Ekoland 1/2019

W

2019 SCH

OU

L

GI

D

B

IN BIO

O

VATIEPR I

JS

NO

E LAN

BEURSSPECIAL 2019

1

No.

1/2019

Een uitgave van Uitgeverij van Westering Losse verkoop € 12,49

www.ekoland.nl

Bio-beurs special met plattegrond, exposantenen workshopoverzicht

De drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2019

IK WORD BIODYNAMISCH TUINDER Werken met hoofd, hart en handen Jouw toekomst? warmonderhof.nl Op onze biodynamische landbouwschool in Dronten zitten studenten met een heel specifieke droom: boer of -tuinder worden. Aeres Warmonderhof en Stichting Warmonderhof verzorgen samen een vakopleiding voor jongeren en volwassenen die houden van buiten werken, van dóen en van het direct toepassen van theorie in de praktijk.

WARMONDERHOF

De Nederlandse landbouw gaat veranderen naar kringlooplandbouw. Daar is de biodynamische boer specialist in. Het gezond omgaan met bodem, plant, dier én mens, en de wisselwerking daartussen, staat op één. Als bd-boer heb je sociale, leidinggevende, ondernemende en uitvoerende vaardigheden nodig. Iets voor jou? Kom je langs?

OPEN DAG 2 februari INFODAGEN 7 maart, 4 april, 13 juni AANMELDEN www.warmonderhof.nl

EKOLAND

januari | nummer 1 – 2019

VATIEPR I

2019

GI

NO

O

E LAN

D

OU

W

2019

SCH

D

D

E LAN

2019

GI

SCH

VATIEPR I

NO

O

W

OU

B

GI

IN

IN

IN

O

O

O

VATIEPR I

N

GO

NO

ON

N

I I IB LO LO LO BIO Doornik Natuurakkers IB IB IB Louis Dolmans

EITAVON

B

P IR

SJ

EITAV

9102

AL EHCSI G

P IR

W OU B SJ

DN

NL

W

9102

A L IE SI G CO HV E TA

P IR

IN

OU

DN

2019

LO

TA EI9 1V0O2N

EITAVON

IN

SJ

P IR

EITAVON

9102

AL EHCSI G

P IR

W OU B SJ

DN

ON

INL

W

9102

E

G A L IE TA CSI HV

P IR

TA EI9 1V0O2N

L EHCSI

IN

O

IN

OU

DN

NA

9102

AL EHCSI G

P IRD

DN

2019

LO

B

O

SJ U SW

L EHCSI

W

NA

OU

OJ SJ B NOMINATIE

9102

AL EHCSI G

B

P IRD

DN

D

B

E LAN

SJ U SW

OJ SJ B NOMINATIE

SCH

W

IN

W

O

OU

EITAVON

ON

B

SJ

P IR

EITAV

9102

P IR

O

GO

E LAN

AL EHCSI G

ON

L

W OU B SJ

DN

9102

E

G A L IE TA CSI HV

P IR

IN

W

DN

TA EI9 1V0O2N

L EHCSI

SCH

NA

GO

L

GI

P IRD

L EHCSI

LO

OU

IN IN IB IO LO LO LO BErf Het Derde IB IB IB Joop en Corine Wantenaar

JS

BIO

O

2019

2019

9102

DN A

VATIEPR I NO

B

OU

SJ U SW

B

W

W

OU

OU

OJ SJ B NOMINATIE

B

B

IN

IN

O

O

GO

IB LO LO LO BIO IB IB IB Overesch Ecologische Landbouw Familie Overesch

Inhoud BIODIVERSITEIT

9 Deltaplan biodiversiteitsherstel Een stevige vaas voor meer biodiversiteit in Nederlandg

Ekoland Innovatieprijs

bio-beurs Katern

BEDRIJFSVOERING

50 Doorschakelen naar biodynamisch Akkerbouwbedrijf De Westerade

22 Bio-beurs nieuws 24 Plattegrond 24 Exposanten-overzicht 28 Workshop-overzicht

HANDEL & AFZET

10 De drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2019

• Joop en Corine Wantenaar van Het Derde Erf

• Louis Dolmans van Doornik Natuurakkers

• Familie Overesch van Overesch Ecologische Landbouw

30 Workshop-programma woensdag 38 Workshop-programma donderdag

53 Collegiale keten

OMSCHAKELEN

54 Wordt vervolgd Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw - Afzet aan horeca

OPINIE

INNOVATIES

14 Hester May: “Een duurzame voedselketen gaat verder dan alleen kringloop-landbouw”

Voedselvisie in plaats van landbouwvisie

MECHANISATIE

17 Mechanisatie voor bio-boeren BioMechaTech toont noviteiten: van elektrische oogstmachines tot modulaire groentewaslijnen

aKKERbouw

20 Groningse inhaalslag

bio landbouw Van anoniem veevoer naar bio muesli, havermout en jenever EKOLAND | januari – 2019

44 Omschakelen draait om het juiste bouwplan Productiekosten in de hand houden is een grote uitdaging 46 “We hebben geleerd om vertrouwen te hebben” Stadsboerderij Almere gaat nieuwe verbindingen aan

ONDERWIJS

MELKVEEHOUDERIJ

56 Inzaaien van kruiden in grasland Kruiden: mooi voor het oog, functioneel voor vogels en koeien

BD LANDBOUW

59 Biodynamische preparaten

BIOMARKETING

60 Culinair op de boerderij Klanten vinden en binden met lekker eten, hoe doe je dat?

48 Stevige start onderwijs voor biologisch Specialisatie op biologisch: in Leeuwarden pakken ze het op

AGROFORESTRY

vaste Rubrieken Editoriaal Biohuis update Nieuwsberichten Column Kees van Veluw Column Bert van Ruitenbeek Trekkers

BEDRIJFSVOERING

5 6 6 7 23 66

62 Klimaatneutraal voedsel produceren?

Plant je een boom dan plant je duurzaamheid

BODEM

65 Mineralogie 3

Wat is jouw volgende cursus?

30 januari Doorschakelen naar Demeter 30 januari Masterclass grondbewerking

info & inschrijven: bioacademy.nl

02 februari Introductiecursus Natuurvoeding 09 februari Biodynamisch moestuinieren 21 februari Bewust bedrijf 6 maart Boeren met bomen

Leren doe je bij de BioAcademy!

Het grootste biologische leeraanbod op ĂŠĂŠn site

voor woord Leen Janmaat

Bezielde landbouw

hoofdredacteur

Wat we al langer vreesden, voltrekt zich geleidelijk. De dominantie van de markt in onze kapitalistische samenleving trekt langzaam maar zeker aan het langste eind. De overname van de Vegetarische Slager door Unilever is een teken aan de wand. Is dit ook de korte weg voor onze bio sector? Of zijn er nog alternatieve routes?

Wat mij betreft is de biologische sector een bezielde sector, niet gedomineerd door witte mannen (in pak), maar een landbouwcultuur waar plek is voor ieder die werkt vanuit bezieling en principes achter de biologische landbouw. Laten we ons vooral niet inpakken en doorgaan op eigen kracht met gedeelde waarden en visie. Laten we elkaar bevragen: waarom heb jij gekozen voor biologische landbouw? In een gesprek ontstaat verbinding, het begin van cultuur.

Deze Biobeurs special laat zien wat bio te bieden heeft. Met de plattegrond bij de hand kunt u gericht scharrelen over de beurs. De BioMechaTech hal staat vol met ijzer en nieuwe technieken. Gemak dient de bioboer. Blijf niet te lang op

de beursvloer hangen en laat u zich niet teveel aansmeren.

Ook bio is business. Houdt de vraag van hierboven dan in ­gedachten: waarom heb jij gekozen voor biologische landbouw? Bekijk vooral het programma met de vele mogelijkheden en schiet vervolgens niet in de keuzestress. Met een pluim voor Bionext die de workshops inplant en organiseert.

De workshops bieden ruimte voor een goed gesprek. Voor de titels en inhoud van de workshops maken we veel pagina’s vrij. Mijn advies: maak vooraf een lijstje met begintijden van de workshops die u niet wilt missen en noteer op woensdagavond de prijsuitreiking van de Ekoland innovatieprijs. De drie kleurrijke kanshebbers staan verderop in ons vakblad.

Nieuw dit jaar is de boeren troonrede uitgesproken door een jonge bioheld met een ‘eigen’ visie. Ik verheug me alvast op twee dagen vol met ontmoetingen en nieuwe inspiratie.

Let wel op en vertrouw niet op de automatische pilot, de ­entree is dit jaar verlegd naar de zijkant van de IJsselhal.

Zie de plattegrond in deze Ekoland. Namens de redactie een goede beurs gewenst en voor komend jaar veel groeikracht en ­gezondheid.

colofon ISSN: 0926-9142

Uitgever

Vormgeving

Advertentieacquisitie

Abonnementen

Vilarrica, Baarn

Uitgeverij van Westering Vof, Baarn T 035-8873531 | E sales@ekoland.nl

Ekoland verschijnt 11x per jaar.

Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 109,49 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt s­ tilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (bij voorkeur via de website www.ekoland.nl) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeen­gekomen wordt jaarlijks een factuur ter beta­ling van het ­abonnementsgeld toegezonden.

Adreswijzigingen s.v.p. vier weken van te­voren schriftelijk opgeven aan de abonne­men­ten­ad­ministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee service).

Jaap van Westering

Aan dit nummer werkten mee

Hoofdredacteur

Kees Bakker, Diana Beekvelt, Alice Blok, Niels van der Boom Dick Boschloo, Maria van Boxtel Peter Brul, Maria Buitenkamp, Bert Carpay, Nick van Eekeren, Iris van de Graaf, Niels Heining, Karina Hendriks, Ruud Hendriks Nyncke Hoekstra, Goaitske Iepema Leen Janmaat, Anne Jansma Pedro Janssen, Hester Maij Froukje Rienks, Geertje Schlaman Udo Teunis, Kees van Veluw Teus Verhoeff, Marc Versprille

Leen Janmaat

Eindredactie Bernard Faber

Redactie Maria van Boxtel Christoffel den Herder Kees van Veluw Kees van Zelderen

Bladmanager Annemieke Praamstra

39ste jaargang nr 1

Abonnementen­administratie Uitgeverij van Westering Vof Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl ©2019. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of ­illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoor­ delijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Ekoland is een uitgave van Uitgeverij van Westering Vof

Redactie-adres

Los nummer € 12,49

Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl

Het volgende nummer van Ekoland verschijnt op 22 februari 2019

Druk Drukkerij Veldhuis Media, Raalte

www.ekoland.nl EKOLAND | januari – 2019

@vakbladekoland

5

Biohuis update

Life show met presentator Harm Edens: komt allen!

Biohuis op de Biobeurs Het eerste deel van de bijeenkomst van Biohuis is alleen voor leden. Zij bespreken wat gezamenlijk bereikt is in 2018 en natuurlijk de plannen voor 2019. Alle ruim 800 leden van Biohuis zijn dan ook van harte uitgenodigd.

Vanaf 11.15 is de zaal open voor iedereen en begint een life show met Harm Edens, bekend TV presentator en duurzaamheids activist.

Onze leden uiten steeds vaker zorgen over de onderscheidendheid van biologisch in de toekomst. Gangbare beleidsmakers bedenken veel mooie termen om vormen van landbouw aan te duiden die een stap verder gaan, zoals ‘kringlooplandbouw’, ‘natuurinclusieve landbouw’, ‘circulaire landbouw’, enzovoort.

Tegelijk wordt het aantal keurmerken zo groot dat de consument door de bomen het bos niet meer ziet.

Hoe blijft biologisch onderscheidend?

Biohuis heeft dit dan ook als hoofdonderwerp van dit programma gemaakt en Harm Edens bereid gevonden de discussie te leiden. Er zijn vele vragen die zich opdringen. Hoe blijft biologisch zowel in de landbouw als naar de consument onderscheidend? Moet biologisch bij alle gangbare vergadertafels meepraten of juist haar eigen weg bewandelen? Op welke gebieden kan en moet biologisch een

Skal verhoogt tarieven 2019 Skal verhoogt de tarieven voor 2019. Sommige bedragen zijn flink verhoogd, zo stijgt de reguliere abonnementsbijdrage voor landbouwbedrijven met € 125 naar € 482. Volgens Skal 6

Biohuis houdt op de eerste beursdag - woensdag 23 januari vanaf 10.00 uur - traditioneel haar ledenvergadering.

Dit is voorafgaand aan de Biobeurs, dus na de Biohuis bijeenkomst kan iedereen zo de beurs op wandelen.

voortrekkersrol blijven spelen, nu gangbare landbouw ook steeds meer duurzame doelen stelt? Kun je biologische landbouw wel aan gangbare meetlatten toetsen?

Harm Edens leidt de discussie over de onderscheidendheid van biologisch. Hij doet dat via de invalshoeken ‘Kringlooplandbouw’, ‘Natuurinclusieve landbouw’ en ‘De Consument’. Bij iedere invalshoek zijn er verschillende tafelgasten die elkaar zullen prikkelen en anders wel door Harm Edens geprikkeld worden. Waaronder diverse biologische en gangbare boeren.

Bij het onderwerp Kringlooplandbouw schuift D66 Tweede Kamerlid Tjeerd de Groot aan.

Hij pleitte al voor het verschijnen van de visie van het Ministerie voor een Kringlooplandbouw. Hoe ziet hij biologische landbouw hierin passen en toch onderscheidend blijven?

Hierbij komen ook boeren aan tafel die zelf ervaring hebben met vormen van kringlooplandbouw.

Het fenomeen Natuurinclusieve landbouw wordt ook besproken. Wat wordt met deze term nu precies bedoeld? En moet alle landbouw natuurinclusief worden? Of gaat het alleen om landbouw in en rond natuurgebieden? Welke rol speelt biologische landbouw in het bevorderen van biodiversiteit? Aan tafel

zijn de tariefverhogingen toe te schrijven aan de toenemende toezichtstaken. Het aantal handhavingsdossiers groeit, het aantal meldingen neemt toe, meer bedrijven worden geattendeerd op de certificeringsplicht en er is meer (internationale) afstemming nodig. De tarieven voor de

komt onder andere Natasja Oerlemans, hoofd Voedsel en Landbouw van het Wereld Natuur Fonds en op plaats 38 in de Duurzame 100 van Trouw. En schuiven verschillende boeren aan die biodiversiteit op hun bedrijf stimuleren.

Tot slot maar niet het minst belangrijk, kijken we vanuit de consument naar het huidige aanbod van biologische en niet-biologische producten. Daarvoor is ­Sebastiaan Aalst van Food Cabinet uitgenodigd. Food Cabinet gaat voor Bionext de nieuwe consumentencampagne voor biologisch uitvoeren. Ook verschijnt ­Marijke de Jong van de Dierenbescherming aan tafel. Zij is programma manager van het Beter Leven Keurmerk en staat op plek 81 in de Duurzame 100 van Trouw.

Naast alle tafelgasten mag ook de zaal volop meedoen in de discussie, kom dus ook meedoen!

Workshop Hoe blijft biologisch onderscheidend? wo 23 jan | 11.30 uur | Hanzezaal Met Harm Edens, Tjeerd de Groot, Natasja ­Oerlemans, Marijke de Jong, Sebastiaan Aalst en nog vele anderen, boeren en tuinders

BIO-beurs U kunt mensen van Biohuis en Bionext gedurende de hele Bio-beurs ontmoeten in onze gezamenlijke stand nr 169

inspecties zijn verhoogd door een complexere planning, het inwerken en opleiden van nieuwe inspecteurs en de hogere kosten voor het uitbesteden van inspecties aan derden. Daarnaast wil Skal in 2019 investeren in meer digitaal inspecteren.

Nieuwe biologische stikstofmeststof Vlamingsbio lanceert Ferticell 16-0-0, een nieuwe biologische stikstofmeststof met 16% stikstof die 100% oplost. Het is mengbaar met vele meststoffen, zoals bitterzout en kaliumsulfaat. januari – 2019 | EKOLAND

berichten Ferticell is niet zout en bevat geen relevante ballaststoffen, het is bijna pure stikstof. Het afgelopen jaar is Ferticell met succes getest in aardbeien, appel, peer, komkommer, tomaat, paprika, prei en meer. Het bleek ideaal om te gebruiken als er een stikstofgebrek op dreigt te treden.

Het is zeer goed oplosbaar, het is mogelijk wel 500 gram of meer per liter water op te lossen.

Alle info op www.vlamingsbio.nl.

Open dag Warmonderhof Steeds meer mensen willen zich oriënteren op een mogelijke toekomst in de biologische of biodynamische landbouw. Warmonderhof biedt een voltijds vakopleiding voor jongeren in Dronten en een deeltijdopleiding in Dronten/ Amsterdam voor volwassenen.

Op 2 februari houdt Warmonderhof een open dag. De studenten die op Warmonderhof worden opgeleid, kunnen voldoen aan de vraag van de huidige consumenten naar duurzaam en lokaal ge-

produceerd eten, waarbij bodem, planten en dieren niet worden uitgeput en waarin de boer een eerlijk loon krijgt. Waarin de kringloop centraal staat en een gezonde bodem de basis is voor gezond voedsel.

Op www.warmonderhof.nl staat het programma van de open dag

Nieuwe Nationale Annex van kracht Vanaf 1 januari 2019 is de nieuwe Nationale Annex van kracht.

Voor vegetatief uitgangsmateriaal en de (buiten) groenteteelt zijn er geen wijzigingen ten opzichte van 2018. Bij de akkerbouwgewassen zijn boekweit, inkarnaat klaver en phacelia toegevoegd aan de Nationale Annex. De gewassen zomergerst, Japanse haver en winterrogge die gedurende het vorige seizoen waren teruggeplaatst naar categorie 2 vanwege een tekort in het aanbod, staan opnieuw op categorie 1.

Kijk voor het complete overzicht op www.biodatabase.nl.

Friesland verpacht bijna 450 ha Sinds maandag 7 januari 2019 biedt de provincie Friesland diverse percelen landbouwgrond in pacht aan via www.pachtgrond.frl. In totaal gaat het om bijna 450 hectare grond. Via de website kunnen geïnteresseerden inschrijven op de pachtobjecten.

De provincie Friesland regelt de uitgave van (een deel van) haar pachtgronden voor het eerst via het online platform. De aangeboden pachtgronden betreffen gronden die de provincie voor provinciale projecten of programma’s aankocht en voormalige BBL-gronden. Friesland wil deze gronden openbaar, transparant en op een duurzame wijze in pacht uitgeven. De pachtprijs per hectare is vooraf vastgelegd. Potentiële pachters kunnen zich onderscheiden door een duurzaamheidsscore. Per type certificaat die een inschrijver kan aantonen, worden punten gescoord. Hoe meer duurzaamheidscertificaten, bijvoorbeeld Skal, Veldleeuwerik of Foqus planet, een potentiële

pachter heeft, hoe meer kans hij maakt. Aan de hand van de hoogte van de duurzaamheidsscore wordt bepaald wie de pachter wordt, mits diegene aan de inschrijfvoorwaarden voldoet.

Masterclasses op boerderijen Nieuw bij BioAcademy: Een kijkje in de keuken bij collega-boeren en praktijkervaringen uitwisselen over actuele ontwikkelingen. Dat kan nu door ieder winterseizoen deel te nemen aan masterclasses op verschillende biologische boerderijen. De eerste staat gepland op woensdagmiddag 30 januari 2019 en vindt plaats op de boerderij van Joost van Strien in Ens, Flevoland. Het programma duurt van 13:00 tot 17:00 uur en omvat diverse onderdelen. Deze Masterclass wordt georganiseerd door de BioAcademy-partners Land&Co, Naturim en Biologisch Netwerk.

Alle info op bioacademy.nl/nl/aanbod/ masterclass-grondbewerking-nieuwe-systemenvoor-nadelen-en-praktijkervaringen-109/.

Column En nu wel lawaai maken!

We kunnen de toekomst van onze voedselvoorziening alleen veilig stellen als we overstappen op kringlooplandbouw. We moeten immers voorkomen dat we bodem, water en grondstoffen uitputten en de temperatuur op aarde onaanvaardbaar verhogen. Kringlooplandbouw is daar een onontkoombaar en sluitend antwoord op. Het is een omslag waar ook praktijkervaring mee is opgebouwd en steun voor is in de samenleving. Daar wil ik op voortbouwen.

Dit heb ik niet zelf geschreven. Dit komt uit het voorwoord in de visie van minister Carola Schouten. Geschreven in september vorig jaar. Ik had het, zij het wat gepassioneerder, zelf op kunnen schrijven! Wellicht had ik ook iets geschreven in de trant van: biologische landbouw is al een ver ontwikkelde, door de overheid gecontroleerde en gecertificeerde, vorm van kringlooplandbouw.

Nu zijn we vier maanden verder. En waar ik de afgelopen vier maanden over heb zitten peinzen is waarom er in die vier maanden ontzettend weinig verwezen wordt naar het feit dat er ca. 1800 boeren zijn die naadloos passen in de visie van kringlooplandbouw. Op de Biobeurs zullen weer drie op-en-top kringloopbedrijven de Ekoland Innovatieprijs ontvangen. Dan zijn ook het EKOLAND | januari – 2019

Kees van Veluw Deltaplan Biodiversiteit en het Klimaat­akkoord bekend geworden. In het Deltaplan Biodiver­siteit staat biologische landbouw NUL keer, ja echt NUL keer genoemd. Het 233 pagina tellende Klimaatakkoord staat bio­logische sector twee keer vernoemd. Beschamend vind ik dat. Hebben we zitten slapen met z’n allen? Toch presenteert ­Carola Schouten haar visie op het BD-bedrijf van Jan Duijndam!

Hoewel onze minister klem zit met de afspraken in het regeerakkoord denk ik toch dat haar boerenhart ook voor de biologische en biologisch dynamische landbouw klopt. Het kan niet anders; ze moet innerlijk verscheurd zijn tussen rentmeesterschap van de Christen Unie en het oerconservatieve liberale gedachtegoed van de VVD waarin de markt alles oplost met een zwalkend CDA er tussen in.

En ook hoor ik via het informele circuit dat Haagse landbouwambtenaren staan te schreeuwen om initiatieven van onderop, dus ook van bio-boeren om met projecten en plannen te komen die invulling moeten gaan geven aan Kringlooplandbouw.

In mei wordt het bekend hoe Minister Schouten haar visie wil uitvoeren. Laten we nu niet stil zijn en eensgezind met positieve actie flink op de trommel roffelen!

7

Biodiversiteit

Een stevige vaas voor meer biodiversiteit in Nederland

Deltaplan Biodiversiteitsherstel

Na veel overleg is het Deltaplan Biodiversiteitsherstel gepresenteerd. Plaats van handeling was Nieuwspoort direct naast de Tweede Kamer. De overheid zelf vormt geen partij, maar stiekem hebben de kwartiermakers wel verwachtingen van de politiek. Tekst Leen Janmaat | Foto Froukje Rienks

L

ouise Vet is voorzitter van de kwartiermakersgroep en voorspelt bij de presentatie dat het Deltaplan kabinetten zal overleven. Het verrijken van onze biodiversiteit vraagt veel tijd en een lange adem. Het huidige Deltaplan zet hiervoor de lijnen uit. “Het is een stevige vaas waar vele biodiversiteitsbijdragen in passen” aldus Louise Vet. Enerzijds wordt er ingezet op het opzetten van een nieuwe structuur waarbinnen alle partijen zijn verbonden, ze noemt dit governance-structuur. Het vraagt om een interdepartementale aan-

Biodiversiteitsmonitor melkveehouderij ­Friesland Campina Het instrument meet met Kritieke Prestatie Indicatoren (KPI’s) de prestaties op het gebied van biodiversiteit van een melkveebedrijf en geeft inzichten voor mogelijke verbeteringen voor de bedrijfsvoering. De KPI’s zijn: broeikasgasuitstoot, stikstofbodembalans, ammoniakemissie, aandeel eiwit van eigen land, aandeel blijvend grasland en het aandeel natuur- en landschapsbeheer.

EKOLAND | januari – 2019

Louise Vet

Natasja Oerlemans

pak waarbij dus meerdere ministerie zijn betrokken. Tegelijkertijd stelt Louis Vet dat het echte werk in het gebied zelf moet plaatsvinden, dat vraagt om samenwerking tussen de grondgebruikers. In Nederland zijn dat natuurorganisaties, landbouwers en de beheerders van openbare ruimte. De laatstgenoemde groep zat nog niet aan tafel, de kwartiermakers willen verder verbreden en iedereen uitnodigen om aan te haken.

Om in de toekomst tot redelijke vergoedingen te komen, is het noodzakelijk eerst de veranderingen te monitoren. Aan een monitoringsysteem wordt nu gewerkt, het zal in 2020 worden ingeregeld. Tegelijkertijd zijn dan ook de Kritieke Prestatie Indicatoren (KPI) voor landbouwers, natuurbeheerders en beheerders van de openbare ruimte vastgesteld. Deze KPI’s vormen vervolgens een grondslag om beheerders te gaan belonen voor inspanningen die bijdragen aan de biodiversiteiteis-doelen. De wens hierbij is dat er een Deltaplanfonds ontstaat waaruit vergoedingen voor concrete bijdragen aan biodiversiteit worden betaald.

Ook de rol van de markt kwam tijdens de discussie ter sprake, landbouwers willen immers graag worden beloond voor hun inspanningen en een goede boterham verdienen. Of de consument hiervoor de prijs wil betalen, blijft de vraag. Marc Jansen van CBL liet weten dat supermarkten steeds hogere eisen gaan stellen aan hun toeleveranciers. Bij groenten en fruit worden straks de boeren en tuinders getoetst of ze voldoen aan planet proof. Of dit uiteindelijk bijdraagt aan een gezond verdienmodel blijft de vraag. Welke bijdrage biologische boeren kunnen leveren aan de opgave van het herstelplan komt aan de orde in de workshop biodiversiteit.

