig om als herder van te bestaan, want met machines de heide beheren is goedkoper. Daarom wil Luuk de beleving van de kudde toevoegen. “Kijk als je daar op het terras zit en er komt ‘s ochtends en ‘s avonds een herder langs met zijn kudde, dat is natuurlijk mooi om te zien. Dat past bij het totaal van ons bedrijf.

Iris van de Graaf is directeur van Van Eigen Erf en de Ecostoof.

Het project ‘Kom ‘s op ons Erf’ wordt mede mogelijk gemaakt door de Provincie Noord-Brabant en de EU. Europees Fonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

Workshop 71- Aanhaken bij voedseltrends Do 23 jan | 11.45 uur | Workshopruimte E Met Valérie van Dijck, Caro Niestijl en Loulou Machine Mmv Iris van de Graaf 59

22 & 23 JANUARI 2020

Mechanisatie

Kraaien zijn slimme vogels, dus zijn er slimme methoden nodig om ze te verjagen

Effectieve, ecologisch verantwoorde beheersing van vogelschade Biologische akkerbouwers die maïs telen, ondervinden grote schade van kraaienvraat. Afweermiddelen met een afschrikkende werking (geur, smaak), die geschikt zijn voor biologische teelt, ontbreken vooralsnog. Maar er is nu wel een goed alternatief, de ‘Bird Alert’. Ook geschikt voor ganzen en spreeuwen.

Installatie van de Bird Alert bij een perceel wintertarwe van Pieter Sikkema in Noordbroek

Op een computer of mobieltje is goed te volgen wat er gebeurt op het veld

Tekst & Foto’s | Peter Brul

H

et ‘bird alert’ systeem is ontwikkeld door het Deense bedrijf Wild Detect.

De werking ervan is onderzocht in Denemarken en Zwitserland. Sinds begin november 2019 worden ook twee apparaten in Groningen getest, met goed resultaat tegen kraaien en ganzen. De apparatuur werkt met geluidssensoren voor het vaststellen van de aanwezigheid van de vogels en het vervolgens produceren van alarmgeluiden voor de betreffende soort.

‘De alarmerende kreten worden alleen geproduceerd als er daadwerkelijk kraaien op het perceel zijn.’

Daardoor werkt het apparaat zeer specifiek en is de kans op gewenning en aanpassing door de zeer intelligente kraaien laag. Het apparaat reageert alleen als er daadwerkelijk kraaien op het perceel zijn.

Ook vindt er regelmatig een update plaats EKOLAND | januari – 2020

van waarschuwingskreten, zodat ook daar niet snel gewenning kan optreden. Indien nodig vult het apparaat de geluiden aan met een knalapparaat en een ‘scary man’, die opgeblazen wordt en met zijn armen begint te zwaaien.

Ook om spreeuwen uit boomgaarden en foeragerende ganzen uit wintergraan of grasland te verjagen kan de Bird Alert worden ingezet. Naar verwachting zal het aantal overwinterende ganzen de komende jaren blijven groeien.

Alternatieve zaadbehandeling. Voor gangbare maïsteelt zou het mooi zijn als er een goed alternatief zou komen voor het systemische middel Mesurol. Er is namelijk een grote kans dat Methiocarb, het werkzame bestanddeel van Mesurol, binnen enkele jaren verboden wordt vanwege de schadelijke effecten op waterleven, bijen en andere insecten. In Denemarken en Duitsland is het middel nu al verboden. Gebruik van repellents (geurstoffen met een afschrikwekkende werking) is nog niet echt onderzocht. Er zijn wel aan-

wijzingen dat het maskeren van de kleur van het zaad minder schade door vogels op kan leveren. Vogels zijn kleurenblind.

