Ekoland 1/2018 by Ecology and Farming

BEURSSPECIAL 2018

No.

1/2018

Een uitgave van Uitgeverij van Westering Losse verkoop â&#x201A;¬ 9,99

www.ekoland.nl

Bio-beurs special met plattegrond, exposantenen workshopoverzicht

2018 SCH

IN BIO

VATIEPR I

E LAN

Thema naam

De drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2018

de echte prijs van ons eten

DAGEN DAGEN 55 THEMA’S THEMA’S de echte prijs van ons eten

Diverse wetenschappelijke studies op de Diverse wijzen wetenschappelijke maatschappelijke voordelen studies wijzen op de van biologische landbouw. maatschappelijke voordelen Gedurende honderd dagen van biologische landbouw. vertellen wehonderd je middels Gedurende dagen vijf thema’s hoe we met vertellen weover je middels biologische voeding vijf thema’s over hoegeld we met kunnen besparen, nugeld én in biologische voeding de toekomst! kunnen besparen, nu én in de toekomst!

bekijk de vijf thema’s en teken de petitie:

GEENBTWOPBIO.NL GEENBTWOPBIO.NL bekijk de vijf thema’s en teken de petitie:

GeenBTW_Ad200x265_Staand.indd 1

21/12/2017 16:23

EKOLAND

januari | nummer 1 – 2018

Ki ppe no p fo k bedr ij f R e m ij nse

2018 SCH

BIO

VATIEPR I NO

E LAN

Inhoud bedrijfsvoering

9 Regels & wetten - Deel 39 Hoe om te gaan met regelgeving VOF & BTW: oud & nieuw

Ekoland Innovatieprijs

10 De drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2018 -René Groenen en Gineke de Graaf van Beersche Hoeve -Willem Dam, Corine Riteco, zoon Tom en dochter Iris van de Ridammer Hoeve -Elly, Willem en zoon Ton Remijnse van Kippenopfokbedrijf Remijnse

Interview

bio-beurs Katern

Akkerbouw

53 Gunstige perspectieven voor omschakeling Een goede verbinding tussen de schakels in de keten is belangrijk voor de primaire sector

22 Bio-beurs nieuws 24 Plattegrond

24 Exposanten-overzicht 28 Workshop-overzicht 30 Workshop-programma woensdag 38 Workshop-programma donderdag

Bedrijf in beeld

44 Klaas Oevering: “Op het juiste moment toeslaan” Hoe is het om om te schakelen in de twee groeizaamste jaren ooit

Agroforestry

14 “Meer naar buiten treden” Interview met de nieuwe voorzitter van Biohuis, IJsbrand Snoeij

49 ‘Voedselbuzz’ vastgelegd in Green Deal Voedselbosbouw: landbouw en natuur duurzaam te verzoenen

Innovaties

Bodem

16 De keten van eten in Overijssel Drie innovaties in de praktijk

landbouw

20 ‘Telers voor telers’ Producenten slaan handen ineen en delen kennis en ervaring

EKOLAND | januari – 2018

50 Toenemende bodem vruchtbaarheid Bodemanalyse cijfers tonen effect op bodem van 30 jaar bd landbouw

54 Wordt vervolgd Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw

Crowdfunding financiert start De Streekbakker

Onderwijs

59 Bio Academy gaat op 18 januari online Kennisaanbod verzameld in een overzichtelijk informatiesysteem

Handel & Afzet

60 Voedselcoöperaties groeien Nieuwe vormen van samenwerking tussen consument en producent 63 Convenant voor opschaling van robuuste aardappelrassen 2017 was geen phytophthora jaar

Bodem

vaste Rubrieken Editoriaal Nieuwsberichten Marktberichten Biohuis update Trekkers

bedrijfsvoering

5 6 56 57 66

65 De spoeling wordt dun Gebruikelijke bemesting vult lang niet alle elementen aan die uit de bodem verdwijnen 3

"Wij richten ons voor honderd procent op biologische productie. Er komt hier geen druppel gangbare melk binnen. Daarin zijn we uniek in Nederland." biologische kaas met respect voor mens, dier en natuur!

Boerderij De Pasop in Hummelo Wij kiezen voor Demeter, omdat... Demeter garant staat voor een duurzame, natuurlijke balans tussen bodem, dier en mens. Wij zien het als een uitdaging om de balans te optimaliseren zodat moeder aarde ons blijvend van goede pure voeding kan voorzien. Onze koeien hebben een goed ontwikkelde natuurlijke weerstand. Hierdoor kunnen we volledig antibiotica-vrij werken Peter en Yvonne Vels

Boerderij Arink in Lievelde Wij kiezen voor Demeter, omdat ... Wij het balangrijk vinden dat ons bedrijf een gesloten kringloop is. We voeren geen voer meer aan en benutten alle mest op ons bedrijf. Zo is de kingloop gesloten en zo willen wij werken. Onze stallen bieden voldoende leefruimte voor onze gehoornde koeien. Ook gebruiken we al jaren geen antibiotica. Mens, dier en natuur maken samen deel uit van een groter geheel. John Arink en Liane Betting

Ol d

d Ol

Ol d

d Ol

O ld

Old

Ol d

KunststoffĂźberzug nicht zum Verzehr geeignet

DE NRW 40109 E.G.

d Ol

O ld

zicht in Halle ij Ruim rder

Old

B oe

aus biologischer Kuhmilch mit Meersalz, MilchsĂ¤ure-Kultur und vegetarischem Lab, 50% Fett i. Tr.

Boerderij Ruimzicht in Halle Wij kiezen voor Demeter, omdat ... Demeter zorgt voor een gezonde voedselproductie in een bewuste omgang met de aarde en de mens. De bewustwording en het uitdragen naar buiten toe spelen daarbij voor ons een belangrijke rol. Onze biodynamische aanpak is de manier om deze missie vorm te geven. Het zorgt voor natuur, plant, dier en mens. We putten de natuurlijke bronnen niet uit. Goede voedselproductie wordt bepaald door respectvol om te gaan met natuur, plant, dier, mens en jezelf. Gerjo Koskamp en Annet Kranenburg

Old

O ld

100 % biologische productie - vegetarisch gestremd - lactosevrij - vol van smaak meer informatie op www.aurora-kaas.com

voor woord Leen Janmaat

Value is in the view of the beholder De discussie over de waarden van biologisch is nog steeds gaande. In de glastuinbouw spitst dit zich toe op de biologische teelt in een natuurlijke bodem dan wel ineen natuurlijk groeimedium ook wel substraat genoemd. Waar Europa heeft besloten dat de biologische teelt in principe in de grond thuishoort, mogen biologische tomaten in Amerika ook in substraat wortelen. Zo heeft ieder zijn of haar waarde-twitter-oordeel klaar. Wie zit er op mijn mening te wachten? Wat telt is wat de biologische consument ervan vindt. Waar moet een biologische tomaat aan voldoen? Een marktonderzoek waard. Twee foto’s: een van een tomatenplant in de grond en een van een tomatenplant in substraat. Welke kiest u? Een ander waardeoordeel is dat biologisch de wereld niet kan voeden. Dat zeggen de slimme wetenschappers. Als je lineair denkt klopt de bewering. Als we evenveel vlees blijven eten hebben en alle varkens samen eindeloze hoeveelheden biologisch voer nodig. Reken maar uit. Als je meer systemisch denkt, dan pas je bij meer biologische consumptie ook de eetgewoonte aan. Want dat is de realiteit. Consumenten die voor biologisch kiezen, eten doorgaans minder vlees, zijn vegetarisch of flexitarisch. Er zijn meer variabelen om rekening mee te houden, de rekensom krijgt dan een andere uitkomst. Hoe meer consumenten biologisch eten, hoe minder grond er nodig is voor de teelt voor voedergewassen. Er blijft dan voldoende areaal over voor onze voedingsgewassen.

Hoofdredacteur

Op de Biobeurs komen producenten en afnemers weer bijeen voor een jaarlijks feestje. Zelf vind ik de afterparty nog het leukst. We zitten dan in de leeggelopen hal op de tocht wat wijn te drinken met zo nu en dan een hapje, meestal aardappel omdat we in de stand van Agrico zitten. Deze Ekoland is echter voor de voorpret, wat is er allemaal te doen en welke voorname gasten lopen er rond. Hoog bezoek, dat kan ik nu wel verklappen. Nu biologisch groeit en groeit komen er meer partijen in de markt die hier wel een verdienmodel in zien. Vorig jaar waarschuwde Ronald van Marlen ons al voor het gangbare regime waar het rendement van de aandeelhouders voorop staat. Ongemerkt schuiven we op en vinden ook wij economische groei de belangrijkste maatschappelijke waarde. Tijd voor een nieuwe revolutie: economisch krimp en ecologische groei als toegevoegde waarde. Welkom in de nieuwe wereld en bij de afterparty. De standnummers vindt u op pagina 24. Tot slot wil ik mijn voorganger Kees van Veluw prijzen voor het jarenlange hoofdredacteurschap van Ekoland. Een Ekoland Innovatieprijs waardig! We zullen voortaan jouw geluid op pagina 5 gaan missen. Vanaf 2018 neem ik het stokje over. Ons voornemen voor dit nieuwe jaar is dat het aantal abonnees en ingezonden brieven gaat toenemen. Soms leidt een ingezonden brief ook tot opzegging, maar we zullen niet nalaten kritische en scherp te zijn. Voor alle lezers een wakker en warm, met zo nu en dan een bui, nieuwjaar gewenst.

colofon ISSN: 0926-9142

Uitgever

Vormgeving

Advertentieacquisitie

Abonnementen

Vilarrica, Baarn

Uitgeverij van Westering Vof, Baarn T 035-8873531 | E sales@ekoland.nl

Ekoland verschijnt 11x per jaar. Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 104,99 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt s tilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (bij voorkeur via de website www.ekoland.nl) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeengekomen wordt jaarlijks een factuur ter betaling van het abonnementsgeld toegezonden.

Jaap van Westering

Aan dit nummer werkten mee

Hoofdredacteur

Diana Beekveld, Sander Bernaerts, Jan Bokhorst, Dick Boschloo, Maria van Boxtel, Miriam van Bree, Maria Buitenkamp, Bert Carpay, Bernard Faber, Iris van de Graaf, Kees Hagendijk, Leen Janmaat, Matthijs de Kruijff, Femke Meijer, Geertje Schlaman, Paulien Veerman, Egbert van de Velde, Kees van Veluw, Fransjan de Waard, Helmer Wieringa

Leen Janmaat

Eindredactie Bernard Faber

Redactie Maria van Boxtel Eline de Bot Christoffel den Herder Kees van Veluw

38ste jaargang nr 1

Bladmanager

Redactie-adres

Annemieke Praamstra

Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl

Abonnementenadministratie Uitgeverij van Westering Vof Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl ©2017. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoor delijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Ekoland is een uitgave van Uitgeverij van Westering Vof

Adreswijzigingen s.v.p. vier weken van tevoren schriftelijk opgeven aan de abonnementenadministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee service).

Los nummer € 9,99

Druk Drukkerij Veldhuis Media, Raalte

www.ekoland.nl EKOLAND | januari – 2018

@vakbladekoland

Het volgende nummer van Ekoland verschijnt rond 23 februari 2018

Nieuwe studie van FiBL wijst uit:

‘Bio-landbouw kan de wereld voeden’ Een wereldwijde omschakeling naar bio-landbouw kan bijdragen aan een duurzaam voedselsysteem, indien het gecombineerd wordt met andere maatregelen. Het is daarom belangrijk om consumptie van dierlijke producten te verminderen, om minder krachtvoeders te gebruiken en om voedselverspilling te vermijden. In een nieuwe studie van de Zwitserse onderzoeksinstelling FiBL, die recent gepubliceerd werd in ‘Nature Communications’ is aangetoond dat zo’n voedselsysteem positieve effecten heeft op het milieu door het terugdringen van broeikasgassen, het verminderen van overbemesting en het gebruik van pesticiden, en leidt niet tot een groter landgebruik ondanks het biologische beheer. De nieuwe studie toont aan dat biologische landbouw wel een belangrijke rol speelt in

Core Organic COFUND van start Core Organic COFUND is een landennetwerk voor afstemming van onderzoek voor de biologische sector in Europa. De landen hebben samen 12 internatio-

nale projecten geselecteerd die vanaf 2018 tot 2021 uitgevoerd worden. Nederlandse instituten nemen deel in de helft van de projecten, die samen goed zijn voor ruim 8 miljoen euro en heel verschillende onderwerpen beslaan. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit , NWO en de Europese Unie financieren de Nederlandse projectpartners. Op de oproep voor onderzoeksvoorstellen, begin 2017, reageer6

een duurzaam voedselsysteem. Het moet dan wel gecombineerd worden met een reductie in de consumptie van dierlijke producten en het vermijden van voedselverspilling. Vruchtbare bodems komen vrij omdat deze dan niet langer ingezet worden voor de productie van veevoeders, die immers concurreren met de productie van menselijke voeding. De onderzoekers onderzochten verschillende scenario’s en gingen daarbij telkens uit van gelijke hoeveelheden calorieën en

den 49 consortia. Na de eerste ronde konden 33 consortia een voorstel uitwerken. In de expertbeoordeling werden 5 voorstellen afgewezen. De expertbeoordeling vormde de basis voor de selectie van projecten eind oktober. De 12 geselecteerde projecten hebben een totaal budget van 15 miljoen euro bijeengebracht door 22 financiers uit 20 landen en de Europese Unie. NWO en het ministerie van LNV brengen bijna 1,2 miljoen euro in, dat voor Nederland dus bijna zeven keer meer waarde aan onderzoeksproducten oplevert. Kijk voor meer informatie op: www.coreorganic.org/

Kippen willen wilgen Een uitloop voor kippen wordt vaak gezien als dé manier om het welzijn van kippen te verhogen. Bij een uitloop hebben de kippen namelijk meer ruimte en beweging, en kunnen ze hun natuurlijk gedrag uiten. De realiteit is anders: vaak bevindt zich slechts een klein deel van de

eiwitten. Daaruit blijkt dat voedselzekerheid ook in 2050 met bio gegarandeerd kan worden, zelfs als er meer dan 9 miljard mensen op de aarde leven. Dat kan zonder een toename van landbouwgrond en met veel minder negatieve milieu-effecten dan het gangbare voedselsysteem.

energieproductie. KOH kan een goede beschutting bieden aan de kippen in de uitloop, en het kan een extra bron van inkomsten zijn voor de pluimveehouder.

Aanbevelingen voor EU-onderzoek dieren buiten. En de kippen die wél buitengaan blijven dicht bij de stallen, waardoor puntvervuiling kan ontstaan. Dat gedrag van de kippen is te wijten aan angst voor een nieuwe omgeving, aan ongunstige weersomstandigheden, of aan weinig motivatie om te exploreren. ILVO-UGent onderzoekster Lisanne Stadig plantte daarom wilgen in de uitloop en onderzocht vervolgens het effect op het gedrag en de pootgezondheid van de kippen, op de bodemparameters, en de vleeskwaliteit na slacht. De keuze voor wilgen als beschutting heeft een duidelijke reden: wilgen groeien snel en vormen dus een bron van korte-omloophout (KOH), dat doorgaans wordt geteeld als biomassa voor de

De derde editie van de ‘Organic Innovation Days’ van het Europese onderzoeksplatform TPOrganics vond in november plaats in Brussel. Tijdens deze dagen lanceerde TP Organics hun aanbevelingsnota voor het nieuwe Europese onderzoeksprogramma.Volgens TP Organics moet het nieuwe Europese onderzoeksprogramma een missie voor de transformatie van de Europese voedsel- en landbouwsystemen richting duurzame systemen tegen 2030 bevatten. Ook een beschermd budget van 20% van het totale budget voor onderzoek voor de biologische sector wordt aanbevolen. Hierbij wordt gepleit de Sustainable Development Goals geformuleerd door de VN als basis voor het 9e kaderprogramma te januari – 2018 | EKOLAND

landbouwberichten nemen en voort te bouwen op het potentieel van biolandbouw en agroecologie om de transformatie van het voedsel- en landbouwsysteem te bewerkstelligen.

(vrij) vastkokend en kwalitatief als tafelaardappel. Nieuw dit jaar zijn Alanis, Ecrin, Mabise en WW 11-43. Alanis en Ecrin scoorden gemiddeld in opbrengst. Ecrin deed het goed als tafelaardappel. Mabise en WW 11-43 haalden een hoge opbrengst maar overtuigden nog niet culinair.

Rassenproef bio-aardappelen teelt 2017 Droogte overheerste de rassenproef van de biologische aardappelen in 2017. In het aanbod is het aandeel plaagresistente rassen sterk toenemen, waarbij ook nieuwe opties zijn binnen het vastkokende segment. Dat blijkt uit de terugblik van Inagro. De ondertussen gekende rassen herhalen grotendeels hun resultaten van voorgaande jaren. Enkele rassen leden sterk onder de moeilijke groeiomstandigheden. In het segment frietaardappelen zijn Carolus (plaagresistent) en Agria (plaaggevoelig) de toppers. Alouette bevestigt als roodschillige tafelaardappel. Cammeo, Connect, en Sevilla zijn plaagresistente rassen met een goed opbrengstpotentieel

met een voldoende kwaliteit. Niettemin kunnen ze niet tippen aan de polyvalentie van Agria. Vitabella was droogtegevoelig met een tegenvallende opbrengst als gevolg. Een aantal rassen zijn voor de tweede keer in proef. Acoustic, Chenoa en Mayaya waren in 2016 sterk tegen plaag maar scoren algemeen matig qua kwaliteit. Passion en Tentation deden het vorig jaar erg goed maar stelden dit jaar teleur. Passion was kwalitatief onvoldoende. Tentation bleef achter in gewasontwikkeling en opbrengst maar voldeed wel als vastkokende tafelaardappel. Allians en Jelly waren matig tot vrij plaaggevoelig in het verleden maar zijn

Amsterdam waar hij is opgeleid tot ecoloog. Na een loopbaan bij TNO is Scholten bij WUR terecht gekomen als directeur visserijonderzoek. Inmiddels is hij al 10 jaar eindverantwoordelijk voor de Animal Sciences, met een

Inspiratiesessie Kringlooplandbouw Kringlooplandbouw gebaseerd op de kracht en efficiëntie van natuurlijke processen, als oplossing om toch voldoende voedsel te produceren met een beperkte beschikbaarheid van grondstoffen en land. Martin Scholten heeft er opiniestukken over geschreven in Financieel Dagblad en Trouw. Dinsdag 16 januari 2018 houdt hij een inspiratiesessie op Aeres Hogeschool Dronten. Martin Scholten is algemeen directeur Animal Sciences van Wageningen UR (WUR). Hij is alumnus van de Vrije Universiteit

eigen kijk op de toekomst van de veehouderij. Zo was Scholten onder andere lid van de commissie Nijpels over de versnelling van de verduurzaming in de Nederlandse veehouderij. En is hij internationaal actief in het Europese platform Animal Task Force en de Global Research Alliance on agricultural greenhouse gases. Afgelopen jaar (2017) heeft hij zich ontpopt als pleitbezorger voor de kringlooplandbouw.

Nederlands bio-areaal +19% In 2017 telt Nederland 56 duizend hectare biologische landbouwgrond. Dat is vier duizend hectare meer als het jaar ervoor. Daarmee wordt op 3,2% van het totale landbouwareaal biologisch geboerd. Van het biologische landbouwareaal is 19% akkerbouwgrond, 5% tuinbouwgrond, 4% groenvoedergewassen en 71% grasland. Dat blijkt uit cijfers van het Compendium voor de Leefomgeving. Tussen 2011 en 2017 groeit het areaal biologische landbouw met 19% van 47 naar 56 duizend ha. De groei vindt vooral plaats in het areaal grasland (plus 22%) en tuinbouw open grond (plus 58%). In 2017 is het biologisch landbouwareaal 8% groter dan in het jaar ervoor. In 2017 bestaat het biologisch landbouwareaal voor 40 duizend ha uit grasland, voor 11 duizend ha

EKOLAND | januari – 2018

uit akkerbouwgrond, voor 3 duizend ha uit tuinbouw (open grond), uit ruim 2 duizend ha grond met groenvoedergewassen en 125 ha tuinbouw (onder glas). Het betreft hier de areaalgroottes van zowel gecertificeerd biologische bedrijven als ook bedrijven die in omschakeling zijn. De provincies Flevoland (18%), Friesland (13%) en Gelderland (12%) hebben in 2017 het grootste aandeel in het totale areaal biologische landbouwgrond in Nederland. Het biologisch areaal is in mindere mate aanwezig in Limburg (2% ), Zeeland (3%), Zuid-Holland en Utrecht (beide 5%). De andere vijf provincies dragen elk zo’n 6 à 10% bij.

In 2017 zijn er op de landbouwbedrijven 78 duizend biologische runderen. Er worden 14 duizend biologische schapen en 45 duizend biologische geiten gehouden. De biologische varkensstapel omvat 91 duizend varkens en er worden 3,3 miljoen biologische kippen gehouden bij de landbouwbedrijven. Hiervan is het grootste deel leghennen (97%).

Het is inmiddels breed erkend dat de bodem een levend organisme is. Een gezonde grond is een sterke grond, die ziektes onder de duim houdt en planten precies geeft wat ze nodig hebben. PHC richt al haar aandacht op het verbeteren van de gezondheid van de bodem, met een positief effect op het oogstresultaat. Biovin is nu naast het bekende poeder, ook als strooibaar granulaat beschikbaar.

We Grow Soil.

bedrijfsvoering

Met ingang van 1 januari 2018 is op landbouwactiviteiten BTW van toepassing

Regels & wetten Deel 39 Hoe om te gaan met (nieuwe Europese) regelgeving

VOF & BTW:

oud & nieuw

Landbouw en regelgeving: iedereen is er druk mee. Eerst geld verdienen, anders valt er niets te regelen. Allemaal aan de BTW, de landbouw wordt in 2018 ´normaal´. De VOF blijft er voor de tweemanszaak in de landbouw, voor het gezin, voor grote en kleine zaken en om samen te starten. Tekst Helmer Wieringa | Foto

BTW: wat moet ik nu eigenlijk doen? Land- en tuinbouwers, boseigenaars en veehouders gaan per 1 januari 2018 ‘normaal’ BTW betalen over al hun goederen en diensten. De BTW die je ontvangt van klanten, moet je afdragen aan de Belastingdienst. De BTW die je zelf hebt betaald aan leveranciers, mag je daarvan aftrekken. Is die leverancier een particulier, dan is er geen btw-verrekening mogelijk. Bij elk bedrag van je inkoop en bij elk bedrag van je verkoop moet je dus vaststellen wat de btw is. De voorwaarden om ondernemer te zijn voor de btw zijn anders dan voor de inkomstenbelasting. Het kan dus zijn dat je voor de BTW ondernemer bent, maar voor de inkomstenbelasting niet. Als ondernemer krijg je een btw-nummer. Dit nummer moet op elke factuur staan, net zoals het btwbedrag. De Belastingdienst gaat de bij hen bekende landbouwers melden wat dit nummer is, zo meldt Flynth adviseurs. Elke ondernemer kan ook zelf inloggen en een btw-nummer aanvragen. heeft u een vraag? Mail die dan naar: kopij@ekoland.nl of hwieringa@landco.nl. Uw vraag blijft anoniem! Voor eerdere en meer antwoorden zie: www.landregels.nl

EKOLAND | januari – 2018

Let op: bij verkoop aan particulieren moet je BTW afdragen, maar bij aankoop van particulieren kun je geen BTW verrekenen! Overigens: ook een stichting die in landbouw doet, kan btw-plichtig worden. De btw-verrekening over gebouwen van voor 2018 is een bijzonder onderwerp dat je de boekhouder laat afwikkelen. Moet een nieuw vof-contract niet altijd via de notaris? Dat hoeft inderdaad niet. Elke overeenkomst die je zelf maakt, geldt. Als je niets afspreekt, maar wel samen landbouw doet, gelden de algemene regels van de wet (die geen rekening houdt met je bijzonderheden). Landgilde beveelt aan een samenwerkingsovereenkomst te maken. Hierin kan meer staan dan in een vof-contract. Het vof-contract kan dan zakelijker zijn met de samenwerkingsovereenkomst ´er aan vast´. Is er sprake van aankoop van grond en gebouwen dan dient de (ver)koop altijd via de notaris te gaan. Gaat een vof-contract dus ook over de inbreng van grond en gebouwen, dan is de notaris een must. Overigens moet je elke VOF inschrijven bij de Kamer van Koophandel en –zie hierboven- melden bij de Belastingdienst voor een btwnummer.

Een VOF in zaadveredeling: kan dat? Als twee zelfstandigen samenwerken op het land of aan een klus, kunnen ze dit doen als een gezamenlijke opdracht van twee zelfstandigen. Met praktische afspraken ben je dan klaar. Het kan ook in een VOF (vennootschap onder firma). Een VOF of maatschap is niets anders dan twee of meer zelfstandige ondernemers die samen aan ´iets´ werken of samen iets verkopen. Vooral als je samen meer wilt gaan doen, of als de een veel arbeid inbrengt en de ander bijvoorbeeld de dieren, is een VOF beter. Het mooie van een VOF is dat je een die kunt beginnen voor één bijzondere zaak. Bijvoorbeeld samen zaad veredelen. Of samen vee verhuren. Je andere bezigheden hou je er dan buiten. Bij opvolging kan dit ook: alleen een VOF voor de grond om de financiering rond te krijgen. Helmer Wieringa is partner in Land & Co

Landgilde op Demeterplein Wo 17 en do 18 jan | Demeterplein Met Helmer Wieringa Vragen over bedrijfsopvolging? Zoek je een plek of een opvolger? Maak een afspraak hwieringa@landco.nl en kom langs!