Workshop 2 & 4 2-Hoe onderscheidend blijft biologisch wo 23 jan | 11.30 uur | Hanzezaal Met Natasja Oerlemans 4-Deltaplan Biodiversiteitsherstel wo 23 jan | 15.15 uur | Hanzezaal Met Louise Vet 9

SCH

W OU

L

GI

2019

D

B

BIO

O

JS

IN

VATIEPR O I N

E LAN

Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2019 Voor de 12e editie van de Ekoland Innovatieprijs voor de biologische landbouw hebben onze lezers dit jaar weer een flink aantal inspirerende en innovatieve biologische bedrijven of samenwerkingsverbanden aangemeld. De jury selecteerde daaruit dertien zeer diverse kandidaten die in onze vorige editie zijn voorgesteld.

Tekst | Maria Van Boxtel, Geertje Schlaman & Kees van Veluw

D

e jury heeft ondertussen uit dit prachtige aanbod drie bedrijven genomineerd. Zij werden beoordeeld op de criteria innovatie, originaliteit, effectiviteit, algemene toepasbaarheid, maatschappelijke acceptatie en duurzaamheid. De jury van de Ekoland Innovatieprijs 2019 bestaat uit Gea Bakker, Maria van Boxtel, Geertje Schlaman, Bart Fokkens, Lex Kruit en Kees van Veluw. De innovaties zowel technisch als op systeem niveau, het klimaat, het omgaan met de burger en het enthousiasme van de ondernemers hebben dit jaar veel indruk gemaakt op de jury.

‘Alle bedrijven zijn een voorbeeld voor minister Schouten.’

Sponsors

Op woensdag 23 januari om 20.00 uur worden de winnaars bekend gemaakt en worden de prijzen feestelijk uitgereikt op de Bio-Beurs in de grote zaal. De financiële bijdrage van de Rabobank geeft de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw nog eens extra zeggingskracht en de koperen schep van Kopersporen is inmiddels een begrip geworden.

Dit jaar worden drie oud-winnaars opnieuw op het podium uitgenodigd! Voorafgaand aan de prijsuitreiking kunt u horen hoe zij verder innoveren: hoe gaat het met hun bedrijf, hun innovatie en welke vernieuwingen zij nog meer toepassen. Het belooft daardoor een inspirerende prijsuitreiking te worden met prachtige oeuvres en innovaties.

Op dezelfde dag, ‘s woensdagmiddags om 17.45 uur, presenteren de drie genomineerden hun bedrijf in workshopruimte A. Ze delen hun innovatie(s). Hoe kwamen ze op het idee?

Wat werkt goed, wat kan nog beter? De workshop is een podium voor deze pioniers.

We nodigen iedereen van harte uit om bij beide gelegenheden aanwezig te zijn.

Workshop 12 e drie genomineerde bedrijven D ­presenteren zich tijdens deze workshop Wo 23 jan | 17.45 - 18.45 uur | Workshopruimte A | De Ekoland Innovatieprijs eert de vernieuwers in de biologische sector. Doe inspiratie op en leer van hun ervaringen.

10

januari – 2019 | EKOLAND

Ekoland Innovatieprijs 2019

Ik geloof in diversiteit

D

E LAN

2019

GI

O

VATIEPR I

NO

EITAVON

O

IN LO IB

SJ

P IR

EITAVON

9102

AL EHCSI G

IB

P IR

W OU B SJ

DN

LO

O

NL

I BIO

W

9102

IB

OU

IG

IN

LO

S L IE TA CO HV E N

IN

GO

IB

B

DN A

TA EI9 1V0O2N

L EHCSI

O

LO

P IR

NA

2019

9102

AL EHCSI G

P IRD

DN

OJ SJ B NOMINATIE

SCH

SJ U SW

W

W

OU

OU

B

B

IN

Het Derde Erf Joop en Corine Wantenaar

H

et Derde Erf van Joop en Corine Wantenaar groeide organisch. De kleinschalige melkvee­ houderij in Soest werd door Joop en Corine met hulp van medewerkers, klanten en vrijwilligers uitgebreid met een Community Supported Agriculture-tuinderij met leden. Het bedrijf omvat nu veeteelt met eigen teelt van voedergewassen, een winkel en theehuis, een beeldhouwstudio, therapieruimte, yoga en tai-chi studio een melktap, een zelfgebouwd mobiel kippenhok, agrarisch natuurbeheer in de vorm van kruidenrijke weiden, bloemrijke slootkanten en weidevogelbeheer en een van de eerste klompenpaden begint op het erf. Er is een muziekruimte en een mantelzorgwoning voor moeder en een perma­ cultuurtuin: het is een gemeenschapsplek die door veel mensen gebruikt wordt. Het Derde Erf levert Demetermelk aan ­Weerribben Zuivel.

De nieuwste innovatie bestaat uit bomen en struiken in de weilanden direct achter de boerderij. Klant Göran Christianson kwam met de suggestie, hij vergelijkt de teelt van bomen op verschillende bedrijven. Joop: “We hebben 35 melkkoeien waarvoor we zelf het krachtvoer verbouwen. We hebben een weerbare kudde, we gebruiken

EKOLAND | januari – 2019

geen antibiotica en ook geen homeopathische middelen of kruidenmengsels. Er staan wel kruiden in de wei. Ik heb een eigen stier en selecteer op rustige dieren. Fleckvieh en nu een Blaarkopstier.” Die diversiteit wilden ze ook graag terugzien in het weiland. De bomen zijn nu aangeplant op de huiskavel van negen hectare. Het Derde Erf koos voor Europese walnoten in rechte lijnen, met daartussen kleinere struiken zoals duindoorns en kersenstruiken. “Behalve dat ze schaduw geven aan de koeien, denk ik dat bomen mineralen veel dieper uit de bodem halen en die via hun blad teruggeven aan de bovengrond. Ook leggen we met de bomen CO2 vast en behalve noten oogsten we in de verre toekomst ook nog hout.”

Ze werken bewust kleinschalig, maar dat betekent niet dat alles met de hand wordt gedaan. Het Derde Erf heeft een melkrobot, (voer)granen worden geoogst met eigen combine en technieken worden slim ingezet. Ook de bomen zijn zo geplant dat eromheen rijden met landbouwmachines mogelijk blijft. “Ik geloof vooral in kleinschaligheid en diversiteit omdat mens en dier dan niet verworden tot een nummer. Grootschaligheid werkt onverschilligheid in de hand en dat is, denk ik, de grootste vijand van de mens en het leven op aarde,” vat Joop zijn visie samen.

11

Ik ben een blij mens.

D

E LAN

2019

GI

O

VATIEPR I

NO

EITAVON

O

IN LO IB

SJ

P IR

EITAVON

9102

AL EHCSI G

IB

P IR

W OU B SJ

DN

LO

O

NL

I BIO

W

9102

IB

OU

IG

IN

LO

S L IE TA CO HV E N

IN

GO

IB

B

DN A

TA EI9 1V0O2N

L EHCSI

O

LO

P IR

NA

2019

9102

AL EHCSI G

P IRD

DN

OJ SJ B NOMINATIE

SCH

SJ U SW

W

W

OU

OU

B

B

IN

Doornik Natuurakkers Louis Dolmans

S

inds 2010 is Louis Dolmans boer. Daarvoor heeft hij als econoom gewerkt bij de Algemene Rekenkamer, bij twee provincies en als zelfstandig adviseur voor diverse overheden, daarnaast is hij wethouder geweest en heeft hij bestuursfuncties bij natuurbeschermingsorganisaties. Dat was een goede voorbereiding om zijn bedrijf in de vorm van Stichting Doornik Natuurakkers op te zetten, want de innovatie die Louis toepast zit vooral in de opzet van zijn stichting en in zijn verdienmodel. In het gebied tussen Arnhem en Nijmegen is grootschalige landbouw niet meer haalbaar. Wel is er vanaf 1990 een toenemende behoefte aan een groene zone in dat gebied. Verschillende lokale overheden en organisaties kwamen daarom in 2008 met Landschapspark Lingezegen. Het 1700 hectare. grote gebied tussen Arnhem en Nijmegen is herontworpen, samen met bewoners, tot een ruimte voor recreatie, kleinschalige landbouw, cultuur en natuur.

Daar speelde Louis slim op in. Hij maakte een plan waarin hij natuurbeheer combineerde met kleinschalige landbouw en kon dat tegen een lagere prijs uitvoeren dan Park Lingezegen dat kon. Stichting Doornik Natuurakkers begon in 2010 als proef op 15 hectare kleigrond in Bemmel. Dat werd een succes, wat in 2012 leidde tot 20 hectare extra.

Louis maakte er een kleinschalig landschap van met 20 hectare akkers, met vooral oude granen met rogge, emmer en spelt als hoofdgewassen en rassen zoals gerst, risweit,

12

rivet en eenkoorn als experiment, maar ook met lupine en pompoen. De rest bestaat uit weilanden, brede bloemen-en kruidenstroken, met daarop acht kilometer (vlecht)heggen en een buitenleslokaal. Wandel- en fietspaden doorkruisen het gebied. Altijd komen er mensen wandelen en genieten van de rust, de natuur, het landschap en van de 65 vogelsoorten die Louis geteld heeft. In het groeiseizoen geeft hij elke woensdagavond een excursie. In 2015 haalde hij Mark Shepard, de voedselbospionier uit de VS, naar Nederland voor een congres en cursus en er komen allerlei groepen een rondleiding volgen over natuurbeheer en voedsel­ productie.

“De natuur doet alles goed, maar ik reken en onderhandel natuurlijk ook,” zegt Louis. Hij stuurt elk jaar een op reële prijzen gebaseerde rekening naar Park Lingezegen als vergoeding voor het natuurbeheer. Daarnaast levert de teelt van oude granen en lupine met het Demeterkeurmerk, in een agroforestry systeem, een goed saldo op. Lokale bakkers en winkeliers willen graag de producten van Doornik Natuurakkers verkopen. “Ik verbouw drie jaar graan en dan een jaar wisselteelt zoals lupine of pompoenen. Er is veel vraag naar oude granen en lupine (opbrengst ruim 2.000 kg. per hectare) die tegen prima prijzen worden verkocht”. Inmiddels zijn er plannen gereed om meer gronden te laten beheren door Doornik Natuurakkers. “Ik ben een blij mens,” besluit Louis.

januari – 2019 | EKOLAND

Ekoland Innovatieprijs 2019

Het is veel te leuk om uit te proberen!

D

E LAN

2019

GI

O

VATIEPR I

NO

EITAVON

O

IN LO IB

SJ

P IR

EITAVON

9102

AL EHCSI G

IB

P IR

W OU B SJ

DN

LO

O

NL

I BIO

W

9102

IB

OU

IG

IN

LO

S L IE TA CO HV E N

IN

GO

IB

B

DN A

TA EI9 1V0O2N

L EHCSI

O

LO

P IR

NA

2019

9102

AL EHCSI G

P IRD

DN

OJ SJ B NOMINATIE

SCH

SJ U SW

W

W

OU

OU

B

B

IN

Overesch Ecologische Landbouw Familie Overesch

H

et bedrijf van de familie Overesch aan de ­Hondemotsweg in Heino/Raalte kent een lange geschiedenis. Momenteel is er 35 hectare in eigen­ dom en in totaal 150 hectare in beheer waarvan circa 10 hectare natuurgrasland. Het is een gemengd bedrijf met varkens van circa 115 zeugen van een eigen foklijn, een mix van het Nederlands landvarken ‘GY x’ met ­Piétrain, verder is er akkerbouw en groetenteelt en lopen er Brandrode zoogkoeien. Circa 55 procent van het voer en alle stro komt van het eigen bedrijf. Daarnaast maken ze zoveel mogelijk gebruik van reststromen uit de humane voeding. Met door hun zonnepanelen opgewekte stroom maken daarmee zelf het varkensbrijvoer.

De akkers zijn in 1994 omgeschakeld, in 2003 gevolgd door de varkens. De introductie van rundvee op het bedrijf is gerelateerd aan de samenwerking met Aver Heino waar zoon Rob Overesch de bedrijfsvoering doet sinds de overname in 2015. Bij voorkeur wil Jan Overesch een biologisch dynamische bedrijfsvoering. “De meer gesloten kringloop daarvan spreekt me aan, in de biologische sector wordt nu nog nauwelijks beloond. Voor de bd-varkens is er echter nog geen afzet.” Met zoon Rick in de maat-

EKOLAND | januari – 2019

schap is het bedrijf meer groenten gaan telen: granen, waaronder spelt, aardappelen, pompoenen, artisjokken, suikermais, broccoli, spitskool, asperges en kruiden. Naast Rick, Jan en Mariet is schoonzoon Rudi sinds 1 januari ook lid van de maatschap. Daarnaast zijn er vaste en veel part-time krachten werkzaam op het landbouwbedrijf en in de winkel.

Dat het anders kan voor dier, natuur en milieu dragen ze graag uit. ‘Heel Salland biologisch!’, roept Jan dan ook regelmatig. Bezoekers zijn welkom om de varkens te bekijken vanuit de skybox of ze vanaf het klompenpad te zien spetteren in de inmiddels beroemde modderpoel.

Innovaties komen voort uit persoonlijke reflectie. “Om de zoveel tijd moet je voor de spiegel gaan staan om jezelf af te vragen of je goed bezig bent,” zegt Jan. Dit leidde tot de wens voor meer regionale afzet en tot de nieuwe overzichtelijke winkel. Recent zijn ze ook gestart met niet-kerende grondbewerking. En er staan sinds kort acht hutjes in de wei voor de zeugen met hun biggen. De vraag is waarom ze daaraan beginnen, want financieel levert het geen direct voordeel op. Na een korte stilte: “Het is veel te leuk om uit te proberen!”

13

Een duurzame voedselketen gaat verder dan alleen kringlooplandbouw Iedereen wil gezond en lekker eten nu en in de toekomst. Maar hoe zorgen we dat dat kan? Kringlooplandbouw - landbouw zonder afval en verlies van grondstoffen - is volgens minister Schouten van LNV het antwoord.

Het moet de oplossing zijn voor vraagstukken als uitputting van de bodem, verlies aan biodiversiteit, klimaatverandering, de kloof tussen boer en burger en een slecht verdienmodel voor de boeren. De Kamer wil voor de zomer een realisatieprogramma voor de visie van LNV zien. Maar het is niet voldoende als dat realisatieprogramma alléén de landbouw adresseert: we moeten veel verder gaan. Het moet een opdracht worden voor alle schakels in de voedselketen.

L

andbouw alléén kan er niet voor zorgen dat we gezond en lekker kunnen eten, klimaatdoelstellingen halen en ook milieu- en dierenwelzijn vraagstukken oplossen. Kringlooplandbouw is onderdeel van een duurzaam voedselsysteem, niet alleen in Nederland maar wereldwijd. De Nederlandse consumentenmarkt is trendsettend en onze boeren zijn de beste boeren van de wereld. Dat maakt Nederland een ideale proefkeuken voor een duurzaam voedselsysteem.

Die verandering in ons voedselsysteem komt er niet vanzelf en komt er niet door de verantwoordelijkheid hiervoor op het bordje van de boeren te leggen. Onze boeren en tuinders bepalen niet wat er in de supermarkt te koop is, hoe het smaakt, wat het doet voor je gezondheid, het klimaat en de omgeving. Zij zijn onderdeel van een systeem dat we met zijn allen gecreëerd hebben en in stand houden. Een systeem waarin eten een bulkproduct is. De marges op bulkproducten zijn laag en dwingen tot schaalvergroting. Minder produceren is voor veel boeren geen optie. Het hele bedrijf, inclusief de financiering, is gebaseerd op een hoge productie. Boeren zitten vast in een systeem waarin ze afhankelijk zijn van supermarkten, groothandel, verwerkende bedrijven, banken, de overheid én consumenten. Samen vormen ze onze keten van eten. Willen we daadwerkelijk een duurzaam voedselproductie en het systeem van bulkproductie doorbreken, dan moeten alle ketenpartners èn het Rijk samen om tafel. De landbouwvisie van minister Schouten mag niet uitmonden in een opdracht aan de landbouw alleen.

14

Het kan wél

Nederlandse consumenten lijken te snappen dat er een verandering in het voedselsysteem nodig is. Het marktaandeel voor duurzaam geproduceerd voedsel groeit al acht jaar op een rij.

Dat is hoopvol. Maar ondertussen ligt het marktaandeel ‘nog maar’ op 11 procent. Voor een succesvolle transitie van ons voedselsysteem moeten we naar een marktaandeel van boven de 50 procent. Daarvoor zijn alle ketenpartners hard nodig. In Overijssel werken we daar al aan. Daar zijn we met alle partners om tafel gaan zitten om te kijken hoe onze voedselproductie duurzamer kan. Het resultaat is bijvoorbeeld een streekproductenlijn die bij alle Aldi filialen in onze provincie te krijgen is.

Maar ook de samenwerking tussen voerleveranciers, boeren, slachter en slagers in de wroetvarkenketen is een voorbeeld. Of het natuurboerenijs van melk van Oud Hollandse rassen dat bij het Rijksmuseum te koop is. Eerlijk eten, gemaakt, verwerkt en geconsumeerd in de streek. Het kan.

Boven de partijen

Het kan in de regio, maar het moet ook kunnen groeien. En daarvoor is de landelijke overheid aan zet. Minister Schouten kan alle partijen die betrokken zijn bij onze voedselproductie aan tafel uitnodigen. Het ministerie moet en kan dit initiëren, omdat zij boven de partijen staat, geen commercieel belang heeft en de instrumenten heeft om de beweging in gang te brengen.

Een realisatieprogramma kringlooplandbouw dat werkelijk efjanuari – 2019 | EKOLAND

Opinie

fectief is neemt het hele voedselsysteem mee. Inclusief discussies over BTW tarieven voor groenten en fruit, dieraantallen, antibioticareductie en duurzaam bodembeheer. Als alle schakels in de keten uit hun bubbel stappen kunnen we samen werken aan de omslag. Boeren, groothandel, groothandel, verwerkende industrie, supermarkten, overheden én consumenten.

En onze internationale koploperpositie?

Nederland is koploper in een zuinige, zorgvuldige en efficiënte voedselproductie. We produceren voor de wereld maar daarbij lijken we onszelf te vergeten. Kookprogramma’s zijn mateloos populair maar we hebben het te weinig over de kwaliteit van ingrediënten, over de makers en over het effect van productie op de omgeving. Laten we daar eens mee beginnen. Laten we beginnen om die 30 procent van de voedselproductie die we in Nederland zelf consumeren aan ons te binden. Laten we er voor zorgen dat duurzaam produceren voor de eigen markt voor de hele keten een serieus verdienmodel wordt. Als we onze kop­ loperpositie willen behouden moet ons innovatiebeleid zich richten op het beantwoorden van internationale maatschappelijke vraagstukken. Vroeger was voedselzekerheid het grote maatschappelijke vraagstuk. Klimaatverandering is het vraagstuk van nu. Ons voedselsysteem - van boer tot consument - heeft een doorslaggevende rol in het behalen van de klimaatopgave.

Door lekker en gezond te eten, met minder dierlijke eiwitten en efficiënter gebruik van onze grondstoffen, kunnen we die omslag te weeg brengen. Dat is interessant voor de hele wereld. Als we onze totale voedselketen op een duurzame manier inrichten vanuit een voedselvisie in plaats van een landbouwvisie, zijn we ook in de toekomst een internationale koploper. Alle partijen, van boer tot en met consument én overheid, moeten aan de slag in proefkeuken Nederland.

Hester Maij Gedeputeerde agro&food Overijssel

Keten van Eten van morgen Inspireren, ontmoeten en samen doen in Overijssel!

De Provincie Overijssel nodigt ondernemers die een onmisbare schakel zijn in de verandering van de ‘keten van eten’ naar een duurzaam voedselsysteem graag uit voor het grote ‘Keten van Eten-event’. Hester Maij, Gedeputeerde Landbouw, Natuur en Cultuur, werkte met ondernemers, uitvinders, idealisten en onderzoekers aan verandering van ons voedselsysteem. De resultaten daarvan wil ze graag met u delen. “Ook wil ik het met u hebben over het vervolg. Wat gaat u de komende jaren doen? Hoe kunnen wij u daarin ondersteunen?” Het event onder leiding van dagvoorzitter Harm Edens staat in het teken van inspireren, ontmoeten en vooral doen!

Keynote spreker is Prof. dr. ir. Louise O. Fresco, voorzitter raad van bestuur Wageningen University & Research en schrijfster. We gaan met haar in gesprek over idealen als motor voor ondernemerschap en de voedselproductie van de toekomst. In een collegetour setting kunt u uw vragen aan haar stellen. Supermarktketen Aldi deelt haar ervaringen en uitdagingen met betrekking tot de streekproductenlijn ‘Noaber’. Met medewerking van eet-ondernemer en tv-kok Nadia Zerouali, frisse denkers Hidde Boersma en Joris Lohman en Felix Wilbrink, culinair journalist van de Telegraaf. Ondernemers gaan gegarandeerd met nieuwe ideeën en nieuwe contacten naar huis. We eindigen de middag met een heerlijke proeverij uit de regio.

Maandag 4 februari 2019: Van 13.30 tot 18.00 uur (inclusief eten) Locatie: Grolsch Brouwerij, Brouwerslaan 1, Enschede Aanmelden via: www.ketenvanetenoverijssel.nl/event

Workshops 20 Keten van Eten: van Zwolle naar Parijs en terug Wo 23 | 19.00 uur | Workshopruimte B Met Jan Roelof Meesters, Hanna van Vonderen en Diane Stap

Biobeurs Keten van eten

EKOLAND | januari – 2019

Bezoek ons op het Streekplein! De provincie Overijssel en haar partners zijn te bezoeken op het Streekplein op de Bio-beurs in de kraam van Agrofoodinnovatie. U bent van harte welkom.

15

Mechanisatie

Bio-Mecha-Tech toont noviteiten: van elektrische oogstmachines tot modulaire groentewaslijnen

Mechanisatie voor bio-boeren

up to date

Noviteiten en ontwikkelingen op het gebied van mechanisatie krijgen op Bio-beurs een plek op het BioMechaTech platform. Daar tonen binnenen buitenlandse fabrikanten nieuwe oplossingen.

Hieronder alvast een overzicht.

Tekst Niels van der Boom | foto’s Fabrikanten

Van Laar Techniek

Van Laar Techniek uit het Utrechtse Hoogland is importeur van de Ierse Grass Tech Grazer. De Grazer is specifiek voor stalvoeren bedoeld. Dit betekent dat vers gemaaid gras direct wordt verzameld en niet gesneden of vermoest. Zo behoudt het zijn geur en treedt geen vervuiling en broei op. Het resultaat is meer eiwit,

De Grass Tech Grazer

EKOLAND | januari – 2019

geen kuilverliezen, minder loonwerkkosten en lagere krachtvoerkosten. Bij uitstek geschikt voor biologische bedrijven, die kritisch naar hun eiwitbronnen kijken. “Om de hoge producties te halen is een hoge droge stofopname cruciaal”, legt Ron van Laar uit. “Door vers gras te voeren is de voeropname ’s avonds en ’s

nachts veel hoger. Zo kunnen de koeien overdag vaker naar buiten, zodat ze toch genoeg droge stof op kunnen nemen. Dat geldt ook voor melkgeiten. Met de lichtgewicht machine is bijna jaarrond te voeren.

Het gras raakt de grond niet en wordt zo niet vervuild door mest en grond. Wij zijn voorstander van een systeem waarbij akkerbouwers voedergewassen telen, die de veehouder vervolgens vers maait.

Bijvoorbeeld Italiaans raaigras. Door vaak te maaien, bij 15 tot 20 centimeter grashoogte, krijgt onkruid geen kans. Zo verdwijnt bijvoorbeeld ridderzuring uit de graszode.”

Van Laar neemt ook een primeur mee naar Zwolle. De elektrische Ubco motor, als alternatief voor een lawaaierige quad of crossmotor. Twee elektromotoren gevoed door een lithium-ion accu, drijven beide wielen aan. Op de weg gaat hij 120 kilometer mee. Met 80 kilo draagvermogen is het een stevig apparaat. De eerste agrarische ervaringen zijn zeer positief.

Dit jaar volgt een versie die met 50 km/u de weg op mag. Tevens komt hij in aanmerking voor Vamil en MIA.

17

Andela Techniek & Innovatie

Andela Techniek & Innovatie uit Nagele bouwt ruim tien jaar de Solar Weeder.

Sinds de eerste generatie is er veel veranderd en verberted. Op de BioMechaTech staat de jongste, door zonnestroom aangedreven, generatie van deze wiedkar.

“De truc is om niet meer stroom te verbruiken dan je kunt opwekken”, legt Paul Andela uit. “Zo hoef je nooit naar huis om te ‘tanken’. In 2008 pasten er maximaal vier personen op de machine. Nu zijn dat er al 12 en dit jaar volgt een versie voor 15 mensen. Seizoenarbeiders moeten ergonomisch en comfortabel hun werk kunnen doen, zonder herrie en met een eenvoudige bediening.

Dat lukt met de Solar Weeder.”

De zelfrijdende machines op zonne-energie exporteert Andela over heel de wereld.

Vooral binnen Europa, maar ook naar China en Nieuw-Zeeland. Andela: “We krijgen veel vragen voor alternatieve toepassingen. Dit jaar gaat een machine naar Estland die wordt ingezet om aardbeien te plukken. De uitdaging is steeds weer dat techniek en energievoorziening in balans zijn. Dat vergt veel ontwikkelwerk, maar mede dankzij verbeterde componenten lukt dat. Een zonnepaneel van gelijke grootte wekt nu 20 procent meer energie op dan 10 jaar terug. Ook de nieuwste generatie borstelloze elektromotoren werkt

Verbeterde Solar Weeder wiedkar

veel efficiënter. Hierdoor verbetert het rendement van de machine en dat van de teler. Nul CO2-uitstoot past bovendien bij het imago van de bio-sector.”