Kraaien trekken de maiskiemplant uit de grond en eten dan het zaadje op, het kiempje laten ze liggen. Zo kunnen ze keurig de rij af gaan en veel schade aanrichten. Als ze de korrel niet goed kunnen onderscheiden doordat deze een coating heeft die meer grondkleurig is, zou dit de vogels kunnen ontmoedigen om de kiemplant uit de grond te trekken en treedt wellicht veel minder schade op. Dit effect is al geconstateerd bij gebruik van de ‘biostimulant’ Maisguard, die blauw van kleur is. Dit middel is toegestaan in biologische teelt. De werking van kleurcoating wordt in 2020 nader onderzocht.

Meer informatie: info@agro-eco-advisors.com of jos@manatmachine.com

Biobeurs Bird Alert Deze vogelverschrikker is te zien (en te horen) bij Man@Machine. | stand 721 61

Handel & Afzet

Hoe inwoners van Markelo opkomen voor hun landschap Jan ten Tije en Gerard Hazewinkel zetten zich met ‘hun’ Coöperatie Markelokaal in voor een zelfvoorzienende lokale economie. De insteek is samenwerken op basis van wederkerigheid om regionaal eerlijke producten te telen, verwerken en gebruiken. Als voorbeeld voor anderen zijn ze uitgeroepen tot Erfgoed Ster in de categorie ‘Anders boeren.’

Wat zijn de uitdagingen?

Tekst Sonja Paauw | Foto’s Het Oversticht

Kapitaal voor ons allemaal Gezocht: Erfgoed Sterren Oude gebouwen en historische plekken bieden vaak unieke kansen voor nieuwe initiatieven. Ze maken onze omgeving mooi en zitten vaak vol verhalen uit het verleden.

Door deze te verbinden aan plannen van nu ervaar je nog krachtiger wat de waarde van erfgoed is. Om dat te laten zien is er Erfgoed Sterren, een Overijsselse wedstrijd voor iedereen die de verbinding legt tussen maatschappelijke doelen en erfgoed.

O

p de vraag wat hun drijfveer was om Markelokaal van de grond te krijgen antwoordt Gerard Hazewinkel dat het begonnen is met het stukje grond van Jan ten Tije. Het akkertje bij de camping waar een oude graansoort (St. Jansrogge) werd ingezaaid. Inmiddels zijn er al een stuk of 12 particulieren die hun - vaak niet zo economisch rendabele - grond beschikbaar hebben gesteld. “Het mes snijdt aan twee kanten. Deze mensen krijgen een goede bewerking van hun land, mensen treffen elkaar daar en het land is gezond en mooi.” Voor Jan gaat het heel diep.

Zijn overgrootvader, die 104 geworden is, woonde in Markelo. Als klein jongetje maakte het grote indruk op Jan hoe de vader van zijn opa het land bewerkte en voedsel produceerde. “De betrokkenheid bij het land en de mensen was heel groot.

Dat landschap zag ik al die jaren steeds verder verschralen door ruilverkaveling en de wereldmarkt. Natuur en houtwallen raakten in de verdrukking. Ik vond dat dit weer een stem moest krijgen.”

EKOLAND | januari – 2020

‘ Wij creëren ons eigen paradijs’* De waarden die vroeger normaal waren weer terugbrengen, dat is wat de twee initiatiefnemers willen. Jan en Gerard hebben mensen bij elkaar gezocht die op een positieve manier verandering tot stand wilden brengen. Verbinding en begrip voor elkaar hebben is een kenmerk van Markelokaal. Omdat boeren en natuur best vaak tegenover elkaar staan is dat een uitdaging. “Het momentum is daar”, zegt Gerard. “Voedsel kunnen we niet blijven produceren zoals we nu doen, er moet iets veranderen. Boeren zijn daardoor geïnteresseerd in wat wij doen. Belangrijk is dat je begrip hebt voor elkaars belangen, elkaars deskundigheid kunt waarderen en dat je elkaar rechtdoet.”

Afzet is nog de grootste uitdaging. Een pakje lokale pasta is wat duurder. “Eigenlijk is dat de echte prijs, want alle waarden zitten er bij in. Met dit product koop je namelijk ook een gezond en mooi landschap. Dat moeten we duidelijk zien te maken.”