Genomineerden Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2018

SCH

W OU

2018

Nominaties

BIO

VATIEPR O I N

E LAN

K i p p e no p fo k b e d r ij f r e m ij n s e

Sponsor

Sponsor Rabobank

Voor de 11e editie van de Ekoland Innovatieprijs voor de biologische landbouw heeft onze vakjury weer een aantal mooie bedrijven bezocht. Workshop 19 De drie bedrijven presenteren zich tijdens deze workshop Wo 17 jan | 17.45 - 18.45 uur | Workshopruimte B | 10

De jury van de Ekoland Innovatieprijs 2018 bestaat uit Gea Bakker, Maria van Boxtel, Geertje Schlaman, Bart Fokkens, Lex Kruit en Kees van Veluw. De bedrijven werden vervolgens beoordeeld op de criteria innovatie, originaliteit, effectiviteit, algemene toepasbaarheid, maatschappelijke acceptatie en duurzaamheid. Uit de door de lezers van Ekoland aangemelde dertien kandidaten heeft de jury uiteindelijk drie bedrijven geselecteerd. Innovaties in automatisering, productie- en kostenbeheersing en een nauwkeurige afstemming tussen teelt, verwerking en aflevering maakten veel indruk op de jury. De financiĂŤle bijdrage van de Rabobank geeft de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw nog eens extra zeggingskracht. De jury hoopt dan ook dat mede daardoor ook andere boeren de innovaties van deze drie prijswinnaars zullen overnemen. De koperen schep van Kopersporen is in de biologische landbouw inmiddels een begrip geworden. U bent van harte welkom bij de prijsuitreiking in de Suyderseezaal op woensdag 17 januari a.s.om 20.15 uur. januari â&#x20AC;&#x201C; 2018 | EKOLAND

Ekoland innovatieprijs 2018 Tekst Maria van BoxteL, Kees van Veluw & Geertje Schlaman Foto’s Geertje Schlaman & Maria van BoxteL Illustratie Diana Beekbelt

2018 SCH

René Groenen en Gineke de Graaf

IN BIO

VATIEPR I

E LAN

Financieren met ketenpartijen voor zaadvaste groenterassen

Willen jullie jezelf en het bedrijf even voorstellen?“ “Wij zijn René Groenen en Gineke de Graaf en al vele jaren werkzaam in de biologisch-dynamische landbouw. Wij hebben ons toegelegd op zaden en groenterassen. En wel met zaadvaste rassen. Dit doen we al 17 jaar in samenwerking met een Duits netwerk van tuinders. Eind 2016 hebben we met ons bedrijf een nieuwe start gemaakt op Landgoed Baest in Oostelbeers onder een nieuwe naam: de Beersche Hoeve. Met de landeigenaar hebben we een langdurige hoevepacht afgesloten. Derde betrokkene is coöperatie Odin. Er is een nieuwe BV opgericht die 100% eigendom van de coöperatie is en waarbij wij in loondienst zijn.” Een serie van innovaties Het nieuwe erf van 2 ha groot moet nog worden aangepakt. Maar de akkers laten de jury duidelijk zien met welke vernieuwingen de Beersche Hoeve bezig is: • Een gloednieuwe afgesloten tunnelkas met verwarmde teelttafels voor zaadveredeling. Concreet voorbeeld: stronken van herfstbloemkoolplanten voor de productie van stekken, die volgend jaar op het veld zaad geven als onderdeel van een veredelingsproces van een nieuw zaadvast ras. “Voor bloemkool zijn die er nauwelijks nog, bijna alleen nog F1-hybriden”, vertelt René. “Bloemkool is een van de veredelingsprojecten die we uitvoeren voor onze Duitse partner Kultursaat e.V. Die stichting werkt met schenkgeld, we krijgen betaald voor onze werkzaamheden. Wijzelf veredelen ook rucola, chinese kool, ui, andijvie en broccoli. Nieuwe rassen melden we officieel aan, maar we willen geen eigendomsrechten, kwekers-

EKOLAND | januari – 2018

rechten of patenten.” • De akkers voor vermeerderingsteelten van onder meer tuinboon, stokboon, sperzieboon en winterpos telein voor de Duitse partner Bingenheimer Saatgut AG, een handelsfirma op coöperatieve grondslag. De samenwerking tussen de tuinders die vermeerderen en Bingenheimer Saatgut is uniek, zo overleggen ze over hoeveelheden en prijzen. Ook beschikt Bingenheimer over een investeringsfonds, waarmee de Beersche Hoeve investeerde onder gunstige voorwaarden. • De instandhouding van de rassen: sperzieboon, ui, tuinboon, spinazie en rucola voor goed uitgangszaad. • Het screenen van rassen. Soms van ver weg, zoals de tien rassen chinese kool uit Japan en de dertig rassen rode biet uit Oost-Europa. Ook het zoeken naar veldtoleranties is een activiteit die met vakmanschap uitgevoerd wordt. • In 2018 start de Beersche Hoeve met het telen van groenten voor de versmarkt. “Dat de zaadvaste rassen daadwerkelijk in het winkelschap komen te liggen, is een flinke stap voorwaarts”, aldus René. Wat vinden jullie de beste innovatie? Gineke: “Als boer heb je behoefte aan zekerheid. Meestal wordt dat vertaald naar eigendom. Wij hebben dat bewust niet zo gedaan. Door het bedrijf onder te brengen bij Odin is het eigenlijk eigendom geworden van de 5.000 consument-leden. Wij noemen dat eigendomsneutralisatie. De volgende generatie kan het bedrijf overnemen zonder zich zwaar in de schulden te hoeven steken.”

2018

2018 SCH

E LA

IN BIO

VATIEPR I

E LAN

Familie Dam - Riteco

SCH

IN BIO

VATIEPR I

Genomineerden Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2018

Een symbiose tussen geit en mens

Willen jullie jezelf even voorstellen? “Wij zijn Willem Dam en Corine Riteco en onze twee kinderen Tom en Iris. We komen uit Heemskerk en zijn 30 jaar geleden hier in het Amsterdamse Bos begonnen met een stadsgeitenboerderij op een kaal stuk grond van 15 ha. Nu hebben we 120 geiten, 300 kippen, een paar zoogkoeien en varkens. Verder hebben we in Heemskerk een kas van een halve hectare. Tien mensen vinden bij ons werk!” Veel indruk op de jury maakt het gegeven dat er per jaar 350.000 bezoekers komen, waaronder veel schoolklassen, en dat het desondanks toch een echt landbouwbedrijf is waar op vele fronten geïnnoveerd wordt. Loop je naar het bedrijf toe dan is de aanblik ‘een gezellige chaos’. Zeer uitnodigend. Een open houten stal met stro en voerhek waar alerte geitenkoppen doorheen steken om je te begroeten. De geit en de mens zijn hier in een fantastische symbiose. Een serie van innovaties Tijdens de rondleiding komen we langs de volgende innovaties: • Bezoekers kunnen een flesje geitenmelk kopen voor 50 cent en dat aan een lammetje voeren. Voor kinderen is dat een belevenis die ze nooit meer vergeten.

• De herkauwende geiten eten elke dag gedroogd gras als basis van het rantsoen. Willem en Tom bouwden een eigen grasdrogerij met een palletkachel gestookt op houtsnippers uit het Amsterdamse Bos. Ze halen nu tot 5 sneden per jaar. Door het kunstmatig drogen ontstaat geurig en smakelijk voer met 951 VEM in plaats van 850 VEM van kuilgras. Willem: “De lammeren eten in hun eerste week al van het gedroogde gras. Kuilvoer laten ze liggen.” De voordelen van het gedroogde gras zijn gezondere geiten, minder uitval, betere kwaliteit van de kaas en een verdubbeling van omega3 in de melk. Een heel goede melkproductie van ruim 1160 liter per 305 dagen is het resultaat. • Een zelfrijdende afrastering in de wei op zonnecellen geeft de geiten altijd schoon en vers gras, de hele dag door. Zo vertrappen de dieren veel minder en is de opname veel groter dan bij een ander beweidingssysteem. Dit systeem is zeker ook toepasbaar op melkveebedrijven. • Geitenyoga! Tijdens de yoga-lessen lopen en springen jonge lammeren tussen de deelnemers in en gebruiken yoga-standen als klimrek en springplank, tot veel plezier van de cursisten. Wat vinden jullie de beste innovaties? Zonder veel nadenken: “De zelfrijdende afrastering, onze grasdrogerij en de geitenyoga!”

januari – 2018 | EKOLAND

Ekoland innovatieprijs 2018

2018 SCH

Elly, Willem en Ton Remijnse

D E LAN

IN BIO

VATIEPR I

Ki ppe no p fo k bedr ij f R e m ij nse

Kippen trainen voor topprestaties

Willen jullie jezelf en het bedrijf even voorstellen? “Wij zijn Elly, Willem en Ton Remijnse. Sinds 2003 hebben we een 4,6 ha groot biologisch opfokbedrijf voor leghennen. Hiermee waren wij de allereerste. Er waren nog geen regels voor biologische opfok. We hebben de sector mee mogen opbouwen. Snavelkappen mocht nog: dat we het aandurfden dit niet te doen! Het is met vallen en opstaan gegaan. Bij de start hadden we 15% uitval, nu slechts 2%. In de opfokperiode van 17 weken trainen we de kippen op stok te gaan. We geven ze variatie in de omgeving om te kunnen ‘spelen’; afleiding om verenpikken tegen te gaan. Zowel in het voer als de stalinrichting houden we rekening met hun toekomstige bestaan als leghen. Zo minimaliseren we de overgangsstress.” Een serie van innovaties Een rondleiding over het bedrijf en door de kippenstal maakt het de jury duidelijk waarom dit bedrijf topprestaties met minimale uitval levert: • Jonge dieren willen ‘spelen’ en zijn gebaat bij variatie en afleiding. Het opfokbedrijf voorziet daar in door: - Bijzonder veel aandacht voor de dieren. Zeker in de eerste vier weken wordt dagelijks meerdere keren door de stal gelopen om de kuikens te activeren, te controleren op voer en drinken en om een kip op de juiste slaapstok te zetten. - Luzerne baaltjes in de stal als strooisel en touwspeeltjes om in te scharrelen en te pikken.

EKOLAND | januari – 2018

- Een aantrekkelijke wintergarten met stro waar de hennen vanaf 6 weken in mogen scharrelen. - Een door Ton aangeplante wilgen-uitloop. - Een nivo-varia-systeem waarin roosters, zitstokken en drinknippels steeds anders kunnen worden afgesteld. De hennen leren op verschillende plekken te drinken en zich in de leefruimte te bewegen. • Door de ‘kippentraining’ hebben de jonge hennen minder overgangsstress na de verhuizing naar de legpluimveehouder; in de nieuwe stal worden de zitstokken en legnesten snel gebruikt. Daartoe zoekt Remijnse vooraf afstemming met de afnemer. “Dat was niet gebruikelijk”, zegt Elly. “We vragen de afnemers wat we de jonge hennen moeten leren en hoe de stal is ingericht. Daar houden wij bij inrichting voor een nieuw koppel rekening mee. Wij zijn de moederkloek en leren de dieren van alles.” • Remijnse heeft een studievereniging voor biologische opfok opgericht om kennis te delen met vakgenoten. De groep deed onderzoek bij het LBI naar de voeropname in relatie tot gewicht. Ondertussen is een lagere uitval dan bij gangbaar bereikt. Wat vinden jullie de beste innovatie? “Het samen mogen bouwen aan een biologische diervriendelijke pluimveesector die start bij de opfok.”

Interview met de nieuwe voorzitter van Biohuis, IJsbrand Snoeij

“Meer naar buiten treden” IJsbrand Snoeij is de nieuwe voorzitter van Biohuis. Samen met zijn vrouw runt hij Boerderij ’t Paradijs in Barneveld, een biologisch multifunctioneel landbouwen zorg bedrijf met legpluimvee, brandrode runderen, vleesvarkens, een tuinderij en zorg voor ouderen met dementie, volwassen met een psychische achtergrond en kinderen met autisme. IJsbrand was voorzitter van de coöperatie ‘Boer en Zorg, is actief als ‘agripooler’ in Agriterra, is voorzitter van de stichting Duurzame Energie Barneveld en is bestuurslid van SanBoeCo, een coöperatie in biologische maaltijdboxen. Tekst Maria Buitenkamp | foto’s Martijn Doornenbal

Wat is je achtergrond? “Ik groeide op in het buitengebied van Nijkerk. Mijn vader wilde een agrarisch bedrijf starten en ik zou ook boer worden. Maar toen ik 16 was, overleed mijn vader. Ik deed een opleiding melkveehouderij, studeerde in Wageningen cultuurtechniek en werd adviseur ruimtelijke planning.” Hoe kwam je op Boerderij ’t Paradijs terecht? “In 2005 maakte ik als adviseur een bedrijfsplan voor een nieuwe zorgboerderij. Het ging om een melkveebedrijf zonder opvolgers. Een betrokken stichting wilde het plan financieren, maar alleen als mijn vrouw en ik de boerderij gingen runnen. Mijn vrouw komt uit de zorg en ik ben er sterk bij betrokken omdat ik een broer heb met het syndroom van Down. Ik dacht: het combineren van landbouw en zorg, dat ben ik. De stichting kocht de boerderij en in 2006 verhuisden we naar ’t Paradijs. We ontwikkelen onze boerderij steeds verder als een sociale onderneming.” Waarom werd je voorzitter van de coöperatie ‘Boer en Zorg’? “Samen met andere zorgboerderijen was in 2005 een stichting opgericht, die tot doel had contracten af te sluiten met de zorgkantoren. Maar we wilden meer zeggenschap en ondernemerschap en hebben toen de coöperatie ‘Boer en Zorg’ opgericht. Kenmerk van een coöperatie is dat deze van, voor en door de boeren is. Om me te verdiepen in de werking van coöperaties en het ondernemerschap, deed ik de MBA- opleiding ‘Food & Finance aan Nijenrode Business Universiteit. Er was veel tijd en energie nodig om de coöperatie op te zetten.“ 14

Waarom stopte je daar? “In 2015 kwam de financiering van veel zorg voor jeugd en volwassenen bij gemeenten terecht. Dat ging niet zonder slag of stoot. Als coöperatie kregen we te maken met meer dan honderd gemeenten in plaats van vier zorgkantoren. Na een crisisperiode is er hard gewerkt aan een nieuwe organisatiestructuur. Er kwam een nieuwe Raad van toezicht, een nieuwe directeur en een coöperatieraad voor inbreng vanuit de leden. Toen de organisatie goed liep en na bijna drie termijnen als voorzitter, vond ik het tijd voor iets anders.” Waarom nu voorzitter van Biohuis? “Ik ben graag bestuurlijk actief. Naast de praktijk op eigen erf, wil ik verder kijken dan het eigen bedrijfsbelang en meehelpen om zaken op te bouwen. Mijn motto is ‘hoofd, hart en handen’. In de zomer van 2017 kwam de Biohuis vacature op mijn pad. De kracht van Biohuis is dat we kennis en ervaring uit de praktijk bundelen, van prachtige bedrijven en landbouwbreed. De samenwerking in de keten via Bionext is ook uniek.” Wat zijn je ambities als voorzitter? “Mijn missie is om niet meteen met mijn ideeën te koop te lopen, maar eerst in gesprek te gaan met de boeren, verenigingen, mensen en organisaties in en om het Biohuis: waar staan we en waar willen we met elkaar naar toe in de biologische landbouw? Ik ben erg blij met de vele uitnodigingen om de aangesloten verenigingen te bezoeken. Er zit veel kennis en ervaring in de hoofden van de mensen. Het is heel belangrijk die duidelijk te hebben en gezamenlijk in een visie vertalen. Ik wil graag dat we pro- actief werken, meer naar buiten treden en laten zien wie we zijn. Ook is het nodig dat we januari – 2018 | EKOLAND

Onderwijs Interview

“Biologische landbouw moet voortouw nemen in voedseltransitie”

meer met politici en beleidsmakers in gesprek gaan om samen te werken aan een duurzaam beleid voor biologische landbouw. Daarbij mag je ook laten zien dat je er op bepaalde onderdelen nog niet bent.” Hoe zie je de positie van Biohuis ten opzichte van Bionext en LTO? “Bionext staat voor een zeer waardevolle samenwerking in de biologische keten. Samen met de handel en de winkels vormen we het fundament onder Bionext, die als ketenorganisatie veel kennis en een groot netwerk heeft en veel taken voor ons kan uitvoeren. Maar daarnaast is het ook belangrijk om als bioboeren meer naar buiten treden. Samenwerking met onderzoek, kennis- en ketenorganisaties is daarbij onmisbaar. Ook LTO heeft veel kennis en een groot netwerk en op de punten die ons binden is samenwerking belangrijk. Biohuis is de primaire belangenbehartiger van de biologische boeren. Daarom zijn ook de biologische leden van de LTO’s bij ons aangesloten.” Welke kant moet het op met de biologische landbouw? “We staan aan het begin van een voedseltransitie. Ik geloof dat de biologische landbouw hier het voortouw in moet nemen en veel meer de verbinding met de samenleving moet zoeken. De landbouw zit nu in een negatieve spiraal: losraken van de samenleving, kwijtraken van vertrouwen, schaalvergroting, anonieme producten, meer regelgeving. Ik krijg energie van het zoeken naar een positieve spiraal. Mensen willen weEKOLAND | januari – 2018

ten waar hun eten vandaan komt. We kunnen laten zien dat we gezond en lekker eten kunnen produceren in balans met de natuur. Het is essentieel om de biologische landbouw en de beleving van het voedsel dichterbij te brengen en de prachtige persoonlijke verhalen van de boerderijen te vertellen. Als de band tussen producent en consument herstelt en sterker wordt, zijn we ook minder kwetsbaar. Daarbij moet het verhaal ook technisch kloppen, met een betrouwbaar Skal-keurmerk. Ik ben daarnaast ook blij met de ontwikkeling van de maatschappelijke kant door het EKO-keurmerk. Verder kunnen we nog beter samenwerken in de keten. De positie van de primaire bedrijven is heel belangrijk, maar ook kwetsbaar. Bij de groei die biologisch nu in de grote retail doormaakt, is een sterke positie erg belangrijk, en daar gaan we hard aan werken.” 15

De keten van eten in Overijssel De landbouw is een economische sector van formaat en tegelijkertijd heeft de manier waarop wij ons voedsel produceren nog nooit zo ter discussie gestaan. We moeten toe naar een duurzaam voedselsysteem. De verantwoordelijkheid voor een duurzaam voedselsysteem ligt niet uitsluitend bij de landbouw maar in de hele voedselketen. Van grond tot mond. Ondernemers die midden in de omslag naar een andere manier van produceren zitten hebben behoefte aan een overheid die dicht bij hen staat en snel kan schakelen. Provincie Overijssel pakt die rol al. En dat is niet voor niets. De agro- en foodsector is belangrijk voor onze provincie. Die omvat 10 procent van onze economie en is goed voor 15 procent van de totale werkgelegenheid; een op drie vrachtwagens is onderweg met agro of foodproducten; 70 procent van het grondgebruik is agrarisch. En 100 procent van de Overijsselaren heeft voedsel nodig. Provincie Overijssel investeert €12 miljoen in de landbouwen voedseltransitie. Gezondheid, natuur, bodem, groene eiwitten en korte voedselketens zijn daarbij centrale vraagstukken die we oppakken met de hele keten: - met Platform Natuurlijke Veehouderij ondersteunen we initiatieven die bijdragen aan een rendabele, gezonde en duurzame veehouderij; - in het programma Land van waarde maken we natuur en landschap waardevol voor boer en samenleving; - binnen het programma Stal van de toekomst wordt er met technische en bouwbedrijven gekeken naar de mogelijkheden om nieuwe technieken in stallen te integreren; - met The protein cluster steunen we, samen met de provincie Gelderland, een internationaal centrum voor ondernemers die plantaardige vleesvervangers ontwikkelen. Daarin wordt samengewerkt van akkerbouwer tot voedselproducent. Met deze initiatieven maken we vanuit de regio het verschil. Verbindend element in al die initiatieven is dat we in het ontwikkelen van duurzame voedselketens zoeken naar een modus waarin alle schakels een eerlijke boterham kunnen verdienen. De ontwikkeling van het ‘wroetvarken’, de keten van varkensboer naar slachter en slager is daar een heel mooi voorbeeld van. Overijssel nodigt ondernemers graag uit om hen te helpen bij het ontwikkelen van plannen waarmee zij uiteindelijk de voedselketen duurzamer gaan maken. Hester Maij, Gedeputeerde Agro & Food, Provincie Overijssel 16 16

Drie innovaties in de praktijk

Platform Natuurlijke Veehouderij Platform Natuurlijke Veehouderij is een nieuw kennisnetwerk ter bevordering van veehouderij op basis van natuurlijke processen en natuurlijke weerstand van mens, dier en bodem. Het gaat om een integrale strategie, waarbij het terugdringen van diergenees middelen en het gebruik van kruiden het meest opvalt. Namens het platform beantwoordt Katrien van ’t Hooft onze vragen.

Wat is de kern van de innovatief duurzame aanpak van het platform? Katrien van ’t Hooft: “De vernieuwing zit vooral in onze integrale benadering waarin biodiversiteit een belangrijke plek inneemt. Naast kruidenrijk grasland springt het gebruik van robuuste, lokale rassen in het oog. Dit in plaats van vee dat op korte termijn de hoogste opbrengst geeft maar minder natuurlijke weerstand heeft. Wat daarnaast als flagship naar voren komt is het terugdringen van antibiotica en andere diergeneesmiddelen door slim gebruik van kruiden. Kennis over kruiden halen we niet alleen uit Nederland en Zwitserland, maar ook bijvoorbeeld uit India. In Bangalore houdt de Trans Disciplinary University (TDU) zich al dertig jaar bezig met het documenteren van de werking van kruiden. Sinds 2014 zijn we daar al drie keer met een groep melkveehouders en dierenartsen op bezoek geweest.”

direct financieel voordeel. Met gezonder vee heb je de dierenarts minder vaak nodig. De keuze voor robuuste rassen leidt wel tot minder melkopbrengst. Anderzijds zijn de diergezondheidskosten lager en leven de dieren langer. En vergeet niet: boeren beginnen er niet aan als het economisch niet uit kan. We zijn blij met de groep boeren die de verandering aandurfden en deels met antibioticavrije melk een commerciële meerwaarde hebben gecreëerd. Dit is wel een uitdaging waar veel boeren nog ondersteuning bij kunnen gebruiken.”

Wat is het economische model waarin jullie duurzaamheids benadering past? “Naast de milieuwaarde van minder middelengebruik, zoals meer insectenrijkdom en biodiversiteit, is er een

Wat verwacht je van andere partijen in de keten? “We nemen de biologische veehouderij bewust niet als uitgangspunt want dat werpt een drempel op vanwege de certificering. Bovendien, ook

Waar ben je in het bijzonder trots op? “Op de cursus die we komend najaar kunnen aanbieden aan melkveehouders en dierenartsen rond het gebruik van kruiden. Als basis van de cursus dienen de stalboekjes van Maria Groot van Wageningen-UR (RIKILT).”

januari – 2018 | EKOLAND

Innovaties

Overijssel wil naar een duurzaam landbouwen voedselsysteem. Hoe draagt de agrarische sector in deze provincie daar in de praktijk aan bij? We vragen het drie verschillende partijen die voorop lopen op de weg naar vernieuwing. tekst Kees Hagendijk

ID Agro

Foto Platform Natuurlijke Veehouderij

gangbaar moet de omslag gaan maken. Uiteraard vervult biologisch wel een voorbeeldrol. Verder zijn we de samenwerking met melkverwerkers aan het verkennen en gaan steeds meer veevoederbedrijven met kruiden aan de slag. De fokbedrijven zouden nog meer met robuuste rassen kunnen doen.” Wat verwacht je van de overheden? “Provincie Overijssel biedt ons de mogelijkheid om onze benadering concreet neer te zetten en financiert onder meer kleinschalige pilots met kruiden, zoals bij kalverdiarree. Ook organiseren we samen met deze provincie op 8 maart een grote conferentie in Enschede: Natuurlijke Veehouderij – een stap verder. Hopelijk kunnen we met Provincie Friesland aan de slag rond leverbotbestrijding. Andere provincies en de rijksoverheid zijn echter terughoudend in het financieren en faciliteren van dergelijke bottom-up initiatieven. Tegelijkertijd komt er steeds meer ruimte voor natuurinclusieve landbouw. Ons platform geeft daar een praktische invulling aan. Aan ons de taak onze ideeën nog duidelijker naar buiten te brengen en het rijk en andere provincies te interesseren voor natuurlijke veehouderij.” EKOLAND | januari – 2018

een vrijloopstal, dus meer ruimte per dier, en emissiereductie staan eigenlijk haaks op elkaar. Voor die tegengestelde eisen willen wij dan een oplossing vinden.”

ID Agro uit Lemelerveld ontwikkelt en bouwt innovatieve huisvestings systemen voor de veehouderij. Begin deze eeuw introduceerde het bedrijf van Marco Noordman de ‘serrestal’ die voorziet in maximale daglichttoetreding en ventilatie.

Wat is het economische model waarin jouw duurzaamheidsbenadering past? “Bij een vernieuwend concept kan het gaan om tamelijk dure stalsystemen, dat klopt. Wat de boer daarvoor terugkrijgt is meer werkplezier, gezonder vee, een betere productie en een ander product. Het uitnodigend stalsysteem draagt bij aan een aansprekend concept van veehouderij en het vermarkten van het product.” Waar ben je in het bijzonder trots op? “De Varkenshoff van de familie Noordman [een broer van Marco Noordman]. Een varkensstal met bomen. Het varken is immers van oorsprong een bosdier. De bomen zuiveren de lucht, de wortels binden stikstof. Trots ben ik ook op de Koeientuin: de vrijloopstal met kunststof weidevloer en de inrichting met veel groen.”

Wat is de kern van jouw innovatief duurzame aanpak? Marco Noordman: “Onze concepten kun je vaak omschrijven als ‘met nieuwe technologie terug naar de natuur’. Zo bootsen wij voor koeien zoveel mogelijk de weide na in de stal. Dat is begonnen met het inbrengen van daglicht. Daarna kwam het vrijloopsysteem. Nu innoveren we met vloersystemen die de emissie beperken. Zo hebben we nu de weidevloer ontwikkeld: een kunststof vloer die aangenaam aanvoelt voor het vee. Door perforaties zakt de urine erdoor en een robot pakt de koeienvlaaien op. Doordat je mest en urine scheidt, reduceert de emissie heel sterk. Net zoals in de echte weide.” De Varkenshoff

Wat is je drijfveer om innovatief duurzaam te zijn? “Aantonen dat het anders kan. Ik vind het mooi om anders te denken. Dierenwelzijn via

Wat verwacht je van de overheden? “Provincie Overijssel doet al veel aan ondersteuning van vernieuwende ontwikkelingen. Als puntje van kritiek wat vooral de rijksoverheid betreft: je loopt met innovaties nog wel eens tegen de regelgeving aan. Je wilt een proefstal bouwen en dan ben je vanwege milieuwetgeving bijvoorbeeld verplicht een luchtwasser op de stal te plaatsen terwijl je juist wilt aantonen dat het anders kan. Zonder regels gaat het ook niet maar soms is het jammer dat je daardoor niet helemaal kunt maken wat je voor ogen staat.” 17

Bent u toe aan een nieuwe stap om door te schakelen naar biodynamische landbouw en het Demeter keurmerk?

Kom langs op het Demeter-plein en kies voor een toekomstbestendige landbouw en voedselketen! Biobeurs workshops ‘Doorschakelen naar Demeter’ Wo 17 jan: zaal D 17:45-18:45 uur Do 18 jan: zaal E 10:30-11:30 uur Het Demeter-plein op de BioBeurs wordt georganiseerd door Stichting Demeter, de BD vereniging, Aeres Warmonderhof en Kraaybeekerhof Academie in samenwerking met de Vereniging van Natuurvoedingskundigen, BD Grondbeheer en Landgilde. Al deze organisaties werken samen op het plein om vragen te beantwoorden en mensen te verbinden. Het Demeter-plein wordt mede mogelijk gemaakt door: BD Totaal, Green Organics, Kroon Biologische Verswaren, Natudis, Odin, Nature & More, Udea, en Zuiver Zuivel

www.s t i chti ngd e m e te r. nl

Innovaties

Weerribben Zuivel 3 Weerribben Zuivel is een biologische melkveehouderij (sinds 1984) en zuivelfabriek (sinds 1992). Een derde van het landbouwareaal van het bedrijf bestaat uit gepacht natuurland, eigendom van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. De zuivelfabriek produceert zuivelproducten onder de merknamen Weerribben Zuivel en Zuiver Zuivel. Eigenaar Klaas de Lange is de vierde generatie De Lange op de boerderij in het dorpje Nederland. Wat is de kern van jouw innovatief duurzame aanpak? Klaas de Lange: “Dan heb je het vooral over regionale productie, circulariteit en – ook heel belangrijk – transparantie.De consument wil melk met een gezicht. Je moet laten zien waar je melk vandaan komt, hoe ze wordt geproduceerd en verwerkt. Draagt mijn melkveebedrijf bij aan de afbraak van de regenwouden? Nee, ik betrek krachtvoer van een biologische landbouwbedrijf in de Noordoostpolder, die ik op mijn beurt mest lever. Met het beheer van natuurgrond doet mijn bedrijf aan weidevogelbeheer en draagt het bij aan biodiversiteit. Wat is je drijfveer om innovatief duurzaam te zijn? “35 jaar geleden heb ik al voor een biologische bedrijfsvoering gekozen omdat ik er meer toekomst in zag. Op dit moment zien we allemaal wel in dat in Nederland De Provincie Overijssel werkt in haar Agro & Food programma samen met ondernemers, onderwijsinstellingen en overheden. Vanuit een zevental innovatielabs wordt er gewerkt aan oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Daarmee ontwikkelt Overijssel een etalage voor een duurzame en veilige voedselproductie en nieuwe ketenconcepten. De Provincie Overijssel organiseert met haar partners de Regio Tours om u kennis te laten nemen van de resultaten. De gidsen nemen u mee op Tour waarin u kennis kunt maken met ondernemers en organisaties die binnen het programma een voortrekkersrol vervullen en die daarmee een inspiratiebron kunnen zijn voor uw onderneming. Want een duurzame toekomst is het doel en afkijken mag!