Ecoagri

Reesink Agri

Schoffelrobot Oz

Reesink Agri, voorheen Reesink Technische Handel, is vooral bekend van de merken Kuhn en Rauch. Voor de biologische sector importeert het bedrijf uit Apeldoorn een aantal interessante merken. Het meest opvallend is het Franse Naio. Dit bedrijf bouwt een kleine landbouwrobot, de Oz. De elektrisch aangedreven machine is bedoeld om tussen de plantrijen te schoffelen. Een eerste exemplaar rijdt inmiddels in Nederland.

De machine werkt autonoom met behulp van camera’s, die de plantrijen detecteren. Hiervoor moeten de rijen wel 55 tot 120 centimeter uit elkaar staan en de plantjes minimaal 10 centimeter hoog zijn. Met een afstandsbediening kun je hem handmatig besturen, om bijvoorbeeld een aanhanger te trekken.

Reesink Agri vertegenwoordigt al sinds de jaren ’90 het Oostenrijkse merk Einböck in Nederland. Naast traditionele rijenschoffels heeft het bedrijf sinds 2015 de Aerostar-Rotation wiedeg in het programma. In plaats van veertanden heeft deze roterende tanden die door het gewas kammen. Reesink demonstreert de machine ook in ons land. Doel van het roterend wieden is dat de wiedeg niet volloopt met gewasresten en het onkruid beter loswerkt. Doordat de grond er vanaf wordt geschud moet het onkruid eerder uitdrogen. Ieder element is onafhankelijk opgehangen, waardoor de machine zich volledig aan de contouren van de bodem aanpast. De agressiviteit is vanuit de cabine hydraulisch instelbaar.

18

Ecoagri importeert machines van het Franse merk Terrateck.

Daarvan zijn er volgens de importeur in 2019 drie interessant voor de Nederlandse markt. Een borstelwieder, onkruidbrander en een nieuwe versie van hun oogstmachine voor bladgroentes. De borstelwieder combineert een ganzenvoet met kunststof borstel, om dichter langs de planten te wieden. Ook kan vlak langs plastic worden geborsteld, zonder schade aan het materiaal. Ook voor de onkruidbestrijding is een handbediende 80 centimeter brede onkruidbrander, gefabriceerd van roestvaststaal. Deze beschikt over drie branders die ik hoek verstelbaar zijn. Met een hendel is de gastoevoer instelbaar.

Terratech heeft al langer een zogenaamde babyleaf harvester in het programma, voor het oogsten van bladgroentes. Daar komt nu een ‘mini’ model met 80 cm werkbreedte bij. Deze is speciaal bedoeld voor kleine hoeveelheden fijne sla, postelein of verse kruiden en kan tot 160 kilo per uur oogsten. Bijzonder is de aandrijving van het mes, haspel en de transportband, die via een accuboormachine loopt. Het bedrijf raadt een Dewaltaccuboor aan, maar je kunt zelf het merk en model kiezen.

De oogstband loopt op vier wielen en het product wordt in een zak opgevangen.

De Terrateck babyleaf harvester

| EKOLAND | EKOLAND januari – 2019 januari – 2019

Mechanisatie

Importeur Koeckhoven

Importeur Koeckhoven heeft met het Spaanse ploegenmerk Ovlac een significant deel van de Nederlandse markt veroverd. Koeckhoven paste de ploeg rigoureus aan om hem geschikt te maken voor ons land. Eigenaar Frans Koeckhoven schat in dat ongeveer de helft van alle Ovlac’s aan biologische boeren zijn verkocht. “Zij zijn zich als geen ander bewust van de teelttechnische voordelen”,

legt hij uit. “Organische stof blijft bovenin doordat de machine plantresten tussen de voren legt en niet inkuilt. Voorscharen worden daarom niet gebruikt. Dit heeft tal van voordelen. Er wordt CO2 vastgelegd, nutriënten blijven voor de plant beschikbaar en er treedt minder erosie op.

In tegenstelling tot volledige NKG maken wij de grond 100 procent zwart, waardoor de onkruiddruk veel lager is. Zeker op

De Ovlac ecoploeg

biologische bedrijven is de bovenste laag teeltaarde in zeer goede conditie. Die laat zich zo gemakkelijk bewerken dat we zelfs op zware kleigronden in het voorjaar kunnen ploegen, dankzij de ondiepe werkdiepte. Deze bedraagt 5 tot 35 centimeter, met een eenvoudige versteling, zonder verdere gevolgen voor het ploegbeeld. Zo experimenteer je veel sneller, ervaren de gebruikers. Het mes is breder dan het rister, waardoor ook op 5 centimeter de grond volledig los en rul wordt afgesneden.” Koeckhoven toont op de beurs een model met vorendrukker. “Deze rolt de gewasresten en groenbemester vast, zodat ze door een vervolgbewerking niet naar boven worden gehaald. Om de grond toch voldoende diep los te maken, monteren we ondergrondwoelers. Voor gebruik op zandgrond is een speciaal model ontwikkeld.” Tevens is de Moreni rotorkopeg te zien. Deze heeft drie tanden per rotor en horizontale messen, speciaal om groenbemesters te verkleinen. Hierdoor vermoest deze niet, wat een positieve werking op het bodemleven moet hebben.

MCR Machinery

“Door vers gras te voeren is de voeropname veel hoger en kunnen de koeien overdag vaker naar buiten”

MCR Machinery levert veel waslijnen voor pompoenen in Nederland. Op de biobeurs toont het een geheel nieuw model. Naast pompoenen kan deze onder andere knolselderij en zoete en gewone aardappelen wassen en drogen. “De machine is modulair gebouwd”, legt Jan Pieter Reijnoudt van MCR uit.

“Pompoenen drogen we met sponzen, maar voor bijvoorbeeld aardappelen is een lappendroger vereist.

Voor knolselderij zijn een andere weektrommel en

MCR Machinery waslijn

EKOLAND EKOLAND||januari januari––2019 2019

borstels vereist. Vooral voor bedrijven die, met het oog op de toekomst, flexibel willen zijn is deze machine interessant. De huidige pompoenwaslijn blijft in het programma. Deze is iets prijsgunstiger. In Zwolle tonen we een segment van de nieuwe waslijn.

Er komt een demo die we op locatie demonstreren.

Met drie meter lengte en een meter breedte is de waslijn eenvoudig te vervoeren.” De wasspecialist levert veel machines aan telers die zelf hun product verwerken. Met de nieuwe waslijn hoopt MCR ook een voet binnen de deur te krijgen bij industriële klanten. “Omdat we modulair werken, en het concept uit kunnen bouwen, zijn we interessant voor de industrie”, meent Reijnoudt. “De capaciteit ligt hoger, maar we merken dat industriële klanten ook flexibel willen zijn. Dat kan met de nieuwe waslijn.”

Bio-Mecha-Tech Kom kijken naar technische ontwikkelingen, live demonstraties, innovaties etc tec.

19

Van anoniem veevoer naar biologische muesli, havermout en jenever

Groningse inhaalslag bio landbouw

Pachtersoverleg Westeresch

Groningen kent sinds 2016 het programma ‘Stimulering omschakeling naar biologische landbouw in Groningen’. Het programma begon onderzoekend, maar intussen is er een behoorlijk grote groep van boeren die aan het omschakelen zijn of zich daarop oriënteren. Samenwerking van agrarische ondernemers, handel en afzet, de provincie, kennisinstituten en natuurbeheer vormen de sleutel tot succes. Tekst & foto’s | Peter Brul

I

n Groningen draait sinds het voorjaar 2016 het programma ‘Stimulering omschakeling naar biologische landbouw in Groningen’. Het begon onderzoekend, met bijeenkomsten voor de twee grootst sectoren in de provincie, melkveehouderij en akkerbouw, om te toetsen of er bij de ondernemers genoeg belangstelling zou zijn om een stimuleringsprogramma te rechtvaardigen. Dat bleek zeker het geval, op beide bijeenkomsten waren bijna 50 boeren.

Verrassend en hoopgevend, omdat de aanleiding nu juist was dat er in de regio relatief weinig biologische bedrijven waren en het daardoor voor mogelijk geïnteresseerde boeren ook een ver van hun bed show zou kunnen zijn. Meer in het centrum van het land, zoals Flevoland, is het aandeel biologische bedrijven inmiddels zo hoog, dat iedere agrarische ondernemer wel aansprekende voorbeelden in zijn of haar omgeving heeft, waardoor de omschakelingsdrempel ­aanmerkelijk lager is.

20

Ebelsheerd - proefvelden Graanrepubliek

In de grensregio’s zijn of waren weinig voorbeelden direct in de buurt, of het zijn atypische bedrijven, grote afnemers zitten ver weg evenals de grote consumentengroepen van de Randstad. In Groningen is van de nood een deugd gemaakt. Er wonen en werken een paar ervaren biologische landbouwkundigen, op de landbouwafdeling zitten een paar boerenzoons die weten waar ze over praten en de verantwoordelijke gedeputeerde was voor zijn politieke loopbaan bakker, met onder andere een biologische bakkerij. De combinatie van praktische kennis en Groningse nuchterheid heeft geleid tot een evenwichtig en samenhangend programma voor de stimulering van biologische ­landbouw.

Het programma omvat een pakket met informatiebrochures in de vorm van Ekoland specials, cursussen, themabijeenkomsten, studieclubs, excursies, keukentafelgesprekken, omschakelingsplannen, een januari – 2019 | EKOLAND

Ondi

‘De akker­ bouw in de regio is straks de basis voor hoogwaardige consumentenproducten’

iep ploegen met de ecoploeg

investeringsregeling en samenwerking tussen telers en afnemers. Het resultaat tot nu toe is een behoorlijke groep ondernemers die begonnen zijn met omschakeling van het bedrijf of zich daarop oriënteren. Vanaf het begin van het project was de aandacht niet alleen gericht op de teelt, maar ook op de afzetmarkt. De laatste, eigenlijk heel logische stap in de ontwikkeling van het geheel is een convenant met een groep bedrijven, vaak marktleiders, die aangeven welke biologische akkerbouwproducten ze willen hebben uit Groningen en in welke volumes, op korte en midden tot lange termijn. Dat gezamenlijke werken aan afzet en de marktzekerheid kan de drempel voor omschakelende bedrijven verlagen en er voor zorgen dat een akkerbouwer uiteindelijk het gewenste bouwplan ook goed kan realiseren met partners in de markt.

Er is nu een tweede Ekoland special gemaakt om specifiek akkerbouwers te informeren. Groningen heeft een rijke traditie in de akkerbouw in een aantal hele verschillende regio’s: het noordwesten met zavel en klei, met een sterke nadruk op pootaardappelteelt, de Dollardpolders van het Oldambt met zware klei, waar veel graan geteeld wordt en de Veenkoloniën en Westerwolde, met zand- en dalgronden waar suikerbieten en fabrieksaardappelen de bedrijfseconomische basis vormen. De huidige bedrijven worden gekenmerkt door een stevige bedrijfsomvang voor Nederlandse begrippen en verhoudingsgewijs veel jonge, vaak goed opgeleide ondernemers die het bedrijf net hebben overgenomen en zich oriënteren op de toekomst. Dat biedt perspectief. Aan de keukentafel en in de studieclubs worden bouwplannen besproken die behoorlijk afwijken van wat gangbaar is. Hoe realiseer je dat met nieuwe, hoogsalderende (groente)gewassen in plaats van fabrieksaardappelen en suikerbieten? De uitwisseling van kennis en ervaring en de samenwerking in het opzetten van nieuwe teelten zorgen er voor dat de ondernemers er vertrouwen in hebben. De provincie heeft in 2017 en 2018 een investeringsregeling vanuit POP3 opengesteld voor biologische bedrijven, waardoor voor investeringen in bijvoorbeeld mechanische onkruidbestrijding en niet-kerende grondbewerking veertig procent subsidie verkrijgbaar is. Dat is een belangrijk hulpmiddel voor akkerbouwers, die in de financieel lastige omschakelperiode een paar ton moeten investeren in nieuwe machines. Mede dankzij de investeringsregeling wordt er in een tijdsbestek van een paar jaar circa 7,5 miljoen euro geïnvesteerd in verbetering en opschaling van biologisch landbouw in Groningen.

Op de zware klei in het Oldambt (de Graanrepubliek) wordt op grote schaal wintertarwe geteeld als voer voor koeien, kippen en varkens. In biologische akkerbouw in de Graanrepubliek is de opzet om een grote diversiteit aan granen te telen die via verwerking in de regio door mouterij, brouwerij, distilleerderij, bakkerij, pastamakerijen en een havermout- en mue-

EKOLAND | januari – 2019

Foto Kirsten Huiting

Foto WUR

akkerbouw

slimakerij direct worden omgezet in hoogwaardige humane consumptie. Op het proefbedrijf Ebelsheerd worden oude graansoorten en moderne rassen geteeld en getoetst, naast groenten en andere gewassen bij een niet-kerende grondbewerking. Er is een studieclub biologische landbouw met zo’n 15 deelnemers. Met een meer diverse graanteelt in combinatie met de teelt van hoger salderende groentegewassen kan ook grootschalige akkerbouw daardoor weer veel meer een maatschappelijk positief (gewaardeerde) rol spelen. Er is meer arbeid nodig (i.p.v. chemie), de diversiteit wordt sterk vergroot en het wordt voor consumenten beleefbaar dat de akkerbouw in de regio ook de basis is voor hoogwaardige (lekkere) producten, van havermout en zuurdesembrood tot graanjenever.

Sinds een aantal jaren is er ook een programma natuurinclusieve landbouw in de provincie. Dat sluit mooi aan bij biologische productie. In een pilotproject, waarbij nauw samengewerkt wordt met Staatsbosbeheer, werkgroep Grauwe Kiekendief, de Universiteit Groningen en zes pachters wordt een biologisch productiesysteem ontwikkeld met hoge cultuurhistorische en natuurwaarde. De Westeresch en aanpalende essen tussen Veele en Smeerling in Westerwolde kennen een geschiedenis die terug te voeren is tot de 9e eeuw. Hoe zorg je in een 19e eeuwse, kleinschalige verkaveling met een biologische productie dat er optimale omstandigheden gecreëerd worden voor insecten, vogels, een rijk bodemleven en zeldzame akkerplanten, terwijl je er als boer ook nog een boterham verdient? Onderzoek, kennisuitwisseling en regionale verwerking van de producten tot hoogwaardige ‘streekproducten’ moeten er uiteindelijk toe leiden dat dit een inspiratiebron kan zijn voor boeren, overheden en landeigenaren.

Workshops 61 61-Biologisch bier, graan, mout en hop Do 24 jan | 14.15 uur | Workshopruimte C Met Peter Brul, Freek Ruis en Fokko Prins

Biobeurs

De provincie Groningen heeft een stand op de beurs op het Kennisplein, samen met SPNA, de twee proefbedrijven voor de noordelijke akkerbouw met ook een belangrijk aandeel biologisch.

21

Biobeurs Nieuws

Boer Bart opent Bio-beurs met boerentroonrede!

Toch wordt de stem van de boer niet vaak gehoord. Dit jaar starten we daarom met wat wellicht een traditie zal worden: een rede van een spraakmakende jonge boer en zijn visie op een toekomstbestendige landbouw. Niet abstract, maar vanuit de persoonlijke ontwikkeling en het eigen bedrijf. Dit jaar is dat Bartele Holtrop, ook bekend als Boer Bart. Hij zal worden ingeleid door emeritus hoogleraar en voorzitter van de BioAcademy Edith Lammerts van Bueren.

BioMechaTech

Onderwijsplein

De BioMechaTech presenteert technische innovaties, machines, (stal)systemen en diensten die ondersteunend zijn aan de specifieke behoeften van de biologische landbouw. Thema’s als optimale diervriendelijkheid, bodemvruchtbaarheid, watermanagement, combinatieteelten, opname van koolstof in de bodem als bijdrage aan het klimaatthema en behoud van biodiversiteit zijn enkele kenmerkende onderwerpen van de biologische landbouw. Mechanisatie en technische vernieuwingen die daarop inspelen, versterken het concept van biologische landbouw. Dankzij de groei van de biologische landbouw wordt het inspelen op de behoeften vanuit techniek en mechanisatie ook steeds profijtelijker.

Nieuw: Groen onderwijs op de Bio-beurs!

Pureness

Foodplein

Pureness is dé beurs voor gezonde en natuurlijke lifestyle producten met de hoogste kwaliteitseisen. U ontmoet op deze beurs exposanten op het vlak van beauty, wellness en health, die werken met natuurlijke grondstoffen afkomstig uit de biologische landbouw.

Man in de Pan en Dutch Cuisine slaan op 23 januari tijdens de Bio-beurs de handen ineen: drie toonaangevende chefs van Dutch Cuisine laten op hun eigen manier zien waarom het werken met het vlees van stier, bok en haan, gecombineerd met biologische seizoensgroenten, een fantastische manier is om volgens de vijf

22

Voor het eerst is er op de Biobeurs het Onderwijsplein, waar het groen (agrarisch) onderwijs goed vertegenwoordigd is. Daar laten de Aeres groep (Aeres HBO Dronten, Aeres MBO Barneveld en Aeres MBO Dronten, het Warmonderhof), VHL Leeuwarden, AOC Terra en Brainstud B.V. zien wat ze voor de biologische sector doen. U vindt het Onderwijsplein op de BioMechaTech.

Foto Bastiaansen Bio Kaas

Dit jaar opent de Bio-beurs met een boerentroonrede. De noodzakelijke omslag in de landbouw begint bij de boer als verzorger van de aarde.

waarden van Dutch Cuisine te werken: Vernieuwend, smaakvol, ecologisch verantwoord en met het gebruikmaken van lokale,- en seizoenproducten.

Het Foodplein biedt de kans om met dit nog vrij onbekende vlees kennis te maken. Het concept is proeven en ontmoeten! De Boer ontmoet de afnemer, de producent de horecaondernemer

en de kok de slager. Het doel: meer biologisch mannenvlees in de biologische winkels en op het bord, zowel uit als thuis.

Alle activiteiten op het Foodplein staan op het Workshop-overzicht!

Biokennisplein Ook dit jaar bundelen de kennisinstellingen hun aanbod.

Naast Wageningen UR open teelten, presenteert ook SPNA haar onderzoeken op het plein.

Het Louis Bolk Instituut besteedt aandacht aan voedselverliezen in de biologische keten. Uit het onderzoek blijkt dat een groot

deel van het geoogste product de consument niet bereikt. Is er plaats voor biologische buitenbeentjes in het winkelschap. Op het plein is ruimte gemaakt voor Van Hall Larenstein en bij Groene Veredeling is informatie over resistente aardappelrassen te vinden naast de resultaten uit het onderzoek binnen het biologische veredelingsprogramma.

Demeterplein Het Demeterplein heeft als thema ‘van kringloop naar opwaartse spiraal’. Midden op het plein komt op een podium een doorzichtige preparatenroerton die vanuit de bodem mooi wordt verlicht. Gedurende de beide beursdagen roeren gasten, bezoekers en studenten in die ton, waardoor we de roerspiraal gedurende de hele beurs aan de gang houden. Daarnaast komt er ook een manshoge koperen spiraal op het plein te staan.

Het Demeter plein is ook het ‘ alles onder 1 dak loket’ waar de januari – 2019 | EKOLAND

Biobeurs nieuws

Streekplein Het Streekplein is de plek waar biologische land- en zeeboeren hun zelfgemaakte producten uitstallen in boerenmarktkramen.

Primeur op het Streekplein zijn de gezonde rauwmelkse producten zoals kefir van Raw Milk Company en de Bonte Weide. organisaties voor het keurmerk, scholing, ontwikkeling, grondbeheer en bedrijfsovernames aanwezig zijn om vragen te beantwoorden en in gesprek te gaan. We zijn er voor iedereen die kennis wil maken met biodynamische landbouw en voeding en om te kijken of de biodynamische manier van werken iets is voor uw bedrijf.

Het Demeter-plein is een samenwerking tussen Aeres Warmonderhof, de BD Vereniging, Kraaybeekerhof Academie, Stichting Grondbeheer, de Vereniging van Natuurvoedingskundigen, Landgilde en Stichting Demeter.

kookboeken worden gepresenteerd: het kookboek Langzaam Lekker, koken met de Ecostoof en het nieuwe kookboek Tsukémono, snelle groentefermentaties uit Japan. Het Streekplein is dé bestemming voor iedereen met vakmatige interesse in bijzondere en zeldzaam lekkere biologische producten, rechtstreeks van de biologische boer.

Het Streekplein is een samenwerking van SPN, Van Eigen Erf en het Netwerk Biologische InfoCentra en Land & Co. Het Streekplein is mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel.

Centraal op het Streekplein bereidt Barbara Rodenburg van restaurant ’t Ailand, proefhapjes met ingrediënten uit de marktkramen.

Linde van de Graaf demonstreert slow cooking zonder energie met de Ecostoof. Twee nieuwe

Bio-erf het nieuwe Pluimveeplein

Het Bio-erf is de nieuwe naam voor het Pluimvee-plein. Op het Bio-erf zijn diverse partijen uit de keten vertegenwoordigd. Zij nodigen iedereen van harte uit om tijdens de Bio-beurs het Bio-erf te bezoeken. U vindt het Bio-erf op een nieuwe plek; in hal 2 tegenover het Foodplein. Daar vindt u interessante presentaties, lekker hapjes en een goed gesprek.

Column De boer als de dokter van de toekomst Het gaat langzaam, te langzaam, maar er is toch sprake van een niet te stoppen bewustwordingsproces over de relatie tussen voeding en gezondheid. Aangevoerd door clubs als ‘Voeding Leeft’ en ‘Vereniging Arts en Leefstijl’ worden zichtbare voordelen getoond voor o.a. bestrijding van diabetes 2 door aangepaste voeding.

Wetend dat we het vanuit het gangbare denken bijna nooit – of alleen met immense kosten- op stoffelijk niveau hard kunnen bewijzen of bijvoorbeeld biologische voeding gezonder is dan gangbaar geteeld voedsel, zijn er gewoon patiëntengroepen gestart met andere voedingspatronen en is met metingen onderbouwd dat ze grote voordelen hebben bij aanpassingen van hun dieet. Meer groenten en fruit voorop. Biologisch handelsbedrijf in fruit en groenten Eosta is samen met de EkoPlaza winkels Dr GoodFood begonnen met spreekuren voor klanten van deze biologische speciaalzaken om ze te helpen met praktische recepten die onze vitaliteit ondersteunen.

De volgende hier direct aan verbonden stap in het bewustwordingsproces moet natuurlijk zijn dat deze voeding ook uit een gezond landbouwsysteem komt. Onze gezondheid staat immers in direct verband met de gezondheid van onze omgeving en vooral de aarde waarin geteeld wordt. En net als bij mensen kun je aan de bodem al snel aflezen of dat een gezonde ‘voedingsbodem’

EKOLAND | januari – 2019

Bert van Ruitenbeek

Directeur Stichting Demeter

betreft. Door te onderzoeken of er volop bodemleven aanwezig is. Daar is echt geen hogere wiskunde voor nodig, maar wel boeren die vanuit bodemgezondheid werken en denken zoals de biodynamisch werkende boeren en tuinders. De slogan ‘de boer als de dokter van de toekomst’ is natuurlijk niet van recente datum, dokters leggen nog steeds de ‘Eed van Hippocrates af die de beroemde woorden sprak ‘laat voeding uw medicatie zijn en niet medicatie uw voeding’. Maar tijdens de opleidingen geneeskunde is er vervolgens geen aandacht meer voor leefwijze en voedingsgewoonten. Ook daar begint nu gelukkig een kentering te ontstaan met pleidooien voor leefstijlgeneeskunde.

Het is jammer dat het miljardenbal van reclames van de voedselverwerkende industrie en de wellicht nog vermogender farmaceutische industrie zoveel mensen op een verkeerd pad hebben gestuurd. Natuurlijk is er ook behoefte aan wat bewerkt voedsel en soms kunnen medicijnen levensreddend zijn, maar het zouden kleine hoekjes van winkelschappen en drogisterijen moeten betreffen. Laat de producten van de echte helden - namelijk de boeren en tuinders zijn die de gezondheid van aarde en mens tegelijk en onlosmakelijk van elkaar ondersteunen- nu eens echt de ruimte en aandacht krijgen.

23

plattegrond - Beursvloer - Hal 1 en Hal 2 280

278 277

282

255 254 281

283

275 274 273 272 253 270

252 256

Duitslandpaviljoen 229

284 285

228 226 225 230 223 227 231 224

199

198

Kennisplein 220

175

288

201 195

217 216

202

203 204 194 193

196

171

170

169

154 155

151 150 131

130

156 157 158 147 149 148 129

146

128 132 127

103 104 105 106

107

vindt u in stand 158

232 233 215

260

214

192

145

159

126 133

134

125

124

108

209

207 190

160

144 143 142

In/uitgang beursvloer

100 101 102

257 258 259

180 181 182 183 168 167 166 165

174 173 172

152 153

289

178 179

266 26

191

197 176 177

249 248

267

247 246 245 244

205

287

269 268

250

200

286

Route naar Pureness Workshops BioMechaTech

251

271

109

161 141

135 136 137 123

121

110 111 112 113 114

Biohuis & Bionext vindt u in stand 169

exposanten-overzicht AB seeds

622

BD-Totaal

457

Abbot Kinney’s

282

BD-Vereniging

454

Abeos

143

BDEKO

169

ABZ

411

Bejo Zaden B.V.

187

Actimin Gesteentemeel

240

Bella Berga

442

Adya Bio

223

BestPartner Food

184

Agri Minerals

232

Beterland- Besteland Products

295

Agrico

126

Bewustwinkelen.nl

470

Agrifirm

146

Bij de Oorsprong

112

Agrisun

117

Bingenheimer Saatgut/Biosano

440

Agro Pest Control

268

Bio Freshi Produce BV

189

Agrodust

733

Bio Planète - Oil mill Moog

161

Agromix Broederij & Bio opfok

411

Bio-Center Zann

139

AgruniekRijnvallei

411

Biobite Promotions & Krachtkoek

491

Amanprana, Pineo, Bertyn

175

Biobol

169

Andela Techniek & Innovatie B.V.