Wat de rol van erfgoed is, blijkt eigenlijk doodeenvoudig. Gerard: “Het is eigenlijk wat er altijd al was. Markelokaal zoekt aansluiting bij wat we van vroeger uit kennen. Zorg voor natuur, kleinschalig en mooi landschap, schone grond. En natuurlijk noaberschap. Als er wat is, ben je er voor elkaar. Het gaat erom dat je elkaar begrijpt.” * Citaat van Carlo van den Kieboom, inwoner die een hectare grond ter beschikking heeft gesteld.

Meer weten over Erfgoed Sterren en de inspiratiemiddag?

Kijk dan op www.hetoversticht.nl/erfgoedsterren.

Inspriatiemiddag ‘ Anders Boeren’ over voedsel­ ketens van de toekomst.

Wo 22 jan | start 13.00 uur | IJsselbar Mmv Martin Woestenburg - Landschapsjournalist Iedereen die werkt aan voedselketens van de toekomst is van harte welkom in de IJsselhal.

Wel graag vooraf opgeven via: hetoversticht.nl/ agenda/141/inspiratiemiddag-anders-boerenover-voedselketens-van-de-toekomst 63

Coöperatieve Telersvereniging De Schakel U.A. is een krachtenbundeling van ruim 500 professionele groentetelers

Vers uit het veld

Coöperatieve Telersvereniging De Schakel U.A.

sterk in de markt

Gerstdijk 18 5704 RG Helmond Nederland t +31 (0)492 - 530 450 f +31 (0)492 - 530 499 info@tvdeschakel.nl www.tvdeschakel.nl

Ekoland is er altijd, overal, al 40 jaar!

Onafhankelijk, kritisch en betrokken, iedere maand weer. @vakbladekoland

Kijk op www.kopersporen.nl voor een uitgebreide catalogus

PKS-tuingereedschap van nature beter!

PKS-tuingereedschap van brons werkt gemakkelijker, roest niet en is beter voor de grond Kopersporen • Sparrenlaan 5 • 9401 RA Assen • tel: 0592-319402

www.ekoland.nl

Zoek je werk of wil je opvolgen op een biologisch bedrijf?

www.landgilde.nl

Landgilde verbindt mensen die willen werken in de biologische landbouw • • • •

BD Grondbeheer/St. Loverendale zoeken akkerbouwer/gemengd voor Wilhelminahoeve Akkerbouwer voor Warmonderhof Medewerker akkerbouw Maatschap Dames en Heren Vos Bio-Beurs 2020: maak een afspraak met ons op het Demeterplein via info@landgilde.nl www.landgilde.nl

Bodem

Waarom is intelligent omgaan met de bodem nog niet vanzelfsprekend?

Natuur(lijke) intelligentie Het verschil tussen de manier waarop mensen denken en de manier waarop de natuur werkt, is de bron van de meeste van onze problemen volgens Gregory Bateson. Accepteren dat de realiteit anders is dan we aannemen, is een cruciale stap op de weg naar kringlooplandbouw. Tekst | Bert Carpay

H

erman Wijffels constateert in het boek ‘The Universe, Life and Everything…’, dat ons begrip van de werkelijkheid verandert. De klassieke kijk naar afzonderlijk beïnvloedbare delen die gezamenlijk een geheel vormen, voldoet niet meer. Volgens de quantumtheorie kunnen deeltjes elkaar op grote afstand beïnvloeden. Onderzoek bij TU Delft levert bewijs voor het fenomeen van informatieoverdracht sneller dan het licht! In de natuur gebeurt dit al miljoenen jaren.

Tijdens de tsunami bij Phuket in Thailand zijn dieren de heuvels ingevlucht voordat de tsunami aan land kwam. Het boek ‘The Elephant Whisperer’ beschrijft een door Lawrence Anthony geredde groep olifanten. Toen hij jaren later plotseling stierf kwamen de olifanten uit de bush en bleven twee dagen bij het hek van zijn huis staan. Er zijn boeken volgeschreven over dergelijke waarnemingen. Werkt dit ook zo in de landbouw?