EKOLAND | januari – 2018

de grenzen zijn bereikt van wat we aan groei in agrarisch volume aankunnen. We moeten met elkaar nu kiezen voor groei in kwaliteit. En dat kunnen we want Nederland heeft de beste boeren van de wereld.” Wat is het economische model voor jouw duurzaamheidsbenadering? “Het gaat erom goede afspraken te maken met winkelketens en horeca voor je afzet. Verder heeft de primaire producent, de boer, recht op een goede melkprijs. Voor bio-melk is dat op dit moment zo’n 50 cent per kilo. Daar komt 10 cent bovenop voor de handeling en de verpakking, 10 cent voor de distributie en 30 cent voor de retail. Dat resulteert in een nette prijs voor de consument; een prijs die je kunt uitleggen.” Waar ben je in het bijzonder trots op? “Ik ben eigenlijk het meest trots op de hele agrarische sector in Nederland. Vijftig jaar geleden is politiek besloten om voedselzekerheid voorop te stellen. Daar zijn we in geslaagd. Alleen constateren we nu dat we te ver zijn doorgeschoten. Het is tijd om te schakelen naar een gebalanceerde landbouw.” Wat verwacht je van andere partijen in de keten? “Ik houd er niet van om naar elkaar te wijzen. Praat niet over elkaar maar met elkaar. Als ik toch een partij uit de keten moet noemen zijn het de grootwinkelbedrijven. Mijn oproep zou zijn: kies meer voor regionale en Nederlandse producten en wees transparant. Durf eens te experimenteren, steek je nek uit!”

Wat verwacht je van de overheden? “Provincie Overijssel heeft een groot landbouwhart en maakt zich sterk voor natuurinclusieve landbouw en verbindingen in de keten. Dat is heel goed maar ik ben er geen voorstander van als provincie en Rijk een voortrekkersrol zouden willen spelen middels weten regelgeving. De overheid moet faciliteren en stimuleren, niet dwingen. Het is veel beter als een boer voor biologisch kiest omdat hij ziet dat het goed is, dan dat hij ertoe verplicht zou worden. Wat de milieuproblematiek betreft zijn harde emissienormen en regels wel noodzakelijk anders krijgen we de emissies niet omlaag. Maar die piketpalen laten nog veel experimenteerruimte.”

Provincie Overijssel op het Streekplein met 3 Regio Tours Wo 17 en do 18 jan | Tours van 11:30 tot 12:30, van 13:30 tot 14:30 en van 15:30 tot 16:30 | Vanaf het Streekplein (stand Provincie Overijssel) vertrekken drie Regio Tours met de thema’s Natuurlijke Veehouderij, Korte Ketens en Gezond Produceren. U kunt zich aanmelden bij de in schrijfbalie voor de workshops bij de ingang van de beurs. Voor elke Tour geld een maximum van 8 deelnemers. (Vol is vol) Gidsen: Petra van den Hengel (Agri & Food Innovatiecluster, Kennispoort regio Zwolle), Michiel Vreriks (Veterinair Kenniscentrum Oost Nederland) en Katrien van ‘t Hooft (Platform Natuurlijke Veehouderij). Er zijn 3 themaroutes: Korte Ketens (Kennispoort Regio Zwolle), Natuurlijke Veehouderij (VKON) en Gezond Produceren (VKON).

Fons Verbeek, Ron van Dijk, Harald Oltheten, Tim Moerman, Han Kavelaars en Ellen Peeters-Mertens zijn de gezichten van het kersverse project ‘Telers voor telers’. Het project is een samenwerking tussen Nautilus Organic en Biologisch Netwerk met als doel om via de dagelijkse telerspraktijk invulling te geven aan de vele, zeer diverse kennisvragen van telers en boeren. Tim

Tekst Femke Meijer | foto’s Marlie Koggel

Producenten slaan handen ineen en delen kennis en ervaring

‘Telers voor telers’

im Moerman, een biodynamisch hardfruitteler in hart en nieren, is een van de deelnemers in het project ‘Telers voor telers’, waarin boeren en telers onderling kennis en ervaring delen. Met veel liefde en kennis van zaken runt Tim Boomgaard ter Linde in het Zeeuwse Oostkapelle. De boomgaard is in de afgelopen jaren gegroeid van 17 naar 27 hectare, waarvan vijftien appels en twaalf peren. Tim: “De bio logische markt ontwikkelt zich in een razend tempo. Er wordt veel van ons gevraagd, op kwantitatief vlak, maar zeker ook op het gebied van kwaliteit. Voor bio logisch of biodynamisch geteelde groenten en fruit betaalt de consument een hogere prijs. Daarvoor verwacht hij -terecht“Mag ik bij een een vers, kwalitatief Nautilus-lid op het erf de praktijk hoogwaardig product met een zeer goede komen bekijken?” smaak. Bovendien wil hij dan liefst ook weten bij welke boer het product vandaan komt. De eisen van onze klanten, de groothandel en de retail, worden dan ook steeds hoger. Daar kunnen en willen we graag in mee. Nederlandse biologische producenten onderscheiden zich wat mij betreft vooral door innovatie, kwaliteit en leveringsbe20

Ter Linde

trouwbaarheid. Maar dat redden we niet als ieder op zijn eigen eilandje blijft pionieren. De handen ineen slaan is echt nodig. Dat is dan ook de reden dat ik graag de deur van mijn bedrijf openzet voor collega’s die ik met mijn ervaring kan helpen bij hun vragen. Ook als dat op het eerste gezicht concurrenten zijn, ja. En ik merk dat collega-telers ook op deze manier naar de markt en hun bedrijf kijken. Dit jaar plant ik in het voorjaar voor het eerst een hectare mirabellen. Dat is het resultaat van een samenwerking met Harald Oltheten, een mede-lid bij coöperatie Nautilus Organic.” Ook Fons Verbeek, Ron van Dijk, Han Kavelaars en de familie Peeters-Mertens zetten de deuren van hun bedrijf letterlijk en figuurlijk open met het project ‘Telers voor telers’. Ingrid Veeman van Biologisch Netwerk is met Nautilus coördinator van het praktische netwerk: ‘We merken dat veel gangbare groente- en fruittelers het op meerdere fronten een grote stap vinden om de stap naar biologisch telen te maken, die telers zoeken op verschillende manieren informatie. In de Oriëntatiecursus Biologische Landbouw blijkt dat de ervaren bd- en eco-telers, waar we tijdens deze cursus te gast januari – 2018 | EKOLAND

landbouw

Telers voor telers Han Kavelaars teelt op zijn biologische landbouwbedrijf in Dronten onder meer peen, aardappelen, uien, pompoenen en diverse koolsoorten op de relatief zware klei van de Flevolandse polder. Ellen Peeters-Mertens heeft met man Wim en zoon Robin een biologisch tuinbouwbedrijf en teelt onder meer prei, pastinaak, aardappelen en Chinese kool in Neer, Limburg. Harald Oltheten is biodynamisch zachtfruitteler van diverse soorten bessen, frambozen, bramen en pruimen in Oud-Sabbinge, Zeeland. Fons Verbeek teelt met zijn twee broers op het innovatieve glastuinbedrijf Bioverbeek onder meer komkommers, veel verschillende soorten tomaten en paprika in Limburg. Ron van Dijk is eigenaar van Groenland Organics, een biodynamisch glasteeltbedrijf met locaties in Andel en Schalkwijk en teelt onder meer tomaten, paprika, aubergine en pepers. Tim Moerman van Boomgaard ter Linde in Oostkapelle is biodynamisch hardfruitteler (appels en peren). Wil je je bedrijf openstellen of ben je juist zelf op zoek naar bepaalde kennis? Neem dan contact op met Ingrid Veeman van Biologisch Netwerk via ingrid@biologischnetwerk.nl Het project ‘Telers-voor-Telers’ is ook te vinden via de Bio Academy. Kijk op www.bioacademy.nl. Moerman

Harald Oltheten

zijn, waardevolle ervaringen delen met de cursisten. Ze vertellen over hun eigen ervaringen en keuzes in het bouwplan, bemesting, samenwerking, de keuze van machines, met inzet van personeel en verkoop van hun producten. Voor de hele sector is het van belang dat nieuwe biologische telers deze ervaringen kunnen meenemen en kunnen bijdragen aan een goede prijs en kwaliteit voor de gehele sector. Elk bedrijf en iedere teler is weer anders. Dat geldt ook voor de manier van kennis vergaren voor omschakelaar, sommigen bouwen via een cursus graag aan een netwerk, anderen hebben voldoende aan een individueel keukentafelgesprek. Met ‘Telers voor telers’ komt daar een mooie vorm bij: ervaren telers die een kenniszoekende collega-teler helpen met individuele vragen. De reeks van vragen van zowel om- als doorschakelaars, gaan van regelgeving en teelttechniek tot teeltplanning en afzet.” Nautilus Organic krijgt over dat laatste ook regelmatig vragen van biotelers. De biologische telerscoöperatie heeft haar deuren de laatste twee jaar verder open gezet, om ook niet-leden van informatie en hulp bij afzet te kunnen voorzien. Hein Wolff, directeur EKOLAND | januari – 2018

De Ring

van Nautilus Organic: “Als coöperatie hebben we natuurlijk geen winstoogmerk, we kunnen voor onze producenten, leden en niet-leden, glashelder maken wat er door de klant voor hun product wordt betaald en waar het naartoe gaat. We merken dat er, ondanks de groeiende vraag naar biologische groenten en fruit vanuit de markt, bij boeren en tuinders toch best wat vragen zijn. Waar is de klant nu precies naar op zoek? Hoe vind ik een klant die past bij mijn areaal en werkwijze? Waar vind ik afzetzekerheid? Kan ik rechtstreeks aan de retail leveren? Maar ook: mag ik bij een Nautilus-lid op het erf de praktijk komen bekijken en welk keurmerk heb ik nou echt nodig? Veel hangt natuurlijk af van het type bedrijf en de producten, maar we vinden het waardevol om mee te kijken en denken. Met TOON, ons unieke digitale systeem maken we analyses en plannen voor het nieuwe jaar. Hierin gaan onze leden vanzelfsprekend voor, maar we zoeken altijd naar verbreding en verdieping van ons aanbod.”

Vragen over afzet of teelt of wil je deelnemen aan uitwisselingsbijeenkomsten, cursussen of excursies? Meld je dan bij de ‘Telers-voor-telers’-stand (D185). 21

Biobeurs Nieuws Koningin Maxima opent Bio-beurs Niemand minder dan Koningin Máxima zal de Bio-beurs officieel openen op 17 januari 2018! Vol trots heeft de organisatie bekend gemaakt dat niemand minder dan Koningin Maxima de Bio-beurs zal openen. Op 17 januari zal de Koningin de officiële opening verrichten en vervolgens wordt ze rondgeleid over de beurs. Een prachtige kans om de Koningin onze mooie biologische sector te laten zien. Biologische landbouw en voeding staat voor een duurzame voedselvoorziening. Biologisch biedt oplossingen voor veel van de maatschappelijke issues van deze tijd: klimaatverandering, verlies van biodiversiteit,

BioMechaTech toont ploegen en oplossingen voor verdroging

In 2018 breidt de Bio-beurs uit met een nieuwe hal met mechanisatie en techniek, voor met name de biologische en gangbare telers. Voor de bezoekers uit de agrarische sector is deze uitbreiding de ‘BioMechaTech’ een belangrijk onderdeel. Want ook de biologische landbouw integreert in hoog tempo nieuwe technologische oplossingen die de landbouw verduurzamen. Van slimme grondwatermeting en geautomatiseerde melkrobotsystemen tot lichtgewicht schoffeltrekkers en innovatieve stalsystemen. Kortom de BioMechaTech brengt de nieuwste technieken en innovaties. 22

bodem(on)vruchtbaarheid, het wereldvoedselprobleem, dierenwelzijn en gezondheid. Een van de belangrijkste thema’s in de wereld van dit moment is klimaatverandering. Biologische landbouw bindt koolstof in de bodem en vermindert zo de aanwezige CO2 in de atmosfeer. Het biologische systeem is bovendien robuuster en daarmee veel beter bestand tegen de gevolgen van onherroepelijke klimaat-verandering, zoals extremere weersomstandigheden. Klimaat is daarom het hoofdthema van onze tour. De oplossingen van biologisch worden zichtbaar ge-

Pureness Pureness: Beauty, wellness en health is ook een nieuw onderdeel van de Bio-beurs. Hiermee haakt de beurs in op vraag en ontwikkelingen van de markt. Bij Pureness ligt het accent volledig op de ontwikkelingen in gezonde en natuurlijke lifestyle producten met de hoogste kwaliteitseisen.

Man@Machine introduceert de Tiny Treffler

maakt in de openingstoespraken en middels een rondleiding over de beurs. Tijdens deze rondleiding heeft de Koningin gesprekjes met vaandeldragers van de biologische sector die vertellen hoe hun werk bijdraagt aan omgaan met klimaatverandering en aan een duurzame toekomst voor ons voedsel.

Treffler onkruideggen. Maar nu kan iedereen over de hele wereld met een klein stukje grond het genoegen ervaren van efficiënte onkruidbestrijding en de beste opbrengsten van hun land met behulp van de Tiny Treffler. Deze makkelijk instelbare eg is een werktuig zonder zorgen waar je jaren mee vooruit kunt. Behalve voor toepassing in ontwikkelingslanden is deze kleine eg ook uitstekend geschikt voor kleinere landbouwgronden in onze omgeving waar bijvoorbeeld vaak en regelmatig moet worden gezaaid en geplant. Treffer levert optimale prestaties door innovatieve landbouwmachines en wordt in Nederland vertegenwoordigt door Man@Machine.

‘Terug naar je roots’

Maak op de Biobeurs 2018 in Zwolle kennis met de nieuwste telg van de Treffler familie, de Tiny Treffler. Al meer dan vijftien jaar werken veel biologische boeren met plezier met de veel grotere uitvoeringen van de

Het hoofdbestanddeel van het gezonde wortelgewas Kurkuma is curcumine, een zeer effectieve anti-oxidant die het immuunsysteem versterkt. De Aziatische keuken gebruikt het al ruim 4000 jaar als specerij maar ook om tal van gezondheidsproblemen tegen te gaan. Eeuwenlang hebben onze voorouders geweten dat voeding en gezondheid onlosma-

kelijk met elkaar zijn verbonden. Tegenwoordig herontdekt een groeiende groep mensen de fundamentele connectie tussen gezondheid en voeding en kiest voor een proactieve gezondheidszorg. In de workshop ‘Terug naar je roots’ met kurkuma wordt u meegenoen in de wereld van dit bijzonder geneeskrachtige middel en de biologische boeren die deze wortel telen. Er zijn vele recepten waar Kurkuma is verwerkt wordt en er is voldoende winkelmateriaal beschikbaar. En over de Dr. Good Food campagne. Hoe kunnen de natuurvoedingswinkels inspelen op de proactieve gezondheidsbeweging die steeds meer consumenten ontdekken. Do 18 jan |11.45-12.45 uur | Workshopruimte E. Met Michaël Wilde en Ivar Schout - Eosta januari – 2018 | EKOLAND

Biobeurs nieuws

‘Een wereld vol pleinen’ Rijke oogst op het Streekplein Het Streekplein presenteert de rijke oogst van producten direct van de boer uit eigen regio. Alle kramen vormen een gezellige biologische boerenmarkt. Standhouders presenteren hun bijzondere producten, zoals, ijs van boerderij Sonneclaer, rundvlees van oud Hollandse rassen van de Natuurboer uit de buurt of smaakvol ijs en mals vlees van Natuurboeren met hart voor Biodiversiteit, Veluwse Eieren van de Lankerenhof en de smaakvolle sappen van Haneman BioFruit.

Bezoekers kunnen op het middenterras even zitten en hapjes proeven, bereid door chef kok Marion Pluimes van de Groene Kook Academie. De chef kok maakt speciaal vegetarische hapjes met een ‘bite’. De stand van de Provincie Overijssel op het Streekplein vormt het vertrekpunt van Regio Tours. Bezoekers kunnen ook kennismaken met Van Eigen Erf, een netwerk van 90 biologische boeren en tuinders die hun producten rechtstreeks aan de consument verkopen; het Netwerk Biologische InfoCentra dat zo’n 30 biologische boeren met educatieve en publieksgerichte activiteiten verbindt of SPN, de organisatie voor streekproducten in Nederland. Het Streekplein op de Bio-Beurs 2018 is dé bestemming voor iedereen met vakmatige interesse in bijzondere en zeldzaam lekkere biologische producten. EKOLAND | januari – 2018

Kennisplein Op zoek naar de nieuwste innovaties? Kom naar het kennisplein! De agrarische sector in Nederland loopt voorop in kennisontwikkeling, ook de biologische sector. Vanuit de kennisvraag uit de sector wordt gezamenlijk een onderzoeksvraag geformuleerd. Onderzoeksresultaten worden terug gecommuniceerd naar de sector en vertaald naar maatwerkadvies. Een plein met de belangrijke kennispartners ontbreekt dus niet op de Biobeurs.

Kies richting op het Demeter-plein Als samenleving staan we voor ingrijpende keuzes om onze aarde leefbaar te houden voor toekomstige generaties. Keuzes die bij elk van ons als individu beginnen. Richting kiezen: weg van eenzijdig economisch denken naar een waarde gedreven landbouw met ruimte voor biodiversiteit, dierenwelzijn en voedselkwaliteit. Een levende landbouwcultuur als basis voor vitale voeding.

Ben je als boer, tuinder of winkelier toe aan een nieuwe stap om bijvoorbeeld door te schakelen naar biodynamische landbouw en het Demeter-keurmerk? Wil je ruimte scheppen voor deze producten in de schappen en ben je geïnteresseerd in biodynamisch en voedselkwaliteit? Dankzij de samenwerking van een aantal verwante organisaties

kan je op het Demeter-plein met tal van vragen terecht over alles wat zich in de biodynamische voedselketen afspeelt van grond tot mond. Ook is er een stand van De Grote Kamp van de samenwerkende Demeter pluimveehouders op ons plein.

Ondernemersplein Dé kans voor startende ondernemers want juist die generatie moet de kans hebben om op deze beurs zichtbaar aanwezig te zijn! Speciaal voor hen is er een plein ingericht met statafels. Hierdoor ontstaat er een plek op de beurs die het ook voor jonge ondernemers mogelijk maakt om hun producten te presenteren.

creatieve chef van het Foodplein. Daarnaast zijn Nel Schellekens, chefkok van Gasterij de Gulle Waard en Han Everts, chef-kok van De Aubergerie, te gast op het Foodplein. De koks worden geholpen door studenten van Landstede College in Zwolle. (kijk op het Workshopoverzicht pag 28 voot tijd en onderwerp)

Pluimveeplein voor Meerwaarde

Kom proeven op het Foodplein Het Foodplein is het kloppend hart van de Bio-beurs, waar iedere bezoeker vroeg of laat te vinden is. Twee dagen lang kun je hier genieten van live cooking met topproducten, van biologi-

Het pluimveeplein biedt de pluimveehouders met biologisch pluimvee en verder alle geïnteresseerden de mogelijkheid om kennis te maken met de biologische pluimveeketen van het begin tot het eind.

Regio Tours Overijssel

sche kwaliteit. Er is van alles te beleven en heel veel biologisch lekkers te proeven. Gun jezelf een (gratis!) masterclass – of twee – met smaak. Kom leren, ontdekken en proeven. Ontmoet diverse groothandels die zijn gespecialiseerd in biologische producten voor horeca en restaurants. Laat je inspireren en verleiden: op het Foodplein is altijd iets te beleven. Ook dit jaar zijn er chef-koks in actie op het Foodplein: Jeroen van Deursen, chef-kok van Restaurant Koetshuis Rhederoord, is de

De Provincie Overijssel werkt in haar Agro & Food programma samen met ondernemers, onderwijsinstellingen en overheden en organiseert met haar partners de Regio Tours om u kennis te laten nemen van de resultaten. Lees hier meer over op pagina 16 Tour start: Vanaf het Streekplein (stand Provincie Overijssel) Natuurlijke Veehouderij Wo en do 11:30 – 12:30 Wo en do 13:30 – 14:30 Wo en do 15:30 – 16:30 Regio Tour Korte Ketens Wo en do 11:30 – 12:30 Regio Tour Gezond Produceren Wo en do 11:30 – 12:30 Wo en do 13:30 – 14:30 Wo en do 15:30 – 16:30 (Aanmelden balie Meerhal) 23

plattegrond - Beursvloer - Hal 1 en Hal 2 254

214

195

173

198

172 152

150

194

177

193

170

171 153

154

155

156

148

149

130

naar de Workshops

199 192

157

129

128

127

249

233

232

212

211

200

201

191

248

131 125

126

239

240

231

230

229

217

218

143

132

220 208

202

159

141

134 135

123

180 165

160

142

187

179 166

133

124

241 228

219

188

178 167 158

245

209

189

144

246

238

190

145

247

210

168

146

147

259

151

176

175

213

169

256 257

174

250

234

235

197 196

258

252

237

236

255 Pluimveeplein plein voor meerwaarde

253

122

161 140

136 121

In/uitgang beursvloer

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

exposanten-overzicht

110

111

112

113

114

vindt u in stand 236 naast het Pluimveeplein

100% pure Arganolie

329

Alce Nero

328

Bio Academy

2Organics B.V.

203

Altromercato

263

Bio Kennisplein

214

A-Ware Milk Processing B.V.

336

Amaizin

166

BIO PLANÈTE

178

AVC De Eendracht Rouveen

255

Aqua Aurora

201

Bio World B.V.

162

AB Oost

187

Arcadie

119

Bio-Center ZANN

138

Abbot Kinney’s

343

Aurora Kaas

108

Biobal

168

ABZ Diervoeding

255

AviVet B.V.

255

Biobite LKKR

Actimin Gesteentemeel

242

Bag-again

342-I

Biobites

Adya Bio bvba

198

Bakkerij Verbeek

128

Biobuddi

Agrico

125

Bastiaansen ‘Bio Kaas’

144

Bioco Coffee

181

Agrifirm

145

BD-Totaal, Groothandel foodservice

344

BioDrinks

323

Agrifood Innovatie

348

BD-Vereniging

341

Biofreshi

224

Agrikos advies

226

Bdeko

168

Bioglasteelt

168

AgriNutrition

229

Bejo Zaden B.V.

184

Biohuis

168

Agrisun

117

Bema Cosmetici

352

BioImkers

168

Agriver

156

Beterland

265

Biojournaal

113

Agro Pest Control

248

Bewustwinkelen

137

Biol. Bakkerij Ad van der Westen

195

Agromix Broerderij/Opfokintegratie BV

255

Bij de Oorsprong BV

114

Biologische Info Centra

348

Agruniek Rijnvallei Biologisch B.V.

255

Bingenheimer Saatgut AG

326

Biomühle

101

168

342-A 342-J 318

januari – 2018 | EKOLAND

115

Biobeurs Plattegrond

244

204

185

183 162

139

120

116

138 119

118

272

137

367

368

369

370

361 360a 360 359a 359 358a 358

352

353

354

355

356

357

349

346

343

344

bar

Foodplein 340 339 338 337 336 335 334 333

182 163

184

268 269 270 271

181 164

205

347

348 Streek plein

366

351

206

223

365

350

207

222

225

364

363

260 261 262 263 264 265 266 267

221

242 226

224

227

243

342 Ondernemers plein

341 Demeter plein

328

327

320

323

322

321

326

319

324

318

317

325 316

315

332 331 330 329 314

311

310

309 308

300

117

313

301

302

303

304

305

306

307

Algemene Plattegrond

Pureness

Biobeurs Hal 1

Biobeurs Hal 2

Restaurant

Workshops

Mechanisatie Registratie

EKOLAND | januari â&#x20AC;&#x201C; 2018

Plenaire zaal Suyderseezaal

exposanten-overzicht Vervolg Biomygreen

164

Der konsequente BioBäcker

128

Herbamelle BonBons

352

BioNederland / VBP

168

DetaSoft Automatisering B.V.

305

Het Blauwe Huis

104

Bionext

168

DIGI Group

231

Hevel Vacuum

111

Biosano bvba

326

Do-IT BV

166

Holland Pharma

137

BioSpirits

323

Dobio

155

Hoogpak B.V.

173

BioTamra bvba

220

Drentse Aa Zuivel

317

Horizon Natuurvoeding

124

BioTuinders

168

Driekant ambachtscentrum

150

Howitec Netting

240

Biowad

168

Dutch Cranberry Group

266

iChoc

140

Biowinkelvereniging (BWV)

168

Dutch Org. Grow. Ass., Nautilus Org.

191

ID Agro

363

Boerderij Slagerij Van Lieshout BV

348

Eco Fields B.V.

232

IDorganics

272

Boerderijs, leverancier hand en schepijs

344

Eco warehouse

Boogie Sauzen

348

Ecobulbs biologische bloembollen

Bountifull

103

Bovetti Chocolade BPV, Biol. Pluimveehouders Vereniging Brons Voorthuizen B.V. C.Meijer BV Carel Bouma Biol. Poot- en Plantgoed Certis

342-F

Illimani

Bar

107

Imkerij de Traay

148

Ecofinia

140

Jentschura International GmbH

153

352

Ecolunchbox

127

JetDrinks b.v.

255

Ecomild

316

Jimini’s

255

Ecostoof®

348

Jongerius

221

ECOstyle B.V.

241

Joppe Voorkiemsysteem

109

Eko Groothandel

207

Julia’s Delicious World

349 342-D 243 302 342-E

223

Eko-Holland

258

Kaasboerderij Brandrood

348

Charly’s All is Fair

342-H

Ekoland

236

Kaaslust

337

Chikko Not Coffee

343

Ekoplaza

192

Kaasmakerij Karwij

CHV Trading Company

304

ELPG

253

Kaerel Skincare

342-B

CHV Trading Venlo

304

EM Agriton

227

Karsten International

342-G

Control Union Certifications B.V.

147

Emile Henry Organic

334

Katshaar Dairy Sourcing

Cooperatie Hollandsche Meesters

347

Engeldot Pomp- en Leidingsystemen B.V

250

Kemper Kip

212

Coöp. Telersvereniging De Schakel UA

202

Engie Refrigeration B.V.

122

Kennispoort

348

Coöp. Vereniging Biomeerwaarde Ei

255

Eosta B.V.

170

kiemrad.nl

246

Corina Bax

333

Extract BV

158

Kistenmevrouw

188

Corn Candies BV

238

Fakkert Biologische Voeders

110

Klean Kanteen

127

Countus accountants + adviseurs

354

Familiebedrijf Weidenaar

199

Koffie Kàn

356

Cow Supportholland

309

Farm Brothers

343

Kommer Biopharm

308

Craft Dairy

317

FeelingGoods

261

KOOC

160

Crehumus B.V.

252

Florentin Organic Kitchen

134

Koolen Champignons B.V.

325

Cruydt-Hoeck Wildebloemenzaden

218

Foodvision Nederland BV

346

Krauterfutter GmbH

101

D-Tox Kombucha

357

Frenchtop Natural Care Products

133

Kroon Biologische verswaren

139

De Bolster

211

FrieslandCampina

126

La Bio Idea

166

De Groene Geit

168

Fris Gedroogd Fruit

143

La vie est Belle

135

De Groene Kookacademie

269

FZ Organic Food

197

Laarakker BIO BV

206

De Groene Weg

321

Ghee Easy

343

Land & Co

348

De Halm

180

Gkazas olijfolie

352

Landgilde

341

De Hobbit

174

Global Feed Mill

255

Landgoed Kraaybeekerhof

341

De Koolstofkring B.V.