713

Biocare Product

605

Aqua Aurora

149

BioCountry BV

463

Argi

739

Biofee.nl

253

Aurora

105

Bioglasteelt

169

AVA natural skin care

630

Biohuis

169

Bakkerij Verbeek

129

Biojournaal

113

Bastiaansen Bio Kaas CZ Rouveen

145

Biokaas Kinderdijk

249

24

Garderobe

ENTREE

Registratie

Startpunt Thematours

januari – 2019 | EKOLAND

Biobeurs Plattegrond

120 119 118 116

302

139

138

117

441 440 439 442 445

814

813

812

811

810

816 807

Demeter plein

491 492 493 494 495 496 497 498

806

454

Demo keuken 805

140

Foodplein

475 476 474 473 471 472

453 452 451450449448 447446

186 162

298299300 301

184 185 164 163

456

804

189 188

457

462

487 488 489 490

479 478 477 470 467 468 469

803

210 187

Streek plein

459 458

802

234 238 211 213 212

460

461

480 465 809

241

482 483 484 485 486

464 463

242

290 291292 293294 295 296 297

262

240

261

481

263

801

65 264

433

411 419

424 415

400 401 402 403 404

Bio-Erf Pluimveeplein

Algemene Plattegrond BioMechaTech Standnummers: 701 t/m 735

Pureness Standnummers: 601 t/m 639

BioMechaTech Workshops

Pureness

Hal 2 Biobeurs Hal 1 &

705 Kennisplein

Workshopruimtes A-B-C-D-E

EKOLAND | januari – 2019

Hanze zaal

25

exposantenoverzicht vervolg Biol. Pluimveehouders Ver. BPV

169

Den Ouden Groenrecycling BV

286

GreenHub

234

Biomeerwaarde Ei Coöperatie

411

Denise’s Choice

475

GreenHub

238

Biomeerwaardekip

411

DetaSoft Automatisering B.V.

118

GroeiBalans T & O BV

241

Biomühle+Kräuterfutter GmbH

101

DIGI Nederland

166

Groen Agro Control/ QAssurance

185

Biomygreen BV

164

Direct Dairy Holding B.V.

723

Groene Verdedeling

220

BioNederland

169

Dobio/Natuurvlees Dobbelaere

156

Grow Bioplant B.V.

210

Bionext

169

Donker Winkelstyling

252

Haneman Biofruit

461

BioTamra

178

Dormiente/Dekker slapen

608

Hansketien

461

BioTuinders

169

Drentse Aa Zuivel

167

Heerlijkheid Mariënwaerdt

441

Biowad

169

Dutch Cranberry Group BV

296

Helga (Nigeria) Limited

291

BioWinkelvereniging

169

Dutch Harvest hemp tea

493

Herdade Vale do Guadiana

478

BioWorld

162

Eco fields BV

248

Het Blauwe Huis

104

Bloesem Remedies Nederland

601

Eco warehouse

458

Hevel Vacuum

111

Bo Weevil BV

173

Eco-Groothandel

151

Holland Foodz - Thise

202

Bone Brox

803

Eco-Groothandel

153

Hoogpak/Smaakmakkers

285

Boogaard International

163

Ecobulbs ‘t Keerpunt

157

Horizon Natuurvoeding BV

124

Boogie Sauzen

461

Ecofinia/Vivani/iChoc

141

Huober Brezel GmbH & Co

226

Boon agrosystems bv

411

Ecostoof

461

ID Agro

123

BPV

411

ECOstyle

262

ID organics BV

302

Broere Beregening BV

725

EiPack eierenverpakkingen

411

Illimani koffie proeven

802

Brons Voorthuizen BV

411

EKO Holland Melk op Maat

288

Imkerij de Traay B.V.

134

Broodcompany B.V.

481

Ekoland

158

Imkerij De Werkbij

603

Brouwerij de Leckere

191

EM Agriton Natuurlijk actief

242

Jadis Agri

271

Byodo Naturkost GmbH

227

EM Agriton Natuurlijk actief

261

Jentschura International GmbH

154

Caithness Potatoes B.V.

108

Energieplusdak

411

JetDrinks b.v.

462

Candy Tree - Schnitzer

257

Engeldot Pomp-/Leidingsystemen B.V.

247

JM Nature

602

Carel Bouma Biol. poot-/plantgoed

110

Eosta B.V.

171

Kaaslust & Vlielander Kaasbunker

479

Charly’s All is Fair

496

Extract BV/LeQrs

103

Kari’s crackers

498

Clearspring

284

Fakkert Biologische Voeders

109

KemperKip BV

214

Coenecoop Wine Traders

188

Familiebedrijf Weidenaar

255

Kenwell Nature

149

Control Union Certifications BV

148

Farm Brothers

464

Kiemrad.nl

266

Coöp. Telersver. De Schakel UA

439

FeelingGoods

173

Klean Kanteen Ecolunchbox

128

Cooperatie Bio-KI

483

fermenPeer

461

Kleinstesoepfabriek

801

Countus accountants+adviseurs

137

Fervena

497

Knitted Knockers – Breiprothese

633

Cow Support Holland BV

251

Florentin

135

Koeckhoven.net

701

Crehumus

271

Floris Recycled Stationery BV

290

Komeco organic fertilizers

204

Cropshop.nl

176

Flow Cosmetics

621

Koolen – Paddenstoelen

283

Cruydt-Hoeck Wildebloemenzaden

287

Food-Connection Weimar

229

Kopersporen

454

De Bonte Weide

461

Foodloose GmbH & Co. KG

224

Koppert Biological Systems

216

De Goede Vissers

461

Frenchtop Natural Care products BV.

201

Kraaybeekerhof Academie

454

De Groene Geit

169

Freriks bv - Demetris bv

411

La Bio Idea/Amaizin/Onoff

138

De Hobbit

174

Fresh Meat Company

259

La Vie Est Belle

136

De Hooiberg Biol. Kaasboerderij

451

Fries Roodbont Vee

484

Laarakker Bio BV

211

De Lankerenhof - Veluws Ei B.V

461

Friesland Campina

127

Lados Olijfolie

494

De Natuurweide

169

FZ Organic Food

200

Lady Fruitcake

301

De Natuurweide

482

Geneeskracht van Dadels

460

Land & Co

461

De Nijborg Agri B.V.

269

Gerard & Suus en Landgoed Bleijendijk 810

Landgilde

454

De Polderkol

461

GlobalFeedMill

411

ledsprotect

275

De Terp Squashpackers BV

265

Granartum

277

Lenders-Peeters Org. Plants

280

Deli Harmony

289

Green Age

197

Level One Uitzendbureau

133

DeliSouth

453

Green Brand Organics

450

LH Packaging total Solutions

250

Delphy

419

Green Coco Europe GmbH

264

Lima NV

116

Demeter-Weingut-Zwölberich

228

Green Organics BV

433

Littlelunch GmbH

231

Den Hartigh

183

Green Soap Company

196

LLTB

169

26

januari – 2019 | EKOLAND

Biobeurs exposanten

Loedeman ongediertebestrijding b.v.

411

Provincie Groningen & SPNA

220

Van Der Sluis Agri

711

Louis Bolk Instituut

220

Provincie Overijssel

461

Van Eigen Erf

461

Lovechock

155

Pure Graze

278

Van Hall Larenstein

220

LTO Noord

169

Q-cape BV

186

Van Laar Techniek

741

Machandel bv

132

Qassurance

185

VBI Bio Imkers

169

Madal Bal/ Fris gedroogd fruit

144

R+V Verzekeringen

411

Vencomatic Group

411

Man in de Pan

809

Raab Vitalfood GmbH

225

Ver. .biol. boeren Zuid West

169

Man@Machine

715

Rabobank

465

Ver. Biol. Varkenshouders VBV

169

Mani

246

Raw Milk Company

461

Verbeek Bio Europe B.V.

411

Martho Flexwerk

100

RealFlavors

452

Vitalis Biologische zaden

193

Mattisson

102

Reesink Agri

199

Vitiv natuurvoeding

274

MCR Machinery

727

Residelca Olivos

468

Vlamings BV

203

MCV.NU

731

Reudink

192

VNVK

454

Meijer, C. Meijer BV

125

Rijk Zwaan Nederland BV

215

Vogelsang

721

Mekkerstee,Biostee

267

Rinagro Smart Farming

424

Waddendelicatessen

461

Mertens

213

Rouveen Bio Voeders BV

411

Warmonderhof

454

Mesa Coatings BV

719

Royal Ingredients Group

270

Weerbaar Telen

260

Mont Blanc Foods BV

298

Rude Health

243

Weerribben Zuivel B.V.

190

N&A 100% organisch

632

Scheria

411

Weleda

611

Natrada B.V.

107

Schulp Vruchtensappen

106

Wessanen Benelux

147

Natudis, Kroon, Natuurwinkel

140

Seepje

172

West Plant Limburg B.V.

212

Naturalcos bio

477

Skal Biocontrole

177

WUR Open Teelten

220

Nature’s House BV

244

sLandsBeste

181

Yarrah Organic Petfood B.V.

160

Naturelle

445

Slow Food Nederland

461

Yaviva Grooth-Eco cosmetica

604

Natuurboeren met Hart v. Biodiversiteit 461

Smart&Zo Groothandel Natuurprod.

612

Yogi Tea

180

Nautilus Organic

194

Solupar egg handling & printing

411

Zaderij

233

Necap Pallets & Kisten B.V.

737

Sonett GmbH

152

ZintenZ Organic Cards

272

Ned.Ver.Prof.Melkschapenhoud. NVPM 169

Sonneclaer

461

ZLTO

169

Nedato World Class Potatoes

119

SOTO organic veggie food GmbH

256

Zonnemaire

198

Netwerk Biologische InfoCentra

461

Sparkling Tea

461

W. van der Meer en Zonen B.V.

255

Neutkens Zaadhandel BV

258

Spoony

492

Waddendelicatessen

348

Now Organic International B.V.

631

Stichting Demeter

454

Wageningen University & Research

214

OD designstudio

217

Stichting EKO-keurmerk.nl

170

Waka Waka

127

Odenwald Organic Bakery

182

Stichting Grondbeheer

454

Warmonderhof

341

Odin De Nieuwe Band

131

Stoker Holland

157

Weathy

165

Org processing Trade Ass. Europe

459

Streekeigen Producten Nederland

461

Weerribben Zuivel

186

Organic Flavour Company B.V.

130

Superfoodies

301

Wessanen Benelux

146

Organic Goatmilk Coöperatie

179

Ter Heerdt kuikens en hennen

411

West Plant Limburg BV

152

Organicfarm Trading B.V.

634

Terra Etica Cafe Michel

456

World Wide Food Trade B.V.

255

Organico Realfoods

120

TerraSana

150

Yarrah Organic Petfood BV

159

Orgapower Compostproducten

297

Terrateck Sas

745

Yogi Tea GmbH

136

OTC Organics B.V.

159

The Ferment Company

816

Your Well

319

Ozman Gurme

495

The High Five Company

168

Zaadhandel Neutkens B.V.

239

P. Bos Veevoeders

411

The nu company

230

Zespri International (Europe) NV

123

Plant Health Cure B.V.

209

Topas GmbH

165

ZintenZ Organic Cards

332

Plantenkwekerij de Kemp BV

207

TopTexCompostdoek

300

ZLTO

168

Plantenkwekerij Jongerius

263

Traiteur de Oorsprong

281

Zonnemaire

195

Plantera BV

245

Transmefo B.V. Putten

411

Zuid West

168

Pluimveepraktijk AviVet B.V.

411

Triodos Bank

171

Pluimveesl’ter W. v.d. Meer & Zn

411

Udea BV/Ekoplaza Franchise BV

195

Poldergraan, Kommer Biopharm en

717

Vakcentrum

114

717

Valk Solutions

487

Précon

142

Vallée Verte GmbH

273

Prisma

169

Van den Broek vacumeer-/vaatwasm.

121

Profytodsd, Pireco,

EKOLAND | januari – 2019

Wijzigingen en zetfouten voorbehouden.

Lijst en plattegrond zijn het laatst bijgewerkt op 07-01-2019

27

workshop-Overzicht Bio-beurs workshops en activiteiten woensdag 23 januari 2019, 11.00 - 21.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30

Hanzezaal

inloop

1 - Agemene Leden Vergadering Biohuis (besloten)

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

inloop

2. Hoe blijft biologisch onderscheidend?

inloop

3. Opening Bio-beurs: de boerentroonrede

uitloop

Workshopruimte A

7. Diversiteit in grasland, de nieuwe standaard?!

8. Omschakeling naar biologische melkveehouderij

9. Bio-IPM in de spruitenteelt

Workshopruimte B

14. Aan tafel met ondernemers die zeld­ zame veerassen houden!

15. Eerste hulp bij etikettering

16. Hoe kan de agroecologische beweging biologisch vooruit helpen?

Workshopruimte C

21. Van briljant idee naar co-creatie: voor biohelden van de toekomst!

22. Biologische webshops: hoe organiseren we het toezicht?

23. Rauwmelkse producten: gezond of gevaarlijk?

Workshopruimte D

28. Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt

29. Natuurlijke middelen in de dierenartspraktijk

30. Het aardappel­ convenant: een succesvol concept voor transitie

Workshopruimte E

35. Juridische Workshop: Meetup en Update

36. Bodem Koolstof: een levendige component

37. Pieren Power: alles over -het belang vande regenworm

Dutch Cuisine ism Man in de Pan: Estée Stroker kookt met bok

Foodplein

Dutch Cuisine ism Man in de Pan: Josua Oechies kookt met haan

Bio-beurs workshops en activiteiten donderdag 24 januari 2019, 10.00 -19.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11.00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11.15 11:30

Hanzezaal

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

43. Hoe krijgen we meer beschikbare grond voor biologisch ondernemen?

42. Biologisch boeren voor een beter klimaat: wat kun je zelf doen?

44. Boer zoekt geef ruimte aan

Workshopruimte A

46. Hoe verdienen biologische tuinders hun inkomen?

47. Kalf bij de koe en het lam bij de geit: hoe doe je dat succesvol?

48. Omschakeling naar biologische melkveehouderij

49. Maximaal melk uit gras

Workshopruimte B

52. MBO-keuzevak Biologische bedrijfsvoering in en voor de praktijk

53. Bio Brexit

54. The positive side of raw chocolate

55. Hoe lokaal is lokaal eigenlijk bij biologisch?

Workshopruimte C

58. Omschakeling naar biologische akkerbouw, kosten en baten?

59. Bloeiend Bijenlandschap Berkelland

60. De bakker en de dokter

61. Biologisch bier, graan, mout en hop

Workshopruimte D

64. Collegiale Keten: hoe coöperatief ben ik eigenlijk?

65. Ontwikkelingen biomarkt in Frankrijk, Duitsland en België

66 - Nieuwe biologische wetgeving - stand van zaken - Bionext - 46

67. Mineralogie: ‘vergeten’ basiskennis voor een vruchtbare bodem

Workshopruimte E

70. De echte waarde van landbouwgrond, maar hoe deze te financieren?

71. Hennep thee van Nederlandse bodem: lekker, gezond & duurzaam

72. Natuurinclusief? We hebben toch al bio?

73. Biologische teelt op zandgrond: systeem­ onderzoek te Vredepeel

Foodplein

De Boer op Yvonne Hopstaken

Bijproduct van zuivel Kalfsvlees, heerlijk Arie Martin

Vegan: de trend Marion Pluimes

Duurzame foodconcepten Daniël Saat

28

januari – 2019 | EKOLAND

15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:45- 19:00- 19:15- 19:30- 19:45- 20:00- 20:15- 20:30- 20:4517:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00 19:15 19:30 19:45 20:00 20:15 20:30 20:45 21:00

4. Deltaplan biodiversiteit

6. Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw

5. Groen Goud onder je voeten de waarde van ecosysteemherstel

10. Leeronderneming: biedt ruimte aan een starter

11. Culinaire activiteiten op de boerderij

12. Presentatie Ekoland Innovatieprijs 2019: de drie genomineerden

13. De voedselketen in transitie!

17. Meters maken voor BD-landbouw

18. Het graan, de molenaar en de bakker

19. Telers voor telers: Een beetje boerenverstand extra!

20. Keten van Eten: van Zwolle naar Parijs en terug

24. Bomen in de landbouw; we kunnen niet zonder!

25. Liveseed zorgt voor meer biozaad en biorassen

26. Biologisch in grootkeukens: belemmeringen en kansen

27. Productspecificaties aanvragen: de nieuwe werkwijze van Skal

31. Help, de Skalinspecteur! - Landbouw

32. Doorschakelen naar Demeter

33. Korte Keten Hackathon Food Valley

34. Bioleer: verwaarding van biologische huiden

38. Een persistente grasklaver voor de beste bodemkwaliteit

39. Humusopbouw op akker en grasland: wat levert het op?

40. Diversiteit en mechanisatie: technologie kan ecologie faciliteren

41. Vegan landbouw zonder gebruik van dierenmest - dat kan!

Dutch Cuisine ism Man in de Pan: Christian Weij kookt met stier

15:1515:30

Fermentatie-expert Peter van Berckel Tsukémono

15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

17:30- 17:4517:45 18:00

Bio-beurs 2019

45. Voedselbossen als toekomst voor de biologische landbouw

boer: een starter 50. Aanvullende normen melkveehouderij

51. Hoe duurzaam is de Nederlandse landbouw: ongemakkelijke waarheid?

56. GMO: gentech of biotechnologie?

57. Ruwvoer, dat smaakt naar meer!

62. Bio-soja?

Zo ja!

63. Ontdek de potentie van blockchain voor biologisch

68. Help, de Skal-inspecteur!

- Import

69. Wat doen preparaten op je bedrijf

74. Groenbemesters als vervanging van het vals zaaibed

75. Productspecificaties aanvragen: de nieuwe werkwijze van Skal

Brood van het huis Gerard Hardeman

Plaag-dieren uit de natuur Nel Schellekens

EKOLAND | januari – 2019

wo 23 januari: 11.00 tot 21.00 uur do 24 januari: 10.00 tot 19.00 uur IJsselhallen Zwolle Rieteweg 4, 8011 AB Zwolle

Klimaat

Geld & Grond

Nieuw

Relatie boer-consument

Innovatie

Culinair

Gezonde leefstijl

Overig

29

workshop-programma Hanzezaal 10.15 Algemene ledenvergadering Biohuis

1

Mmv: IJsbrand Snoeij-Voorzitter Deze vergadering is voor alle leden van Biohuis. Biohuis bespreekt met haar leden wat gezamenlijk bereikt is in 2018 en natuurlijk de plannen voor 2019. Alle leden van Biohuis zijn dan ook van harte uitgenodigd. Weet u niet zeker of u wel lid bent? Check dan alle aangesloten verenigingen via www.biohuis.org. Via het mailadres info@biohuis.org kunt u zich voor deze vergadering aanmelden, dan ontvangt u alle stukken.

11.30 Hoe blijft biologisch onderscheidend?

2

Sprekers: Tjeerd de Groot-D66, Natasja Oerlemans-WNF, Marijke de Jong-Dierenbescherming, Sebastiaan AalstFood Cabinet en nog vele anderen, boeren en tuinders Mmv: Harm Edens-TV presentator/duurzaamheid activist Harm Edens leidt de discussie over de onderscheidendheid van biologisch. Hij doet dat via de invalshoeken ‘Kringlooplandbouw’, ‘Natuurinclusieve landbouw’ en ‘De Consument’.

Bij iedere invalshoek zijn er verschillende tafelgasten die elkaar zullen prikkelen en anders wel door Harm Edens geprikkeld gaan worden. Onder andere diverse biologische en gangbare boeren zullen aanschuiven. Ook de zaal mag meedoen in de discussie, daar houdt hij wel van. Kom dus allen!

13.45 Opening Bio-beurs: de boerentroonrede

3

Spreker: Bartele Holtrop-Boer Bart Mmv: Edith Lammerts van Bueren-BioAcademy Dit jaar opent de Bio-beurs met een boerentroonrede. De noodzakelijke omslag in de landbouw begint bij de boer als verzorger van de aarde. Toch wordt de stem van de boer niet vaak gehoord. Dit jaar starten we daarom met wat wellicht een traditie zal worden: een rede van een spraakmakende jonge boer en zijn visie op een toekomstbestendige landbouw. Niet abstract, maar vanuit de persoonlijke ontwikkeling en het eigen bedrijf. Dit jaar is dat Bartele Holtrop, ook bekend als Boer Bart. Hij zal worden ingeleid door emeritus hoogleraar en voorzitter van de BioAcademy Edith Lammerts van Bueren. Genodigden hebben voorrang.

15.15 Deltaplan biodiversiteit

4

Spreker: Louise Vet-Voorzitter NIOO/WUR, Biodiverse boeren Mmv: Kees van Zelderen-LTO portefeuillehouder Klimaat en Duurzame Energie De coalitie van het Deltaplan pleit voor ‘omdenken’. Dat is nodig om biodiversiteit een centrale rol te geven in het denken en doen van ondernemers, bestuurders, natuurbeheerders, boeren, wetenschappers en supermarkteigenaren.

Het doel is vanuit een gebiedsgerichte aanpak natuur en verdienvermogen voor boeren onlosmakelijk met elkaar te verbinden. Prof. Louise Vet (voorzitter, NIOO en Wageningen University & Research) is voorzitter en drijvende kracht in de coalitie, ze gaat in gesprek over de toekomstplannen.

30

17.45 Groen Goud onder je voeten – de waarde van ecosysteemherstel

5

20.00 Feestelijke Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2019

6

Spreker: John van Duursen-Wij.land Mmv: Talis Bosma-Student Organic Agriculture/WUR Steeds meer land raakt uitgeput en erodeert, slechts enkelen zien het groene goud onder hun voeten. Aan de hand van de film Groen Goud 2 (een vervolg op John D. Liu’s Groen Goud) kijken we naar de ecologische en economische winst die te behalen valt uit het herstellen van ecosystemen in onder andere Spanje, Egypte en India. Hierna wordt de koppeling met de Nederlandse situatie gemaakt. Wat kunnen wij hiervan leren? Wat is de impact op Nederland en hoe kunnen wij ons Groene Goud behouden?

Sprekers: Het Derde Erf, Maatschap Overesch, Doornik Natuurakkers De Ekoland Innovatieprijs is een stimuleringsprijs voor biologische landbouwbedrijven en eert de vernieuwers in de biologische sector. De drie genomineerde ondernemers ontvangen een cheque van de Rabobank. De vakjury maakt ter plaatse bekend welke genomineerde de hoofdprijs krijgt.

Voorafgaand aan de prijsuitreiking is er ruim baan voor innovatie: oud-winnaars van de Ekoland Innovatieprijs delen hun verdere vernieuwingen en hoe zij verder gegaan zijn met hun innovatie.

Workshopruimte A 11.30 Diversiteit in grasland, de nieuwe standaard?!

7

Sprekers: Pim Clotscher-Neutkens zaden, Rob Overesch-Boerderij Aver Heino Steeds vaker worden er kruiden in grasland meegezaaid.

Wat is de gedachte hierachter en hoe zijn de ervaringen tot nu toe? Hebben kruiden invloed op de productie of veegezondheid? Pim Clotscher (Neutkens zaden) en Rob Overesch (Boerderij Aver Heino) vertellen over hun ervaringen met kruidenrijk grasland. Hoe maak je goede keuzes en welke effecten kun je verwachten?

8 12.45 Bedrijfseconomische perspectieven voor de omschakeling naar biologische melkveehouderij

Sprekers: Kees Water-Ekopart, Edith Finke-DLV Rundvee Advies Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Denk je na over omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering en wil je weten wat dit inhoudt? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequentie dit heeft voor je bedrijf. En wat zijn de marktperspectieven? In deze workshop wordt aan de hand van ervaringen inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijg je antwoord op deze vragen.

14.00 Bio-IPM in de spruitenteelt

9

Sprekers: Cok van der Maarl-Agrifirm, Hilfred Huiting-WUR, Frank Bos-biologische spruitenteler Mmv: Marian Blom-Bionext Geïntegreerde plaagbeheersing (ook wel Integrated Pest Management) is een werkwijze waarmee groentetelers ziektes en plagen zoveel mogelijk voorkomen en zo weinig mogelijk bestrijdingsmiddelen gebruiken. De IPM-aanpak is voor gangbare en biologische telers waardevol. Voor een moeilijk januari – 2019 | EKOLAND

Woensdag 23 januari

gewas als spruitkool heeft Bionext samen met telers, kwekers, zaadbedrijven en adviseurs de aanpak doorgedacht. In deze workshop presenteren we de tips en witte vlekken.

15.15 Leeronderneming: biedt ruimte aan een starter

10

16.30 Culinaire activiteiten op de boerderij

11

Spreker: Andre Jurrius-Ekoboerderij de Lingehof Mmv: Helmer Wieringa en Maria van Boxtel-Land & Co Ervaren ondernemer en overweeg je om in jouw bedrijf starters in de landbouw de ruimte te geven? Arbeid delen, gezelligheid, fijnere teelten of jongvee uitbesteden: er zijn allerlei voordelen voor een ervaren biologische boer om een jonge ondernemer te laten leren op een eigen stuk op jouw bedrijf. We bespreken ook de lastige punten: hoe werk je succesvol samen? Na deze workshop vol praktijkvoorbeelden weet je: past het ook bij mij?

Sprekers: Linda Duijndam-Hoeve Biesland, Ageeth VisserLandzicht Mmv: Iris van de Graaf-Van Eigen Erf Culinair ondernemen op eigen erf: kookworkshops, diners in de boomgaard, zelf kruiden plukken: er zijn allerlei manieren om klanten te vinden en binden met culinaire activiteiten op de boerderij. Doe je het zelf of werk je samen met chef-koks? Wat bied je aan? Wat zijn de kosten aan materialen en arbeid? Hoe werk je slim samen in werving en boeking van gasten? Linda Duijndam en Ageeth Visser bieden succesvolle culinaire concepten aan in samenwerking met een chef-kok en delen hun ervaringen.