Het boek ‘Quantum Leaps in Agriculture’ beschrijft technieken en methoden die door Nederlandse boeren in de voorhoede worden toegepast. Waarom? Omdat ze werken en/of kostenefficiënt zijn. Omstreden? Ja, omdat ze vanuit ke huidige wetenschappelijke kennis niet begrepen worden. Bijzonder informatief is het interview van Nieuw Voer met de schrijver van dit boek (zie *Bronnen). Voor hem is de voormalige boer Michael Roads een belangrijke inspiratiebron. Wereldwijd illustreert Roads in bijeenkomsten de aangeboren aanleg om met de natuur te communiceren. In ieder van ons sluimert deze vaardigheid. Volgens Roads is het tijd het verouderde begrip van de werkelijkheid te laten plaatsmaken voor een veel grotere werkelijkheid.

Voorbeelden dichter bij huis. Regelmatig krijg ik de vraag ‘wat kunnen stenen nou met organische stof doen?’ De houding van

‘mij maak je niets wijs’, illustreert de weerstand bij de vragensteller. In Ekoland van januari 2018 besteedde ik aandacht aan de relatie tussen ‘stenen’, lees steenmeel, en de opbouw van organische stof. VBBM, een vereniging van boeren die al meer dan 25 jaar aan de weg timmert om kringlopen natuurvriendelijk gesloten te krijgen, gaf in 2019 opdracht voor een emissieonderzoek met toepassing van steenmeel in mest. De figuur illustreert de effecten op stabilisatie van organische stof en de resulterende emissiereducties. Interessante resultaten die verder onderzoek rechtvaardigen.

De landbouw staat aan de vooravond van grote veranderingen. Ieder van ons staat voor de enorme uitdaging om de eigen weerstand voor het onbekende te overwinnen. Metafysica en spiritualiteit zijn synoniemen. Accepteer dit en ontwikkel.

Negeer het en stagneer. Of de moeizame tussenweg?

Bert Carpay is onafhankelijk adviseur en coach bert@carpay-advies.nl

‘De landbouw staat aan de vooravond van grote veranderingen.’

* Bronnen - Gregory Bateson, Steps to an Ecology of Mind: Collected Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology, 1972 - Sarah Durston en Ton Baggerman; The Universe, Live and Everything; Amsterdam 2017 - Henk Kieft, Quantum Leaps in Agriculture; Exploring Quantum Principles in Farming, Gardening and Nature, 2019 - Nieuw Voer; interview met Henk Kieft: https://nieuwvoer.nl/henk-kieft/ - www.michaelroads.nl - www.nemokennislink.nl/publicaties/quantumverstrengeling-slaagt-voor-ultieme-test/ - www.tudelft.nl/2018/tnw/quantumfysica-op-macroscopische-schaal/

EKOLAND | januari – 2020

Workshop 7 - I ntelligent omgaan met de bodem Wo 22 jan | 10.30 uur | Workshopruimte A Met Bert Carpay 65

Adviseurs voor een sterk en levendig platteland • Bedrijfsplan • Bestemmingsplan- advies • Omschakeling • Bedrijfsopvolging

Helmer Wieringa: 06 – 53 44 77 70 Taco IJzerman: 06 – 13 10 26 98 Maria van Boxtel: 06 – 53 59 31 88 Lian Kasper: 06 – 18 41 55 66

www.landco.nl

www.greenorganics.nl

Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal.

Het is dé organisatie van en voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio.

Bij het Biohuis zijn vijftien sector organisaties aangesloten met ruim 900 leden.

Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet.

Voor een goede biologische belangenbehartiging.

Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

biohuis

Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek!

• Lobby voor betere regelgeving

• Effectieve controle en certificering

• Media, communicatie & promotie

• Samenwerking in de afzetketen

• Middelen voor onderzoek en kennis

• Verder ontwikkelen van duurzaamheid

• Aandacht voor bio bij overheden

• Goede GLB regelingen voor bio

• Biologische mest & kringloop

• Europese samenwerking & lobby

Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

371