313

Goede Vissers

348

Lankerenhof

348

De Nieuwe Band

130

Green Coco Europe GmbH

200

Level One Uitzendbureau

132

De Terp Pompoenen

369

Green Organics BV

321

Leveranciersver. Biomeerwaarde Kip

255

De Weerd Specerijen BV

141

GreenAge

194

LH Packaging

234

De Zaderij

260

GroeiBalans T & O BV

225

Lima

142

Deli Harmony

256

Groen Agro Control

182

LLTB

168

Delibugs

311

Groene Veredeling

214

Louis Bolk Instituut

214

Delicious & Sons

352

Groeneboekenshop.nl

338

LoveChock

154

Delisouth

352

Grow Bioplant B.V.

245

LTO Noord

168

Delphy

314

Halbertsma kisten

222

Machandel

131

Demeterplein

341

Haneman Biofruit

348

Madal Bal

143

Den Hartigh

172

Hazera

204

man@machine

300

Den Ouden Groenrecycling BV

205

Heerlijkheid Mariënwaerdt

237

Mani

355

317

335

januari – 2018 | EKOLAND

Biobeurs exposanten

Marcel’s Green Soap

351

ProfytoDSD

308

Uitgeverij Jan van Arkel

Martho Flexwerk BV

100

provincie Overijssel

348

Urtekram Int. A/S

338 171

Mattisson Healthcare

330

PRP

308

Vakcentrum

327

MCR Machinery

235

PureBlu Drentse blauwe bessen

270

Van den Broek vacumeer/vaatwasmach.

112

Meester Affineurs

347

Puur Aroma

185

Van Dijk Bikes

368

Meijaard Agrarisch Advies

313

Puur bij Marc

185

Van Gorp Biologische Voeders BV

259

Mekkerstee

247

Q-cape bv

183

Van Hall Larenstein; AD Biol. Melkveeh.

214

Mertens B.V.

208

R + V G.Weber

255

Vandebron

264

Mezutec Waterzuiveringssystemen B.V.

250

R. Commandeur Advies

313

VegaMania/Excealoe

262

Molenmes

175

Rabobank

324

Vencomatic Group

254

Mont Blanc Foods B.V.

268

Ravenswaard

348

Verbeek’s BIO Europe B.V.

255

Mooij Agro

188

Reesink Technische Handel B.V.

196

Vereinigte Hagel

102

N – xt soil – Services

313

Retulp reusable bottles

340

Ver. Biologische Varkenshouders

168

Natrada B.V.

120

Reudink BV

189

Ver. ten Behoud van Boer en Milieu

313

Natucos

217

Rijk Zwaan Nederland B.V.

210

Vers & Fijn Benelux BV

271 353

Natudis

139

Rinagro Smart Farming

307

Vers & Fijn Benelux BV

Naturelle

233

Rineke Dijkinga

339

Vers Trade

271

Natuurboeren hart voor Biodiversiteit

348

Rouveen Kaasspecialiteiten

144

Vers Trade

353

Natuurweide

370

Rozis

365

Vitalis Biologische Zaden B.V.

190

Naus kisten

222

Rude Health

121

Vivani

140 367

Nautilus Organic, Dutch Org. Gro. Ass.

191

S Lands beste

179

VKON

Nedato

364

Scheria / Kip, Kalkoen & Wild

255

Vlamings BV

163

Nesco champignons

228

Schulp Sappen

106

W. van der Meer en Zonen B.V.

255 348

Newway Retail Solutions

116

SecretosdeAndalucia

176

Waddendelicatessen

Nijborg Agri BV

249

Simon Lévelt BV

105

Wageningen University & Research

214

Noble House

157

Simone a Soif !

230

Waka Waka

127

NVPM melkschapen

168

Skal Biocontrole

257

Warmonderhof

341

O.D.I. De Dageraad

108

Smaakmakkers

173

Weathy

165

OD designstudio

301

Soiltech - Bodemgez. & plantvitaliteit

213

Weerribben Zuivel

186

Odenwald Organic Backery

331

Solinger

175

Wessanen Benelux

146

Odin Groothandel

322

Sonett GmbH

151

West Plant Limburg BV

152

Ondernemersplein

342

Sonneclaer

348

World Wide Food Trade B.V.

255

onoff spices! BV

167

SPN

348

Yarrah Organic Petfood BV

159

OPW Ingredients

366

SPNA/Provincie Groningen

214

Yogi Tea GmbH

136

Organic Flavour Company B.V.

193

Spoony

Your Well

319

Organic Forst Polska

313

Stichting Demeter

341

Zaadhandel Neutkens B.V.

239

Organic Goatmilk Coöperatie

177

Stichting Ekokeurmerk

169

Zespri International (Europe) NV

123

Orgapower Bodemverbeteraars

267

Stichting Grondbeheer

341

ZintenZ Organic Cards

332

OTC Holland

115

Stichting Van Eigen Erf

348

ZLTO

168

P. Bos veevoeders

255

Stoker Holland

107

Zonnemaire

195

Streekplein

348

Zuid West

168

Petit & Jolie

342-B

342-C

Pireco

308

Takens Kringlooplandbouw Advies

313

Plant Health Cure BV

209

Tasco Label Print Solutions

310

Plantenkwekerij de Kemp

244

Ter Heerdt kuikens en hennen

255

Plantera

315

TerraSana B.V.

149

Platform Natuurlijke Veehouderij

348

the Seaweed Company

319

Pluimveeplein voor meerwaarde

255

Thes de la Pagode

352

Polderkol

348

Thize Denemarken, kazen/zuivelprod.

344

Polymer Logistics NV

361

Topas GmbH

165

Pommily Organic Potatoes

364

TPC Potato Company

118

Poolingpartners

222

Traiteur De Oorsprong

350

Précon Food Management BV

161

Transmefo B.V.

255

Prisma fruittelers

168

Triodos Bank NV

170

Pro La Terre

129

Udea

192

EKOLAND | januari – 2018

Tafels op het Foodplein Lunch Vegaz

Kleinstesoepfabriek

Joannusmolen

De Jong’s IJs Retail BV

Amigos International

De Smaakspecialist BV

Mangiabruzzo

The Ferment Company

Drie Sterren biologische smaakmakers

Wijzigingen en zetfouten voorbehouden. Lijst en plattegrond zijn het laatst bijgewerkt op 05-01-2018

workshop-overzicht Bio-beurs workshops en activiteiten woensdag 17 januari 2018, 11.00 - 21.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30

Suyderseezaal

inloop

1) Jaarvergadering Biohuis

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

inloop

2) Biologische ondernemers in de duurzame top 100

inloop via IJsselbar

OPENING (besloten)

Workshopruimte A

7) Gesprek over de toekomst van keurmerken

8) Verdienmodel omschakeling biologische melkveehouderij

9) Automatisering; robotica voor plant fenotypering in tuinbouw en op akkers

Workshopruimte B

14) Juridisch spreekuur

15) EKO textiel en leer, van nature goed

16) Bedrijfsopvolging in de speciaalzaak

Workshopruimte C

21) Exporteren naar Frankrijk

22) Voedsel coöperaties

23) Claims op uw (food) verpakking, hoe moet dat?

Workshopruimte D

28) Omschakeling naar biologische akkerbouw

29) Natuurlijke middelen gebruik in de veehouderij

30) De teelt van voederbiet, veldboon, luzerne en sorghum

Workshopruimte E

35) Onbewust gedrag, bewust beïnvloeden: zoekende consumenten

36) Het toekomstbelang van een hoge bodemvruchtbaarheid

37) Voedselbossen voorbij de hype

Masterclass van Han Everts van De Aubergerie

Foodplein

Amoro pompoen van De Bolster Biologische Zaden

Nel Schellekens: De man als bijvangst

Ekoland voor de foodprofessional

Bio-beurs workshops en activiteiten donderdag 18 januari 2018, 10.00 -19.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11.00 - 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11.15 11:30

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

Suyderseezaal

42) Wat is de waarde van de nieuwe technologie voor de biologische landbouw?

Workshopruimte A

46) Nieuwe oplossingen voor reststromen via Agri Meets Design

47) De voedselketen in transitie!

48) Verdienmodel omschakeling biologische melkveehouderij

49) Natuurinclusieve landbouw en biologisch

Workshopruimte B

(52) Boerderijwinkel: verkoop, hoe doe je dat?

53) Bijen weer terug bij de boer: de Odin-imkerij case

54) OverHEERLIJK2018, de mooiste ingrediënten haal je bij de boer

55) Hoe organiseer je een succesvol event met weinig middelen?

Workshopruimte C

58) Organic cosmetics

59) 10 voorwaarden v.e. kansrijke start als sociaal ondernemer (stads)landbouw

60) Haal meer uit vaste rijpaden

61) Maak de bodem klimaatbestendig met NKG

Workshopruimte D

64) Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt

65) Efficiënte keten, terugdringen van voedselverspilling

66) Biomimicry: De genialiteit van de natuur gebruiken voor innovatie in de landbouw

67) Aardappelconvenant, en nu verder!

Workshopruimte E

70) Doorschakelen naar Demeter

71) ‘Terug naar je roots’ met kurkuma

72) Boer, controleer je inputs!

73) Bio Goat Meat Cooperatie presenteert zich

Strategisch gesprek onderwijs

IJsselbar

Foodplein

44) Boer zoekt boer, nieuwe

43) De Bio Draait Doorrrrrrrr

Masterclass van Han Everts van De Aubergerie

Seitan tamari speltsteak van Bertyn

Nel Schellekens: De man als bijvangst

Italiaanse parelcouscous van GreenAge

Netwerkbijeenkomst onderwijs Nel Schellekens: De bijvangst van agf

januari – 2018 | EKOLAND

15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

Sustainable financing: Groen Geld

17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:45- 19:00- 19:15- 19:30- 19:45- 20:00- 20:15- 20:30- 20:4517:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00 19:15 19:30 19:45 20:00 20:15 20:30 20:45 21:00

4) Welke zintuigen gebruikt jouw klant in de winkel en hoe speel jij hier op in?

5) Koolstofboeren, boeren voor een beter klimaat

10) Certificeren: hoe werkt dat voor landbouwers?

11) Biologisch boeren en natuurontwikkeling, het kan wel!

12) Informatie over jouw producten makkelijk online delen via één bron!

13) Een nieuwe zaadteelt-coöperatie

17) De voedselketen in transitie!

18) Crowdfunding: slim financieren?

19) Presentatie van de drie genomineerden voor de Ekoland Innovatie prijs

20) Presentatie van de genomineerden voor de Biowinkelverkiezing 2018

24) Biologisch en het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouw Beleid

25) Vier de seizoenen!

26) Natuurlijke cosmetica, waarom eigenlijk?

27) Drones: hoe geld te verdienen met precisielandbouw

31) Voorjaarsploegen op klei, kansen voor de biologische teelt

32) Landbouwgrond raakt uitgeput? Helemaal niet nodig!

33) Doorschakelen naar Demeter

34) VOER - vaart maken met de voedseltransitie

38) Agri meets Design denkt met je na over het nieuwe gemengde bedrijf

39) - Core organic thema verwerking

40) - Core organic thema bodem

41) - Core organic thema veeteelt

Nel Schellekens: De bijvangst van agf

15:1515:30

15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

Nel Schellekens: De bijvangst van boter, kaas & eieren

50) Remote Sensing als maatwerk

51) Wat kunnen biologische melkveehouders bijdragen aan het klimaat?

56) Biologische plantveredeling vanuit breed perspectief

57) Biologische plantveredeling vanuit breed perspectief

62) Juridisch spreekuur

63) Blockchain en bio: de toekomst voor communicatie in de keten?

68) De teelt van voederbiet, veldboon, luzerne en sorghum op het biologisch bedrijf

69) Hoe geven we de afzet van biologische sierteelt producten een impuls?

74) Certificeren: hoe werkt dat in de veeteelt?

75) Lammeren bij de moedergeit

voor biologisch

Nel Schellekens: De bijvangst van boter, kaas & eieren

EKOLAND | januari – 2018

Agrico’s next generation aardappelen

Bio-beurs 2018 wo 17 januari: 11.00 tot 21.00 uur do 18 januari: 10.00 tot 19.00 uur IJsselhallen Zwolle Rieteweg 4, 8011 AB Zwolle

Biologisch voor een beter klimaat Nieuw en/of groter in biologisch Innovatie van het biologisch bedrijf – van techniek tot natuurgericht Gezonde leefstijl/gezonde voeding en gezondheid/eet jezelf en de planeet gezond Groen geld/nieuwe business/nieuwe relaties

Borrel jonge boeren

Italiaanse insectenpasta van Jimini’s

Pompoenpitmeel van Bioplanète

17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:4517:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00

45) Agroforestry ontwikkeling in Nederland: kansen voor meerjarige teelten in combinatie met vee en/of akkerbouw

, ruimte voor boeren

Prijsuitreiking: Product verkiezing

Rode biet van Bejo

(6) Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs 2018 en Beste Biowinkel

Natural spices van Organic Flavour Company

Diversiteit in gewas en ras, diversiteit op je bord Overig

workshop-programma Suyderseezaal 1

10.00 Biohuis Besloten Ledenvergadering Sprekers: Biohuis bestuursleden Mmv: Biohuis voorzitter IJsbrand Snoeij Besloten Ledenvergadering van het Biohuis waarin onder andere het beleid voor het komende jaar aan de orde komt. Alle leden zijn van harte uitgenodigd om te komen. Zie ook www.biohuis.org voor meer informatie en hoe je aan te melden. Inloop en koffie 10.00 uur, start vergadering 10.15 uur.

2 12.00 Biologische ondernemers in de duurzame top 100 Sprekers: Volkert Engelsman - Eosta, Krispijn van den Dries - BioRomeo, IJsbrand Snoeij - Boerderij ‘t Paradijs Mmv: Kees van Zelderen Biohuis gaat in gesprek met 3 biologisch ondernemers die in de duurzame top 100 van dagblad Trouw zijn gekomen of gaan komen. Volkert Engelsman, bekend van Eosta en van het True Cost accounting. Krispijn van den Dries van de regenboogwortelen, BioRomeo en de ‘Pop Up Pieperboetiek’ in Amsterdam. En IJsbrand Snoeij (kandidaat top100) over het leven op zijn boerderij. 3 14.45 Sustainable financing: Groen Geld (ENG) Sprekers: Ji-Young Moon - Hansalim, - Land van Waarde, - United Economy Mmv: Maria van Boxtel - Land & Co Welzijn of duurzaamheid is moeilijk te verpakken en te verkopen. Ons huidige geldsysteem waardeert alleen financieel rendement. Concrete voorbeelden van nieuwe financiering in deze workshop: de Zuid-Koreaanse cooperatie Hansalim werkt met ruim een miljoen leden en financiert onderling. Hansalim woordvoerder Ji Young Moon deelt praktische ervaringen. Daarnaast Nederlandse voorbeelden: met United Economy sluiten duurzame bedrijven een eigen financieringskring. En Land van Waarde biedt een regionaal initiatief om landschap en biodiversiteit te verwaarden voor melkveehouders. Biedt dit mogelijkheden voor de Nederlandse biologische keten? Laat je uitdagen! Let op - Deze workshop is in het Engels. Boeren aangesloten bij de Zuid-Koreaanse cooperatie Hansalim

4 16.30 Welke zintuigen gebruikt jouw klant in de winkel en hoe speel jij hier op in? Spreker: Roos Lubbers - Geurspecialist Mmv: Annemieke Linnenbank-Keesmaat - Salt Organic Geurexpert Roos Lubbers prikkelt je reukorgaan. Geur voegt een nieuwe dimensie toe aan je winkel. Naast alle zintuiglijke prikkels beïnvloedt geur ook onbewust het aankoopgedrag van klanten. Hoe kun je met inzet van natuurlijke geurprikkels je omzet verhogen? Leer en ervaar zelf hoe dit werkt zodat je het ook kunt inzetten in je eigen winkel. Mis het niet! 5 18.30 Koolstofboeren, boeren voor een beter klimaat Sprekers: Marcel Beukeboom - Klimaat ambassadeur, Heleen Klinkert - Bionext, Joris van der Kamp en Fransjan de Waard - Filmmakers, Joachim Daru - LBI Mmv: Kees van Zelderen - LTO portefeuillehouder Klimaat en Duurzame Energie De landbouw kan jaarlijks 1 miljoen ton CO2 ‘wegvangen’ door koolstof te binden in de bodem. Wordt koolstofbinding een nieuw businessmodel op de boerderij? Filmmakers Joris van der Kamp en Fransjan de Waard (makers van bodemboeren) doken wederom de bodem in, maar keken ook naar de effecten op ons klimaat. Na de première en een interview met de koolstofboeren Welmoed Deinum en Raymond Niesten debatteert een panel met experts uit verschillende invalshoeken over de kansen van koolstofbinding als nieuwe businesscase in de biologische sector. 6 20.15 Prijsuitreiking Ekoland innovatieprijs en Beste Biowinkel Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs voor de biologische landbouw 2018 voor de meest innovatieve biologische boer of tuinder. De drie genomineerde bedrijven worden kort voorgesteld. Daarna reikt de jury de Ekoland Innovatieprijs uit, gesponsord door de Rabobank. De Verkiezing van de Beste biologische winkel is de enige verkiezing in Nederland waar biologische speciaalzaken zich met elkaar kunnen meten. Benieuwd welke winkels zich een jaar lang ‘Beste biologische winkel 2018’ mogen noemen? Kom ook en feliciteer de winnaars!

Workshopruimte A 7 11.30 Gesprek over de toekomst van keurmerken Sprekers: Vera Dalm - Directeur Milieu Centraal, Ronald van Marlen - Bestuurslid EKO en Demeter Mmv: Natascha Kooiman - Sustainability Rebel Een deel van de biologische ondernemers heeft behoefte aan verdere verduurzaming. Demeter verdiept al decennialang. Er is ook behoefte aan verbreding. Fair en eerlijk, biodiversiteit, verpakkingen... De consument heeft behoefte aan een keurmerk dat al die wensen invult. Biologisch is niet in een paar woorden uit te leggen. En de drie biologische keurmerken bevinden zich in een veld van bijna 100 voedselkeurmerken met een duurzaamheidsclaim. Hoe kunnen de biologische keurmerken EKO, Demeter en Europees biologisch beter samenwerken om de consument te helpen en te verleiden bij het winkelschap.

januari – 2018 | EKOLAND

Woensdag 17 januari

8 12.45 Verdienmodel omschakeling biologische melkveehouderij Sprekers: Kees Water - Ekopart, Edith Finke - DLV Rundvee Advies Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Een optie is omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering. Wilt u weten wat dit inhoudt en wat de marktperspectieven zijn? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequenties dit heeft voor uw bedrijf. Aan de hand van ervaringen wordt er inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijgt u antwoord op uw vragen.

17.45 Informatie en inspiratie over jouw producten makkelijk online delen via één bron! Sprekers: Jacoline van Benthem en Miranda van Uden PS in foodservice Hoe breng je informatie over jouw producten gemakkelijk naar je klant? En waar zoekt deze klant naar informatie? Steeds meer zijn ondernemers en consumenten online op zoek naar informatie. Maar ben jij daar wel te vinden? In deze workshop krijg je te horen hoe je vanuit één bron alle informatie over jouw producten gemakkelijk kan delen met je klanten, zoals de groothandel, horeca, winkels, zorg, en je eigen webshop. Online informeren en inspireren!

19.00 Een nieuwe zaadteelt-coöperatie Spreker: Jan Velema - De Zaderij Coöperatie U.A. Diversiteit van ons voedsel is niet afhankelijk van de grootte van internationale zaadbedrijven, maar van het aantal en de diversiteit van mensen die daadwerkelijk zaad vermeerderen. Een aantal boeren, tuinders en zorgboerderijen hebben nu een coöperatie opgericht die zelf zaad vermeerderen en zaadvaste rassen selecteren die lekker zijn en geschikt voor verse en lokale afzet. In deze presentatie willen wij uitleggen hoe we dat door samenwerking en met een alternatief verdienmodel willen realiseren.

14.00 Automatisering; robotica voor plant fenotypering in tuinbouw en op de akkers Spreker: Gerrit Polder - Machine Vision and Phenotyping/Wageningen UR Automatisering en robotica biedt plantenwetenschappers, veredelaars en kwekers instrumenten om enorme hoeveelheden groeidata te verzamelen om de prestaties en de productiviteit van planten te begrijpen en optimaliseren. Voor effectief gebruik in de industrie moeten deze gereedschappen snel, accuraat en objectief zijn. Binnen WUR worden robots ontwikkeld voor plant fenotypering, tuinbouwproductielocaties en voor precisie landbouw toepassingen. Deze en meer nieuwe agro food robotica zullen in deze lezing de revue passeren.

15.15 Certificeren: hoe werkt dat voor landbouwers? Spreker: Ingeborg de Groot - Skal Biocontrole Als een bedrijf biologisch wil gaan produceren of handelen, krijgt het met Skal Biocontrole te maken. Skal houdt als onafhankelijke organisatie toezicht op aantoonbare betrouwbaarheid van biologische producten in Nederland. Hoe werkt Skal? Wat moet u doen en laten om het biologische keurmerk te mogen voeren? In deze workshop praten we u bij over de regels voor biologische landbouw en het toezicht daarop.

16.30 Biologisch boeren en natuurontwikkeling, het kan wel! Sprekers: Mary Fiers en Jiri van der Drift - Groen Ontwikkelfonds Brabant BV Het Groen Ontwikkelfonds Brabant is in 2014 opgericht door de Provincie Noord-Brabant om het Natuurnetwerk Brabant (NNB; voorheen Ecologische Hoofdstructuur) te realiseren door initiatiefnemers te ondersteunen. Een van de stimuleringsmaatregelen is het Ondernemend Natuurnetwerk Brabant dat boeren/ondernemers kansen geeft om (agrarische)bedrijfsactiviteiten te combineren met natuurontwikkeling waarvoor zij subsidie kunnen ontvangen. In deze workshop wordt ingegaan op enkele voorbeelden en gaan we samen met de deelnemers in gesprek over toekomstige mogelijkheden voor bedrijfsinnovatie met natuurontwikkeling.

EKOLAND | januari – 2018

Workshopruimte B 14

11.30 Juridisch spreekuur Spreker: G.J. van Tuel-Koenders - Advocatenkantoor Koenders Het spreekuur is gericht op de vraag van de ondernemer. Bijvoorbeeld napraten over juridische onderwerpen die actueel zijn voor de agrarische sector (de uitspraak over de fosfaatreductie/de vervuiling door fipronil), het levensmiddelenrecht bespreken, vragen over voedselveiligheid en etikettering behandelen. Ook circulair ondernemen; Wat is afval? Wat is een grondstof? Diverse juridische kwesties die de ondernemer in de biologische sector bezighoudt zoals: verweer in bestuursrechtelijke procedures, oprichten bedrijf(sactiviteiten) en samenwerking in een stichting.

12.45 EKO textiel en leer, van nature goed Mmv: André Brouwer - EKO-keurmerk Zoektocht naar de verwaarding van biologisch gecertificeerd textiel en leer. Heeft Nederland behoefte aan een onderscheidend keurmerk? Wat komt kijken bij de vermarkting, wat zijn de kansen en wat zijn de uitdagingen?

14.00 Bedrijfsopvolging in de speciaalzaak Spreker: Edwin Mak - Vakcentrum voor levensmiddelen In deze workshop komen verschillende onderwerpen aan bod die een rol spelen bij de bedrijfsopvolging. Je kunt daarbij denken aan de fiscale, juridische en personele kanten. Het is een interactieve presentatie, waarbij de deelnemers uitgenodigd worden om mee te denken en met vragen en voorbeelden uit eigen ervaring te komen.

workshop-programma 17

15.15 De voedselketen in transitie! Sprekers: Gea Bakker en Martijn Rol - Rabobank De voedselketen is volop in beweging en de grillige consument is moeilijk te volgen. Wat heeft dit voor invloed op biologische producten? En hoe sluiten biologische producten aan bij de huidige consumententrends? Tijdens de presentatie zullen we de transitie in de keten laten zien aan de hand van actuele voorbeelden en zetten we u aan tot nadenken.

16.30 Crowdfunding: slim financieren? Sprekers: Jorrit en Suzanne van Engen - De Streekbakker Mmv: Maria van Boxtel - Land & Co Crowdfunding: een nieuwe manier van financieren? Winkeliers en boeren financieren snel hun bedrijfsuitbreiding met crowdfunding. En hebben zo meteen vaste klanten voor hun producten. Jorrit en Suzanne van Engen startten hun streekbakkerij in Nijmegen met een investering van 60.000 euro van enthousiaste klanten. Kun jij zo ook (een deel van) je bedrijf financieren, mede betaald door burgers? In deze workshop praktische voorbeelden van winkeluitbreiding, grondcertificaten, achtergestelde leningen voor een nieuwe schuur of voorverkoop van schapenvlees. Laat je inspireren door voorbeelden van alternatieve financiering, met of zonder de bank.

17.45 Presentatie van de genomineerden voor Ekoland Innovatieprijs voor de biologische landbouw Sprekers: Gineke de Graaf en René Groenen van Beersche Hoeve; Corine Riteco, Willem Dam, zoon Tom en dochter Iris van de Ridammer Hoeve; Elly, Willem en zoon Ton Remijnse van Kippenopfokbedrijf Remijnse Mmv: Kees van Veluw - LBI/Ekoland De drie biologische boeren en tuinders die genomineerd zijn voor de Ekoland Innovatieprijs, presenteren hun innovatie. Hoe kwamen ze op het idee? Hoe heeft de innovatie hun bedrijf verbeterd? Wat was juist lastig? En natuurlijk: wat zijn de financiële resultaten. Kom en laat je inspireren!

19.00 Presentatie van de genomineerden voor de Biowinkelverkiezing 2018 Sprekers: Loethe Olthuis - Onderzoeksjournalist, Dirk Mulder - Sectorbanker Trade & Retail ING Mmv: Paul Soeterbroek - Artikelperfect In deze workshop vertellen de genomineerde winkeliers wat hun winkel uniek maakt en waarmee zij zich onderscheiden in de markt. Leerzaam en informatief voor iedereen die een winkel heeft, een winkel wil starten of er op een andere manier beroepsmatig mee te maken heeft.

Advertentie

BIO.nl Meststoffen

Gewasbescherming

Zaai- & pootgoed

Teelt- & bedrijfsartikelen

Bladmeststoffen voor biologische gewassen

Zink Mangaan Koper IJzer

Bestel Lebosol Hepta via VLAMINGSBIO.NL

januari – 2018 | EKOLAND

Woensdag 17 januari

Workshopruimte C

11.30 Exporteren naar Frankrijk Spreker: Alexandra Feekes - Nederlandse ambassade in Frankrijk De Franse markt voor biologisch groeit onstuimig: +20% in 2016. De markt behaalde in 2016 een omzet van maar liefst 7 miljard euro. Hiermee benadert Frankrijk Duitsland als grootste afzetmarkt voor biologisch binnen de EU. Naar schatting 30% van de biologische producten op de Franse markt wordt geïmporteerd. Hier liggen dus kansen voor Nederlandse bedrijven! Deze presentatie geeft informatie over de Franse biologische markt en zaken doen in Frankrijk.

12.45 Voedsel coöperaties, nieuwe samenwerking tussen consument en producent Sprekers: Gabrielle van Hoogstraten - De Groene Schuur Zeist, Bregje Hamelynck - Ús Hôf uit Friesland, Iris van de Graaf - Voedselteams Vlaanderen Mmv: Iris van de Graaf - Van Eigen Erf In Nederland en Vlaanderen populair: voedsel coöperaties verbinden zich voor langere tijd met biologische boer(en) uit de buurt. Varianten zijn ‘consumenten-inkoopclubs’ , oogstaandelen, en zelfpluktuinen. Zijn zulke trouwe klanten aantrekkelijk, ook als je ze als producent korting geeft? Hoe vorm je een groep? Is het ook iets voor jou? Met Bregje Hamelynck van Ús Hôf uit Friesland, Gabrielle Hoogstraten van de Groene Schuur uit Zeist en Iris van de Graaf namens Voedselteams Vlaanderen.