17.45 Presentatie van de drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs 2019:

12

Sprekers: Het Derde Erf – Maatschap Overesch – Doornik Natuurakkers Mmv: Kees van Veluw-Jurylid Ekoland Innovatieprijs De Ekoland Innovatieprijs eert de vernieuwers in de biologische sector. In deze workshop een podium voor pioniers: de drie genomineerden van de Ekoland Innovatieprijs 2019 delen hun innovatie. Hoe kwamen ze op het idee? Wat werkt goed, wat kan nog beter? Doe inspiratie op en leer van hun ervaringen.

Workshopruimte B 11.30 Aan tafel met inspirerende ondernemers die zeldzame veerassen houden!

14

Sprekers: Floor de Kanter-Boerderij De Hooilanden, Bert Kots-De Brömmels, geitenkaasboerderij en camping Mmv: Marrit Kyung Ok Schakel-Stichting Zeldzame Huisdierrassen Ondernemerschap met zeldzame veerassen: hoe gaat dat in zijn werk? We schuiven aan tafel met twee experts en vragen ze van alles over hun bedrijfsvoering, ervaringen en hun toekomstperspectief. Kom ook langs en praat mee. Laat je inspireren door deze Gelderse pioniers en trotse schatbewaarders van ons levend erfgoed! Waarom een (lokaal) dubbeldoel ras? Welk verdienmodel kies je? Behouden van lokale veerassen, omschakelen? Wat past er bij jou?

12.45 Eerste hulp bij etikettering

15

14.00 Hoe kan de agro-ecologische beweging biologisch vooruit helpen?

16

15.15 Meters maken voor BD-landbouw

17

16.30 Het graan, de molenaar en de bakker

18

Sprekers: Ellis van Diermen-Précon Food Management Steeds meer mensen kiezen voor een gezonde leefstijl.

Biologisch past daarbinnen, dat geldt zeker voor voedingsproducten! Hoe zorg je als ondernemer dat jouw etiketten voldoen aan de ingewikkelde etiketteringswetten? Wanneer voelen consumenten zich misleid door een etiket? En hoe vertaal je mooie marketingteksten tot een toegestane, maar toch ook doeltreffende tekst? Ook dit jaar worden de regels toegelicht aan de hand van praktische voorbeelden. Précon staat klaar voor iedereen met vragen over etikettering en claims op hun verpakkingen!

Spreker: Kurt Sannen-Voorzitter BioForum Vlaanderen Mmv: Kees van Zelderen-Biohuis In Vlaanderen heeft de biologische beweging de agro-ecologie omarmd. Ze zien het als een grote kans om biologisch verder te ontwikkelen. De agro-ecologie is de richting waar het naartoe moet, biologisch is het erkende certificaat voor hen die zich daarmee willen onderscheiden. Hoe zien we dit in Nederland?

Spreker: Liesbeth Brands-Hansketien, Maria van BoxtelLand & Co en Merle Koomans-Biowinkelvereniging Na lang zoeken heeft biodynamische boerderij Hansketien geschikte opvolging gevonden. De hoge grondprijs bleek een (bijna) niet te nemen drempel in het overnameproces.

De producten van Hansketien worden in veel biospeciaalzaken verkocht. Daarom start de Biowinkelvereniging een crowdfundingcampagne om de grond van Hansketien vrij te kopen. Meter voor meter. Zodat de grond beschikbaar blijft voor biodynamische landbouw en de kaas in de winkels te koop blijft. Een mooie case, want Hansketien staat niet op zichzelf. Hoe gaan we dit als keten aanvliegen?

19.00 De voedselketen in transitie!

13

Sprekers: Gea Bakker en Martijn Rol-Rabobank, De voedselketen is volop in beweging en de grillige consument is moeilijk te volgen. Wat heeft dit voor invloed op biologische producten? En hoe sluiten biologische producten aan bij de huidige consumententrends? Tijdens de presentatie zullen we de transitie in de keten laten zien aan de hand van actuele voorbeelden en zetten we u aan tot nadenken.

EKOLAND | januari – 2019

Sprekers: Ineke Berentschot-Wiebaktmee, Sven VerbeekMolen de Twee Gebroeders, Gerard Hardeman-Gerard & Suus, Louis Dolmans-Doornik Natuurakkers Mmv: Boki Luske-LBI Het opzetten van een lokale broodketen vraagt extra inspanning. Dit heeft de sprekers van deze workshop echter niet weerhouden om het gewoon te doen! Wilt u weten waarom en hoe zij dit aanpakten? Kom luisteren naar de boer, de molenaar en de bakker over hun werk in een straal 31

Eko-Holland is een coöperatie van ruim 180 biologische melkveehouders verspreid over heel Nederland. Na 17 jaar is Eko-Holland een van de belangrijkste leverancies van biologische melk in Nederland geworden. De melk die gezamelijk wordt geproduceerd, wordt voornamelijk verwerkt in ons eigen land, maar er gaat ook een klein deel over de grens. De melk wordt verwerkt door een tiental verwerkers tot overheerlijke biologische zuivel.

De melkveehouders achter deze biologische producten verstaan hun vak goed. Het zijn stuk voor stuk enthousiaste ondernemers die gaan voor duurzaam ondernemen. Vaak hebben ze binnen hun bedrijf nog een tweede tak wat hun onderneming toegankelijker maakt.

Eko-Holland heet nieuwe leden die biologische melk willen leveren van harte welkom. De melk moet uiteraard voldoen aan de certificeringsen kwaliteitseisen die gelden voor biologische productie.

D AN

Heeft u interesse om lid te worden van Eko Holland Melk op Maat, neem dan contact op met René Cruijsen, rccruijsen@eko-holland. nl (voorzitter) of Gerben Kool, gerbenkool@eko-holland.nl (aanname O-HOL EK beleid) voor een kennismakingsafspraak.

L M EL

OP

K

We groeien nog steeds!

w w w. e k o - h o l l a n d . n l

M AA

T

workshop-programma

Woensdag 23 januari

Meer melk

van 10 kilometer en laat u inspireren. Naast de bekende granen als tarwe en spelt, ook aandacht voor andere granen die op Nederlandse akkers een plekje verdienen, zoals eenkoorn en emmertarwe.

17.45 Telers voor telers: Een beetje boerenverstand extra!

19

Sprekers: Ammo Veeman-Nautilus Organic, Han Kavelaars-Mts. Kavelaars, Harald Oltheten-De Ring, Mmv: Jan Roncken-Nautilus Organic In deze workshop nemen enkele van onze zeer ervaren telers in hoog tempo de meest prangende vragen door uit het ‘Telers voor telers’ programma voor starters in de bioteelt, (potentiële) omschakelaars en doorschakelaars naar biodynamische teelt. Ook nemen zij de tijd om mee te denken met vragen die op jouw bedrijf spelen. Het motto is niet voor niets: samen staan we sterk!

19.00 Keten van Eten: van Zwolle naar Parijs en terug 20

Sprekers: Jan Roelof Meesters-Rabobank, Hanna van Vonderen-Provincie Overijssel Mmv: Diane Stap-Stap in Actie In oktober 2018 bezocht een groep Overijsselse voedselondernemers de SIAL in Parijs. Hoe staat het nu met het reisgezelschap? Maken de deelnemers hun ambities waar? Wat is er nodig om ideeën en producten op de markt te brengen?

Kom naar de netwerkbijeenkomst en doe inspiratie op onder collega-ondernemers. Met rondleiding over de Bio-beurs!

Workshopruimte C 11.30 Van briljant idee naar co-creatie: voor de biohelden van de toekomst!

21

Spreker: Djura Prins-Prins in Communicatie Er zijn in de wereld meer ideeën bedacht dan uitgewerkt.

Heb jij een briljant idee en het komt nog niet van de grond?

Kom dan naar deze workshop en verras je zelf; iedereen is welkom. We brengen in kaart waar de energie zit ook als het even niet mee zit. Resultaat: focus voor je bezoek op de Bio-beurs én praktische eerste stappen die jij kunt zetten.

12.45 Biologische webshops: hoe organiseren we het toezicht?

22

Sprekers: Jan Wicher Krol en Sara Kuijer-Skal Biocontrole Webshops die biologische producten verkopen vallen onder de biologische regelgeving. Hoe moet Skal het toezicht op webshops organiseren? Skal gaat hierover graag het gesprek aan en toont wat haar plannen zijn.

14.00 Rauwmelkse producten: gezond of gevaarlijk?

23

Sprekers: Ton Baars en Betty van Esch-Universiteit Utrecht, Andre en Tonnie Mulder-Raw Milk Company Het inzicht rondom rauwe melk en gefermenteerde melkproducten verandert. De negatieve effecten van verhitting worden steeds inzichtelijker. Rauwe melk is in verband gebracht met de preventie van astma en allergieën. Consumentenonderzoek in NL laat zien dat gefermenteerde rauwmelkse producten ook curatief van belang zijn in een ouder wordende bevolking. Laboratoriumonderzoek naar veranderingen in de melkmatrix en in muizen ondersteunen deze bevindingen. Wereldwijd wordt er ook veilige rauwe melk geproduceerd, die bedoeld is voor directe consumptie.

EKOLAND | januari – 2019

15.15 Bomen in de landbouw; we kunnen niet zonder! 24

Sprekers: Boki Luske-LBI, Wil Sturkeboom-Fruitteler van Fruittuin van West, Wilco de Zeeuw-Melkveehouder en notenteler, Pluimveehouder-Coöperatie Biomeerwaarde Ei Mmv: Kees van Veluw-LBI en WUR In deze workshop gaan we in op de onmisbare rol van bomen en hagen in de zoektocht naar een echt duurzaam en klimaatneutraal bedrijf. Bomen werken mee aan het klimaatneutraal voedsel produceren, ondersteunen veel ecosysteemdiensten zoals schoon grondwater en verbeteren van bodemvruchtbaarheid en bomen kunnen een goede aanvullende inkomstenbron zijn.Drie boeren vertellen hoe ze dat aangepakt hebben op hun bedrijf en gaan in op de bottlenecks maar vooral ook op de perspectieven die bomen op je bedrijf geven om echt duurzaam voedsel te produceren en een inkomen te genereren.

16.30 Liveseed zorgt voor meer biozaad en biorassen 25 Sprekers: Steven Groot-WUR, Edwin Nuijten-LBI, Maaike Raaijmakers-Bionext, Marcel van Diemen-Vitalis Liveseed is een Europees onderzoeksproject, gefinancierd door de Europese Commissie, met als doel de productie en het gebruik van biologisch zaad en biologische rassen in Europa te stimuleren. Daarbij wordt o.a. gekeken naar beleid en regelgeving, de kwaliteit van de zaadteelt en innovatieve methoden van veredelen.Tijdens de workshop vertellen Steven Groot van WUR, Edwin Nuijten van het LBI, Marcel van Diemen van Vitalis en Maaike Raaijmakers van Bionext meer over hun aanpak en de eerste resultaten.

17.45 Biologisch in grootkeukens: belemmeringen en kansen

26

Spreker: René Heusschen-EKO-keurmerk Mmv: Marian Blom-Bionext Terwijl de verkopen van biologische producten in de winkels richting de 5% gaat, blijft het aandeel biologisch in kantines van scholen, ziekenhuiskeukens en overheidsgebouwen steken bij 1 tot 3%. En dat is niet voor niets: catering is een ingewikkelde manier om vers eten bij de mensen te krijgen.

Toch zijn er pioniers in het binnen- en buitenland die aantonen dat er kansen zijn voor gezonde biologische voeding in grootkeukens. Stichting EKO-keurmerk en Bionext presenteren inspirerende voorbeelden en tips voor facility managers, MVO-medewerkers, schoolbesturen en cateraars.

27 19.00 Productspecificaties aanvragen: maak kennis met de nieuwe werkwijze van Skal Spreker: Anneloes Degenaar-Skal Biocontrole Skal Biocontrole geeft uitleg over de nieuwe werkwijze voor het aanvragen van productspecificaties. Maak als eerste kennis met het nieuwe klantengebied van Skal.

Workshopruimte D 11.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt

28

Sprekers: Lennert den Boer-Mts den Boer, Sander Bernaerts-Naturim Op de workshop vertelt Lennert den Boer-een jonge biologische boer uit Kerkwerve (Zeeland)- over zijn omschakeling naar bio. In 2018 had Den Boer zijn eerste biologische teelt.

Waarom heeft hij de keuze gemaakt voor de omschakeling en hoe verging zijn eerst ‘bio’ teeltjaar? Bedrijfsadviseur 33

1994-2019

Al 25 jaar de beste groenterassen voor de biologische teelt Kom naar de Vitalis-stand (193) op de Bio-Beurs in Zwolle en bespreek uw teeltplan 2019 met ĂŠĂŠn van onze adviseurs.

Meer info: www.biovitalis.eu - tel: 0575 502 648

Nr:193

workshop-programma

Woensdag 23 januari

Sander Bernaerts (Naturim) vult het verhaal aan met zijn visie op omschakelen, de markt en de biologische werkwijze.

De vraag naar biologische groenten en akkerbouwproducten groeit hard. Op het boerenerf is de toenemende vraag merkbaar en de sector mag duidelijk verder groeien.

12.45 Natuurlijke middelen in de dierenartspraktijk

29

14.00 Het aardappelconvenant: een succesvol concept voor transitie

30

15.15 Help, de Skal-inspecteur! Landbouw

31

Spreker: Maria Groot-Platform Natuurlijke Veehouderij, Carlijn Gommans-Diergeneeskundig Centrum Dalfsen Mmv: Ellen de Lange-Platform Natuurlijke Veehouderij Een interactieve workshop over de inzet van natuurlijke middelen bij landbouwhuisdieren, waaronder kruiden (preparaten), organische zuren, pre- en probiotica, kleimineralen, honing en andere natuurlijke producten. Gezien de veelheid aan middelen voor dieren op de Nederlandse markt en het terugdringen van het gebruik van antibiotica is er een grote behoefte aan objectieve achtergrondinformatie en praktijkervaring betreffende het gebruik van natuurlijke middelen.

Uitwisseling van kennis en ervaring (van dierenartsen en veehouders) staat centraal.

Sprekers: Jan Eric Geersing-Caintness Potatoes, Henk Klompe-Akkerbouwer Mmv: Maaike Raaijmakers-Bionext In 2017 sloten 28 partijen uit de biologische aardappelketen het convenant ‘Versnelde transitie naar robuuste aardappelrassen’. Doel is om in drie jaar tijd de transitie naar 100% robuuste rassen in Nederland te maken. Het convenant blijkt een groot succes en leidt tot ingrijpende veranderingen op de akkers en in het winkelschap. Ook krijgt het convenant navolging in het buitenland. Wat is het geheim van dit project? Tijdens de workshop geven drie betrokkenen hun visie.

Spreker: Maaike Lowijs Cox-Skal Biocontrole Inspecteurs van Skal leggen uit wat er van u als wordt verwacht tijdens de jaarlijkse inspecties. De landbouwinspectie staat dit uur centraal. Een goede gelegenheid om uw vragen te stellen!

16.30 Doorschakelen naar Demeter

32

Sprekers: Leen Janmaat en Petra Derkzen-Werkendewijs Biodynamische landbouw gaat een stap verder dan biologisch volgens de EU Verordening. Biodynamisch kent een rijke landbouwcultuur. Wilt u zich hierop oriënteren? Leen Janmaat en Petra Derkzen geven inzicht in de biodynami-

sche landbouwpraktijk en de betekenis hiervan voor het bodemleven, de biodiversiteit, de voedselkwaliteit en de planten- en dierenwereld op het bedrijf. Ook het verwerven van het Demeter keurmerk komt aan bod.

33

17.45 Korte Keten Hackathon Food Valley

Sprekers: Jurrien Roossien-Do-It, Wicha BenusGebiedscoöperatie O-gen Mmv: Anne Bruinsma-FarmHackNL De digitale transformatie van de landbouw biedt kansen voor het ontwikkelen van innovatieve oplossingen voor het verduurzamen van het voedselsysteem, nieuwe waardecreatie, slimme nieuwe logistieke concepten en het verbinden van lokale producenten en consumenten. De Food Valley hackathon staat in het teken van data en technologie gedreven oplossingen voor de voedselsystemen van morgen.

De hackathon is een initiatief van de gemeente Barneveld, handelshuis DO-IT, zorgboerderij ‘t Paradijs en gebiedscoöperatie O-gen, en wordt georganiseerd door FarmHackNL.

19.00 Bioleer: verwaarding van biologische huiden 34 tot hoogwaardige EKO gecertificeerde producten Sprekers: André Brouwer-EKO-Keurmerk, Janine Caalders-TLC-leather Mmv: René Heusschen-EKOkeurmerk Consumenten kiezen bewust voor biologisch vlees of biologische zuivel. Vreemd dus dat er geen biologisch leer op de markt is. Met het project Biologisch leer gaan we daar verandering in brengen. Of beter gezegd EKO-leer, want huiden en verdere verwerking vallen niet onder de bescherming van de biologische regelgeving. EKO-leer betekent gecertificeerd leer van biologisch gehouden dieren, waarvan de huiden zo duurzaam mogelijk zijn verwerkt. Kritische factoren: is er genoeg aanvoer? Waar zit de vraag?

Workshopruimte E

35

11.30 Juridische Workshop: Meetup en Update

Spreker: Gladys Koenders-AKK Koenders De Juridische Workshop is een Meetup en een Update. De workshop is namelijk gericht op vragen en uitwisseling van ervaringen van de ondernemer en het bijpraten over actuele onderwerpen. Meetup: Levensmiddelenrecht (vragen over voedselveiligheid en etikettering), Gegevensbescherming (Wob, AVG); Overige onderwerpen ( verweer in bestuursrechtelijke procedures, oprichten bedrijf(sactiviteiten), samen-

Ontdek onze nieuwste pompoenen, met receptkaarten! smaakvol en compact: ideaal voor groentebox, thuis- of marktverkoop

Romig pompoe saliede ‘Sugensoep met ar Babe ’

Warm – 4 per voorgerecht sonen – 35 min uten

De lica ta

chili Mexicaanse ompoen met Acorn-p ne’ ‘Green Tangeri

erecht Warm hoofdg – 4 personen (+ 55 minuten in oven) n Rece – 20 minute pten_OP M_A6_NL ietwat F.indd ine’ is een_DE 7 De ‘Green Tanger en met een groene zoete Acorn-pompovruchtvlees. Door zijn geel deze buitenkant en smaak kun je niet-geheel zoetegebruiken in zowel pompoen prima gerechten. zoete hartige als hele de je gebruik ine’ Voor dit recept de ‘Green Tanger hele pompoen. Door je de roosteren, kun . Met deze in de oven te bereiding opeten anse pompoen na opgediende Mexica tafel! in de pompoen echt feestje op chili zet je een

www.bolster.nl EKOLAND | januari – 2019

s q u as h

De ‘Su gar Bab gebruik e’ kun en je wat zoe in hartige gere ook prima is hij goetere smaak van chten. Door de beeld grod te combine deze pompoe ren met n salie en ene kruiden bijvoor met wat pitt als rozemar als chil ijn iger ingr ipeper of ui. ediënte of n De lica In dit rece t pt geb a squash samen ruik je met sali binatie. e, een de ‘Sugar Bab tradition e’ de kno En dankzij de fl rode pepele compittig vanook is dit een soep die er en aardapp smaak is. En lekker ook een el en wortel toeomdat je zoe te vitamin heel gezond voegt, is dit e en meer red en mineralen.soep boorde vol Heb te prober enen nodig om dit je nog en? recept uit

NIEUW

11-10-18

14:56

11-10-18 14:55

Delicata-pompoen ‘Sugar Babe F1’ en Acorn-pompoen ‘Green Tangerine F1’

A6_NL_DEF.indd

Recepten_OPM_

1

35

workshop-programma

Woensdag 23 januari

werking in een stichting, coöperatie, wildschade, enz.). Update: Napraten over juridische onderwerpen actueel voor de agrarische sector (bijv. fipronilkwestie, de fosfaatreductie)

12.45 Bodem Koolstof: een levendige component

36

14.00 Pieren Power: alles over -het belang van- de regenworm

37

Sprekers: Geert-Jan vd Burgt en Nick v Eekeren-LBI Bodem organische stof is een fundamentele component voor bodemvruchtbaarheid én kan koolstof vastleggen. Het speelt een rol in boeren”klimaatadaptatie en klimaatmitigatie, maar vooral ook in bodemvruchtbaarheid in brede zin. In de workshop worden diverse manieren beschreven om het organische stof gehalte van uw grond te verhogen, ontleend aan de projecten ‘Koolstofboeren’ en ‘Carbon Valley’.

Welke maatregelen u ook overweegt; houd altijd rekening met de gevolgen voor de stikstofhuishouding op zowel korte als lange termijn.

Sprekers: Jan Dirk van der Voort-De Grote Voort, Ron de Goede-WUR/Soil Quality Mmv: René de Bruin-Streekwijzer Wormen zijn onmisbaar voor een gezonde biologische bodem. Maar wist je dat er in Nederland 23 soorten ­regenwormen zijn, verdeeld in 3 ‘functionele groepen’?

In deze workshop verkennen we de (on-) mogelijkheden om de regenwormenpopulatie te verhogen en presenteren we de resultaten van veldonderzoek op een aantal biologische bedrijven.

Standnr. 189

De specialist voor de afzet van uw biologische vers en industrie producten!

15.15 Een persistente grasklaver voor de beste bodemkwaliteit

38

16.30 Humusopbouw op akker en grasland: wat levert het op?

39

17.45 Diversiteit en mechanisatie: hoe technologie ecologie kan faciliteren

40

19.00 Vegan landbouw zonder gebruik van dierenmest – dat kan!

41

Sprekers: Jan Rinze van der Schoot-WUR, Nick van Eekeren en Pedro Janssen-LBI Het behoud van grasklaver is de beste manier om organische stof op te bouwen en bodemleven te stimuleren. Maar hoe houd je als biologische veehouder de klaver in het grasland? In de PPS Bodem en ruwvoeder is hier intensief onderzoek naar gedaan, o.a. rassenonderzoek naar 18 rassen witte klaver, nutriëntenonderzoek in een gebreksziekte proef sinds 1954, onderzoek naar de aanwezigheid van rhizobiumbacterien in verschillende gronden, onderzoek naar de penwortel van witte klaver en wat dit betekent voor persistentie, en het effect van voorvrucht en N-bemesting op klaverontwikkeling. Resultaten van dit onderzoek worden gepresenteerd en bediscussieerd.

Sprekers: Geert Jan vd Burgt en Nick v Eekeren-LBI Mmv: Heleen Klinkert, Bionext Het verhogen van het humusgehalte in de bodem heeft positieve effecten op de opbrengsten van akker- en grasland.

Wat dit financieel kan betekenen wordt uiteengezet door onderzoekers van het Louis Bolk Instituut. Daarnaast is er groeiende belangstelling vanuit het bedrijfsleven voor compensatie van CO2-uitstoot via koolstofvastlegging in agrarische bodems. Hierbij worden agrarische ondernemers gecompenseerd voor het treffen van maatregelen gericht op verhogen van bodemkoolstof. Verschillende voorbeelden hiervan komen aan bod.

Sprekers: Marcel van der Voort-WUR-Open Teelten, Dirk van Apeldoorn-WUR-Open Teelten & FSE Een diversiteit aan gewassen op kleine en grote schaal is belangrijk om biologische akkerbouw- en tuinbouwbedrijven robuust en gezond te houden. Gewasdiversiteit levert waardevolle diensten als ziekte- en plaagonderdrukking en biodiversiteit. Deze diversiteit aanbrengen in je bedrijf en managen, is niet eenvoudig, maar technologie en mechanisatie kunnen hierbij helpen. Twee experts van de WUR geven praktische handvaten hoe technologie en mechanisatie de ecologie op je bedrijf kan faciliteren.

Spreker: Jan van Arragon-Bioakker Mmv: Joep PeteroffNetwerk ter promotie van biocyclische-veganlandbouw Vegan landbouw zonder gebruik van dierenmest kan! 100% plantaardig telen en dit ook geheel zonder de inzet van productiedieren en dierlijke mest (en dierlijke meststoffen) is mogelijk voor kleine en grote teelten. Jan van Arragon is teler van Bioakker in Zutphen en teelt al jaren vegan, dus zonder dierlijke mest. Jan vertelt graag over zijn aanpak en deze lezing is vanaf het begin interactief. Middels foto-materiaal zal de resultaten van deze bedrijfsvoering zichtbaar worden.

Bio Freshi Produce • IABC 5102 • 4814 RN Breda E gerritjan@biofreshi.com • M 06-51617021 • T 076-5241585 w w w.b i o fre s h i .c o m

EKOLAND | januari – 2019

37

workshop-programma Hanzezaal 10.30 Biologisch boeren voor een beter klimaat: wat kun je zelf doen?

42

Sprekers: Heleen Klinkert-Bionext, Peter Kuikman-WEnR, Rogier Schulte-WUR Mmv: Kees van Zelderen-Bestuurslid Biohuis/LTO-portefeuillehouder klimaat Een veranderend klimaat geeft nieuwe uitdagingen op het boerenbedrijf. Het wordt natter, zouter of droger, waardoor je huidige teelten minder renderen. Je manier van de bodem bewerken kan ervoor zorgen dat koolstof gebonden wordt, als je dat op een goede manier doet. Hoe zorg je voor een integrale benadering? Na een introductie door Rogier Schulte vertellen diverse ondernemers hoe zij hun bedrijf aanpassen op een gewijzigd klimaat en hoe ze daarmee geld kunnen verdienen.