14.00 Claims op uw (food) verpakking, hoe moet dat? Spreker: Ellis van Diermen - Précon Food Management Uw verpakking is het eerste wat een consument ziet. Natuurlijk wilt u daarmee een goede indruk maken! Middels een mooi ontwerp, krachtig lettertype en ook door het benoemen van pluspunten van uw product. Denk daarbij aan teksten als ‘100% natuurlijk’, ‘puur en eerlijk’, ‘vezelrijk’ en ‘voor een gezonde darmflora’. In deze presentatie: uitleg over claims, wat zijn de wettelijke regels en hoe kunt u zelf op zoek naar wettelijk toegestane teksten voor op uw product?

15.15 Biologisch en het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB) Sprekers: Krijn Poppe - WUR, Kees van Zelderen - Biohuis Krijn Poppe geeft een toelichting op de uitgangspunten van het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid. Waar zou het nieuwe GLB over moeten gaan en waar is dat op gebaseerd? Kees van Zelderen geeft de visie vanuit Biohuis op het nieuwe GLB en doet dat ook vanuit een internationaal gezichtspunt van de biologische sector.

16.30 Vier de seizoenen! Sprekers: Carla Glorie en Suzette Timmerman en Nienke Peters - Vereniging van Natuurvoedingskundigen In het huidige landbouwsysteem zijn bijna alle fruit- en groentesoorten jaarrond verkrijgbaar, waardoor je vaak hetzelfde eet. Tijdens deze workshop laten wij zien wat de meerwaarde is van eten volgens de seizoenen. Middels werkvormen maak je kennis met seizoensfruit en -groenten. Tevens leer je zelf meer samenhang aan te brengen in je maaltijd en hoe je in maaltijden accenten kunt aanbrengen ter verbetering van je gezondheid. Het geleerde is thuis direct toepasbaar.

17.45 Natuurlijke cosmetica, waarom eigenlijk? Sprekers: Suzanne Smal - Biocare Product, Monique Drost Leer meer over de voordelen van natuurlijke cosmetica tijdens de interactieve lezing gegeven door Suzanne Smal en Monique Drost.

19.00 Drones: hoe geld te verdienen met precisielandbouw Spreker: Bert Rijk - Dronewerkers Een innovatieve boer moet met drones werken! Of moet de waarde zich nog bewijzen? Deze workshop zal ingaan op succesverhalen van precisielandbouw met drones en biedt ruimte voor discussie over de toegevoegde waarde en hoe deze in te passen is in de huidige bedrijfsvoering. Heeft u ideeën over de inzet van drones op uw bedrijf, leg ze ons voor!

Workshopruimte D 28

11.30 Omschakeling naar biologische akkerbouw, wat kost dat? Wat levert dat op? Spreker: Marc Versprille - Delphy De biologische sector is een innovatieve sector met een jaarlijks groeiende marktvraag. Biologisch telen vraagt een andere manier van telen, afweging van keuzes en preventieve keuzes om tot een succesvolle manier van ondernemen te komen. Omschakelen vraagt ook een economische investering op gebied van omschakeling van percelen en investeringen in machinepark en gebouwen. Hiervoor ontwikkelde Delphy afgelopen jaar de ‘omschakeltool’, deze geeft exact inzicht wat omschakeling kost én oplevert. Deze workshop geeft een inkijk in regelgeving in de biologische teelt, afwegingen in biologisch telen en inzicht in kosten en saldo’s voor en na omschakeling.

EKOLAND | januari – 2018

Standnr. 256

workshops

Woensdag 17 januari

12.45 Natuurlijke middelen gebruik in de veehouderij. Natuurlijk!? Spreker: Maria Groot - Rikilt Mmv: Hans Fuchs - Bionext De biologische veehouderij richt zich sterk op de inzet van natuurlijke middelen voor de bevordering van de diergezondheid. Met de groei van biologisch stijgt ook het aanbod van natuurlijke middelen, maar ‘natuurlijk’ is niet per definitie goed. Voor natuurlijke middelen gelden vaak geen formele toepassingsregels, waardoor onduidelijkheid kan ontstaan. Gevolg is missers en in het ergste geval ongelukken (vb. fipronil). Hoe vinden we onze weg in het woud van natuurlijke middelen?

14.00 De teelt van voederbiet, veldboon, luzerne en sorghum op het biologisch bedrijf Spreker: Pim Clotscher - Neutkens zaadhandel Voederbiet, veldboon, luzerne en sorghum staan steeds meer in de belangstelling. Maar hoe pakken deze teelten uit op een biologisch bedrijf? Welke succesfactoren zijn van belang in de teelt? En ‘last but not least’: welke waarde hebben deze gewassen als voedergewas?

16.30 Landbouwgrond raakt uitgeput? Helemaal niet nodig! Spreker: Bert Carpay - Carpay Advies Problemen met de bodem komen vaak voort uit de mineralogische achteruitgang van de bodem. De gevolgen kent iedereen en zijn ingrijpender dan men vaak beseft. De mineralogische slijtage is 80 jaar ongezien doorgegaan. Dat kon gezien de buffercapaciteit van de bodem, maar inmiddels is die grotendeels verbruikt. Oplossingen zijn simpel. De kennis is er maar veranderen in de praktijk kent echter haken en ogen. Laat u hier over informeren tijdens deze presentatie, want de bodem vraagt om actie!

33 17.45 Doorschakelen naar Demeter Sprekers: Leen Janmaat - LBI, Petra Derkzen - St Demeter Toe aan een nieuwe ontwikkelingsstap? Biodynamische landbouw biedt ruimte voor nieuwe inzichten en energie op uw bedrijf. Bovendien kunt u toegroeien naar het Demeter keurmerk met nieuwe marktkansen. 34 19.00 VOER - vaart maken met de voedseltransitie Sprekers: Youetta Visser - de Y-factor, Sandra van Kampen - De Schaal van Kampen Welke initiatieven versnellen de voedseltransitie? Wat kunnen ondernemers, overheden, banken, consumenten doen? Laat je meevoeren door Youetta Visser en Sandra van Kampen, auteurs van het boek VOER.

Workshopruimte E

15.15 Voorjaarsploegen op klei, kansen voor de biologische teelt Spreker: Christoffel den Herder - Delphy Ook op kleigronden liggen er interessante kansen voor een nog betere bodemverzorging, meer bodemleven, minder structuurschade en een schoon begin van de teelt door ondiep voorjaarsploegen i.c.m. maximale groenbemester teelt. Het gaat hierbij om een systematische andere aanpak van groenbemester keuzes, mechanisatie keuzes en arbeidsmomenten. Een aantal telers experimenteert hier al een aantal jaar mee. Deze workshop geeft inzicht in de ervaringen en praktische tips voor geïnteresseerden. Welke uitdagingen en voordelen zijn er, maar bovenal: voor wie is dit systeem van werken interessant? Een workshop over bodem, bodemleven, bemesting, groenbemesters, mechanisatie en meer! EKOLAND | januari – 2018

35 11.30 Onbewust gedrag, bewust beïnvloeden: zoekende consumenten een licht duwtje geven in de goede richting Sprekers: Ellen J. Folkersma - Kraaybeekerhof Academie, Henny de Lint - namens Kraaybeekerhof Academie Een gezonde leefstijl en biologisch lijken samen te gaan. Biologisch is nog geen natuurvoeding. Natuurvoeding is meer gericht op een leefstijl en een levenshouding. Het landbouwsysteem dat daarbij aansluit is de Biodynamische landbouw. Hoe kunnen we consumenten een licht duwtje in de rug geven naar een natuurvoedingsleefstijl? Een leefstijl die past bij hun ambitie van gezond leven? Op basis van kennis alleen vindt geen gedragsverandering plaats! Maak kennis met nudging en wat je hiermee kunt. 36

12.45 Het toekomstbelang van een hoge bodemvruchtbaarheid Spreker: Hans van der Staak - Docent bodemkunde en bemesting Helicon Boxtel/Agronoom Den Ouden Groep Planetaire grens nummer één, de uitstoot van CO2, wordt jaarlijks als eerste overschreden. Minder bekend is dat ook de tweede en derde grens door de biologische landen tuinbouw in juiste banen te leiden is. Helaas lijdt chemofobie in de voedsel en biologische keten ons momenteel af van het werkelijke probleem wat aangepakt moet worden de bodem. In de bodem ligt de basis voor onze toekomst.

workshops

Woensdag 17 januari

14.00 Voedselbossen voorbij de hype Sprekers: Wouter van Eck, Fransjan de Waard St Voedselbosbouw Nederland Het gaat hard. Duurzaamheid landt tussen steeds meer oren, en het begrip ‘voedselbos’ klinkt uit steeds meer monden. Terecht! Want voedsel kunnen oogsten uit levende systemen die zo zelfstandig, biodivers en multifunctioneel zijn als natuurlijk bos: dá’s pas een vooruitzicht. Maar wat is een voedselbos nu echt - en wat is het niet? Hoe zit het in elkaar, is het iets voor mij, wat levert het me op, wat is ervoor nodig, en hoe begin ik?

15.15 Agri meets design denkt met je na over het nieuwe gemengde bedrijf Sprekers: Judit Zengers - ZLTO/Agri meets design, Miriam van Bree - Bionext, Chris Antuma - Bioakker Verduurzaming kan door meer de kringloop te sluiten, bijvoorbeeld door varkens als onderdeel van het bouwplan op te nemen. Zo’n initiatief past lastig in de bestaande werkwijze van zowel boeren, handel en verwerking en winkels. Agri meets Design faciliteert de ontmoeting tussen boeren en designers en wil komend jaar met een boer, een handelaar en een speciaalzaak kijken hoe de producten van een kringloop-bedrijf ook verderop in de keten meerwaarde te bieden. Denk mee en wie weet sta jij hier volgend jaar met een oplossing voor jouw bedrijf.

16.30 Core organic - thema verwerking (ENG) Mmv: Marian Blom - Bionext Introduction: European cooperation in research for organic food and farming (15 min) Ministry of Agriculture, Nature and Food quality - Eric Regouin Core Organic, Susorganic: Development of quality standards and optimised processing methods for organic produce. (30 min) Organic food is expected to be of high quality and produced sustainably regardless of its degree of processing. But there is a lack of guidelines for food processing conditions for organic raw materials, along with the environmental footprint of the product. In this project sustainability of different conservation methods of food have been researched and new techniques have been tested. https://youtu. be/2lkfvqbINB0 (good short film on the project) Speakers: Paola Pittia, food expert from the University of Teramo, Italy or Gardiss von Gersdorff, food researcher at the University of Kassel, Germany NEW: Core Organic, ProOrg: a Code of Practise for organic processing techniques (2018-2021) (15 min) Focus on: a flexible and practicable Code of Practice (CoP) for processors of organic foods, Close cooperation with organic stakeholders, testing the CoP at industry and retail level. Speakers: Ariette Matser, sustainable process technology scientist, WUR or Ruud Verkerk, researcher at the department of Agrotechnology and Food Sciences, WUR

EKOLAND | januari – 2018

17.45 Core Organic - thema bodem (NL/ENG) Mmv: Marian Blom - Bionext Core Organic, Fertilcrop - Hoe verhoog je bodemvruchtbaarheid en hoe meet je het? (20 min) Om de productiviteit van biologische productiesystemen te verhogen is het belangrijk dat we beter begrijpen hoe de bodem werkt. In dit project hebben onderzoekers gekeken naar de interactie tussen gewassen en bodemorganismen. Ook hebben ze modellen ontwikkeld om gewasgroei beter te kunnen voorspellen. Tenslotte hebben ze tests die telers zelf kunnen toepassen om bodemkwaliteit te meten, gecontroleerd en beschreven. https://www.youtube.com/ watch?v=f-kigHj3vbw(spade test) Spreker: Ron de Goede, onderzoeker bodemkwaliteit bij Wageningen UR, NL Core Organic,SoilVeg-Verbetering van bodembeheer in biologische groenteteelt via groenbemesters (20 min) Groenbemesters leveren veel ecosysteemdiensten. Bij NKG systemen moet je zoeken naar alternatieven voor onderwerken van groenbemesters. In dit project is getest of in een NKG systeem gebruik van een roller crimper om een groenbemester te doden tot voordelen leidt. Spreker: Lieven Delanote, hoofd biologische productie, INAGRO, België Core Organic, ECOORCHARD - Design and management to boost functional biodiversity of organic orchards (20 min) Organic tree fruit quality and yield are often reduced because of insect and pest damage. This project looks for promising techniques, tools and monitoring protocols to improve management of functional biodiversity. Furthermore techniques to introduce specific flower strips are tested. Speakers: Annette Herz, researcher at the biological control institute of the Julius Kühn Institut, Germany (and maybe Laurent Jamar, CRA-Wallonia, Belgium)

19.00 Core Organic - thema veeteelt (NL/ENG) Mmv: Marian Blom - Bionext Core Organic, 2-Org-Cows: Welke koe past bij mijn landschap? (20 min) In plaats van de omgeving aan te passen aan hoogproductief melkvee, gaat de biologische fokkerij uit van een koe die optimaal presteert gegeven het lokale en natuurlijke productieomstandigheden. Ga je hier vanuit, dan moet je de fokdoelen herdefinieren. Dit project legt een verbinding tussen omgevingsfactoren en fokkerijdoelen. Spreker: Wytze Nauta, St. biologische veeverbetering, bio KI, NL NEW Core Organic, Graisy Daisy(2018-2021) (10 min) Kernwoorden: optimalisatie van diergezondheid en minimalisatie van antibiotica, ruwvoer en natuurlijk gedrag, kalfjes bij de koe en gemengde groepen. Spreker: Cynthia Verver, onderzoeker bij het LBI NEW Core Organic, Power, welzijn en weerbaarheid in de biologische varkenshouderijg (2018-2021) (10 min) Kernwoorden: verrijking stallen, biggensterfte terugdringen en darmgezondheid biggen verbeteren. Spreker:Hans Spoolder, onderzoeker bij Wageningen LR NEW Core Organic, Freebirds - Uitlopen in biologische pluimveehouderij verbeteren (2018-2021) (10 min) Kernwoorden: buitenuitloop, diergezondheid en welzijn verbeteren, vermindering piekbelasting. Spreker: Monique Bestman, onderzoeker bij het LBI

workshop-programma Suyderseezaal 42 10.30 Wat is de waarde van de nieuwe technologie voor de biologische landbouw? Sprekers: Eldert van Henten - Hoogleraar Agrarische Bedrijfstechnologie, Rogier Schulte - Hoogleraar AgroEcologie Mmv: Kees van Zelderen Drones, sensoren en robots kunnen in potentie heel veel. Past deze technologie in het systeemdenken van de biologische sector? Wat is de potentie voor multicrops? Onkruidbestrijding? Kortom: tijd voor een overzicht om de innovatie in de biologische landbouw een nieuwe impuls te geven. 43 12.30 De Bio Draait Doorrrrrrrr Mmv: Emmely Lefèvre De Bio Draait Doorrrrrrrrr! Van harte welkom in onze live-uitzending! Onze flamboyante presentatrice Emmely Lefèvre neemt u mee in de actualiteiten in de biologische sector. Centraal staan het leren en ontwikkelen in de Biowereld. Waar hebben retailers behoefte aan? Hoe inspireren we agrarische ondernemers om te kiezen voor bio? Hoe ‘borgen’ we bio-waarden in een groeiende markt waar de consument vooral eerlijkheid wil? Powered by de Bio Academy: hét kennis- en opleidingsplatform voor de biologische sector. 44 14.30 Boer zoekt boer, ruimte voor nieuwe boeren Sprekers: Edward Satkowski-Nijk - Nijk Agrarische Dienstverlening, Elze-Lia Visser en Linde van der Knaap Fruitweelde en de Groentehof, Max van Tilburg - Nieuw Bromo, Richard van Pelt - de Bosboeren Mmv: Eduard Visscher - Toekomstboeren, Sander Thus NAJK, Maria van Boxtel - Landgilde Boer zoekt boer: nieuwe boeren zijn enthousiast om te werken in de landbouw en ervaren ondernemers willen graag ruimte bieden. Zoals: starten op land van bestaand bedrijf, met een nieuwe tak. Zoals Elze-Lia Visser, die onder haar fruitbomen groente laat telen. Doe mee met de inspirerende bijeenkomst over ruimte voor nieuwe boeren. In deze workshop meer aansprekende voorbeelden - nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Kom ook speeddaten. Na de workshop om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom ook speeddaten en stel je eigen vraag. 45 16.15 Agroforestry ontwikkeling in Nederland: kansen voor meerjarige teelten in combinatie met vee en/of akkerbouw Sprekers: Wijnand Sukkel - WUR, Kees van Veluw WUR/LBI/St v Akker naar Bos, Xavier San Giorgi - Food Forestry Development De combinatie van professionele teeltsystemen, zoals noten- of fruitteelt met grasland of akkerbouw, betekent een radicale innovatie in het huidige landbouwsysteem. Diverse innovatieve ondernemers zijn de afgelopen jaren enthousiast met agroforestry (meerjarige mengteelten) aan de slag gegaan. Tezamen met deze ondernemers en experts uit onderzoek, ontwerp en advies, gaan we in gesprek over motivaties en hobbels die we moeten nemen, voordat agroforestry op de kaart staat en bomen (weer) een volwaardige plek krijgen in de Nederlandse land38

bouw. Wilt u een bestaand agroforestry systeem bekijken en spreken met 2 ondernemers die er vol enthousiasme mee bezig zijn? Ga dan mee op de excursie-tour naar de twee bedrijven op zaterdag 20 januari. De agroforestry excursie-tour start om 11.00 op het bedrijf Neimeijer, Heino en eindigt rond 15.00 op het bedrijf Notengaard Bisschop, in Kallekote. Kijk voor meer informatie op: foodforestry-development.nl en meld je aan via info@ foodforestry-development.nl.

Workshopruimte A 46 10.30 Wat kan er allemaal nog met preiresten? Nieuwe oplossingen voor reststromen via Agri Meets Design Sprekers: Isaac Monté - Designer, Jan van Lierop Biologisch tuinbouwbedrijf de Braok Mmv: Marjon Krol - ZLTO Biologisch tuinder Jan van Lierop vroeg zich af of de reststromen van zijn bedrijf niet beter benut kunnen worden. Nu is er een label van preiresten ontwikkeld, als alternatief voor onder andere prei-, ei- of bloemenverpakking in de winkel. Hoe krijgen we dit idee verder in de keten ontwikkeld? Wat kun je ermee als handelaar? Wat kun je ermee als winkelier? Denk mee en wie weet vindt het volgende experiment in jouw bedrijf plaats. 47 11.45 De voedselketen in transitie! Sprekers: Gea Bakker en Els van Diermen - Rabobank De voedselketen is volop in beweging en de grillige consument is moeilijk te volgen. Wat heeft dit voor invloed op biologische producten? En hoe sluiten biologische producten aan bij de huidige consumententrends? Tijdens de presentatie zullen we de transitie in de keten laten zien aan de hand van actuele voorbeelden en zetten we u aan tot nadenken. 48 13.00 Verdienmodel omschakeling biologische melkveehouderij Sprekers: Kees Water - Ekopart, Edith Finke - DLV Rundvee Advies Technische en bedrijfseconomische omschakelperspectieven voor melkveehouders. Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Denkt u hierbij na over omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering en wilt u weten wat dit inhoudt? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequentie dit heeft voor uw bedrijf. En wat zijn de marktperspectieven? In deze workshop wordt aan de hand van de ervaringen inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijgt u antwoord op deze vragen. 49 14.15 Natuurinclusieve landbouw en biologisch Spreker: Alex Datema - voorzitter BoerNatuur Mmv: Kees van Zelderen - Biohuis Alex Datema gaat in op het begrip natuurinclusieve landbouw. Waar staat natuurinclusieve landbouw eigenlijk voor? En hoe wordt daar bij agrarisch natuurbeheer handen en voeten aan gegeven? Welke rol spelen biologisch ondernemers hierin? Is agrarisch natuurbeheer en biologische landbouw, een ideaal duo? januari – 2018 | EKOLAND

donderdag 18 januari

50 15.30 Remote Sensing als maatwerk: specifieke voorspellende modellen voor precisielandbouw op basis van gratis satellietbeelden Spreker: dr. ir. Jakko de Jong - QNH Consulting BV De toenemende beschikbaarheid van gratis hoge-resolutie satellietbeelden in combinatie met moderne machinelearning technieken, maken het mogelijk om voordelig voorspellende modellen voor zeer specifieke vraagstukken te ontwikkelen. Jakko legt in zijn praatje uit wat de mogelijkheden zijn aan de hand van een voorspellend model voor gewasschade door ganzen. 51 16.45 Wat kunnen biologische melkveehouders bijdragen aan het klimaat? Sprekers: Bart van Opzeeland - Campagneleider Duurzaam Voedsel van Milieudefensie, Gerben Braakman - melkveehouder/deelnemer werkgroep klimaatneutraal Biologische melkveehouders willen samen met de hele keten, van boer tot consument, werken aan een beter klimaat. Parijs heeft hoge doelen geformuleerd, hoe gaan we daar als sector en als bedrijf aan bijdragen? Hoe goed doen we het, welke data hebben we al? Wat kunnen we aanpassen in onze bedrijfsvoering? Welke bedrijven willen het komende jaar pilotbedrijf zijn om hiermee te experimenteren en erover te vertellen? Bart van Opzeeland, campagneleider Duurzaam Voedsel van Milieudefensie, zal ingaan op deze vragen en aangeven welke rol en opgave is weggelegd voor de diverse ketenpartijen: van boer tot consument. Daarnaast zal Gerben Braakman, biologisch melkveehouder en deelnemer aan de werkgroep klimaatneutraal, ingaan op de ervaringen en mogelijkheden op zijn bedrijf om de klimaatdoelen positief te beïnvloeden.

en waarom zou je dit nastreven of ondersteunen als boer/ groothandel/winkelier/klant. Verschillende betrokken boeren zullen aanwezig zijn. Gesprek met de zaal over dit belangrijke biodiversiteit bevorderende onderwerp.

13.00 OverHEERLIJK2018, de mooiste ingrediënten haal je bij de boer Sprekers: Eric van Veluwen - Chefkok, jurylid en bestuurslid Streekproducten Nederland, Janneke Donders - Eigenaar van ‘boer aan tafel’, Maaike Back - Tuinder/ Tuin Salland Mmv: Ferenc van Damme en Hanna van Vonderen Provincie Overijssel OverHEERLIJK2018: de nieuwe campagne om regionale producten in Overijssel onder de aandacht te brengen. In de zomer van 2016 en 2017 voerden diverse Overijsselse producenten, samen met provincie Overijssel en marketing Oost een succesvolle campagne om een rijk pallet aan Overijsselse producten onder de aandacht te brengen. In 2016 was het thema ijs, in 2017 was het thema soep en sla. Met welk thema zetten we in 2018 Overijsselse producenten op de kaart? Janneke Donders, Eric van Veluwen en Maaike Back laten je de smaak van de regio beleven. Laat je door hen inspireren en doe mee met de nieuwe campagne OverHEERLIJK.

Workshopruimte B 52 10.30 Boerderijwinkel: verkoop, hoe doe je dat? Sprekers: Henrieke Kleinlangevelsloo en Annemieke Hulsman - Kleinlangevelsloo, supermarkt in het bos Mmv: Marcel Vijn - PPO-WUR, Maria van Boxtel - Land & Co Je eigen, ambachtelijke producten verkopen is het mooiste wat er is. Maar hoe doe je dat? Henrieke Kleinlangevelsloo en Annemieke Hulsman wonnen met ‘Kleinlangevelsloo, supermarkt in het bos’ twee keer achter elkaar de prijs voor de beste biologische boerderijwinkel en delen hun eigen passie voor mooie producten, slimme winkelinrichting en goed klantencontact. Marcel Vijn, onderzoeker WUR, deelt tips over de ideale boerderijwinkel en verwachtingen van jouw klanten. Neem de brochure mee! 53 11.45 Bijen weer terug bij de boer: de Odin-imkerij case Sprekers: Elze Lia Visser - Fruitweelde, Ellen Krul GAOS, Lizelore Vos - Akkerbouwbedrijf De Vosjes, Henk Bunskoek - De Zonnehorst Mmv: Jos Willemse - Odin Sinds 2010 zorgt de Odin imker (Jos Willemse) voor (her) introductie van bijen op biologische en biodynamische boerderijen. Tijdens deze workshop bespreken we hoe dit in zijn werk gaat en wat de gevolgen voor het boeren bedrijf en de betrokken boeren is. Wat komt er bij kijken EKOLAND | januari – 2018

14.15 Hoe organiseer je een succesvol event met weinig middelen? Spreker: Viola Poelert Met groot enthousiasme en vol aansprekende voorbeelden, neemt Viola Poelert, trainer en adviseur op het gebied van gastvrijheid, de aanwezigen mee in het organiseren van een event dat je gasten zich nog lang zullen herinneren. Dat blijkt niet ingewikkeld en al helemaal niet duur. Een must voor alle boeren die mee willen doen aan Lekker naar de Bioboer. Maar ook voor winkeliers die events willen organiseren om een relatie met hun klanten op te bouwen.

56 15.30 Biologische plantveredeling vanuit breed perspectief Spreker: Edith Lammerts van Bueren Tijdens haar afscheidsrede biedt Prof. dr. Edith T. Lammerts van Bueren uitzicht op nieuwe systeemgerichte plantenveredeling die verder reikt dan alleen selectie op eigenschappen zoals ziekteresistentie, beworteling en stikstof efficiëntie. In haar toekomstvisie breidt zich dit uit naar bredere doelen om zowel de ecologische als sociale veerkracht te versterken. Dit betreft niet alleen agrobiodiversiteit (inclusief kleine gewassen), klimaatrobuustheid en ecosysteemdiensten, maar ook aspecten zoals sociale rechtvaardigheid, voedselzekerheid (hoeveelheid en kwaliteit) en voedselsoevereigniteit (in dienst van culturele diversiteit) om tot een verduurzaming en verbreding van plantenveredeling te komen. Hoe gaan we hiermee aan de slag? 39

workshop-programma Workshopruimte C

coupled with the rise in greenwashing as a result of clean beauty and vegan beauty trends. Lauren Bartley, Business Development Manager at Soil Association Certification will explain what steps Soil Association is putting in place to ensure organic and natural beauty is here to stay. Mark Smith, director of Natrue, will cover the technical and standard aspects of certification.

10.30 Biologische plantveredeling vanuit breed perspectief Spreker: Edith Lammerts van Bueren Tijdens haar afscheidsrede biedt Prof. dr. Edith T. Lammerts van Bueren uitzicht op nieuwe systeemgerichte plantenveredeling die verder reikt dan alleen selectie op eigenschappen zoals ziekteresistentie, beworteling en stikstof efficiëntie. In haar toekomstvisie breidt zich dit uit naar bredere doelen om zowel de ecologische als sociale veerkracht te versterken. Dit betreft niet alleen agrobiodiversiteit (inclusief kleine gewassen), klimaatrobuustheid en ecosysteemdiensten, maar ook aspecten zoals sociale rechtvaardigheid, voedselzekerheid (hoeveelheid en kwaliteit) en voedselsoevereigniteit (in dienst van culturele diversiteit) om tot een verduurzaming en verbreding van plantenveredeling te komen. Hoe gaan we hiermee aan de slag?

10.30 Organic cosmetics Sprekers: Lauren Bartley - Soil Association Certification, Mark Smith - Natrue The demand for ‘clean beauty’ is growing each year, which has a positive impact on organic and natural cosmetics. The importance of certification will be ever more prevalent in 2018 as conscious consumers are demanding transparency from brands and ethical business practise

11.45 10 voorwaarden voor een kansrijke start als sociaal ondernemer in de (stads)landbouw Sprekers: Marcel Vijn - WUR, Taco IJzerman - Land & Co/landgoed Huis Sevenaer Sociale ondernemingen leveren producten of diensten én streven daarbij een maatschappelijk doel na. Ook in de (stads)landbouw zie je steeds meer sociale ondernemingen. Interesse om zelf te starten? We presenteren 10 voorwaarden voor een kansrijke start als sociaal ondernemer in de (stads)landbouw.

13.00 Haal meer uit vaste rijpaden Sprekers: Derk van Balen en Jan Rinze van der Schoot WUR Vaste rijpaden (Controlled Traffic Farming) bieden veel voordelen in de akkerbouw, dat is bekend. Ook in grasland liggen er mogelijkheden. Wat zijn de effecten van vaste rijpaden op grond en gewas en wat kunnen veehouderij en akkerbouw voor elkaar betekenen?

Advertentie

De beste biologische groenterassen voor 2018 Kom naar de Vitalis-stand (D190) op de Bio-beurs in Zwolle en bespreek uw teeltplan met één van onze adviseurs. Meer info: www.biovitalis.eu

tel: 0575-502648

D190 januari – 2018 | EKOLAND

donderdag 18 januari

14.15 Maak de bodem klimaatbestendig met NKG Sprekers: Derk van Balen - WUR, Sander Bernaerts Naturim Heftige regens en lange droge periodes. De frequentie van weersextremen neemt toe. Daarnaast is er de behoefte om CO2 in de bodem vast te leggen. Niet Kerende Grondbewerking blijkt op al deze fronten effectief te kunnen zijn. Uit recente resultaten blijkt bijvoorbeeld een duidelijke opbouw in organische stof. Vanuit onderzoek worden de laatste resultaten toegelicht. Daarnaast wordt ingegaan op ontwikkelingen in de praktijk met betrekking tot niet-kerende grondbewerking in akkerbouw en veehouderij.

15.30 Juridisch spreekuur Spreker: G.J. van Tuel-Koenders - Advocatenkantoor Koenders Het spreekuur is gericht op de vraag van de ondernemer. Bijvoorbeeld napraten over juridische onderwerpen die actueel zijn voor de agrarische sector (de uitspraak over de fosfaatreductie/de vervuiling door fipronil), het levensmiddelenrecht bespreken, vragen over voedselveiligheid en etikettering behandelen. Ook circulair ondernemen; Wat is afval? Wat is een grondstof? Diverse juridische kwesties die de ondernemer in de biologische sector bezighoudt zoals: verweer in bestuursrechtelijke procedures, oprichten bedrijf(sactiviteiten) en samenwerking in een stichting.

16.45 Blockchain en bio: de toekomst voor communicatie in de keten? Sprekers: Lan Ge - WUR, Marieke De Ruyter De Wildt The Fork Mmv: Heleen Klinkert - Bionext De beloften van blockchain zijn groot en de belangstelling voor blockchain groeit explosief. Het is te verwachten dat blockchaintechnologie van grote betekenis gaat zijn voor de biologische sector op het gebied van borging en communicatie binnen de keten en naar de consument. Maar wat is waar en wat is wijsheid met blockchain? Wat kan of moet de sector met blockchain? Met concrete voorbeelden willen we deelnemers meenemen in de mythes en waarheden over blockchain.

Workshopruimte D 64

10.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt Sprekers: Hans Akkermans - Akkerbouwer Sint Annaland, Sander Bernaerts - Naturim De vraag naar biologische groenten en akkerbouwproducten groeit hard. Op het boerenerf is de toenemende vraag merkbaar en de sector mag duidelijk verder groeien. Op de workshop vertelt Hans Akkermans uit Sint Annaland (een jonge biologische boer en bekend van zijn weblog ‘Akkerwijzer’) over zijn omschakeling. Waarom heeft hij deze keuze gemaakt en waar loopt hij tegenaan? Bedrijfsadviseur Sander Bernaerts (Naturim) vult het verhaal aan met zijn visie op omschakelen, de markt en de biologische werkwijze.

11.45 Efficiënte keten, terugdringen van voedselverspilling Sprekers: Sjef Staps - LBI, Steven IJzerman - Udea/ Ekoplaza, Michael Wilde - Eosta, Heike Axmann - WURFBR, Jeroen Moolenaar - Odin/Estafette, Jan Groen GreenOrganics Mmv: Sjef Staps - LBI Presentatie van de eerste twee jaren onderzoek van dit Topsector-project. Discussie over thema’s als ‘kiezen voor normeren of vertrouwen en de normeringswaanzin’, ‘hoe derving voorkomen in de winkel’ en ‘snel schakelen in de keten ter voorkoming van reststromen’.

13.00 Biomimicry: De genialiteit van de natuur gebruiken voor innovatie in de landbouw Spreker: Peter van de Graaf - Docent Windesheim/ zelfstandig ontwerper/uitvinder Biomimicry draait om het nastreven van de genialiteit van de natuur op het gebied van ontwerpen van producten, processen en systemen. Biomimicry gebruikt de natuur als model, zoals een zonnecel die meebeweegt als een blad. Maar ook als maatstaf en mentor: wat kunnen we leren van de natuur? Is deze aanpak ook te gebruiken bij innovaties in de landbouw? Peter van de Graaf, docent, ontwerper en uitvinder, laat veel voorbeelden zien en gaat met de workshopdeelnemers aan de slag.

14.15 Aardappelconvenant, en nu verder! In 2017 hebben 27 partijen in de biologische aardappelketen het convenant ‘ versnelde transitie naar robuuste aardappelrassen‘ ondertekend. Doel van dit convenant is om in 2020 te komen tot de teelt en afzet van 100% robuuste aardappelrassen in Nederland. Tijdens deze workshop zullen vertegenwoordigers van de aardappelkwekers, van de telers en vanuit de retail vertellen wat zij gaan doen om dit doel te halen, én wat ze van u verwachten.

15.30 De teelt van voederbiet, veldboon, luzerne en sorghum op het biologisch bedrijf Spreker: Pim Clotscher - Neutkens zaadhandel Voederbiet, veldboon, luzerne en sorghum staan steeds meer in de belangstelling. Maar hoe pakken deze teelten uit op een biologisch bedrijf? Welke succesfactoren zijn van belang in de teelt? En ‘last but not least’: welke waarde hebben deze gewassen als voedergewas? EKOLAND | januari – 2018

MET TROTS 100% BIOLOGISCH Coöperatie zonder winstoogmerk Voor en door bio-telers WWW.NAUTILUSORGANIC.NL

Verkoop- en marketingorganisatie Samen sterk!

Psss... Psss... Psss... wat watdenk wat denk denk je,je, je, snappen snappen snappen zezehet het ze wel? het wel?wel?

Zo Zoniet, niet, Zo niet, dan dandan leggen leggen leggen zezebij bij ze bij alles alles uit! uit!uit! standnr. standnr. standnr. alles Op Opde Op deBio-beurs Bio-beurs de Bio-beurs teteZwolle Zwolle te Zwolle

307 307307

dat dat dat levert levert levert onder onder onder de dede streep streep streep meer meer meer op! op! op!

dat

Efficiënte Efficiënte Efficiënte mestbewerking: mestbewerking: mestbewerking: evidente evidente evidente schakel schakel schakel ininvoltooiing voltooiing in voltooiing kringlooplandbouw! kringlooplandbouw! kringlooplandbouw!

Efficië

AgriMestMix® AgriMestMix® AgriMestMix® is iseen eennatuurlijk isnatuurlijk een natuurlijk mineralenmengsel mineralenmengsel mineralenmengsel dat datdrijfmest drijfmest dat drijfmest homogener homogener homogener maakt maakt maakt eneneffectief effectief en effectief is istegen tegen is geurtegen geur-en geurenammoniakemmisies. ammoniakemmisies. en ammoniakemmisies. Maar Maarbelangrijker Maar belangrijker belangrijker nog nogis isnog dat datmest ismest datbewerkt mest bewerkt bewerkt met metAMM® AMM® met AMM® efficiënter efficiënter efficiënter werkt. werkt. werkt. Door Doorhet Door hetbiochemische biochemische het biochemische proces proces proces dat datAMM® AMM® dat AMM® opopgang gang opbrengt, gang brengt, brengt, wordt wordtwordt dedegroei groei devan groei vanbacteriën bacteriën van bacteriën die dieorganische organische die organische stikstof stikstof stikstof omzetten omzetten omzetten ininammoniumstikstof ammoniumstikstof in ammoniumstikstof gestimuleerd. gestimuleerd. gestimuleerd. Deze Dezestikstof Deze stikstof stikstof komt komtvoor komt voorhet voor hetgewas gewas het gewas eerder eerder eerder enengelijkmatiger gelijkmatiger en gelijkmatiger vrij, vrij,werkt werkt vrij, effectiever! werkt effectiever! effectiever! Niet Nietalleen alleen Niet alleen kostenbesparing, kostenbesparing, kostenbesparing, tevens tevens tevens natuurlijk natuurlijk natuurlijk herstel herstel herstel enenduurzame duurzame en duurzame verbetering verbetering verbetering van vandede van oorspronkelijke oorspronkelijke de oorspronkelijke bodem. bodem. bodem.

AgriMestM Maar bela op gang b Deze stiks Niet alleen

Scan ScanScan de deQR QR decode code QR code en enlees lees ener lees eralles alles er over alles overop over opwww.rinagro.nl www.rinagro.nl op www.rinagro.nl ®®

Rinagro Rinagro Rinagro Smart Smart Smart Farming Farming Farming Piaam, Piaam, Piaam, Tel. Tel.0515-232724 0515-232724 Tel. 0515-232724 | www.rinagro.nl | www.rinagro.nl | www.rinagro.nl

AgriMestMix AgriMestMix AgriMestMix isiseen een isproduct product een product van: van: van:

AgriMes

workshops

donderdag 18 januari

16.45 Hoe geven we de afzet van biologische sierteeltproducten een impuls? Sprekers: Bob Leenders - Intratuin, Ronald Lubbe - Lubbe Lisse, Elwin Vink Mmv: Maaike Raaijmakers - Bionext De vraag naar biologische sierteeltproducten zoals bloembollen, heesters en vaste planten, neemt de laatste jaren toe. Dit biedt kansen voor omschakelaars. Tegelijkertijd is het aanbod nu nog beperkt en de afzetmarkt versnipperd. Dit maakt het lastig om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Verschillende ondernemers vertellen hoe zij dit aanpakken. Met bijdragen van Intratuin en Lubbe Lisse.

Workshopruimte E 70

10.30 Doorschakelen naar Demeter Sprekers: Leen Janmaat - LBI, Petra Derkzen - St Demeter Toe aan een nieuwe ontwikkelingsstap? Biodynamische landbouw biedt ruimte voor nieuwe inzichten en energie op uw bedrijf. Bovendien kunt u toegroeien naar het Demeter keurmerk met nieuwe marktkansen.

11.45 ‘Terug naar je roots’ met kurkuma een voorbeeld van proactieve gezondheid Sprekers: Michaël Wilde en Ivar Schout - Eosta Eeuwenlang hebben onze voorouders geweten dat voeding en gezondheid onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Ga terug naar je ‘wortels’ en ontdek de gezondheidsvoordelen en toepassingen van Kurkuma! Dit buitengewoon gezond wortelgewas, heeft veel positieve effecten op de gezondheid. Het hoofdbestanddeel curcumine is een zeer effectieve anti-oxidant dat het immuunsysteem versterkt. De Aziatische keuken gebruikt Kurkuma al ruim 4000 jaar als specerij maar ook om tal van gezondheidsproblemen tegen te gaan.

13.00 Boer, controleer je inputs! Sprekers: Marian Blom - Bionext, Ingeborg de Groot - Skal Mmv: Maria Buitenkamp - Bestuurslid Biohuis Er zijn maar weinig middelen en meststoffen toegelaten in de biologische landbouw. Skal Biocontrole werkt sinds een jaar met een steeds uitgebreidere inputlijst met geteste en vervolgens toegestane meststoffen en middelen. Hoe werkt dat en mag een boer nog wel iets gebruiken dat niet op die lijst staat? Daarna vertelt Bionext over de RUB-lijst. Deze lijst met ‘huismiddeltjes’ die nu nog zonder toetsing in de landbouw gebruikt mogen worden om ziekten en plagen te beheersen, gaat verdwijnen. Wat betekent dit?

EKOLAND | januari – 2018

14.15 Bio Goat Meat Cooperatie presenteert zich Spreker: Marieke Louwes-De Weerd - Pronkjewail Mmv: Heleen Klinkert - Bionext De biologische geitensector streeft naar verbetering van het welzijn en de verwaarding van haar bokjes. Organiseren van vraag en aanbod zijn daarin essentieel. De sector heeft daarom het plan opgevat om de krachten te bundelen in de Bio Goat Meat coöperatie io. Bestuurslid Marieke Louwes licht toe wat de visie is van deze nieuwe coöperatie is. Hoe krijg je geitenhouders warm voor samenwerking? Hoe zorg je voor regie in de keten? En hoe kom je tot verwaarding van een duur product waar nog geen vraag naar is? Presentatie met proeverij.

15.30 Certificeren: hoe werkt dat in de veeteelt? Als een bedrijf biologisch wil gaan produceren of handelen, krijgt het met Skal Biocontrole te maken. Skal houdt als onafhankelijke organisatie toezicht op aantoonbare betrouwbaarheid van biologische producten in Nederland. Hoe werkt Skal? Wat moet u doen en laten om het biologische keurmerk te mogen voeren? In deze workshop praten we u bij over de regels voor biologische veeteelt en het toezicht daarop.

16.45 Lammeren bij de moedergeit Spreker: Harry van Wenum - de Groote Stroe Op Geitenboerderij de Groote Stroe drinken de lammeren bij de moedergeit. Geitenhouder Harry van Wenum ziet de voordelen van sterke en gezonde lammeren, en verminderd antibiotica gebruik. Maar hoe organiseer je zoiets en hoe zit het dan met de kosten aan melk en eventuele ziekteoverdracht? Leer van zijn ervaring

Ijsselbar 13.00 Strategische bijeenkomst Netwerk Onderwijs voor biologisch Mmv: Miriam van Bree - Bionext Bionext is in gesprek met de groene scholen in Nederland over meer aandacht voor biologische landbouw en meer mogelijkheden voor speciale opleidingen daarvoor. De eerste resultaten zijn er. Zo start volgend jaar een specialisatie voor biologische bedrijfsvoering in het groen MBO. Hoe gaan we daarmee verder? Ga met bestuurders en docenten van de groene scholen (VMBO, MBO en HBO) in gesprek over wat uw wensen voor het agrarisch onderwijs zijn. En ontdek wat u kunt bijdragen aan opleidingen in en met de praktijk. 14.00 Derde netwerkbijeenkomst Onderwijs voor Biologisch Sprekers: Rosemarie Slobbe - Clusius College (MBO), Jeroen Nolles - Aeres Hogeschool Dronten (HBO), Cees de Jong - Melanchton Business School (VMBO) In het netwerk ‘Onderwijs voor Biologisch’ wisselen docenten en andere betrokkenen van en bij het groen onderwijs ideeën uit en verbinden initiatieven rondom biologisch binnen het groen onderwijs. Wat is er gedaan in 2017, wat staat er op de agenda voor 2018, welke nieuwe initiatieven kunnen we oppakken? De biologische sector groeit als kool, het onderwijs kan niet achterblijven. Praat daarover mee in drie themagesprekken: over VMBO, MBO en HBO. 43

Voor de Friese veeboer Klaas Oevering was omschakelen een logische keuze die voortkwam uit zijn liefde voor weidevogels. Hij beschermt de ernstig bedreigde grutto en andere weidevogels, als boer op zijn eigen land en als bestuurder in de wijde omgeving. Hij heeft veel respect voor de eerste generatie bio-boeren en houdt de zaken op zijn bedrijf graag in eigen hand. Tekst Bernard Faber | Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Bernard Faber & Egbert van de Velde

Foto Egbert van de Velde

januari â&#x20AC;&#x201C; 2018 | EKOLAND

Bedrijf in beeld

Hoe is het om om te schakelen in de twee groeizaamste jaren ooit

“Op het juiste moment toeslaan”

iep in het weidegebied in de Friese zuidwesthoek ligt het gehucht Idzegea. Om er te komen moet je tenminste een half uur over smalle dijkjes rijden. Op de dag dat we een reportage maken bij boer Klaas Oevering is het land gehuld in een mist, die zich niet door de zwakke winterzon laat verdrijven. De boerderijen hebben hier geen duidelijk zichtbaar huisnummer, waardoor we de fraaie stelpboerderij van de familie Oevering voorbij rijden zonder er erg in te hebben. De weg eindigt in een natuurgebied, waar een enorme hoeveelheid ganzen geschrokken opvliegt. Na een keerbeweging in de natte berm zit de auto tot aan de dakgoot vol met modderspatten. We rijden de boerderij nog een keer voorbij en komen dan via de telefoon begeleid door Klaas toch nog op onze bestemming terecht, waar echtgenote Tjitske ons ontvangt met koffie en Friese koek. Oevering is geboren op deze boerderij, die via zijn stiefgrootvader in het bezit is gekomen van zijn familie. Hier opgroeien tussen de plassen, meren, weilanden en koeien heeft hem een liefde voor deze omgeving bijgebracht, en speciaal voor weidevogels en een beetje extra speciaal voor de grutto. Bij het begin van het gesprek legt Klaas een folder over weidevogelbeheer en een stripboekje over de grutto op tafel. Later in het gesprek komt hij daar nog uitgebreid op terug. Hij is geboren in 1972, na het Atheneum volgde hij de Hogere Landbouwschool. In 1994 kwam hij in maatschap met zijn vader, die een jaar later onverwacht overleed. “Toen stond ik er onverwachts alleen voor, in 2000 stapte ook mijn moeder uit de maatschap en trad mijn vrouw Tjitske toe.”

EKOLAND | januari – 2018

“Ik wil mee werken met de natuur in plaats van die met geweld te bedwin gen.”

Tachtig koeien op 40 ha hield Oevering in 2000, in 2015 was de veestapel gegroeid tot 100 stuks. In april 2015 begon de omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering. Momenteel melken ze 87 koeien, hebben ze 55 ha land in eigendom en 5 ha in erfpacht, aanvullend wordt 11 ha natuurland gepacht van het Fryske Gea. Waarom zijn ze omgeschakeld? Oevering legt het graag uit: “Ik was al actief met het beschermen van weidevogels, dat werd alleen maar belangrijker. Vanaf 2003 ben ik voorzitter van de Skriezekrite Idzegea (‘Skries’ is Fries voor grutto), waarin boeren, jagers, vogelwachten en Staatsbosbeheer samenwerken om de weidevogels in een gebied van 1700 ha te beschermen. Daardoor schoof mijn bedrijfsvoering steeds meer op in de richting van biologisch. Ik had dat niet eens door en ik dacht er helemaal niet over om biologisch boer te worden. Bij biologisch dacht ik toen nog aan geitenwollen sokken. In 2014-2015 hadden we hier die muizenplaag, tegelijkertijd speelde de afschaffing van het melkquotum. De mensen om ons heen zag ik stallen bouwen. Dat riep bij mij de vraag op wat ik zelf wilde. Ik ben bezig geweest met een uitbreiding naar 150 melkkoeien en een nieuwe stal. Maar wat er gebeurt er dan met de grutto’s? Mijn conclusie was dat ik moest gaan doen wat ik graag doe. Omschakelen naar biologisch maakte dat mogelijk, bovendien kon ik wat extra grond pachten.” Hij is niet bang dat de spoeling dun wordt en de prijs van biologische melk zal gaan dalen, met het toenemende aantal omschakelaars. “De vraag neemt sterk toe, supermarktketens koersen steeds meer op duurzaamheid. Bestaande bio-boeren zijn ook blij met ons. Ik heb groot respect voor de eerste generaties bio-boeren. Door het pionierswerk dat zij hebben verzet is voor ons het bedje gespreid.”

Foto Egbert van de Velde

Nesten op de huiskavels (2017)

Op de vraag hoe de omschakelingsperiode voor hem is verlopen, antwoord Oevering: “Het waren de twee groeizaamste jaren uit de geschiedenis. Ook zonder kunstmest groeide het gras tegen de klippen op. Dus dat leverde geen enkel probleem op.” Als voorzitter van de Skriezekrite is Oevering ook betrokken bij het wetenschappelijke onderzoek van professor Theunis Piersma, professor in de trekvogelecologie aan de RUG. Met het geld dat hij kreeg voor de Spinozaprijs kon hij zijn onderzoek naar de grutto’s verder verdiepen en uitbreiden. Oevering: “Ons gebied is interessant voor weidevogelonderzoek omdat er minder monocultuur is. De overlevingskansen zijn hier groter. Piersma en zijn studenten hebben in dit gebied de hele burgerlijke stand van de grutto’s in kaart gebracht door elk voorjaar tientallen vogels te ringen en van zendertjes te voorzien. Vanaf 2010 gebruiken ze ons koetshuis elk jaar een tijd als onderzoeksstation.” Hoe houdt hij in zijn bedrijfsvoering rekening met de weidevogels? “Het belangrijkste is een mozaïekbeheer van het gras. Dat wil zeggen dat ik er voor zorg dat het gras op aangrenzende percelen een verschillende lengte heeft. Soms deel ik een perceel ook nog op. Een perceel is bij mij circa 3,5 ha groot. In het voorjaar breng ik op de huispercelen de nesten in kaart van de kieviten, grutto’s en andere vogels. Verder hou ik de waterstand hoog en zorg ik voor een gevarieerde grasmat. Bloemen zijn belangrijk omdat die insecten aantrekken. Hele jonge vogels leven van insecten. Zo grijpt alles in elkaar. En wist je dat grutto’s na hun overwintering in Afrika terugkeren naar hetzelfde perceel waar ze uit het ei zijn gekropen? Vaak ligt hun nieuwe nest slechts meters verwijderd van hun oude nest. ” 46

“In het voorjaar breng ik de nesten in kaart van de kieviten, grutto’s en andere vogels.”

Productie komt van de met grasklaver ingezaaide veldkavels. Er gaan drie snedes naar de grasdrogerij, die er eiwitrijke grasbrok van maakt. Het melkvee krijgt daar twee kilogram per koe per dag van in de winterperiode. “Daar doen ze het goed op en ik hoef minder duur biologisch krachtvoer bij te voeren.” In de machineschuur staan twee grote tractoren en machines voor het maaien, keren, hooien en uitrijden van drijfmest en vaste mest. Volgend jaar gaat hij met een ontheffing bovengronds uitrijden. “Dat is veel beter voor het bodemleven en ik ga experimenteren met met het strooien van stro in de ligboxen, zodat de drijfmest wat meer body krijgt.” Ook het fokken van zijn Frisian Holsteins houdt hij graag in eigen hand, met als leidraad het Triple A-systeem. “Door op het oog te selecteren, krijg ik een meer uniforme veestapel, die bij mijn bedrijfsvoering past. De Triple A methode past beter bij mij dan het selecteren met behulp van dna-analyses, wat tegenwoordig de norm is.” Zijn melk gaat nog steeds naar FrieslandCampina. “Ik blijf graag loyaal aan een partij waar ik goed zaken mee kon doen. Ze moesten er wel even over nadenken, maar uiteindelijk kwamen ze met een goed voorstel. In de tussentijd heb ik wel een gesprek gehad met EkoHolland, maar dat sprak me toch minder aan. Ik vind het ook belangrijk dat juist die hele grote bedrijven langzaam maar zeker van koers veranderen. Uiteindelijk heeft dat de meeste impact.” De kern van zijn vakmanschap als boer vat hij samen als ‘op het juiste moment toeslaan’. “Ik wil meewerken met de natuur in plaats van die met geweld te bedwingen. Biologisch werken ervaar ik wel als een grotere januari – 2018 | EKOLAND

Bedrijf in beeld

Foto Egbert van de Velde

Bedrijfsgegevens maatschap Oevering-Houtsma Arbeid: 2 fte Areaal: 55 ha eigen grond, 5 ha erfpacht, 11 ha pacht (natuurgrond) Grondsoort: klei op veen Veestapel: 87 stuks melkvee, 45 stuks jongvee, 1 stier Ras: Holstein Frisian Productie: 6,5 ton per jaar Bemesting: Drijfmest en vaste mest Machinepark: Alles wat een nodig is voor veebedrijf Afzet: FrieslandCampina www.vn.nl/de-hele-landbouw-moet-anders/ www.skriezekriteidzegea.nl

uitdaging, je moet scherper zijn. Wanneer begin je met inkuilen? Als je te laat begint, voel je dat in de winter. Dat is dan ook geen ramp, maar de kunst is om het juiste moment te pakken. Wij hebben weinig middelen om de gevolgen van een onjuist beoordeelde situatie te compenseren. Vroeger zetten we de koeien met een uierontsteking droog met een droogzetset, daar dacht je niet bij na. Nu maken we de boxen extra vaak per dag schoon. Maar het dierenwelzijn mag niet in het geding zijn. Wij slikken zelf ook graag medicijnen als dat echt nodig is. Daarvoor zit ook voldoende ruimte binnen de biologische richtlijnen.” Het meeste plezier beleeft hij aan de afwisseling die het boerenvak met zich meebrengt. “Ik maak graag een greppelbuisje schoon als dat nodig is, vang zelf de mollen en ik melk ook met plezier en als het regent, doe ik de administratie.” Dat laatste doet hij in een kantoortje dat is ondergebracht in een voormalige bedstee. Gevraagd naar de visie van waaruit hij werkt zegt Oevering: “We zijn niet voor niets op aarde. Als ik in het land loop en al dat leven zie… dat vind ik prachtig. We moeten goed omgaan met de aarde en het leven. Als je bijvoorbeeld ziet hoe trouw de grutto is aan zijn geboortegrond, dat is gewoon wonderlijk. Het zit zo goed in elkaar, dat verdient gewoon respect.”

“Mijn bedrijfs voering schoof steeds meer op in de richting van biologisch, maar ik dacht er helemaal niet over om biologische boer te worden.”

Workshops 8 & 48 Verdienmodel omschakeling biologische melkveehouderij Wo 17 | 12.45-13.45 uur | Workshopruimte A Do 18 | 13.00-14.00 uur | Workshopruimte A Met Kees Water - Ekopart, Edith Finke - DLV Rundvee Advies en Kees Water - Ekopart EKOLAND | januari – 2018

IK WORD BIO-BOER NU OPEN DAGEN Werken met hoofd, hart en handen Jouw toekomst?

WARMONDERHOF

MBO 3 en 4 in voltijd (jongeren) MBO 2 en 3 in deeltijd (volwassenen)

warmonderhof.nl

Op deze enige rijks erkende biologisch-dynamische landbouwschool van Europa zitten bevlogen studenten met een heel specifieke droom: bio-boer worden. Aeres Warmonderhof is een gedegen vakopleiding voor leerlingen die houden van buiten werken, van dóen en van het direct toepassen van theorie in de praktijk. Studenten die het beste leren met hoofd, hart én handen tegelijk. Biologisch-dynamische landbouw is de landbouw van de toekomst. Het gezond omgaan met bodem, plant en dier, en

OPEN DAG 27 januari

de gesloten kringloop daartussen, staat in de bd-landbouw op nummer één. Een biologisch-dynamische boer heeft vaak rechtstreeks contact met de burgers die haar of zijn voedsel eten. Hij of zij verkoopt niet zelden direct aan de klant. Van een bd-boer worden daarom sociale, leidinggevende, ondernemende en uitvoerende vaardigheden gevraagd. Dat maakt van de bd-landbouw, en van deze opleiding, een inspirerende uitdaging!