12.30 Hoe krijgen we meer beschikbare grond voor biologisch ondernemen?

43

Sprekers: Mary Fiers-Groen Ontwikkelfonds Brabant, Alma de Kok-investeerder in Remeker coöperatie Mmv: Gea Bakker-Rabobank Nederland Landbouwgrond is gewild in Nederland. Door het slim inzetten van geld kan veel meer grond biologisch beheerd (blijven) worden. Wat doen overheden, banken, fondsen, bedrijven en particulieren om ervoor zorgen dat biologische boeren toegang tot landbouw- of natuurgrond krijgen en biologische grond ook biologisch blijft? En hoe kunnen die partijen samen nog meer impact maken?

14.30 Boer zoekt boer: geef ruimte aan een starter

44

Sprekers: IJsbrand Snoeij-Zorgboerderij ‘t Paradijs, Nieske Neimeijer-Varkenshouderij Neimeijer, Ria DuivenSpijkerman-Maatschap Spijkerman, Bart van der HoogKleaster Bethlehem/biologische geitenhouderij, Klarien Klingen-Toekomstboeren, Sietse Draaijer-NAJK Mmv: Maria van Boxtel-Landgilde Boer zoekt boer: nieuwe boeren zijn enthousiast voor de landbouw en ervaren ondernemers willen best graag ruimte bieden. IJsbrand Snoeij, Bart van der Hoog en Nieske Neimeijer startten op bijzondere manieren. Ria Spijkerman draagt over aan haar zoon. Doe mee met de inspirerende bijeenkomst over ruimte voor nieuwe boeren. In deze workshop aansprekende voorbeelden van nieuwe boeren en tuinders – nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Kom ook speeddaten op deze workshop van Landgilde, Toekomstboeren en NAJK. Na de workshop om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom ook speeddaten en stel je vraag!

16.15 Voedselbossen als toekomst voor de biologische landbouw

45

Spreker: Wouter van Eck-Voedselbos Ketelbroek/Stichting Voedselbosbouw Mmv: Kees van Veluw-LBI Voedselbossen lijken met een opmars bezig. Het gaat hierbij om een innovatieve landbouwmethode die optimaal gebruikt maakt van de ecologische principes van een natuurlijk bos.

Door de dominante rol van meerjarige gewassen hoeft er niet geploegd, geëgd of gewied te worden. In dit systeem zorgt de natuur voor plaagbeheer en opbouw van bodemvruchtbaarheid. De productiviteit van een goed ontworpen voedselbos stijgt gedurende de jaren. Voedselbos Ketelbroek (SKAL-gecertificeerd) levert inmiddels een keur van bijzondere producten aan een toprestaurant, een brouwerij en een lokale Ekoplaza. In deze presentatie gaat pionier Wouter van Eck in op de kansen die voedselbossen bieden voor de biologische sector om duurzaamheid en natuurwaarden (verder) te verbeteren. Ook wordt besproken hoe belemmeringen om om te schakelen overwonnen kunnen worden.

Workshopruimte A 10.30 Hoe verdienen biologische tuinders hun inkomen?

46

Sprekers: Mieke Baldé-Tuinderij De Volle Grond, Marga Verheije-Moestuin Leyduin, Marlies Engels-Kruiden kwekerij De Polderkol, Luuk Schouten-Tuinderij Eyckenstein Mmv: Bart Willems-Aeres Warmonderhof Biologische tuinders moeten veel moeite doen om een inkomen te verdienen. Naast de teelt van groente, vraagt een tuinderij ondernemerschap en communicatie richting klanten.

Voor veel tuinders zijn extra inkomsten nodig uit bijvoorbeeld een zorgtak, andere werkzaamheden in de winter, workshops op de tuin e.d. Hoe doen tuinders dat in de praktijk? Welk deel van het inkomen komt uit de teelt van groente? Wat is je verdienmodel? Welke nevenactiviteiten? Wat vinden tuinders ervan om neveninkomsten nodig te hebben?

11.45 Kalf bij de koe en het lam bij de geit: hoe doe je dat succesvol?

47

Sprekers: Harry van Wenum-Geitenboerderij De Groote Stroe, Hanneke Jellema-Hansma-Melkveebedrijf Koblomke Mmv: Gerdine Kaptijn-Bionext Twee veehouders geven een kijkje in hun bijzondere en succesvolle veehouderijsysteem: kalf bij de koe en lam bij de geit.

Ze vertellen waarom zij ervoor hebben gekozen om het jonge dier bij het moederdier op te laten groeien en hoe zij dit zelf aanpakken en ervaren. Het fenomeen verwildering van het jonge dier zal specifiek aan de orde komen. Welke maatregelen kun je nemen om dit te voorkomen? Laat je inspireren!

48 13.00 Bedrijfseconomische perspectieven voor de omschakeling naar biologische melkveehouderij Sprekers: Kees Water-Ekopart, Edith Finke-DLV Rundvee Advies Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Denk je na over omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering en wil je weten wat dit inhoudt? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequentie dit heeft voor je bedrijf. En wat zijn de marktperspectieven? In deze workshop wordt aan de hand van ervaringen inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijg je antwoord op deze vragen.

38

januari – 2019 | EKOLAND

donderdag 24 januari

14.15 Maximaal melk uit gras

49

15.30 Aanvullende normen melkveehouderij

50

Sprekers: Durk Oosterhof-Obio melkveehouderij, Harm de Vries-RINGadvies, Peter Takens-Takens kringloop­ landbouw advies In het praktijknetwerk ‘Maximaal melk uit gras’ is gedurende 2018 gewerkt aan het vergroten van de biodiversiteit en het meten van de productkwaliteit. Melk is geanalyseerd met infrarood-spectra en onderzocht op mineralen en er zijn van een aantal melkmonsters kristallisatiebeelden en chroma’s gemaakt. Er is geëxperimenteerd met het doorzaaien van kruiden in de periode februari-maart. Tijdens de workshop willen we de uitkomsten delen.

Spreker: Peter de Nooij-Werkgroep aanvullende normen melkveehouderij De aanvullende normen voor de melkveehouderij: wat houden ze in? Hoe is de borging van de aanvullende normen?

Wie gaat over de aanvullende normen en waar kun je input leveren? De eerste ervaring met controles voor de aanvullende normen uit de praktijk.

16.45 Hoe duurzaam is de Nederlandse landbouw: een ongemakkelijke waarheid?

51

Spreker: Meino Smit-WUR Rurale Sociologie Mmv: Leen Janmaat-LBI De ontwikkelingen en schaalvergroting in de landbouw leiden tot hogere producties. Maar is de landbouw hiermee ook efficiënter geworden? Dat blijkt tegen te vallen, zeker als je ook het energiegebruik van inputs meeneemt in de berekeningen. Meino Smit laat zien dat de Nederlandse landbouw niet duurzaam is. Hij pleit voor meer regionale landbouwproductie en afzet. Meino licht zijn proefschrift toe en geeft stellingen als aanzet voor een gesprek over de ontwikkeling van biologische landbouw.

Workshopruimte B 10.30 MBO-keuzevak Biologische bedrijfsvoering in en voor de praktijk

52

Sprekers: Udo Teunis-Bionext, Johan Schaap-Brainstud BV, Durk Oosterhof-AOC Nordwin/biologisch melkveehouder Wat gaat het nieuwe MBO-keuzevak Biologische bedrijfsvoering opleveren voor de biologische bedrijven? En welke mogelijkheden krijgen de AOC’s hiermee? Maak kennis met dit keuzedeel, laat je verrassen door de innovatieve aanpak van Brainstud B.V. en praat mee over wat leerlingen met dit keuzedeel mee (moeten) nemen naar hun eerste baan. AOC Nordwin vertelt over de eerste ervaringen met dit keuzedeel.

11.45 Bio Brexit

53

13.00 The positive side of raw chocolate

54

Sprekers: Antoon Huntelerslag en Wille Brouwer -Skal Biocontrole Wat betekent de naderende Brexit voor de bio-sector? Wat is de stand van zaken van de Brexit? Waar moet u als ondernemer aan denken?

Spreker: Franziska Rosario-Lovechock B.V. Informatieve lezing over de health benefits van rauwe ­chocolade en rauwe voeding.

EKOLAND | januari – 2019

14.15 Hoe lokaal is lokaal eigenlijk bij biologisch?

55

15.30 GMO: gentech of biotechnologie?

56

16.45 Ruwvoer, dat smaakt naar meer!

57

Sprekers: Annemieke Hulsman-Kleinlangevelsloo Supermarkt in het bos, Jord den Hollander-Kunstenaar, Rick en Arjuna Huis in ‘t Veld-De Melkbrouwerij, Martijn Engelbregt-Circus Engelbregt, Klaas de Lange- Weerribben Zuivel Mmv: Miriam van Bree-Bionext Steeds vaker verwachten consumenten ook dat het biologische product lokaal geproduceerd is.In Overijssel werken een biologisch boer, een verwerker en een winkelier samen met een kunstenaar via de methodiek van Agri meets Design aan de vraag: hoe betrek je de consument bij je bedrijf? In de workshop presenteren de ondernemers hun vraag en denkt het publiek met de kunstenaars mee hoe het verhaal bij de consument te krijgen.

Sprekers: Laurens Nuijten-Bionext, Jan Karel KwisthoutMinisterie van Infrastructuur en Waterstaat 2018 was een turbulent jaar voor de biologische sector vanuit het perspectief van biotechnologie. De Nederlandse biologische sector nam stelling ten opzichte van nieuwe veredelingstechnieken, het Europees Hof oordeelde dat CRISPRCAS9 onder Europese regulering valt en het ministerie van I&W organiseerde gesprekken met stakeholders over nieuw biotechnologiebeleid. In deze workshop staat Bionext samen met het ministerie van I&W stil bij deze ontwikkelingen.

Sprekers: Leo Tjoonk en Gratia Meijer-Agrifirm Goed ruwvoer is de basis voor een optimale melkproductie.

En juist daar schort het nogal eens aan. Niet alleen in de gangbare veehouderij, maar ook in de biologische veehouderij is de variatie in kuilkwaliteit groot.In de workshop gaat Agrifirm in op de mogelijkheden die er zijn om goed biologisch ruwvoer te telen en te winnen. Verschillende praktische tips zullen daarbij de revue passeren, waarmee u komend voorjaar direct mee aan de slag kan.

Workshopruimte C 10.30 Omschakeling naar biologische akkerbouw, wat kost dat? Wat levert dat op?

58

Spreker: Marc Versprille-Delphy De biologische sector is een innovatieve sector met een jaarlijks groeiende marktvraag. Biologisch telen vraagt een andere manier van telen, afweging van keuzes en preventieve keuzes om tot een succesvolle manier van ondernemen te komen. Omschakelen vraagt ook een economische investering op gebied van omschakeling van percelen en investeringen in machinepark en gebouwen. Hiervoor ontwikkelde Delphy afgelopen jaar de ‘omschakeltool’, deze geeft exact inzicht wat omschakeling kost én oplevert. Deze workshop geeft een inkijk in regelgeving in de biologische teelt, afwegingen in biologisch telen en inzicht in kosten en saldo’s voor en na omschakeling.

11.45 Bloeiend Bijenlandschap Berkelland

59

Sprekers: Nomi Havelaar-St Landschapsbeheer Gelderland, Piet Schagens-Bio-dynamisch bedrijf De Dennenkamp Het project ‘Bloeiend Bijenlandschap Berkelland’ heeft als doel om het leefgebied van diverse soorten wilde bijen te versterken op en om biologisch-dynamisch bedrijf de Dennenkamp (Gelderland). Het project maakt deel uit van 39

ge zocht

c o l l e ga - akke r bouwe r s

Ben je akkerbouwer en wil je meer informatie?

Bel ons op (0321) 328 040 of mail naar info@nautilusorganic.nl

WWW.NAUTILUSORGANIC.NL

Advisering Biologische Veehouderij Ekopart help u bij het maken van de juiste keuzes:

• • • • •

Hoe staat uw bedrijf er nu voor Waar liggen uw kansen voor de toekomst Welke investeringen zijn nodig Wat is het economisch resultaat Wat is de beste bedrijfsstrategie Scherpe analyse van uw bedrijfsvoering met de Bio-Calculator.

Ruim 25 jaar partner bij de ontwikkeling van de biologische melkveehouderij.

Veel ervaring in bedrijfseconomisch- en strategisch advies.

Telefoon: 06-26518701

Website: www.ekopart.nl

workshop-programma

donderdag 24 januari

Nederland Zoemt, gefinancierd door de Nationale Postcode Loterij. Aangrenzende grondeigenaren helpen mee om het bijenlandschap verder uit te breiden. Scholen en bewoners uit de buurt steken de handen uit de mouwen bij de aanplant van o.a. bijenhagen en bijenbosjes. Piet Schagens vertelt -als eigenaar van de Dennenkamp- waarom hij graag medewerking verleent aan dit project.

13.00 De bakker en de dokter

60

Sprekers: Gerard Hardeman-Bakkerij Hardeman, Trudy Vlot-Leefstijlarts Bakker Gerard Hardeman en leefstijlarts Trudy Vlot dagen elkaar uit in een gesprek over de zin en onzin rond gezonde voeding. Over brood, dat in het verdomhoekje staat.

Over consumenten, die superfoods slikken als zoete koek.

Over winkelpersoneel, dat het verschil tussen biologisch en vegan niet lijkt te weten. Maar ook over hoe je lichaam heus wel weet wanneer het in balans is, en hoe gezonde biologische voeding je beste medicijn kan zijn.

14.15 Biologisch bier, graan, mout en hop

61

Sprekers: Peter Brul-Coördinator Graanrepubliek/ kwartiermaker biologische landbouw Groningen, Freek Ruis-Mouterij Kiemkracht, brouwerij Witte Klavervier, Fokko Prins-Hopteler Bierbrouwer Freek Ruis (witteklavervier.nl) heeft een kleinschalige biologische mouterij opgezet, waarmee nu voor het eerst (sinds meer dan 100 jaar tenminste) de missing link tussen lokaal geteelde granen en het bier brouwen wordt ingevuld. De mouterij en brouwerij zijn onderdeel van Graanrepubliek.nl in Bad Nieuweschans, Groningen. Op het nabij gelegen proefbedrijf Ebelsheerd worden nieuwe en oude rassen en soorten getest op geschiktheid voor de brouwerij en andere verwerkingen, zoals de bakkerij en pastamakerij.

In dezelfde regio produceert Fokko Prins zeven verschillende variëteiten biologische hop. De teelt is nu een kleine hectare en wordt de komende jaren verder uitgebreid. Daarmee gaat de (biologische) bierbrouwerij een nieuwe fase in: echte lokale kwaliteitsbieren maken met hoogwaardige ingrediënten uit de regio.

15.30 Bio-soja? Zo ja!

62

Spreker: Henk Vermeer-Agrifirm De teelt van soja in Nederland is in opmars. Ook biologische foodproducenten vragen naar Europese soja. De biologische teelt staat echter nog in de kinderschoenen. Conventionele telers hebben interesse in een teelt zonder gebruik van gewasbescherming, zodat het gewas bij vergroening mee kan tellen. Daarom heeft Agrifirm op de Broekemahoeve in Lelystad een proef ingericht waarbij de biologische teelt van soja wordt onderzocht bij meerdere vormen van mechanische onkruidbestrijding. We delen de geleerde lessen.

16.45 Ontdek de potentie van blockchain voor biologisch

63

Spreker: Lan Ge-WUR Goede digitale samenwerking kan zorgen voor meer efficiency en vertrouwen binnen agrofoodketens. Hoe kunnen we blockchaintechnologie als middel gebruiken om relevante informatie betrouwbaar uit te wisselen? Ontdek de potentie van blockchain voor biologisch.

EKOLAND | januari – 2019

Workshopruimte D 64 10.30 Collegiale Keten: hoe coöperatief ben ik eigenlijk?

Sprekers: Marion Schoenmakers-Klankrijk/luisteren naar het land, Caro van Roon-Caro van Roon Werken aan een collegiale voedselketen, hoe doe je dat?

In het project Collegiale Keten komen ketenpartners elkaar écht tegen! Hebben we gemeenschappelijke waarden? Zijn we daar individueel verantwoordelijk voor? Hoe ziet de praktijk van alledag er dan uit bij jou, bij mij? Ontdek de waarden, belangen en het gevolgen van handelen voor de gehele keten. Stap in de schoenen van de consument, groothandel, winkel en boer/producent. Wat is jouw plek in de keten en welke waarden geven richting aan je handelen?

11.45 Ontwikkelingen biologische markt in Frankrijk, Duitsland en België

65

Sprekers: Anna Meyer-Beleidsmedewerker landbouw (DU), Caroline Schauvlieger-Beleidsmedewerker landbouw (BE), Alexandra Feekes-Beleidsmedewerker landbouw (FR), Peter Vermeij-Landbouwraad Duitsland De vraag naar biologische producten zit in België, Frankrijk en Duitsland al enkele jaren in de lift en blijkt bovendien crisisbestendig. De markt heeft zich van de niche naar de mainstream ontwikkeld en de marktperspectieven blijven op groen. In dit seminar lichten de kantoren van het Landbouwattachénetwerk Berlijn, Parijs en Brussel de belangrijkste trends en kansen voor het Nederlands bedrijfsleven in Duitsland, Frankrijk en België toe.

13.00 Nieuwe Europese biowetgeving-stand van zaken 66 Spreker: Marian Blom-Bionext Vanaf 2021 wordt er nieuwe biologische wetgeving van kracht. De contouren staan, de landen zijn samen met Brussel en de sector druk bezig de details in te vullen. In deze workshop neemt Marian Blom u mee langs de grootste veranderingen in de wetgeving en de mogelijke gevolgen in de praktijk.

14.15 Mineralogie: ‘vergeten’ basiskennis voor een vruchtbare bodem

67

15.30 Help, de Skal-inspecteur! Import

68

Spreker: Bert Carpay-Carpay Advies Structurele problemen met de bodem hebben een relatie met de mineralogie. Mineralogie vormt echter geen onderwerp bij bodemvruchtbaarheidsonderzoek. Gebruikelijke bodemanalyses schieten tekort. Hoe heeft het zo mis kunnen lopen? Welke inzichten geven bodemanalyses? Welke analyses ontbreken? Waarom is dat belangrijk? Dweilen met de kraan open: willen we dat blijven doen? Wat is noodzakelijk om het tij te keren? Zijn er al resultaten mee? Tijdens de workshop krijgt u onder meer antwoorden op deze vragen.

Spreker: Antoon Huntelerslag-Skal Biocontrole Inspecteurs van Skal leggen aan importeurs uit wat er van u wordt verwacht tijdens de jaarlijkse inspecties. De importinspectie staat dit uur centraal. Een goede gelegenheid om uw vragen te stellen!

41

STUK VOOR STUK VERRUKKELIJK Ontdek de worsten van St. Hendrick

Het vlees van St. Hendrick is eerlijk vlees. Vlees waar de tijd voor wordt genomen: de dieren krijgen de tijd om te leven, om te groeien. Ook de bereiding van onze worsten krijgen die tijd; om te garen, om boven echt beukenhout langzaam gerookt te worden, om vakkundig gekruid te worden. Tijd, aandacht, vakmanschap en pure ingrediënten.

Omdat goede smaak geen haast heeft.

WILT U ZELF ERVAREN HOE DAT SMAAKT? BEZOEK ONS DAN OP 23 & 24 JANUARI OP DE BIOBEURS (STAND 289)

workshop-programma 16.45 Wat doen preparaten op je bedrijf en wat heeft dat met de planeten te maken?

donderdag 24 januari

69

Spreker: Ruud Hendriks-Aeres Warmonderhof De biodynamische landbouw besteedt bijzondere zorg aan bodem en planten door het gebruik van de landbouwpreparaten. Door toepassing hiervan worden gewassen en bodem maar ook het bedrijf als totaal met behulp van planetenkrachten ondersteund in hun ontwikkeling. Ruud Hendriks, docent bodemvruchtbaarheid van Aeres Warmonderhof, geeft een verdiepende kijk in de wereld van de preparaten en de verbinding met de planeten samen met een biodynamische boer die boeiende voorbeelden uit de praktijk meeneemt.

Workshopruimte E 10.30 De echte waarde van landbouwgrond, maar hoe deze te financieren?

70

Spreker: Kees van Biert-Stichting Grondbeheer Landbouwgrond wordt onbetaalbaar. Hoge koop- en pachtprijzen brengen allerlei uitdagingen met zich mee rondom bedrijfsopvolging, biodiversiteit en bodemkwaliteit.

Triodos Sustainable Finance Foundation en Stichting Grondbeheer willen deze problematiek grondig aanpakken en hebben daarvoor jouw hulp nodig! We nemen je mee in de wondere wereld van geld, grond en maatschappelijke impact. En vragen jou wat jij nodig hebt om samen met ons te investeren in landbouwgrond, zodat duurzaam boeren op gezonde grond een toekomst heeft.

11.45 Hennep thee van Nederlandse bodem: lekker, gezond & duurzaam

71

13.00 Natuurinclusief? We hebben toch al bio?

72

Spreker: Esther Molenwijk-Dutch Harvest Eens een heel ander kopje thee drinken? Kom naar de workshop van Dutch Harvest hemp tea. Onze hennep komt van de Groningse velden, is biologisch en heeft een milde, pure smaak. Tijdens de workshop vertellen we je alles over de bijzondere hennepplant, de smaak en de werking ervan. En je kunt ‘m komen proeven, puur, of een van de drie melanges. Een workshop die je een wereld opent over de andere kant van deze superplant!

Sprekers: Fransjan de Waard en Klarien Klingen-Netwerk Natuurinclusieve Landbouw, Annette Harberink-Natuurderij Keizersrande, Jaring Brunia-Boer Brunia/Natuur in bedrijf Het Netwerk Natuurinclusieve Landbouw is ontstaan als impuls vanuit een breed spelersveld in de voedseltransitie. Het mikt op diepgaande re-integratie van natuur en landbouw en soevereiniteit van mensen over hun voedsel, en zoekt steeds de (scherpe) randen van vernieuwing op. Als netwerk willen we in gesprek. Met u – als u zich afvraagt: natuurinclusief, wat betekent dat voor mij? En met iedereen die ook verder vooruit wil. Want er is werk aan de winkel!

73 14.15 Biologische teelt op zandgrond: ervaringen uit het systeemonderzoek te Vredepeel Sprekers: Janjo de Haan en Marie Wesselink-WUR/Open Teelten Op WUR-proeflocatie Vredepeel wordt sinds 1993 systeemonderzoek gedaan naar biologische akkerbouw en groenteteelt op zandgrond. Begin 2018 is een rapport gepubliceerd met de resultaten van de periode 2000-2016.

De resultaten van het onderzoek worden gepresenteerd en bediscussieerd. In het bijzonder zal aandacht zijn voor de bemesting, organische stof, stikstofstromen en grondbewerking in het biologische systeem. Opvallende resultaten zijn de lage stikstofuitspoeling in het systeem en de stijgende bodemvruchtbaarheid.

15.30 Groenbemesters als vervanging van het vals zaaibed

74

Spreker: Wiepie Haagsma-WUR /Open Teelten De teelt van groenbemesters kent vele doelen zoals organische stof aanvoer, stikstofverlies voorkomen en structuur verbeteren. Onkruidbeheersing kan ook één van de doelen zijn. Groenbemesters kunnen onkruid onderdrukken door de concurrentiekracht of door de productie van groeiremmende stoffen (allelopathie). Hoe kun je deze kwaliteiten van groenbemesters en groenbemestermengsels nu maximaal benutten? Teeltmaatregelen, soort(en)keuze en rassenkeuze zijn belangrijke factoren waar op gestuurd kan worden.Tijdens deze workshop wordt beschikbare kennis op een rij gezet en er worden ervaringen vanuit de praktijk gedeeld.

75 16.45 Productspecificaties aanvragen: maak kennis met de nieuwe werkwijze van Skal Spreker: Anneloes Degenaar-Skal Biocontrole Skal Biocontrole geeft uitleg over de nieuwe werkwijze voor het aanvragen van productspecificaties. Maak als eerste kennis met het nieuwe klantengebied van Skal.

EKOLAND | januari – 2019

43

DE OM SCHAKELAAR

Steeds meer bedrijven schakelen om van gangbare naar biologische teelt. De interesse hiervoor neemt toe in veel verschillende bedrijfs­ situaties, zowel op de klei- als op de zandgronden. Omschakelen naar een biologische teeltwijze kan op verschillende manieren.

De juiste manier is bedrijfsspecifiek gebaseerd op de vragen: naar welk biologisch bouwplan wil ik toe en hoe wil ik daarnaartoe.

Tekst Marc Versprille | Foto Peter Brul

Productiekosten in de hand houden is een grote uitdaging

Omschakelen draait om het juiste bouwplan

B Bouwplan 1

ij het samenstellen van een biologisch bouwplan is het belangrijk dat de teelttechnische basis klopt, om zoveel mogelijk teeltzekerheid te hebben. De factoren onkruidonderdrukking, mineralenbenutting en weerbaarheid tegen ziekten en plagen zijn hierbij heel belangrijk. Dit heeft alles te maken

44

€300.000

met bouwplan en vruchtwisseling. Een ruim bouwplan met veel verschillende plantfamilies, waarbij vroege en late teelten, intensieve teelten en rustgewassen elkaar afwisselen en waarbij de bodem zo evenwichtig mogelijk wordt bemest en benut, is een sterk biologisch bouwplan.

Saldoverloop huidige situatie - omschakeling - biologisch

Biologisch telen vergt een andere benadering van zowel teelt als afzet. Biologisch is er een brede vraagmarkt naar veel producten, waardoor het makkelijker is om een ruimer bouwplan op te zetten. Dit kan vervolgens ten goede komen aan bodemverbetering doordat er een ruimere gewasrotatie is. Dit geeft weer meer teeltzekerheid. Aan de andeArbeidsuren totaal 2016 t/m 2023

1.600 1.400

€250.000

1.200 €200.000

1.000 800

€150.000

600

€100.000

400 €50.000 €-

200 2018

Huidig

2020 2019 2021 2022 2023 2024 1e jaar om 2e jaar om 3e jaar om 4e jaar om 5e jaar om 100% bio

2025 100% bio

Bouwplan 1. De omschakeling vindt plaats van 2019 tot en met 2021. In deze jaren is duidelijk een dip in het bedrijfssaldo te zien, omdat (extensieve) gewassen biologisch geteeld worden maar nog niet de biologische marktprijs opbrengen, want het certificaat ontbreekt in de omschakelingsperiode.