INFODAGEN 8 maart, 5 april, 17 mei, 14 juni

AANMELDEN www.warmonderhof.nl

Agroforestry

Voedselbosbouw: landbouw en natuur duurzaam te verzoenen

‘Voedselbuzz’ vastgelegd in Green Deal Voedselbos. Het lijkt het nieuwe toverwoord. Zoals stadslandbouw dat een jaar of vijf terug was - lijken nu het voedselbos de alpha en de omega van de voedselbeweging te gaan worden. Maar anders dan stadslandbouw kan voedselbosbouw zorgen voor een fundamenteel andere kijk op landbouw. Tekst & Foto | Fransjan de Waard

p een enkele wijsneus na is het echter pas sinds een jaar of twee dat we het begrip niet als vanzelfsprekend een smalende bijklank geven. Want hoe zou iets met zo’n sprookjesnaam ooit echt iets voor de voedselvoorziening of economie kunnen gaan betekenen? Inmiddels verwijst de term echter steeds meer naar heuse bossen die worden ontwikkeld en beheerd als productieve agro-ecosystemen, compleet met levenscyclus en eigenschappen en meerjarige rendementen zoals we die in de landbouw niet gewend zijn. Voor mijzelf is die buzz best wonderlijk, een half mensenleven nadat ik als student tropische bosbouw en agroforestry het voedselbosconcept in al zijn logica moeiteloos omarmde. Vervolgens stuitte het overal op scepsis - op zijn best - en resoneerde het uitsluitend in de beweging van de permacultuur, die zelf ook al gedoemd leek tot een marginaal bestaan. Alles bij elkaar is de huidige ‘boom’ rond voedselbossen voor mij dan ook de meest sprekende onderstreping van de kentering van nu. De hele agrarische geschiedenis is gekleurd door patronen van uitputting, daarin vormt de verrijkende dynamiek van de voedselbosbouw werkelijk een breekpunt - en een paradigmaverschuiving. Dat inzicht geeft ons volop reden om op alle relevante nivo’s in te zetten op scholing en kennisontwikkeling, want dit prille werkterrein is niet zomaar een nieuw kunstje. EKOLAND | januari – 2018

Een meerjarige, gelaagde polycultuur is iets heel anders dan een éénjarige monocultuur in het platte vlak. En natuurlijk vragen ontwikkeling en beheer, verwerking en vermarkting dus ook een hele andere aanpak. Maar de kentering begint dieper. Voedselbossen belichamen een directe verzoening van natuur en landbouw. Als domeinen zijn zij inmiddels zo scherp van elkaar gescheiden geraakt, dat ze ecologisch, economisch, juridisch en sociaal-cultureel haast onherkenbaar voor elkaar zijn geworden. Iedereen die er iets mee wil, loopt daar al snel tegenaan. Want in hoeverre mag je bomen en struiken op landbouwgrond planten? En mag je die dan over veertig jaar wel weer kappen, of zijn ze dan ‘natuur’ geworden die bescherming vereist? En keldert je grondwaarde dan navenant tot op het nivo dat we toekennen aan ‘natuur’ - ook al herbergt die intussen een hogere biodiversiteit op een sponsachtige bosbodem met een verbeterde waterhuishouding? Zulke vragen zijn er ook van de andere kant, voor wie bos of natuurterrein bezit en begeesterd is geraakt: in hoeverre mag je daar exoten aanplanten? En voedsel uit oogsten? Dit soort fundamentele kwesties waren bijna twee jaar terug aanleiding voor het Initiatief Bewust Bodemgebruik en de prille Stichting Voedselbosbouw Nederland om het traject te starten naar een Green

Deal Voedselbossen. Dankzij vakpioniers en bevlogen ambtenaren is deze op 23 november jl. ondertekend door 21 partijen, waaronder drie ministeries, twee provincies, twee waterschappen, Staatsbosbeheer, drie onderzoeksinstituten, de Natuur- en Milieufederaties en een hele serie spelers en koplopers in de samenleving. Die dag was ‘mijlpaal’ het buzzword. Van hieraf blijven we samen stappen zetten, ook met nieuwe partijen die iets kunnen bijdragen, op ieder niveau. Naar verwachting zijn nieuwe juridische ruimte en kennis uit praktijk en wetenschap bovendien van waarde voor de grotere categorieën van agroforestry en natuurinclusieve landbouw. Er is enorm veel werk aan de winkel, maar zo krijgen we wel meer grip op het hele voedselsysteem. www.voedselbosbouwnl.nl/single-post/2017/11/23/ Ondertekening-Green-Deal-Voedselbossen: www.bewustbodemgebruik.nl/ Tekst Green Deal Voedselbossen: bit.ly/GDVBTekst

Workshop 37-45 37-Voedselbossen voorbij de hype wo 17 | 14.00-15.00 uur | Workshopruimte E Met Wouter van Eck, Fransjan de Waard en St Voedselbosbouw Nederland 45- Agroforestry ontwikkeling in Nederland Kansen voor meerjarige teelten in combinatie met vee en/of akkerbouw do 18 | 16.15-17.45 uur | Suyderseezaal Met Wijnand Sukkel, Kees van Veluw , Xavier San Giorgi 49

In 1986 verhuisde de familie Jonkman van Andijk naar de Bronsweg bij Lelystad om daar hun bd-akkerbouwbedrijf met groenten voort te zetten. Aan dezelfde weg vestigden zich nog meer bio-bedrijven. De nieuwe locatie omvat 24 ha met een vruchtwisseling op zes percelen. In het begin ontstaan er problemen met aaltjes, met name het vrijlevende aaltje Paratrichodorus teres. Na enkele jaren verdwijnen de aaltjes. Tekst & Foto’s Jan Bokhorst

Bodemanalyse cijfers tonen effect op bodem van dertig jaar biologisch-dynamische landbouw

Toenemende bodemvruchtbaarheid

a inpoldering werden de gronden beheerd door de Rijksdienst IJsselmeerpolders. Tarwe, koolzaad, zomergerst en haver waren in de eerste ontginningsjaren de belangrijkste gewassen. Het bedrijf van Jan Jonkman behoorde tot de eerste grotere biologische bedrijven in Nederland. De bodem is een vrij humusarme lichte kalkrijke zavelgrond, 15% afslibbaar. Vanaf het begin zijn de bodemeigenschappen gevolgd met behulp van bodemanalyses (zie overzicht). De vruchtwisseling op zes percelen omvatte voornamelijk tarwe, koolgewassen, peen, sperzieboon, consumptieaardappel en pompoen.

Het verloop van de analysewaarden laat een aantal interessante ontwikkelingen zien. Het organische stofgehalte stijgt in 30 jaar met circa. een half procent. Dat lijkt niet veel, maar is het wel degelijk. De afbraak van bodemvruchtbaarheid gaat traag, dat geldt ook voor de opbouw. Vooral op deze lichte kalkrijke gronden is opbouw van organische stof een moeilijk proces. De gehalten betreffen analyses van de laag 0-25 cm. Langzamerhand is door woelen en activiteit van regenwormen de organische stofhoudende laag ruim 35 cm dik geworden. Bij de opbouw van organische stof moet ook de organische stof in de laag 25-35 cm mee worden genomen. De werkelijke organische stofopbouw is dus nog hoger dan de analysewaarden in de tabel aangeven. De snelle opbouw in de beginjaren kan worden verklaard door de relatief hoge mestgiften, nodig om intensievere teelten mogelijk te maken. Opvallend is het lager worden van de pH-waarde. De hoge pH-waarde van 7,5 in het begin is veel te hoog 50

en geeft een onevenwichtig bodemleven met een ongunstig evenwicht tussen opbouw en afbraak van organische stof.

‘In 2015 was de organi sche stofhoudende laag in het onder zochte perceel 38 cm dik’

Het gehalte aan wateroplosbaar kiezel neemt in de loop der jaren toe. Kiezel speelt een rol bij de ziekteresistentie van de gewassen, het blad wordt steviger. Het toenemende wateroplosbare kiezelgehalte in de bodem duidt ook op een toenemende activiteit van het bodemleven. Door bodemleven lossen mineralen in de bodem gemakkelijker op. De toename van het bodemleven blijkt ook uit de bodemademing, deze neemt toe. De bodemademing is de hoeveelheid koolzuur die het gehele bodemleven uitademt. De bodemademing geeft een indicatie van het stikstofleverend vermogen van de bodem. Ook hier bestaat een duidelijke relatie met de ziektewerendheid van de grond. Kortom de lager wordende zuurgraad, het toenemende kiezelgehalte en de toenemende bodemademing duiden alle drie op een toename van het bodemleven. De laatste jaren lijkt er een zekere pas op de plaats. Mogelijk speelt hier de overgang van stalmest naar groencompost een rol. Aan de hand van enkele profielkuilen zijn in 2015 en 2017 het bodemprofiel en de regenwormenactiviteit beoordeeld. Wat toonde zich? In 2015 was de organische stofhoudende laag in het onderzochte perceel 38 cm dik. Dit is opmerkelijk. Op bedrijven in de omgeving is deze laag vaak minder dik. Periodiek wat dieper losmaken van deze laag en de activiteit van het bodemleven zullen hier de oorzaak van zijn. De bodemstructuur van de bouwvoor is januari – 2018 | EKOLAND

Bodem

‘Een lager wordende zuurgraad, en toenemend kiezel gehalte en een hogere bodem ademing duiden op een toename van het bodemleven’

gunstig. Scherpblokkige structuurelementen zijn weinig aanwezig. De bouwvoor is goed doorworteld. In de laag 20-38 cm laag overheersen de scherpblokkige structuurelementen, wat normaal is voor deze diepte. In laag dieper dan 38 cm bevinden zich roestvlekken en de verschillende afzettingenslagen zijn nog zichtbaar. Pendelende wormen hebben verticale gangen gemaakt en hierin bevinden zich wortels. Voor de vochtvoorziening zijn deze wortels zeer belangrijk. Er zijn geen regenwormtellingen verricht, maar pendelende wormen (L. terrestris), naast bodembewoners (A. caliginosa) werden beide aangetroffen. Het voorkomen van L. terrestris heeft mogelijk te maken met de teelt van rogge als groenbemester. Op deze organische stofarme gronden is een bodembedekking in de winter belangrijk voor deze worm. In 2017 zijn ook op twee andere percelen het bodemprofiel beoordeeld. De regenwormenactiviteit was hier

Het bodemprofiel van een perceel. Onder een donkere bovenlaag van 38 cm dik de oorspronkelijke bodem waarin de afzettingslagen nog zichtbaar zijn. Regenwormen hebben in deze onderste laag al wel gangen gemaakt.

minder groot dan op het in 2015 onderzochte perceel. Hoewel het momentopnamen zijn en de periode relatief kort is, geeft het beeld wel aan in welke richting de bodem zich op wat langere termijn gaat ontwikkelen. Het totale beeld van bodemanalyses en profielkuileigenschappen laat zien dat biologische landbouw echt aan bodemvruchtbaarheid bouwt.

De teeltwijze Vanaf het begin is na de hoofdgewassen rogge als groenbemester gezaaid waardoor de bodem in de winter is bedekt. Dit gebeurt alleen bij de gewassen waar dat mogelijk is, maar vaak is 80% van de oppervlakte in de winter bedekt. Vaste mest, voornamelijk rundermest is lange tijd de hoofdbemesting geweest. Bij een deel van de gewassen werd tamelijk verse mest gebruikt, bij een ander deel gecomposteerde mest van ongeveer een jaar oud. Stikstofrijke hulpmeststoffen werden incidenteel toegepast. Na 2011 is de bemesting met dierlijke mest vervangen door groencompost met aanvullend, waar nodig, vinassekali of digestaat in het voorjaar.

Gemiddelde gehalten van zes percelen van 1986 tot 2017 Jaar

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1995 2000 2015 2017

% org. stof

1,8

2,0

2,2

2,1

2,2

2,3

2,36

2,23

pH-KCL

7,5

7,3

7,4

7,3

7,4

7,2

Pw-getal

K-HCl

MgO-NaCl

NO3-water

1,3

2,6

0,5

1,6

1,1

0,8

1,1

2,0

0,9

0,4

1,2

2,0

S1-Water

Bodemademing

EKOLAND | januari – 2018

Pendelende regenworm Lumbricus tererstris op 25 tot 35 cm. Op 50 cm diepte regenwormgangen met wortels er in.

AkkerBOUW

“De omzet per hectare is voor biologische gewassen gemiddeld genomen een stuk hoger dan gangbare saldo’s”

EEN Goede verbinding tussen de schakels in de keten is belangrijk voor DE primaire sector

Gunstige perspectieven voor omschakeling Al jaren groeit de bio-omzet jaarlijks met zo’n tien procent. Dit lijkt in eerste instantie een geleidelijke groei maar dat is het niet. In wiskundige termen: de groei is exponentieel. Vier jaar geleden bereikte de bio-omzet de magische grens van 1 miljard euro, in 2017 zal de omzet waarschijnlijk al boven de 1,5 miljard uitkomen. Tekst & FOTO | Sander Bernaerts

e toenemende vraag is goed te merken op het boerenerf. In de afgelopen jaren zijn de afzetmogelijkheden duidelijk gegroeid. Biologische akkerbouwers worden actief benaderd om gewassen te verbouwen. Naast het bijna chronische gebrek aan spinazie, erwten, bonen en graan zijn er ook veel mogelijkheden om afspraken te maken voor peen, pastinaak, witlof, pompoen, rode biet, aardappel en koolgewassen. Contractprijzen voor gewassen zijn in de laatste jaren - gemiddeld genomen - gestegen. De omzet per hectare is voor biologische gewassen gemiddeld genomen een stuk hoger dan gangbare saldo’s. Ook volgens Perry Leemans en Jan Groen van Green Organics blijft er de komende jaren duidelijk behoefte aan omschakelaars en zijn er volop ontwikkelingen groeimogelijkheden binnen de sector. Ze wijzen erop dat een goede verbinding tussen de schakels in de keten voor iedereen enorm belangrijk is. Hans Akkermans begon met omschakelen in het voorjaar van 2017. Het bedrijf is gelegen in Sint Annaland op het eiland Tholen in Zeeland. De bedrijfsovername was voor Hans een belangrijk keuzemoment. Biologisch heeft hem sinds de opleiding al aangetrokken en met de keuze voor omschakeling hoopt Hans zijn bedrijf meer toekomstbestendig te maken zonder dat daarbij direct een schaalvergroting nodig is. In de regio van het bedrijf zijn nauwelijks biologische bedrijven, de keuze voor biologisch was daarmee wel minder evident. Hans is - hoewel hij pas in 2019 uit de omschakeling komt - nu al door meerdere afnemers benaderd voor de teelt van biologische gewassen.

EKOLAND | januari – 2018

De grote vraag en gunstige marktperspectieven zijn uiteraard heel interessant. Maar het zou jammer zijn het perspectief voor omschakeling enkel vanuit de afzet of het prijsniveau te bekijken. Een biologische bedrijfsvoering biedt wel méér. Op een biologisch bedrijf heb je het voordeel (of voorrecht) dat je méér gewassen in je bouwplan kunt opnemen. Dit is een perfecte manier om zowel de economie als de ecologie op het bedrijf te verbeteren. Veel omschakelende telers kiezen daarom bij aanvang al voor een ruime rotatie, 1 op 8 is geen uitzondering. Dit is gunstig voor de bodemgezondheid en bovendien worden hierdoor teeltrisico’s kleiner. Door de omzet meer te spreiden over verschillende gewassen dalen ook de economische risico’s op het bedrijf. Naast de extra uitdaging is er meer verbinding in de keten. Als bio-teler heb je vaak beter in beeld wie je product koopt en waar je product uiteindelijk blijft. Ook maatschappelijk ligt bio wat beter. Dus - wie weet - geeft biologisch boeren gewoon wat meer voldoening. Sander Bernaerts is adviseur biologische akkerbouw en groenteteelt bij Naturim

Workshops 28 & 64 8-Omschakeling naar biologische akkerbouw, 2 wat kost dat? Wat levert dat op? Wo 17 | 11.30-12.30 uur | Workshopruimte D Met Marc Versprille - Delphy Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt Do 18 | 10.30-11.30 uur | Workshopruimte D Met Hans Akkermans en Sander Bernaerts 53

Wordt vervolgd Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw

Crowdfunding

financiert start

De Streekbakker Bakker Jorrit van Engen en zijn vriendin Suzanne startten De Streekbakker. De nieuwe bakkerij met winkel in Nijmegen is gefinancierd met crowdfunding. “Het vertrouwen en de bijdragen van klanten, vrienden en familie zijn heel bijzonder. We zijn heel dankbaar dat de mensen om ons heen de bakkerij en winkel mede mogelijk hebben gemaakt.” Tekst Maria van Boxtel | foto De Streekbakker

Jorrit van Engen wist al jong wat hij wilde worden: bakker. “Toen ik acht jaar oud was wist ik het al: ik wil bakker worden. Ik mocht met bakker Jos mee als hij brood ging bezorgen. Ik was blij toen ik de opleiding tot bakker kon volgen en mocht gaan werken. Het was heerlijk om ’s ochtends heel vroeg op te staan en op pad te gaan. Ik genoot van de stilte van de nacht.” Na zijn opleiding deed Jorrit ervaring op bij verschillende bakkerijen in 54

Nijmegen, Leuth, Lent en Groessen. “In 2005 heb ik de keuze gemaakt voor natuurlijk en eerlijk bakken, eerst als bakker en bedrijfsleider bij Driekant, een bakkerij met zorgbedrijf in Zutphen, en sinds 2012 als zelfstandige. Ik wil nu alleen nog met natuurlijke producten werken. Met ruim twintig jaar ervaring is mijn passie alleen maar gegroeid en maak ik mijn keuzes bewuster. Ik schrijf nu mijn eigen verhaal als De Streekbakker.”

In 2016 startten Jorrit en Suzanne de winkel en bakkerij ‘De Streekbakker’ in Nijmegen. Ze financierden de nieuwe bakkerij gedeeltelijk met crowdfunding, waarvoor Suzanne zelf de campagne voerde: “Deelnemers kunnen ons geld doneren, vooruit betalen met een abonnement of lenen voor rendement. Zo geven we verschillende opties.” In een heldere overeenkomst biedt de crowdfundingdeelnemers overzicht over deze januari – 2018 | EKOLAND

bedrijfsvoering

In 2005 heb ik de keuze gemaakt voor natuurlijk en eerlijk bakken.

na het tweede jaar af, in drie jaarlijkse ter- gebeurt handmatig. Het is mooi om op elk moment in het bakproces beslissingen mijnen.” Andere crowdfundingacties nete kunnen nemen die een product beter men vaak een langere aflosperiode, maar maken. Door de ambachtelijke productie Jorrit en Suzanne zien kans in drie jaar ontstaan avontuurlijke nuances in de af te lossen. “Bijelkaar investeerden de smaak en in het uiterlijk van het brood.” crowdfunders 60.000 euro, het ging heel De workshops worsnel. Het voelt gewel“Naast de bakkerij den niet allen in dig, de investeerders Nijmegen gegeven. geven ons vertrouwen verzorg ik workshops “Met een mobiele en bijdragen in geld. voor bedrijven, scholen houtoven reis ik Het is heel bijzonder door het land. Ik dat de mensen om en particulieren.” verzorg workshops ons heen, ons de voor bedrijven, bouwstenen hebben scholen en particulieren. Daarnaast staan aangereikt om de bakkerij en winkel mowe met de mobiele houtoven op markten gelijk te maken.” Deze vorm van finanen evenementen.” Die bewuste keuze voor ciering geeft Jorrit en Suzanne en al hun beleving bij het bakken van brood, pakte medewerkers de kans duurzame keuzes goed uit bij de financieringscampagne te maken. “Dat wat lekker is, is dicht bij met crowdfunding. “Met een groot en enhuis te vinden. Bijna alle ingrediënten thousiast netwerk kom je een heel eind.” die we in onze producten gebruiken, zijn Jorrit en Suzanne delen hun ervaringen van Nederlandse bodem. We werken bijgraag in de workshop ‘crowdfunding’ op voorbeeld met tarwe van ekoboerderij de de Biobeurs. Lingehof in Hemmen, gemalen door molen de Vlijt uit Wageningen. Het is mooi Maria van Boxtel is partner in Land & Co. om door de graanvelden te lopen waar het brood zijn oorsprong heeft.”

De workshops die Jorrit naast het bakken aanbiedt aan zijn klanten, vormen tevens goede beloningen voor de crowdJorrit van Engen funders. Workshops als ‘De basis van brood’, ‘Bakken met verschillende graansoorten’ en ‘Puur desem’ zijn populair bij bedrijven en groepen vrienden. Uiteraard verschillende opties. Een donatie van een nemen de deelnemers de zelfgemaakte zelfgekozen bedrag. Een Streekbakkerbroden mee naar huis. Bijzonder: de abonnement, variërend van 250 tot 5000 workshop ‘Brood bakken in stilte’ biedt euro met aankoop van producten in winkel, broodcafe en workshops met 10 tot 15 deelnemers een meditatieve manier om met de handen beprocent meerwaarde zig te zijn en volle dan de inleg. “Zo heb“We lossen de aandacht te geven ben we alvast klanten, leningen na het aan het proces van die vooruit betalen.” Daarnaast konden tweede jaar af, in drie broodbakken. “Dit is een goede manier om mensen geld lenen aan jaarlijkse termijnen.” onze kennis over de De Streekbakker, ook natuurlijke manier in bedragen van 250 tot van brood bakken over te brengen. Wij 5000 euro en met een jaarlijks rendement bakken op ambachtelijke wijze het brood. van 4 procent en een leuk cadeautje zoals Het afwegen, oppunten en opbollen van een broodplank of een excursie met bakdeeg, het schieten en uit de oven halen ker en molenaar. “We lossen de leningen EKOLAND | januari – 2018

Workshops 18 & 44 18-Crowdfunding, slim financieren? Wo 17 jan | 16.30 -17.30 uur | Workshopruimte B Met Jorrit en Suzanne van Engen, de Streekbakker en Maria van Boxtel, Land & Co. Crowdfunding: een nieuwe manier van financieren? Kun jij zo ook (een deel van) je bedrijf financieren, mede betaald door burgers? In deze workshop praktische voorbeelden. 44-Boer zoekt boer Do 18 jan | 14.30 -11.30 uur | Suyderseezaal Met Edward Satkowski-Nijk - Nijk Agrarische Dienstverlening; Elze-Lia Visser en Linde van der Knaap - Fruitweelde en de Groentehof; Max van Tilburg - melkveehouder Nieuw Bromo en Richard van Pelt - de Bosboeren. Gespreksleiding Eduard Visscher, Toekomstboeren, Sander Thus, NAJK en Maria van Boxtel, Landgilde. In deze workshop aansprekende voorbeelden van nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Kom ook speeddaten. Na de workshop om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom ook speeddaten en stel je eigen vraag. 55

Inkomens gemiddelde 2017 Het gemiddelde inkomen uit bedrijf voor de landen tuinbouwbedrijven in 2017 wordt geraamd op ongeveer 70.000 euro per onbetaalde arbeids jaareenheid. Dat is een stijging van 20.000 euro ten opzichte van 2016 en het hoogst in deze eeuw. In 2017 is voor het eerst voor het gemiddelde landen tuinbouwbedrijf de vergoeding voor de gemaakte kosten, inclusief die van de inzet van eigen arbeid en kapitaal, meer dan marktconform. Met de inzet van 100 euro aan kosten wordt gemiddeld 104 euro aan opbrengsten behaald. Dat blijkt uit cijfers van Wageningen Economic Research. Dankzij de goede melkprijs realiseren melkveehouders in 2017 de relatief grootste inkomensstijging. Ook de inkomens op poten perkplantenbedrijven en zeugenbedrijven verbeteren sterk. Akkerbouwers worden

Veel belangstelling voor subsidieregeling bio landbouw Groningen

geconfronteerd met lagere prijzen voor onder andere consumptieaardappelen en suikerbieten waardoor hun inkomens teruglopen. In de leghennenhouderij is het beeld zeer uiteenlopend tussen bedrijven die door de fipronilaffaire op slot gingen en niet-getroffen bedrijven die leverden aan de vrije markt en juist profiteerden van het lage aanbod van eieren. Binnen de landen tuinbouw zijn er ieder jaar grote inkomensverschillen rondom het gemiddelde, zowel tussen als binnen de

regeling is onderdeel van het programma ‘Stimuleren Biologische Landbouw’ van de provincie Groningen. Naast de subsidieregeling biedt de provincie boeren oriëntatie-cursussen aan en worden regelmatig excursies en informatiebijeenkomsten georganiseerd.

Kansen voor biologische melkveehouderij Er is veel gebruik gemaakt van de subsidieregeling voor investeringen in biologische landbouw. In totaal hebben 29 landbouwers, die tot 1 december een aanvraag konden indienen, anderhalf miljoen euro aan subsidie aangevraagd. De regeling bestond uit 40 procent subsidie voor investeringen. Een bedrag van anderhalf miljoen euro subsidie komt neer op een totaal van investeringen van vier miljoen euro in biologische landbouw. De investerings56

verschillende bedrijfstypen. De biologische melkprijs is in 2017 een kwart procent gedaald ten opzichte van vorig jaar vanwege een groter aanbod. Als gevolg van hogere voerprijzen en lagere zuivelopbrengsten daalt het inkomen van biologische melkveebedrijven met 4.000 euro tot gemiddeld 52.000 euro per onbetaalde arbeidsjaareenheid.

“Geen volumegroei mogelijk, dus meer waarde creëren” Nadat de zuivelmarkt vanaf medio 2016 herstelde is de opgaande lijn aan het einde van 2017 al weer op zijn retour. De vet – en eiwitmarkt verschillen enorm in prijsniveau maar zijn beiden in mineur. Terugkijkend op de afgelopen tien jaar lijkt zich een cyclus te ontwikkelen met elke drie jaar een piek. Dat stelt ABN Amro Insights. De meest recente piek ligt volgens de bank alweer weer achter ons. De positie van Nederland in de zuivelmarkt

is uniek. Nederland speelt op het gebied van zuivel in de Champions League. Maar kan als gevolg van milieubeperkingen niet groeien in volume. Daardoor wordt Nederlandse melk, internationaal gezien, in toenemende mate een schaars product. Omzetgroei is dus alleen nog mogelijk door de omzet per kilo melk te vergroten, ofwel door nog meer waarde toe te voegen en zo de verkoopprijs verder te verhogen. Zuivelondernemingen kunnen dat niet alléén, zij doen dat in nauwe samenwerking met hun melkveehouders. Zuivelverwerkers moeten zorgvuldig kiezen om de komende jaren bij te blijven bij de verwaarding van Nederlandse melk. Een

verschuiving naar de top van de verwaardingspiramide is onvermijdelijk. Denk aan dagverse producten onder merk, biozuivel, merkkazen, kaasspecialiteiten, en baby- en sportvoeding. Nederlandse melkveehouders worden daartoe steeds meer uitgedaagd om een sterke basis te leggen voor een product met toegevoegde waarde. Daarbij spelen duurzaamheidskenmerken een belangrijke rol, zo bewijst ook het recente initiatief van Albert Heijn en A-ware.

Groei bio-sector in Overijssel “Bio loopt nog niet erg storm in Overijssel. Tenminste, in vergelijking met elders in het land. Dat de groei ten aanzien van de hoeveelheid biologische boerderijen kleiner is dan in andere provincies komt,” volgens Mirjam van Bree van Bionext, “omdat het aan de juiste productiefactoren ontbreekt, zoals voldoende infrastructuur en ruimte, om nieuwe biologische bedrijven op januari – 2018 | EKOLAND

marktberichten met hen plannen te ontwikkelen waarmee de voedselketen duurzamer kan worden. Lees er meer over op pagina 16

“De customer funding, waarbij ruim 200.000 euro werd opgehaald onder de Hofweb klanten, heeft hierbij ontzetten geholpen. Het geeft ons de ruimte om meer mensen de bereiken.” Door alle voedsel schandalen van de afgelopen tijd is de behoefte naar transparantie sterk toegenomen. Consumenten willen weer weten waar hun producten vandaan komen en wie

er met liefde voor heeft gezorgd. ‘Onze boeren steken al hun passie in hun producten. Hierdoor is niet alleen de kwaliteit uitstekend maar ook de sociale en ecologische kant van het voedsel zeer goed’ aldus Van IJzendoorn. Door meer directe afzet bij consumenten krijgt de kleinschalige boer weer een kans. De boer ontvangt een beter prijs voor zijn producten en kan daardoor met aandacht voor zijn producten zorgen. Naast de eigen bezorgregio in Flevoland, Noord Holland, Utrecht en Brabant zal de rest van Nederland worden beleverd met PostNL. De vorige jaar opgerichte food afdeling is ondertussen al zeer efficiënt en consument vriendelijk.

stand 168. Of kom gewoon even uitrusten van het gesjouw over de beurs. Er is een kleine bar met iets te eten of te drinken.