0

2018

Huidig

2020 2019 2021 2022 2023 2024 1e jaar om 2e jaar om 3e jaar om 4e jaar om 5e jaar om 100% bio

2025 100% bio

Bouwplan 1. In de loop van de omschakeling naar biologische teelt ­vervijfvoudigd ongeveer het aantal arbeidsuren voor planten, wieden, oogsten of verwerken. Dit is relatief weinig omdat het bouwplan e ­ xtensiever is met gewassen die relatief weinig arbeidsuren vragen. januari – 2019 | EKOLAND

Omschakelen

keuzes inschatten met de Omschakeltool Voordat een teler omschakelt, is het belangrijk de gevolgen zo goed mogelijk in te schatten. Dat kan door middel van de Omschakeltool, een rekenprogramma waarmee de kosten en baten van omschakeling op bedrijfsniveau kunnen worden ingeschat. De Omschakeltool berekent op basis van gewassaldo’s het bedrijfssaldo van de huidige situatie, de omschakelperiode en de volledig biologische bedrijfsvoering. Om inzicht te krijgen in de verandering op bedrijfsniveau tijdens en na omschakelen, is het nodig om zowel de huidige als de te verwachten bedrijfssituatie in beeld te hebben. Hiertoe worden eerst de perceelgegevens en het bouwplan van de teler ingevoerd. Het toekomstige bouwplan van biologische gewassen wordt samengesteld met daartussenin de omschakelperiode. Aan elke perceel-gewascombinatie wordt een saldo gekoppeld dat representatief is voor het bedrijf. Vervolgens kunnen de verwachte investeringen per jaar worden ingevoerd. Dit gaat met name over de productiefactoren mechanisatie, grond en gebouwen. Arbeid is gekoppeld aan de saldo’s. Het programma vergelijkt de verwachte bedrijfssaldo’s met het huidige bedrijfssaldo en geeft een financieringsbehoefte aan.

Een gewassaldo bestaat uit de opbrengsten (kg x prijs) minus de toegerekende kosten. De toegerekende kosten zijn zaaizaad of plantgoed, bemesting, energie en overige kosten. Daarnaast worden ook loonwerkkosten meegerekend. De kosten van arbeid, mechanisatie, grond en gebouwen behoren niet tot het saldo.

re kant ligt er een grote uitdaging om de productiekosten in de hand te houden. Vooral arbeidskosten vormen snel een grotere post.

Bouwplan 2

De arbeidskosten worden vooral hoger wanneer veel wiedwerk met de hand moet gebeuren. Met name in (intensieve) groenteteelten kunnen deze kosten hoog oplopen. Bij kool- en pompoengewassen bijvoorbeeld komen hier vaak nog veel plant- en oogsturen bij. De kunst is om bij de intensieve teelten het aantal wieduren zoveel mogelijk terug te dringen door middel van wiedtechniek in de rij (eggen, vingerwieders, torsiewieders en intrarijwieders), gebruik van een vals zaaibed, snel dekkende gewassen en een slimme vruchtwisseling. Technische ontwikke­ lingen op vlak van wieden gaan momenteel snel, er is veel vraag naar niet-chemi-

€500.000

Financiële gevolgen omschakeling €120.000

Tekort t.o.v HS Investeringen Extra Financieren

€100.000

€80.000

€60.000

€40.000

€20.000

€-

2018

2019

2020

2021

2022

2023

2024

2025

Uiteindelijk wordt gekeken naar de zogenaamde financieringsbehoefte van het bedrijf tijdens de o ­ mschakelperiode. In bovenstaande afbeelding wordt per jaar getoond wat het tekort is ten opzichte van het huidige saldo (rood) en wat de kosten van de benodigde investeringen zijn (groen). De blauwe staaf geeft het totaal hiervan weer en daarmee de verwachte financieringsbehoefte van dat jaar.

sche onkruidbestrijdingsmethoden.

Om een voorbeeld te geven is een bouwplan voor zware klei op twee manieren doorgerekend. De bestaande gangbare ­situatie is een extensief bouwplan met veel granen en wat suikerbieten en zaai­ uien. Hier worden twee biologische bouwplannen tegenover gezet: •B ouwplan 1: een vrij rustig en extensief bouwplan met granen, luzerne, erwten, sperziebonen en suikermaïs.

• Bouwplan 2: een intensiever bouwplan met granen, luzerne, erwten, sperzie­ bonen maar ook zaaiuien en bloemkool.

De diagrammen tonen duidelijk de ­verschillen in saldo en arbeid.

Het bouwplan en de intensiteit bepalen dus in sterke mate de teeltkosten en de opbrengst. Ook hebben bouwplankeuzes

Saldoverloop huidige situatie - omschakeling - biologisch

sterke gevolgen voor het teelt- en afzetrisico. Niet minder belangrijk is echter de vraag: welk bouwplan en welke intensiteit passen het best bij de ondernemer en het bedrijf, zie de kadertekst.

Marc Versprille is werkzaam bij Delphy als adviseur Akkerbouw & Vollegrondsgroenten.

Workshops 28 & 58 28-Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt Wo 23 jan | 11.30 uur | Workshopruimte D Met Lennert den Boer, Sander Bernaerts 58-Omschakeling naar biologische akkerbouw, wat kost dat? Wat levert dat op?

Do 24 jan | 10.30 uur | Workshopruimte C Met Marc Versprille

Arbeidsuren totaal 2016 t/m 2023 7.000

€450.000 6.000

€400.000 €350.000

5.000

€300.000

4.000

€250.000 €200.000

3.000

€150.000

2.000

€100.000 1.000

€50.000 €-

2018

Huidig

2020 2019 2021 2022 2023 2024 1e jaar om 2e jaar om 3e jaar om 4e jaar om 5e jaar om 100% bio

2025 100% bio

Bouwplan 2. Dit bouwplan is eveneens in 2019 gestart met omschakelen en laat een soortgelijk saldodip zien. Vervolgens gaat het bedrijfssaldo fors omhoog, ­doordat de intensieve teelten een veel hoger saldo opleveren.

EKOLAND | januari – 2019

0

2018

Huidig

2020 2019 2021 2022 2023 1e jaar om 2e jaar om 3e jaar om 4e jaar om 5e jaar om

2024 100% bio

2025 100% bio

Bouwplan 2. In dit bouwplan stijgt het aantal arbeidsuren vele malen sterker dan in Bouwplan 1, dit komt met name door de teelt van uienen bloemkolen.

45

Met de Stadsboerderij Almere hebben Tineke van den Berg en Tom Saat in de afgelopen twintig jaar een plek gecreëerd waar landbouw en stad samenkomen. Met hun nieuwe tweede boerderij ‘Natuurboerderij Vliervelden’ gaan ze nog een stap verder. Op deze nieuwe locatie kunnen mensen daadwerkelijk op het erf komen wonen.

Tekst Niels Heining | Foto’s Dick Boschloo & Niels Heining

Stadsboerderij Almere gaat nieuwe verbindingen aan

“We hebben geleerd om vertrouwen te hebben”

O

p de nieuwe locatie Vliervelden in Oosterwold aan de rand van Almere wordt druk gebouwd.

De nieuwe stal die ruimte biedt aan zo’n 120 koeien valt op in het weidse polderlandschap. “Samen met architect Marius Ballieux hebben we de stal ontworpen. We houden niet van al die rechte, symmetrische stallen die je veel ziet. Deze stal geeft je een beetje het gevoel alsof zij oprijst uit het landschap, het is een soort van statement tegen de lelijkheid. Of zoals oud-wethouder Adri Duivenstein het omschreef: ‘deze stal is pure poëzie, pure poëzie’,” lacht Tineke. De verbinding maken tussen landbouw en cultuur past helemaal binnen het concept van Vliervelden. “We willen op de boerderij weer een plek creëren met een hoop levendigheid, een plek waar mensen elkaar ontmoeten. Op de Stadsboerderij zijn we daar al aardig in geslaagd. Op de nieuwe boerderij Vliervelden komen

46

ook mensen wonen, die niet per se zelf boer zijn”, legt Tineke uit. De zeven woonkavels op het erf rond de stal zijn al verkocht, de kopers ontwerpen en bouwen er hun eigen huis. Daarnaast komt er een gebouw met 21 appartementen in verschillende vormen en maten: het Poortgebouw. De kopers van de woonkavels kozen Tineke en Tom zelf uit: “Het is onze bedoeling dat iedereen die hier komt wonen, iets toevoegt aan het geheel. Dit hoeft niet te betekenen dat de bewoners hun hele leven in het teken zetten van Vliervelden en dagelijks meehelpen op de boerderij, maar iedereen moet de plek wel mooier willen maken. Zo komt er een bijenhouder, een kruidenteler, een houtkunstenaar en een zuivelverwerker. Daniel, die als stagiair van de Warmonderhof begon en nu al acht jaar bij ons werkt, gaat er ook wonen en zal een belangrijke rol spelen op Vliervelden.” januari – 2019 | EKOLAND

Innovaties

De Stadsboerderij is een biologischdynamisch gemengd bedrijf met akkerbouw, groententeelt, vlees- en ook dubbeldoelkoeien. In de omgeving van Almere pachten Tineke van den Berg en Tom Saat ongeveer 160 ha akkerbouwgebied, zo’n 500 ha wordt gebruikt als graasgebied voor zoogkoeien in samenwerking met Staatsbosbeheer. De tweede locatie Vliervelden heeft een huiskavel van 40 ha voor akkerbouw en 6 ha natuurinclusieve landbouwgrond in het Eemvallei gebied. Op de akkerbouwgebieden worden akkerbouwgewassen en groenten voor de industrie geteeld.

“Wij zien de boerderij als culturele ontmoetingsplaats vol bedrijvigheid”

Het project ‘Innovatie in de biologische landbouw, een podium voor pioniers’ wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Flevoland en de EU, Europa investeert in zijn platteland.

Nog innovatieve plannen? Neem deel aan de training innovatie in de biologische landbouw en neem een kijkje bij innovatieve voorlopers. www.bioacademy.nl

Niet alles lukt. Vorig jaar werden zo’n 50 Fleckvieh kalveren aangekocht. Een dubbeldoelras dat op Vliervelden een driedelig doel zou gaan dienen: melk, vlees en bovenal mest. De fosfaatwetgeving lijkt echter roet in het eten te gooien: “Toen we de kalveren aanschaften, wisten we dat we een risico namen. Maar we gingen er toch vanuit dat er voor grondgebonden bio-boeren een uitzondering zou worden gemaakt. We hebben relatief veel land waar we onze koeien laten grazen, deels in een natuurgebied. Daarnaast is er een tekort aan biologische mest. We boeren eigenlijk precies op de manier zoals de overheid het graag wil, maar door deze regelgeving wordt kringlooplandbouw juist tegengewerkt. We kregen geen fosfaatrechten toegewezen en nu mogen we onze koeien voorlopig niet gaan melken.” De hoop opgeven doet Tineke niet: “Het is een droom om onze eigen zuivelproducten te produceren van melk van onze koeien, en die te verkopen op de toekomstige boerderijwinkel van Vliervelden. Het hele plan ligt al klaar en een groot deel is al uitgewerkt. We hebben vaker voor grote hobbels gestaan en had kwam altijd goed. Al weet ik nu nog niet precies hoe.”

Met of zonder melk, Vliervelden gaat door. Zuivel was namelijk niet het enige doel van de nieuwe natuurboerderij. Waar de stadsboerderij de verbinding tussen stad en landbouw legt, focust de natuurboerderij zich op de verbinding tussen natuur en landbouw.

“We zien nu een landschap dat óf een bouw-, óf een agrarische-, óf een natuurfunctie heeft. Wij willen deze verschillende elementen integreren in één landschap. Volgens mij komt dat alle functies ten goede.

Natuur, landbouw, recreatie en wonen kunnen heel goed samen gaan. Dit is ons idee voor het Eemvalleigebied. In Nederland bestaat geen oernatuur meer, alle natuur is een cultuurlandschap. We kunnen de

EKOLAND | januari – 2019

rijkdom van dit landschap vergroten door daar vrede mee te hebben en in te zetten op een multifunctioneel cultuurlandschap.”

Ze kregen minder pachtgronden beschikbaar dan gehoopt en zullen Vliervelden stapsgewijs moeten opbouwen. Tineke: “De Stadsboerderij hebben we ook stapje voor stapje opgebouwd tot wat het nu is. We begonnen op de Kemphaan met een klein stukje grond en pachtten een hectare van Staatsbosbeheer. We hebben geleerd om vertrouwen te hebben. Ik durf wel te zeggen dat ik een goed kompas heb voor dingen die goed zijn, daar durf ik op te vertrouwen. De boerderij doet de mensen goed. Iedere zaterdag beginnen honderden mensen hun weekend hier op de boerenmarkt, jongeren met een zorgtaak vinden hier een plek en er ontstaan allerlei nieuwe initiatieven. Wij zien de boerderij als culturele ontmoetingsplaats vol bedrijvigheid. Wij leven van de landbouw, anderen kunnen meegenieten van de overvloed. Bewegingen in gang brengen is voor ons onbetaalbaar. Ik heb het nooit zo opgeschreven toen we begonnen, maar dat is altijd onze visie geweest. Daar willen we ons voor blijven inzetten.”

Workshops 12 resentatie Ekoland Innovatieprijs 2019 P Maak kennis met de genomineerden en hun innovaties Wo 23 jan | 17.45 uur | Workshopruimte B Met Het Derde Erf, Familie Overesch en Doornik Natuurakkers Uitreiking Ekoland Innovatieprijs 2019 Wo 23 jan | 20.00 uur | Hanzezaal Met de winnaars van voorgaande jaren!

Zij delen hun bijzondere verhalen en vertellen hoe zij verder zijn gegaan met hun innovatie. Kom ook!

47

Biodiversiteit

Specialisatie op biologisch: in Leeuwarden pakken ze het op

Acht jongens en twee meiden geconcentreerd bezig achter het scherm in het Open Leercentrum van Clusius college Leeuwarden.

Docent en BD-melkveehouder Durk Oosterhof begeleidt, maar doceert niet. Hier geldt: zelf actief leren. Zitten hier de toekomstige biologische ondernemers?

Tekst & Foto’s | Udo Teunis

B

iologische landbouw is een kennisintensieve sector. Denken en handelen vanuit ecologische samenhang in het bedrijfssysteem, marktkansen zien met zorg voor grond, landschap en omgeving, werken in de hele keten, vaak dicht bij de klant en in relatie met veel verschillende mensen: dat vergt nogal wat. De biologische landbouw groeit en is er een blijvende behoefte aan medewerkers, toetreders en bedrijfsopvolgers met de juiste kennis, vaardigheden en mentaliteit.

Onderwijs is dus belangrijk. Een inventarisatie in het groen (agrarisch) beroepsonderwijs in 2016 liet zien dat er in veel opleidingen niet of nauwelijks aandacht is voor biologisch. Sinds 2016 heeft ­Bionext hier aandacht voor gevraagd en zich ingezet om meer opleidingsmogelijkheden voor biologisch tot stand te brengen. Geleidelijk komt biologisch komt meer in beeld, samen met thema’s als duurzaamheid, beter bodembeheer,

EKOLAND | januari – 2019

Klas keuzedeel Nordwin

Stevige start onderwijs voor biologisch

natuurinclusieve landbouw en kringlooplandbouw. Twee hogescholen zijn begonnen met specialisaties: de AD (kort HBO) Biologische melkveehouderij van VHL Leeuwarden en de minor (bijvak) Biologische landbouw van Aeres HBO Dronten.

In het groen MBO bloeit nog immer de opleiding voor de biologisch-dynamische landbouw van Warmonderhof (Aeres MBO Dronten), maar verder was er niet veel voor biologisch. Hier heeft Bionext het samen met drie agrarische opleidingscentra, Terra (Meppel), Nordwin college (Leeuwarden) en Clusius college (Alkmaar), in 2018 voor elkaar gekregen dat er een keuzedeel (MBO-keuzevak) Biologische bedrijfsvoering is vastgesteld.

Dit keuzevak mogen alle groene scholen nu aanbieden. Daarmee kunnen studenten aan het werk op een biologisch bedrijf of in de sector.

Nog voor dat de nieuwe leermodule af was, is Nordwin college met docent Durk Oosterhof van start gegaan met twaalf deelnemers van de opleiding melkveehouderij. In december is ook Clusius college in Alkmaar gestart met vijf deelnemers en in februari start Terra in Meppel. Daarmee maakt het keuzedeel een vliegende start.

In Leeuwarden vertelt Marianne (21) dat zij vooral op zoek is naar nieuwe mogelijkheden om het bedrijf van haar ouders voort te zetten. Dat het anders moet is haar wel duidelijk en biologisch biedt daarvoor mogelijkheden. Ook Hendrik (19) en Meinte (21) zien de gangbare melkveehouderij vastlopen, met steeds meer eisen, en misschien een eind aan de derogatie. Biologisch als alternatief spreekt hen aan. Hun ouders hebben het bedrijf al opgegeven, maar hun plan staat vast: terug naar de landbouw, het anders aanpakken, op een eigen bedrijf.

Hier zitten inderdaad de biologische ­ondernemers van de toekomst!

Udo Teunis is projectmedewerker onderwijs en kennisverspreiding bij Bionext In workshop 52, over het keuzedeel, vertellen de vertegenwoordigers van Bionext, Brainstud en AOC Nordwin wat dit te bieden heeft en horen ze graag wat ondernemers ervan verwachten en wat zij belangrijk vinden voor toekomstige ondernemers en medewerkers.

Workshop 52 MBO-keuzevak Biologische bedrijfsvoering in en voor de praktijk do 24 jan | 16.30 uur | Workshopruimte B Met Udo Teunis, Johan Schaap, Durk Oosterhof

BioMechaTech

Op de BioMechaTech vindt u het onderwijsplein, waar twee hogescholen en drie MBO-scholen ­laten zien wat ze voor de biologische sector doen.

49

Akkerbouwbedrijf De Westerade investeert bewust in de toekomst

Doorschakelen naar biodynamisch Voor akkerbouwbedrijf De Westerade in Dronten was de doorschakeling van biologisch naar biologisch-dynamisch twee jaar geleden een logische volgende stap. Dat het bedrijf voor de afzet van haar producten blijft aangesloten bij Nautilus Organic vind akkerbouwer Sijbrand Westra vanzelfsprekend. Hij doet een oproep aan collega’s om zich ook te sluiten: “Door samen te werken kunnen we elkaar versterken”.

Tekst Kees Bakker | foto’s Nautilus

A

kkerbouwbedrijf De Westerade aan de OudeBosweg in Dronten is in de afgelopen jaren flink gegroeid in omvang en heeft nog meer ambities. Maar die ambities gaan verder dan volumegroei. “Wij hebben zo’n achttien jaar geleden de overstap gemaakt van gangbare naar biologische landbouw,” zegt Sijbrand Westra, die het bedrijf nu nog samen met zijn vader runt en in mei de maatschap volledig overneemt. “Dat was toen al een bewuste keuze.

Maar de afgelopen jaren speelden er toch een aantal vragen door mijn hoofd. Gaan we zo verder? Zoeken we de groei in hectares of in verbreding en verdieping?

Na het bijwonen van een workshop over Demeter heb ik de knoop doorgehakt: we gaan voor biologischdynamisch. Een keuze waar ik tot de dag van vandaag volledig achter sta en erg blij mee ben.”

Demeter is het certificeringssysteem voor biologischdynamische landbouwbedrijven. Bedrijven die voor hun producten het Demeterkeurmerk willen, moeten aan strenge eisen voldoen. Het gaat dan onder andere over het levend houden van de bodem, het toepassen van een gesloten kringloop, biodiversiteit op het land, het zich inzetten voor een gevarieerd en levend landschap.

“Juist die verdieping sprak me aan. Ik was op zoek naar verandering, hou van een uitdaging en als je wil veranderen, moet je op een gegeven moment ook de knop durven om te zetten,” zegt Sijbrand. Makkelijk was het niet. “De overgang van biologisch naar biologisch-dynamisch heb ik als een grotere stap ervaren als destijds van gangbaar naar biologisch. Er komt

50

meer verdieping bij kijken. Bovendien is er nog meer variatie in de producten die je verbouwt, dus ook daar moet je bijspijkeren in kennis en kunde.” Maar de investering loont, niet alleen economisch. “Het is een veel intensievere bedrijfsvoering die je pleegt, maar je gaat ook nog bewuster om met de grond en de producten die je teelt. Het is daarbij een investering voor de toekomst, want hierdoor wordt onze grond steeds beter en leveren we nog gezondere producten.”

“De omschakeling naar biologische teelt is bij ons destijds echt ontstaan vanuit een groeiende weerstand tegen het gebruik van sommige middelen. Je weet niet wat op termijn het effect zal zijn van het gebruik daarvan. We hadden daar zo’n verkeerd gevoel bij. De doorschakeling naar Demeter brengt ons nog verder terug naar de oorsprong, terug naar het met respect omgaan met de aarde en het voedsel dat de aarde voortbrengt.”

Betreffende kennis en kunde staat Sijbrand er niet alleen voor. “Wij waren als biologisch bedrijf ook al aangesloten bij Nautilus Organic, de coöperatie van bedrijven voor biologische en biologisch-dynamische producten. Daardoor kun je gebruikmaken van het enorme netwerk van Nautilus. Men begeleidt je bij de overgang met workshops en cursussen, brengt je in contact met collega-bedrijven die hetzelfde hebben meegemaakt. Er zijn bijeenkomsten met de collega’s waar je met vragen terecht kunt. En door de gezamenlijke afzet van producten sta je ook gewoon veel sterker.” januari – 2019 | EKOLAND

Bedrijfsvoering

Feitelijk heb je een heel team met experts voor verkoop, contracten, marketing en administratie naast je staan.

Natuurlijk is de vraag naar biologische en biologischdynamische producten bepalend, maar die groeit.

“Dat is iets wat ik heel duidelijk zie. De consument gaat bewuster om met wat hij eet en waar het eten vandaan komt. De vraag naar onze producten neemt toe. Bij specialistische winkels, maar ook zeker bij supermarkten en bij de verwerkende industrie. Het is een enorme investering die je doet bij de omschakeling naar bio, maar ook zeker bij doorschakeling naar biologisch-dynamisch. Ook een persoonlijke investering, en die doe je vanuit principe. Je moet daar als akkerbouwer aan toe zijn. Maar uiteindelijk kan het economisch uit, daar ben ik van overtuigd. Op langere termijn is dit de beste weg, in alle opzichten.”

Dat de vraag toeneemt, ziet ook Dave de Bekker, verkoper bij Nautilus Organic. “Vooral in diversiteit van producten. Afnemers willen het volledige assortiment rechtstreeks van de teler, omdat de consument daar naar vraagt. Fruit, akkerbouw, glastuinbouw, vollegrondsgroenten: we beslaan het volledige gebied. We doen dat met elkaar. Kennis en afzetmarkten worden gedeeld. Nautilus is natuurlijk al tientallen jaren actief, maar juist de laatste jaren richten we ons sterk op het verbeteren van de positie van de teler. Door de krachten te bundelen, staan we sterker en kunnen we een grote groep klanten bedienen in binnen- en buitenland. Wat dat betreft zijn we actief op zoek naar telers, juist ook op het gebied van akkerbouw. Omdat we daarmee de positie van onze leden nog verder kunnen versterken en samen het beste uit de markt kunnen halen.”

EKOLAND | januari – 2019

“Door krachten te bundelen, versterk je elkaar,” is ook de overtuiging van Westra. “Op het gebied van afzet en kennisontwikkeling. Je kunt als individuele akkerbouwer niet alles weten, zeker niet als je voor jou nieuwe gewassen gaat telen. Via Nautilus beschik ik over een geweldig arsenaal aan kennis en kunde waar ik gebruik van kan maken, en waarmee ik zelf ook weer anderen kan helpen. Natuurlijk, je moet het durven om kennis te delen. Maar als je nooit wat geeft, moet je ook niet verwachten dat je wat krijgt. Ik zou iedere biologische en Demeterteler aanraden zich aan te sluiten bij Nautilus Organic. Het is een onafhankelijke partij, van en voor de leden. Ze nemen je ook zaken als facturatie en juridische rompslomp uit handen. In feite heb je een heel team met experts voor verkoop, contracten, marketing en administratie naast je staan.”

Workshops 19 & 32 19-Telers voor telers: Een beetje boerenverstand extra! wo 23 jan | 17.45 uur | Workshopruimte B Met Ammo Veeman, Han Kavelaarss, Harald Oltheten en Jan Roncken 32-Doorschakelen naar Demeter wo 23 jan | 16.30 uur | Workshopruimte D Met Petra Derkzen en Leen Janmaat 51

BIO Meststoffen

Gewasbescherming

Zaai- & pootgoed

Teelt- & bedrijfsartikelen

Ferticell Protein Nitrogen 16 Oplosbare stikstofmeststof voor de biologische teelt

• Bij fertigatie in aardbeien, blauwe bessen, tomaat, komkommer & paprika

Ferticell Protein Nitrogen 16 via VLAMINGSBIO.NL

• Bladvoeding in appel

Het begint met de beste zaden van de beste rassen RIGHT FROM THE START Bezoek ons op de Biobeurs - Standnummer 187 23 en 24 januari in Zwolle

Bejo Zaden B.V.