(beroeps) imkers die mogelijk ook biologisch willen imkeren. Meer informatie: www.bio-imkeren.nl.

‘Direct van de boer’ Nu in heel Nederland te starten.” Zo stelt zij tegen RTV Oost. “Voor landbouwdoeleinden is grond in de aangrenzende provincie Flevoland bovendien geschikter.” Daar gaat de Provincie Overijssel verandering in aanbrengen door €12 miljoen te investeren via stimuleringsregelingen en initiatieven in de landbouwen voedseltransitie. De provincie roept dan ook ondernemers op om samen

Voor de consument in heel Nederland is het eindelijk mogelijk om boodschappen te doen direct bij de biologische boer en telers. Hofweb creëert een netwerk van boeren en telers die zich vooral bezig houden met voedsel verbouwen. Door dit samen te voegen en aan te vullen creëert Hofweb een complete supermarkt voor de wekelijkse boodschappen. Peter van IJzendoorn, eigenaar van Hofweb:

Biohuis update Koningin Maxima opent Bio-beurs Op 17 januari 2017 zal Koningin Maxima de officiële opening van de Bio-beurs verrichten en krijgt zij een rondleiding over de beurs. Landbouwminister Carola Schouten zal haar vergezellen. Dit is een prachtige kans om onze mooie biologische sector te laten zien. Een heel mooi resultaat van de inspanningen van onze ketenorganisatie Bionext. (zie ook pagina 22, Biobeurs-nieuws)

Biohuis ALV met duurzame top 100 Op woensdag 17 januari om 10.00 uur, nog voor de officiële opening van de Bio-beurs, is de jaarvergadering van Biohuis. Alle leden zijn uitgenodigd en kunnen zich alvast aanmelden door een email te sturen naar info@biohuis.org. Vanaf 12.00 uur is de ALV voor iedereen toegankelijk. Dan

EKOLAND | januari – 2018

BioAcademy

gaat Biohuis in gesprek met drie biologische ondernemers die uit de duurzame top 100 van dagblad Trouw: Volkert Engelsman van Eosta, Krispijn van den Dries van BioRomeo en de regenboogwortele, en melkveehouder Jarig Brunia met voedselbos en een eigen You Tube kanaal.

Bezoek Biohuis in stand 168 op de Bio-beurs Biohuis, BioNederland en Biowinkelvereniging zijn de drie dragende organisaties van ketenorganisatie Bionext. Maak nader kennis met bestuursleden en medewerkers in de gezamenlijke

Het Biohuis werkt mee aan de BioAcademy. Dit is een uniek platform met een gevarieerd aanbod van cursussen, workshops en opleidingen voor iedereen in de biologische sector. Op de Biobeurs gaat een nieuw online platform life. Maar ook nu al kunt u het aanbod bekijken op www.bioacademy.nl.

Biologische imkers

Gecertificeerd biologisch imkeren kan sinds 2015 ook in Nederland. Waren er aanvankelijk 3 imkers omgeschakeld, inmiddels komen er ieder jaar enkele bij. Men heeft de vereniging van biologische imkers (VBI) opgericht, die ook in Biohuis meedoet. In maart en april organiseert de VBI een korte cursus voor

Raadpleging sectoren nieuwe EU biowetgeving De nieuwe EU biologische wetgeving is op hoofdlijnen vastgesteld, maar op veel details ontbreekt de uitwerking. En juist de details kunnen van grote invloed zijn op de praktijk op uw bedrijf. De komende maanden zal Bionext de diverse sectoren dan ook uitgebreid raadplegen, en lobbyen voor werkbare regels.

onze Kom langs in io-beurs! B de op stand

AgruniekRijnvallei Biologisch B.V. is op zoek naar een

Specialist biologisch (rundveehouderij) Kijk voor meer informatie op www.argroep.nl.

adv_90,5x126mm_Vacature_bio.indd 1

AR realiseer t

27-12-17 09:25

300

De Treffler eg, egt de beste! (pas op voor levertijden, bestel snel)

Onderwijs

Bio Academy verzamelt kennisaanbod in een overzichtelijk informatiesysteem

Bio Academy

gaat op 18 januari online Het platform van de Bio Academy krijgt steeds meer vorm en inhoud. Tijdens de Biobeurs op 18 januari gaat het digitale platform live. Eén informatiesysteem dat het kennis aanbod overzichtelijk verzamelt en verschillende communicatie toepassingen mogelijk maakt. Emmely Lefèvre bezoekt als aanjager veel organisaties en presenteert een stevige ‘willing coalition’ met partijen verbonden aan de Bio Academy. Tekst | Geertje Schlaman

Naar aanleiding van haar bezoeken stelt Emmely Lefèvre vast dat er veel behoefte is aan een bundeling van kennis. “Het is inspirerend om met organisaties in gesprek te gaan over de bijdrage die ze leveren aan kwaliteitsverbetering in de sector. De initiatieven verdienen een plek waar ze zichtbaar zijn en gevonden worden. Met de lancering van het platform is die online plek er straks.” Elke aanbieder van een kennisaanbod voor de biologische sector kan zich aansluiten bij de Bio Academy. Om de kwaliteit binnen de Bio Academy te waarborgen en te bewaken is er een kwaliteitssysteem opgezet. De kwaliteitsgroep vervult hierin een sturende rol en geeft richting aan de groeie van een logisch en kwalitatief goed aanbod. Jaarlijks is er een gezamenlijke reflectiebijeenkomst voor leden om te werken aan competenties en vaardigheden, ieder vanuit eigen achtergrond en expertise. De eerste bijeenkomst is op 29 mei 2018 gepland. Het gezamenlijke aanbod vormt de groeiende inhoud van de Bio Academy. Geertje Schlaman is werkzaam bij de BioAcademy

De Bio Draait Door Kom 18 januari naar de studio. Aanmelden kan via de tijdelijke website: www.bioacademy.nl

Petra Derkzen en Leen Janmaat bieden samen onder de naam WerkendeWijs cursussen en trainingen aan. Leen: “We richten ons op bedrijven die al de stap naar omschakeling hebben gezet. Tijdens de omschakelfase hebben ondernemers vaak technische vragen. Na enkele jaren biologisch boeren gaat het soms kriebelen bij ondernemers, wat wordt de volgende stap. Wij zijn vooral gericht op de verdere professionele ontwikkeling. Dit jaar bieden we de ‘Doorschakelcursus Demeter’ aan. Daarnaast werken we aan een cursus agro-ecologie waarbij we kijken naar samenhangen die kunnen bijdragen aan een veerkrachtig landbouwbedrijf”.

Ronald van Marlen is dertig jaar werkzaam in de sector in leidinggevende functies in bedrijven en als bestuurder. Hij is docent Organic Supply Chain aan Wageningen en Saxion en bekend als spreker in binnen en buitenland. “De Organic Leadership Course (OLC) omvat zes middagen waarin we met een groep cursisten werken aan kennis en leiderschapsontwikkeling. Dit aanbod bij de Bio Academy is bedoeld voor medewerkers van bedrijven die kennis en verdieping zoeken. We bespreken de historie en fases van de biologische beweging, de social movement theory, verschillende wetten en private standaards, het PGS-systeem en hoe om te gaan met de dilemma’s van een almaar groeiende markt. Ook is er aandacht voor de biologische supply chain en specifieke kwaliteitsthema’s.” De cursist sluit af met het schrijven van een essay. De bedoeling is om hiermee de buitenwereld te inspireren. De essays kunnen ook gepresenteerd worden aan de besturen van BioNederland, BioWinkelvereniging, BioHuis, Bionext of Stichting Demeter.

EKOLAND | januari – 2018

Nieuwe vormen van samenwerking tussen consument en producent

Voedselcoöperaties groeien Steeds populairder: voedselcoöperaties, waarmee consumenten zich voor langere tijd verbinden met biologische boeren uit de buurt. Van ‘consumenteninkoop-clubs’ tot boerderijen met oogstaandelen of zelfpluktuinen, het aantal groeit. Deelnemers zijn vaak vanzelf ambassadeur van ‘hun’ boeren. Zijn zulke trouwe klanten aantrekkelijk, ook als je ze als producent korting geeft? Tekst & Foto’s Iris van de Graaf

“Als producent kun je je geen trouwere klant voorstellen”

n Vlaanderen heten ze ‘voedselteams’ en groeit de beweging hard. Zo’n 180 voedselteams van consumenten kopen gezamenlijk hun boodschappen bij 180 verschillende boeren – online en in bulk. De groep consumenten helpt vaak zelf bij de onderlinge verdeling: gezellig samen aardappelen in zakjes doen. In totaal gaat het om zo’n 4.000 Vlaamse gezinnen die op deze manier rechtstreeks bij biologische boeren en tuinders boodschappen doen. In de afgelopen 20 jaar groeiden het voedselteam uit tot een professionele coöperatie, waarin zowel consumenten als producenten vruchtbaar samenwerken en samen het beleid bepalen. Uitgangspunten? Duurzame voeding en duurzame levensvatbare bedrijven. Voor jou als producent is het grote voordeel van een voedselteam dat je je geen trouwere klant kunt voorstellen. Een dergelijk team bestaat uit een groepje vrijwilligers, dat zich autonoom organiseert en op die manier baas is over eigen voedsel. Het is een soort voedselfamilie die

op elkaar rekent, bijvoorbeeld omdat alle deelnemers iedere week bestellen om de vereiste bulk te behalen. Zo ben je als producent verzekerd van een regelmatige afname. Meer versnipperd zijn de Nederlandse initiatieven. Vooral in grotere steden ontstaan, los van elkaar, voedselcoöperaties. Zoals Vokomokum in Amsterdam, de Bioclub Breda en de Groene Schuur uit Zeist. Gabrielle Hoogstraten is initiatiefneemster van de Groene Schuur in Zeist. “Onze Groene Schuur werkt samen met BioRomeo, de coöperatie van boeren uit de Noordoostpolder. Om de week wordt de Groene Schuur omgetoverd tot groentehal en spelen de deelnemers ‘groentewinkeltje’ met de oogst van Bio Romeo.” De deelnemers hebben de producten twee dagen daarvoor besteld op een speciaal voor hen ontwikkelde bestelsite. Een coördinator van de Groene Schuur maakt een selectie van de seizoensproducten januari – 2018 | EKOLAND

Handel & Afzet Fotbijschrift

Tuinderij Ús Hôf

“Zo’n 4.000 Vlaamse gezinnen doen hun bood schappen recht streeks bij bio logische boeren en tuinders.”

Ús Iten

die op de bestelsite komen. Vervolgens bestelt de coördinator de gewenste hoeveelheid kratten met groente en fruit. Bio Romeo levert aan hen uitsluitend kratten en geen bestellingen op maat. Gabrielle merkt dat het goed werkt: “De deelnemers van de Groene Schuur betalen een kleine opslag in de vorm van een percentage van de verkoopprijs, ter dekking van de kosten. Onze winkelplek moet tenslotte ook betaald worden. Toch blijven de prijzen lager dan in de reguliere winkel, waardoor biologisch eten ook voor minder draagkrachtige doelgroepen bereikbaar wordt.” Ús Iten uit Friesland. Tuinderij Ús Hôf van Bregje Hamelynck en Michel Pauluis uit Friesland werkt als CSA op basis van permacultuur. De abonnees van Ús Hôf betalen een vast bedrag per seizoen en kunnen daarvoor groenten en kruiden oogsten naar behoeven voor hun huishouden. Bregje’s ideaal: elk dorp in Friesland zijn eigen productietuin en zijn eigen voedselcoöperatie. Samen met een aantal abonnees van de tuin stond Bregje aan de wieg van de eerste voedselcoöperatie uit Friesland met de naam ‘Ús Iten’ (Ons Eten). Naast groenten van Ús Hôf, kunnen de leden van de voedselcoöperatie ook andere biologische producten bestellen, zoals biologisch brood, zuivel, eieren, vlees en keukenkast producten zoals pasta, rijst, pindakaas of tomatensaus. De versproducten komen zoveel mogelijk uit de buurt en de kruideniersproducten worden rechtstreeks ingekocht bij de biologische groothandel. Een slimme online oplossing voor het bestellen is dan gewenst. In Nederland biedt de Locafora coöperatie een professioneel internetplatEKOLAND | januari – 2018

Workshop 22-Voedsel coöperaties, nieuwe samenwerking tussen producent en consument’. Wo 17 jan | 12.45-13.45 uur | Workshopruimte C Met Bregje Hamelynck - Ús Hôf, Gabrielle Hoogstraten - De Groene Schuur en Iris van de Graaf namens Voedselteams Vlaanderen.

form waarop voedselteams en lokale producenten hun handel kunnen regelen. Sinds afgelopen jaar werken Voedselteams Vlaanderen en Locafora Nederland samen. Via deze joint venture wil Locafora een tweede versie van het internetplatform bouwen, waarmee bestaande en nieuwe voedselcoöperaties en producenten hun producten op professionele wijze online kunnen aanbieden. Bregje is een groot voorstander van ‘one stop shop’ op haar tuinderij: “Door een volledig assortiment aan te bieden, creëren we een serieuze korte ketenoplossing die concurrerend is met de supermarkt.” Vrijwilligers, klanten of cliënten werken vaak mee in een voedselcoöperatie. Dat gebeurt om allerlei redenen: omdat mensen het leuk vinden een gedeelte van de week op de tuin mee te werken, omdat ze met hun kinderen willen oogsten, omdat ze kosten op hun eten willen besparen door de distributie zelf te verzorgen, omdat iemand een werkervaringsplek nodig heeft, of simpelweg omdat men zinvol bezig wil zijn, en dan liefst samen met anderen. Deelnemers aan nieuwe voedsel coöperaties hebben vaak een ander idee van arbeid. Burgers die betrokken zijn bij een voedselinitiatief, willen niet per se alles inkopen in een winkel, maar misschien minder werken voor geld en een gedeelte van hun tijd besteden aan werk voor de voedselcoöperatie. Die grote inzet van vrijwilligers, klanten en cliënten maakt nieuwe voedsel coöperaties sociaal belangrijk voor mensen, maar tegelijkertijd kwetsbaar. Veel mensen beleven er veel plezier aan en voelen dat ze met iets nuttigs bezig zijn. Evengoed moet de samenwerking ook echt lukken en is er duidelijk aandacht nodig voor elkaar. Veel initiatieven combineren daarom klussen met feesten: de kas verplaatsen gebeurt op dezelfde middag als het lentefeest. Of ze zoeken naar een vaste, kleine groep medewerkers voor een of enkele vaste dagen per week. Zo biedt een voedsel coöperatie velen een zinvolle werkplek. Voor geld, producten of zingeving. Voor welke ondernemers? Veel ondernemers die samen met burgers voedselcoöperaties opzetten, willen niet per se veel geld verdienen, maar een mooi, sociaal en divers bedrijf neerzetten. Ze maken dan gebruik van (vrijwillige) arbeid van leden, gepensioneerden, zorgvragers en anderen om zelf meer ‘parttime’ te kunnen boeren. Onder de betrokkenen bij nieuwe voedselcoöperaties zien we het onderscheid tussen amateur en professional dunner worden. Een sterk voorbeeld is het nieuwe netwerk www.locafora. nl, waar zowel een opa-op-de-hoek de eieren van zijn drie kippen online verkoopt als de professionele teler groentepakketten levert. Dat gebeurt meestal via een afhaalpunt in de wijk, zoals een wijkcentrum of een restaurant. “Zo kan je ook een teveel aan pruimen van die ene boom in je tuin kwijt in een goed oogstjaar”. Maar ook professionele telers kunnen op deze manier aan voedselcoöperaties leveren. 61

Say

growth,

Agrico.

say

met Maak kennis generatie onze nieuwe ssen tijdens aardappelra stand 125. de Bio-beurs ari 2018 17 & 18 janu

Agrico teelt dé nieuwe generatie rassen. Alouette, Carolus, Twinner, Twister & Levante. Deze rassen zijn hoog resistent tegen de belangrijkste oogst vernietiger, de wereldwijd verspreide schimmel Phytophthora. Lekker en sterk, voor U en voor de toekomst. Kom proeven!

www.bioselect.nl

BIOLOGISCH EN VEELZIJDIG BEZOEK DE ONS OP S! R U B IO -B E (S TA N D

172)

Produktieweg 2 8304 AV Emmeloord - Holland ✆ +31 (0)527-298000  info@denhartigh-potato.nl f den.hartigh.potatoes

denhartigh-potato.nl

U bent van harte welkom op standnummer 232. tijdens de Biobeurs 2018 te komen proeven. Wij nodigen u graag uit om onze hamburger

De lekkerste hamburger! De lekkerste hamburger! Wij nodigen u graag uit om onze hamburger

tijdens de Biobeurs 2018 te komen proeven. U bent van harte welkom op standnummer 232.

Handel & Afzet

2017 was geen phytophthora jaar

Convenant voor opschaling van robuuste aardappelrassen Aardappelkwekers, telers en onderzoekers bespreken op kweekbedrijf Den Hartigh in Emmeloord de voortgang van het convenant. Ze beoordelen de oogst van het demoveld en maken plannen voor volgend seizoen. Afgelopen jaar was geen phytophthorajaar. Industrie-aardappelen en rode tafelaardappelen vragen nog om aanvulling in het assortiment. Tekst & Foto’s | Leen Janmaat

Roy Michielsenn

e aardappelen op het demoveld op het landbouwbedrijf ERF zijn op 9 mei gepoot en op 4 oktober gerooid. Volgens de beheerder Roy Michielsen heeft het weer afgelopen zomer meegewerkt; “Op 21 juli ontdekten we de eerste infecties en op 2 augustus waren de standaard rassen Agria en Ditta geïnfecteerd”. Ook andere rassen vertoonden duidelijk aantasting in het loof. Het is belangrijk te weten in hoeverre de knollen zijn besmet en aangetast. De laatste waarnemingen dateren van 16 augustus waarna alle velden zijn gebrand. Wat opvalt bij de visuele beoordeling is de variatie in sortering zowel tussen de rassen zowel als als binnen het ras. Het onderwatergewcht (OWG) varieert van 300 tot 412. Voor 2018 staan er meerdere demovelden met beschikbare robuuste rassen in de planning. Jacob Eising van kweekbedrijf Den Hartigh licht toe:“De demovelden zijn vooral bedoeld voor de telers en kwekers die de rassen bij elkaar kunnen

EKOLAND | januari – 2018

Jacob Eising

Het veredelingsproject BioImpuls heeft het nodige voorwerk gedaan om resistente aardappelen met gunstige eigenschappen te ontwikkelen. Edith Lammerts van Bueren was lang projectleider van BioImpuls, maar inmiddels heeft zij afscheid genomen als onderzoekster van het Louis Bolk Instituut. Zij draagt haar taken over aan Peter Keijzer die zelf een achtergrond heeft in de aardappelveredeling. Op de Biobeurs zal Edith haar afscheidsrede in verkorte versie en in de Nederlandse taal overbrengen. Ze benadert biologische veredeling vanuit een verbreed perspectief.

bekijken. We kiezen bewust voor drie regio’s waarbij de velden ook dienst doen als vangveldjes, aan de hand van geïnfecteerde bladeren kunnen isolaten worden bepaald in het lab. Dit geeft een beeld van de aanwezige fysio’s in de verschillende regio’s en de verspreiding hiervan. De kook- en frituureigenschappen kunnen we na de oogst weer met elkaar bekijken”. Zoals in het convenant is afgesproken doen kweekbedrijven inspanningen om

het assortiment resistente rassen uit te breiden en de vermeerdering in snel tempo op te schalen. Uit de inventarisatie zal blijken hoeveel pootgoed er beschikbaar komt. Per jaar wordt de lijst met beschikbare robuuste rassen bijgesteld. Volgens hetzelfde convenant geven winkels inclusief supermarktorganisaties voorrang aan deze robuuste rassen. Dit gebeurt niet vanzelf omdat winkels veelal gehecht zijn aan de bestaande, vaak gevoelige, rassen. Op de Biobeurs komen de ketenpartijen bijeen om de stand van zaken te bezien en de voortgang te bespreken.

Workshops 56 & 67

56-Biologische plantverdeling vanuit breed perspectief Do 18 | 15.30-16.30 uur | Workshopruimte B Met Edith Lammerts van Bueren 67-Aardappelconvenant, en nu verder Do 18 | 14.15-15.15 uur | Workshopruimte D Met Maaike Raaijmakers, Jacob Eising, Henk Klompe e.a. 63

Advisering Biologische Veehouderij Ekopart help u bij het maken van de juiste keuzes:

• • • • •

Hoe staat uw bedrijf er nu voor Waar liggen uw kansen voor de toekomst Welke investeringen zijn nodig Wat is het economisch resultaat Wat is de beste bedrijfsstrategie Scherpe analyse van uw bedrijfsvoering met de Bio-Calculator.

Ruim 25 jaar partner bij de ontwikkeling van de biologische melkveehouderij. Veel ervaring in bedrijfseconomisch- en strategisch advies. Telefoon: 06-26518701

Website: www.ekopart.nl

Bodem

Gebruikelijke bemesting vult lang niet alle elementen aan die uit de bodem verdwijnen

De spoeling wordt dun Silicaatmineralen bevatten alle (sporen)elementen die microbiologie, plant, dier en mens nodig hebben om zich gezond te ontwikkelen en optimaal te functioneren. Uitzonderingen zijn koolstof, zuurstof, stikstof en waterstof. Silicaatmineralen verweren. Dit heeft gevolgen voor de bodemvruchtbaarheid. Tekst Bert Carpay

ekorten aan kritische sporenelementen kunnen de chromosomen in alles wat leeft beschadigen. Chromosomen bevatten nagenoeg alle informatie die de groei van cellen stuurt, de celdeling goed laat verlopen en de productie van proteïnen in goede banen leidt. In het boek Minerals for the Genetic Code1) over de genetische code van het menselijk lichaam worden 64 elementen gekoppeld aan functies van het menselijk lichaam. Houdt de (biologische) landbouw rekening met alle kritische sporenelementen? Het antwoord moet helaas ‘nee’ luiden. Voor een gezonde groei van gewassen zijn meer sporenelementen nodig dan waarmee in het bemestingsplan rekening kan worden gehouden. Dat is ook geen enkel probleem zolang de bodem voldoende silicaatmineralen bevat die deze (sporen)elementen leveren. Daar komt de kink in de kabel. Omdat bij gangbaar bo-

demonderzoek de aanwezigheid van silicaatmineralen geen onderwerp van studie is, verliest de bodem ongezien zijn nutriëntenleverend vermogen4) en ontstaan er tekorten aan bijvoorbeeld zink, kobalt, silicium, molybdeen, enz. Het verweren van silicaatmineralen heeft meer gevolgen dan de meesten van ons zich realiseren. Weinig bekend is bijvoorbeeld dat silicaatmineralen een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van microbiologie in de bodem en de vorming van stabiele humus. Volgens de nieuwste inzichten2) wordt stabiele humus gevormd uit microbieel celmateriaal en niet uit de moeilijk verteerbaar delen van organisch materiaal, zoals de algemene opvatting is. De Technische Commissie Bodem wijst in haar advies aan de regering op de achteruitgang van het aandeel stabiele humus. Verschillende kwaliteiten organische stof hebben verschillende functies in de

bodem. Instabiele organische stof levert nutriënten voor het volgende gewas en is een voedselbron voor micro-organismen. Stabiele humus buffert nutriënten en water en vermindert de uitspoeling naar gronden oppervlaktewater (zie figuur). Het toevoegen van silicaatmineralen in de vorm van een passend gesteentemeel laat zien dat kwaliteit en kwantiteit van de oogst toenemen. Een goed ontwikkelde microbiologie is daarbij een voorwaarde. De opmerkelijke resultaten in praktijkproeven vragen om nadere onderbouwing. De auteurs zijn van mening dat belangrijke antwoorden voor de huidige bodemproblemen te vinden zijn in aanpalende vakgebieden als geologie, mineralogie en biochemie. Bert Carpay is eigenaar van Carpay Advies Bronnen: Charles Walters; Minerals for the Genetic Code, An exposition and analysis of the Dr. Olree standard genetic periodic chart and the physical, chemical and biological connection. Acres U.S.A 2013 Kallenbach, C. M. et al. Direct evidence for microbial-derived soil organic matter formation and its ecophysiological controls. Nat. Commun. 7, 13630 doi: 10.1038/ncomms13630 (2016). A.-C. Pierson-Wickmann, L. Aquilina, C. Martin, L. Ruiz, J. Molénat, A. Jaffrézic, C. Gascuel-Odoux ‘High chemical weathering rates in first-order granitic catchments induced by agricultural stress’ Chemical Geology 265 (2009) 369–380

Workshop 32 Landbouwgrond raakt uitgeput? Helemaal niet nodig! Wo 17 jan | 16.30 - 17.30 uur | Workshopruimte D Met Bert Carpay EKOLAND | januari – 2018

Trekkers Biologische Boerderij Veld en Beek zoekt 1 of 2 (full- of parttime) ondernemer(s) verkoop en tuinbouw. Zie onze advertentie op pagina 58. Wij, Carien en Robert, zijn op zoek naar een rustig gelegen ‘boerderij’ met ± 3 ha grond om onze plannen te verwezelijken: Wonen, biologische tuinderij , een

yoga-praktijk en aanbieden van bezinningsplekken. Kijk op www.tuinderijdewenteling.nl Na 20 jaar tuinbouwbedrijf met abonnementen willen wij het wat rustiger aan gaan doen. Daarom te huur 6000m2 (evt meer) tuinbouwgrond op Demeter tuinbouwbedrijf in Scherpenzeel. 033 – 277 4068 gh.izaks@blruimzicht.nl

Gratis - Advertentietekst per e-mail, sturen naar:

trekkers@ekoland.nl

VAN GORP

BIOLOGISCHE VOEDERS BV

voeders e h c is g lo io b in t s li ia c e De sp De biologische voeders worden apart geproduceerd in onze fabriek te Schalkwijk en zijn leverbaar in de gehele BENELUX Informatie: Tel. 0416-315770 - Fax 0416-315779 Zomerdijkweg 2 - 5145 PK Waalwijk NL info@van-gorp.com - www.van-gorp.com

Kijk op www.kopersporen.nl voor een uitgebreide catalogus

PKS-tuingereedschap van nature beter! PKS-tuingereedschap van brons werkt gemakkelijker, roest niet en is beter voor de grond Kopersporen • Sparrenlaan 5 • 9401 RA Assen • tel: 0592-319402

Rijke oogst op het Streekplein

Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal. Het is de enige organisatie voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio. Bij het Biohuis zijn vijftien sector organisaties aangesloten met ruim 800 leden.

Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet. Voor een goede biologische belangenbehartiging.

Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

biohuis

Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek! • Media, PR & crisiscommunicatie

• Skal controle en certiﬁcering

• Promotiecampagnes

• Samenwerking in de afzetketen

• Overheidsmiddelen voor onderzoek

• Verder ontwikkelen van duurzaamheid

• Nationale & EU weten regelgeving

• Biologisch uitgangsmateriaal

• Biologisch mestgebruik

• Europese samenwerking in de bio sector

Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

168