Trambaan 1, 1749 CZ Warmenhuizen

T 0226 - 39 61 62

E info@bejo.nl

handel & Afzet

Na jaren enthousiast werken aan de afzet van regionale producten, begon het te knagen bij Marion Schoenmakers. Hoe ontstaat de discrepantie tussen de gewenste samenwerking in de voedselketen en het resultaat in de praktijk? Met haar ervaringen ging ze met acht ketenpartners in de Achterhoek aan de slag met het project ‘Collegiale Keten’.

Tekst Karina Hendriks | foto Klankrijk

Collegiale

keten

Praktijk van Economische SOCIALE

M

arion Schoenmakers werkte, onder andere vanuit haar functie bij Willem&Drees, met mensen in de primaire productie, het transport, de groot- en detailhandel en met consumenten.

Waarom is ketensamenwerking belangrijk voor jou?

Marion Schoenmakers: “Ik begon altijd met de vraag: hoe ziet de voedselketen eruit waarop jij trots bent vanuit jouw ondernemerschap? Ik kreeg mooie beelden geschetst die gingen over ecologische en sociale waardes die mensen graag verzorgd zagen. In contact met de dagelijkse praktijk viel het mij op dat vooral financiële en economische waarden terugkomen.

Een grote retailer bijvoorbeeld vond het superleuk om ruimte ter beschikking te stellen voor regionale producten, maar in het winkelschap werd dit niet zichtbaar.

Dat vind ik interessant. Hoe kunnen er zulke verschillende krachten in de mens actief zijn? Als je in de winkel staat spelen er blijkbaar andere waardes dan wanneer je het schap moet vullen!”

Wat was je volgende stap?

“Ik stelde vooral veel vragen en uit de antwoorden maakte ik op dat als je de voedselketen structureel en permanent wilt veranderen, de schakels in de keten elkaar beter moeten leren kennen. De gesprekken maakten veel los. Blijkbaar raakte het aan een levend thema. Het leidde tot het 3-jarige project Collegiale EKOLAND | januari – 2019

Waarden

Verhoudingen

Verhoudingen Alledag

Werkwijze Collegiale Keten is gestart in april 2018. Deelnemers uit alle ketenschakels werken vijf tot zeven dagdelen per jaar met elkaar. Het doel is om elkaar echt te leren kennen. En dat begint met het schetsen van de voedselketen waar je trots op bent. Gezamenlijk zijn gemeenschappelijke waarden in beeld gebracht. Daarna krijgt de groep bij elke partner een kijkje achter de schermen. Ze zien welke afwegingen, risico’s en verantwoordelijkheid iemand al neemt in zijn bedrijfsvoering vanuit hun wensbeeld. Op elk bedrijf spreken ze af wie welke verantwoordelijkheden gaat dragen én gaat uitvoeren. Een jaar later komen ze op elk bedrijf terug om te evalueren en nieuwe ontwikkelingsstappen te maken. Het project Collegiale Keten wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland en de EU. Europa investeert in haar platteland.

Keten, in samenwerking met de BPA (Bio­ logische Producenten Achterhoek) en de BD-Vereniging.”

Waar heeft dit toe geleid?

“Ik ben gestart met een groep van zeven partners bestaande uit producenten, dis-

tributeurs, winkeliers en consumenten in de biologische en biodynamische voedselketen in de Achterhoek. Deze partners zijn uitgenodigd vanuit hun werkzame veld maar ze participeren vooral ook als mens. Er ontstaat snel een scheiding tussen wat je doet in je werk en wat je thuis doet. Daarom zijn we begonnen met de vraag: Waar kan en wil ik op ontwikkelen?”

Wat heeft het jullie tot nu toe gebracht?

“Het besef wat je zelf doet, is essentieel om de keten te veranderen. Je kunt niet langer verwijzen naar de ander, de consument zou dit of de handel zou dat moeten doen. Iedereen denkt te weten wat de andere schakel wil en doet, maar deze aannames blijken vaak niet te kloppen als je echt van binnen mag kijken.’ Het project start met een tweede groep in het voorjaar. Ondernemers in de Betuwe zijn van harte welkom om mee te doen!

Karina Hendriks is mede-initiatiefnemer van eetjeuitzicht.nl

Workshop 64 Collegiale Keten Do 24 jan | 10.30 uur | Workshopruimte D Met Marion Schoenmakers 53

Wordt vervolgd Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw

Starten met afzet aan horeca Ole Deschout en Maaike Mussche startten tuinderij Onslogischvoedsel op grond met loopbaanpacht in Booischot bij Antwerpen. Dat lukte na een paar jaar omzwervingen langs verschillende percelen. En het lukte omdat ze een goedlopend afzetkanaal hebben gevonden in de Antwerpse horeca. Cateringbedrijf Loes & Krikke is enthousiast over de verse producten: “Eigenlijk beslist tuinder Ole waarmee wij gaan koken.” Tekst & foto’s | Maria van Boxtel

plekken. Onderweg leerde Ole Maaike Mussche kennen, die met Maaike’s Ecologische Buurtwinkel in Antwerpen een succesvolle verpakkingsvrije natuurvoedingswinkel runde. Samen bleven ze op zoek naar een vaste plek, onder andere via deelpacht bij een andere tuinster. In de loop van 2017 werden Ole en Maaike benaderd door een jongeman die hen de geërfde boerderij van zijn grootouders in Booischot wilde verpachten.

T

Daarmee heeft Onslogischvoedsel sinds najaar 2017 een vaste thuishaven. Ole en Maaike hebben 27 jaar loopbaanpacht voor 3,2 hectare waarvan 1 hectare met tunnelkassen, een bedrijfswoning met winkeltje in het landelijk gelegen Booischot, op niet al te grote afstand van Antwerpen. Die nabijheid bij de grote stad was ook aanleiding voor een aanvullende afzetstrategie: horeca. “Als kleinschalige

uinder Ole Deschout werkte onder andere op de Biopluktuin in Oostende, waar zelfoogsttuinders hun biologische producten zelf komen halen.

“Maar ik kan er niet tegen dat mensen niet netjes komen oogsten,” zegt Ole stellig. “Ik oogst liever zelf.” Hij stapte dus over op pakketten en wisselde meerdere keren van locatie. Want Ole Deschout 54

is biologisch boer sinds 2013. Na zijn opleiding werkte hij bij op het sociale tewerkstellingproject en landbouwbedrijf De Wroeter in Kortessem. Vervolgens gaf hij als boer de Biopluktuin (CSAzelfoogst) in Oostende vorm. Na twee succesvolle jaren daar besloot hij in 2015 zijn eigen bedrijf te beginnen. Dat leidde tot omzwervingen langs verschillende

januari – 2019 | EKOLAND

bedrijfsvoering

Topchef Seppe Nobels belt ons ‘s vrijdags om te zien wat we de volgende week kunnen leveren en past zijn weekmenu daarop aan.

cagelegenheden die kunnen werken met smakelijke producten uit het seizoen. En met een flexibele kok. Loes van cateringbedrijf Loes & Krikke: “Met onbekende producten koken, leer je niet op de koksschool. Maar het is wel leuk en ook wat onze klanten willen.”

De afzet aan consumenten, die direct bij Onslogischvoedsel een groentepakket afnemen, vormt de basis. Maar met de helft tot driekwart aan leveringen aan de horeca is ook die markt belangrijk voor Ole en Maaike. “Topchef Seppe Nobels belt ons ‘s vrijdags om te zien wat we de volgende week kunnen leveren en past zijn weekmenu in Graanmarkt 13 daarop aan. Ook Loes&Krikke, Mico’s Bistro, Dome, Veranda, Bun, l’Epicerie du cirque, Butchers Son, Restaurant Marie, Sail&Anchor, Restaurant Jacqueline, Boefout en Lara Kookt voor U werken met onze groenten,” vertelt Ole met trots.

In de afgelopen vier jaar heeft hij zijn afzet aan de horeca opgebouwd. Vaak op basis van vertrouwen en door continue te blijven communiceren met de chef’s.

100 tot 200 personen, waarbij de klant de smaak, de dagverse producten en het werken volgens de ecologische visie van Loes & Krikke, waardeert. Loes: “Eerder kwamen we zelf oogsten, maar dat kost ons teveel tijd. Nu staat het klaar of komt Ole het brengen. Ole kiest het tijdstip. We weten dat het goed zit. Daarom konden we

Maaike Musschehe

ook een catering aan van 1.000 personen, die slechts zes weken van tevoren werd besteld. Wij zeiden tegen onze partners die onze producten leveren: ’Wie doet er mee?’. Bij Ole en Maaike kan dat.”

Maria van Boxtel is partner in Land & Co. - Zoek je opvolging of mensen voor je biologische bedrijf?

Kijk op www.landgilde.nl -H et project Land in Verbinding wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland en de EU, Europa investeert in zijn platteland.

Onslogischvoedsel teelt in tunnelkassen en het open veld

tuinder met een Community Supported Agriculture afzet van leden die een pakket krijgen voor hun jaarlijkse bijdrage, is het niet evident om met de horeca te werken. Chef-koks willen midden in de nacht met een lijstje kunnen bestellen wat zij willen hebben, en de volgende dag

“Eetbare bloemen lever ik versgeoogst in een emmer met een laagje water erin, in plaats van per tien bloemen verpakt in plastic bakjes.” moet het er dan zijn. Wij zijn anders, wij leveren dagvers. Maar vanaf Kerst kan onze tuin drie maanden niet leveren.”

Ole en Maaike leveren dan ook aan horeEKOLAND | januari – 2019

Workshops 10 & 44

Ole Deschout verzorgt een rondleiding aan tuinders

“Ik hou van speciale teelten. Wij hebben bijvoorbeeld 69 soorten tomaten. En ik teel eetbare bloemen.” De producten worden ook in bulk geleverd, dat scheelt de horeca in kosten en Onslogischvoedsel in arbeidstijd. “We oogsten bijvoorbeeld winterpostelein in kisten in plaats van in bosjes. Bloemen lever ik versgeoogst in een emmer met wat water onderin, in plaats van per tien bloemen verpakt in plastic bakjes. Dan blijft het ruim een week goed, en is eigenlijk ook voordeliger.” Chef’s die werken met groenten van Onslogischvoedsel laten hun vaste menu voor het hele jaar los. Zoals Loes & Krikke, die werken op vraag van hun klant.

Het gaat meestal om een catering voor

10-Leer-onderneming, biedt ruimte aan een starter Wo 23 jan | 15.15 uur | Workshopruimte A Met André Jurrius, Maria van Boxtel en Helmer Wieringa - Na deze workshop vol praktijkvoorbeelden weet je: past het ook bij mij?

44-Boer zoekt boer: nieuwe boeren zijn enthousiast voor de landbouw en ervaren ondernemers willen best graag ruimte bieden.

Do 24 jan | 14.30 uur | Hanzezaal Met starters IJsbrand Snoeij, Bart van der Hoog en Nieske Neimeijer en Ria ­Spijkerman die overdraagt aan haar zoon. Ontmoet ook het NAJK, Landgilde en Vereniging Toekomstboeren. Met prijsuitreiking voor de meest innovatieve starter van het netwerk NEWBIE. Aansluitend speeddaten in de IJsselbar. Doe mee!

Biobeurs Demeterplein Wilt u een gesprek over opvolging of starten?

Landgilde heeft een stand op het Demeterplein.

Maak een afspraak met Helmer Wieringa, Maria van Boxtel mvanboxtel@landco.nl of Lian Kasper lkasper@landco.nl.

55

Kruiden: mooi voor het oog, functioneel voor vogels en koeien

Inzaaien van kruiden in grasland Kruiden in grasland staan volop in de belang­ stelling. Vanuit het perspectief van weidevogel­ beheer en vanuit de functionaliteit voor de bedrijfs­ voering. Maar welke mengsels te gebruiken? En welk beheer is nodig om de functionaliteit goed tot zijn recht te laten komen? In de projecten ‘Koeien en Kruiden’ en de ‘Proeftuin Trots op Krimpenerwaard’ worden deze vragen opgepakt.

Tekst Pedro Janssen, Nyncke Hoekstra, Nick van Eekeren, Anne Jansma, Goaitske Iepema & Teus Verhoeff Foto Louis Bolk Instituut

56

D

oelen voor de aanleg van kruidenrijk grasland kunnen heel divers zijn. Bij weidevogelbeheer is het doel van kruidenrijk grasland een lichte eerste snede met een open structuur waardoor weidevogelkuikens er goed doorheen kunnen lopen en voldoende insecten als voedsel kunnen vinden. Bij de vraag van de consument en melkfabrieken voor kruidenrijk grasland gaat het naast het effect op weidevogels ook over andere biodiversiteit zoals bestuivers, en is de bloei van kruiden nog belangrijker.

Bij het doel van functionele agrobiodiversiteit op een melkveebedrijf speelt de rol van kruiden in de droogtetolerantie van het grasland, bij een betere mineralensamenstelling en andere gezondheidsbevorderende aspecten voor koeien. In dit artikel richten we ons met name op het inzaaien van kruiden in combinatie met aangepast management.

Bij het bepalen van het mengsel voor kruidenrijk grasland is het belangrijk om het doel in het achterhoofd te houden. In het onderzoek richten we ons met name op drie soorten mengsels: 1 E xtensief kruidenrijk grasland, met als primaire doel weidevogels (BPW). In dit mengsel zit geen Engels raaigras, we gebruiken hiervoor het zogenaamde Kuikenlandmengsel van Biodivers.

2 C ombinatie van een functioneel en weidevogeldoel (BFW). In dit mengsel wordt het Kuikenlandmengsel aangevuld met een aantal functionele soorten voor met name productie en voederwaarde, N-binding, mineralensamenstelling en beworteling: een heel laat doorschietend Engels raaigras, witte weideklaver, cichorei, karwij en leeuwentand.

3 K ruidenrijk grasland waar optimaal de functionele agrobiodiversiteit van kruiden wordt benut. Hierin zitten naast Engels raaigras, rode en witte klaver de kruiden cichorei, smalle weegbree en karwij, eventueel aangevuld met andere kruiden als duizendblad.

Bovenstaande mengsel zijn in 2018 bij verschillende veehouders in het project Koeien en Kruiden, en de Proeftuin Trots op Krimpenerwaard ingezaaid (doorzaai en herinzaai). Daarnaast is in augustus 2017 een proef ingezaaid op de Dairy januari – 2019 | EKOLAND

Melkveehouderij 20 18

Knoopkruid Vogelwikke

14

10

16

12

Klavers en kruiden (% bedekking)

12

8

Perzikkruid Herderstasje

10

Varkensgras Paardenbloem Gewone hoornbloem Ridderzuring Krulzuring Veldzuring Scherpe boterbloem

• Doorzaai van kruiden is heel moeilijk, met name bij zodesluitende grassen.

Zorg voor een hele open zode door management of machinekeuze, en pas management aan na doorzaai.

• Voorkeur gaat naar herinzaai in het najaar. Indien toch in voorjaar wordt ingezaaid zorg dan dat vooraf 25 kg/ha haver of zomergerst met de kunstmeststrooier wordt gezaaid. Dit zorgt voor de onderdrukking van onkruid en wordt met de eerste keer maaien weggemaaid.

• Zorg ervoor dat wordt ingezaaid op een perceel met geen geschiedenis van zware onkruiddruk. Onkruidbeheersing in kruidenrijk grasland blijft lastig omdat veel beheersmaatregelen tegen onkruid ook de kruiden treffen.

• Vochttoestand is essentieel bij inzaai. Let daarop met machinekeuze en rollen na zaaien.

• M aai na herinzaai een niet te zware snede (dus bij voorkeur niet meteen een uitgestelde maaidatum) en bemest minder voor een goede vestiging van de kruiden.

6 2

Campus, met drie verschillende mengsels: 1. BPW, 2.BFW en een controle die enkel uit Engels raaigras (BG3) bestaat. In deze proef worden deze drie mengsels onderworpen aan vier verschillende beheren: combinaties van wel of geen uitgestelde maaidatum en verschillende bemestingsniveaus.

In de proef op de Dairy Campus zijn de mengsels na een langzame start, door het koude en natte voorjaar, goed aangeslagen. In het voorjaar van 2018 zijn de veldjes niet bemest, om de kruiden een goede kans te geven zich te ontwikkelen. Desondanks was er behoorlijk hoge droge­stofopbrengst, in de eerste snede variërend van 3,3 ton/ha voor BFW met een vroege maaidatum (17 mei) tot 8,5 ton/ha voor de controle met uitgestelde maaidatum (12 juni) . Bij zulke hoge grasopbrengsten zullen kuikens behoorlijk moeten worstelen om zich te verplaatsen.

De grote verschillen in de eerste snede werden grotendeels gecompenseerd in de volgende snedes, en voor de totale drogestofopbrengst tot en met september was het verschil tussen vroege en late eerste snede minder dan een halve ton drogestof. De gemiddelde drogestofopbrengst was het hoogst voor de controle (10,6 ton/ha) gevolgd door BFW (10 ton/ha) en BPW (9,5 ton/ha). (Zie figuur 1)

EKOLAND | januari – 2019

38-Een persistente grasklaver voor de beste bodemkwaliteit Wo 23 jan | 15.15 uur | ­Workshopruimte E Met Jan Rinze van der Schoot, Nick van Eekeren, Pedro Janssen

Karwij Vertakte leeuwentand Vogelmuur Kruipende boterbloem Speenkruid Chichorei Duizendblad Smalle weegbree Kleine klaver Witte klaver Rode klaver

49-Maximaal melk uit gras Do 24 jan | 14.15 uur | ­Workshopruimte A Met Durk Oosterhof, Harm de Vries, Peter Takens

C

0

Snede 3

Workshops 7 - 38 - 49 -Diversiteit in grasland, 7 de nieuwe standaard?!

Wo jan | 11.30 uur | ­Workshopruimte A Met Pim Clotscher, Rob Overesch

4

laat

C BFW

Snede 2

vroeg

laat

laat

0

Snede 1

BFW

BPW

• Engels raaigras in herinzaai is zeer competitief ten opzichte van andere graslandsoorten (grassen, klavers en kruiden). Houd hiermee rekening bij de keuze van kruiden en/of pas management aan wat betreft bemesting en waterstand.

BPW

vroeg

• Zorg dat het kruidenmengsel past bij het doel dat wordt nagestreefd.

vroeg

Voorlopige conclusies inzaai

2

8

4

Figuur 2. Het percentage bedekking met de verschillende­klavers en kruiden in de drie mengsels in september 2018 in de kruidenproef op Dairy Campus (BPW = biodivers primair weidevogels, BFW = biodivers functioneel en weidevogels, C = controle Engels raaigras).

Drogestof­opbrengst (ton/ha)

6

Figuur 1. Drogestofopbrengst van de drie mengsels bij vroege (17/5) en late (12/6) eerste snede in de kruidenproef op Dairy Campus

In de proef op de Dairy Campus varieerde het gemiddelde aandeel van kruiden in september 2018 van 1 procent voor de controle tot 14 procent voor het BFW en 19 procent voor BPW (Figuur 2).

In het BFW-mengsel was het aandeel van de toegevoegde functionele kruiden (witte klaver, cichorei, karwij en vertakte leeuwentand) relatief groot. In de controle en BFW bestond het aandeel grassen grotendeels uit Engels raaigras, terwijl de grassensamenstelling van BPW veel gevarieerder was. We zullen ook in de komende jaren de botanische samenstelling van de mengsels blijven volgen om hier meer inzicht in te krijgen. Hiernaast worden metingen gedaan aan voederwaarde, bodemkwaliteit en het insectenaanbod voor weidevogels.

Bij de veehouders waren de eerste ­resultaten van doorzaai en herinzaai in 2018 wisselend. Door het natte en koude voorjaar, en de snel daaropvolgende droogte was het moment van inzaai heel moeilijk. Kruiden kunnen niet vroeg in het voorjaar worden ingezaaid omdat de temperatuur dan te laag is voor een goede kieming. Door de droogte die volgde kwamen met name de grassen in de mengsels slecht op. Omdat de grassen over het algemeen toch de vulling moeten vormen van een kruidenrijk grasland bleven er veel open plekken. Dit zorgde voor een hoge opkomst van perzikkruid en melganzevoet. Deze konden door frequent maaien beheerst worden, maar dit heeft het hele seizoen geduurd.

Pedro Janssen, Nyncke Hoekstra en Nick van Eekeren zijn werkzaam bij het Louis Bolk Instituut, Anne Jansma en Goaitske Iepema bij Van Hall Larenstein en Teus Verhoeff werkt bij PPP-Agro

57

Demeter–plein Bio Beurs 2019 presenteert:

‘TON –TALKS’

Van kringlooplandbouw naar een opwaartse spiraal

Het Demeter plein staat op 23 en 24 januari in het teken van ‘beweging’.

Het waarnemen en meebewegen met de ritmes van de natuur is de basis van de biodynamische landbouw.

Bij een roerton worden op het plein TON-TALKS gehouden waarbij spraaken smaakmakende boeren en tuinders, en vertegenwoordigers uit handel en verwerking al roerende zullen vertellen wat hen beweegt naar een volgende stap in hun persoonlijke en bedrijfsontwikkeling.

WORKSHOPS Het Demeter plein is het ‘alles onder 1 dak loket’ waar de organisaties voor het keurmerk, scholing, ontwikkeling, grondbeheer en bedrijfsovernames aanwezig zijn om vragen te beantwoorden en in gesprek te gaan.

Het Demeter-plein is een samenwerking tussen Aeres Warmonderhof, de BD Vereniging, Kraaybeekerhof Academie, Stichting Grondbeheer, de Vereniging van Natuurvoedingskundigen en Stichting Demeter

www.stichtingdemeter.nl

woensdag 23 januari 16.30 zaal D ‘ Doorschakelen naar Demeter’ donderdag 24 januari 16.45 zaal D ‘ Wat doen preparaten op je bedrijf?’

Bedrijfsvoering

Biodynamische boeren hebben een eigen manier van werken. Een onderdeel van dit eigene is het gebruik van preparaten. Die werken anders dan groeibevorderaars of plantversterkers.

In overdrachtelijke zin verbindt de biodynamisch werkende boer de aarde met de kosmos.

In dit artikel staat het kamillepreparaat centraal.

Tekst Ruud Hendriks | Foto’s BD Vereniging

Biodynamische

H

preparaten

et kamillepreparaat wordt gebruikt tijdens het composteringsproces.

Technisch gesproken wordt dit preparaat gemaakt door een stuk runderdarm te vullen met kamillebloempjes. Deze gevulde darm wordt in de nazomer in de grond begraven en na de winter weer uit de grond gehaald. Het materiaal is dan tot een soort compost verteerd. De werking van het preparaat wordt via de composthoop doorgegeven aan het land en de gewassen. Volgens de biodynamische visie komt deze werking de kwaliteit van de producten en zo onze voeding ten goede.

Kamille komt veel voor op plekken waar de bodem is verdicht zoals kopakkers en bermen. Het is een pioniersplantje dat in staat is om onder die omstandigheden te overleven, het maakt de grond open zodat daarna andere soorten kunnen groeien.

Als thee is kamille een kruid dat helpt om kramp in de darmen tegen te gaan. Een plantje dat los maakt wat vast zit.

Voor het maken van het preparaat wordt een stukje runderdunnedarm gebruikt van enkele decimeters lang. Deze wordt gevuld met kamillebloemen zodat er een EKOLAND | januari – 2019

soort worst ontstaat. Een volledige runderdarm is wel 40 meter lang! Het is haast niet voor te stellen dat gedurende een heel koeienleven lang al dat voer, veelal gras, hooi en kuilvoer, probleemloos door zo’n lange, kronkelige en heel dunne en kwetsbare ‘slang’ gaat. Voor een koe die 15 jaar wordt is dat ongeveer 400 ton gras. De darm is bij uitstek in staat om de doorstroom in beweging te houden.

Gedurende de winter staat het ingegraven preparaat onder invloed van de werking van Mercurius. In het Engels heet deze planeet Mercury, dezelfde naam als van het vloeibare metaal kwik. Mercurius is de planeet die door kosmisch geïnspireerde plantkundigen aan de slingerplanten wordt verbonden. Bij mensen is het de planeet die staat voor de vernieuwers.

De optelsom van de kwaliteiten van plant, orgaan en planeet leidt tot een uitkomst die duidt op een werking die processen ondersteund, die te maken hebben met uit de verstarring en in beweging komen.

De koers vinden. Dat is de mercuriale kamillekwaliteit die aan de voeding wordt meegegeven. Het vraagt wel om ‘even’ los te komen van het gebruikelijke materiële

denken, maar als dat lukt gaat er een wereld aan werkingskrachten open.

Het kamillepreparaat is waardevol bij veranderingen in de eigen bedrijfsvoering. Nu de landbouw in Nederland uit de verstarring van het oude denken moet komen en een nieuwe koers in moet slaan is dit ook in dat perspectief een heel boeiend preparaat om mee aan het werk te zijn. Als je het nog groter maakt: het kamillepreparaat is bij uitstek geschikt om processen van verandering van denken in de maatschappij te ondersteunen. Dat kunnen we momenteel heel goed gebruiken.

Workshops 32 & 69 32-Doorschakelen naar ­Demeter wo 23 jan | 16.30 uur | Workshopzaal D Met Petra Derkzen, Leen Janmaat 69-Wat doen preparaten op je bedrijf? do 24 jan | 16.45 uur | Workshopzaal D Met Ruud Hendriks

Demeterplein

Vragen over BD en Demeter? Kom naar het plein!

59

Klanten vinden en binden met lekker eten, hoe doe je dat?

Culinair op de boerderij Heb je een boerderijwinkel met vaste klanten die je wilt verwennen? Of probeer je nieuwe klanten aan te trekken voor je groente-abonnement? Dan is het natuurlijk heel erg leuk om eens een chef op je erf uit te nodigen. Stichting Van Eigen Erf bedacht tien jaar geleden het Boergondisch feestmaal: dineren tussen de koeien, in de boomgaard of boerenschuur.

Tekst Iris van de Graaf | foto’s Dick Boschloo Dineren tussen de koeien

J

aarlijks doen zo’n vijftien biologische boerderijen één of meerdere keren, met 25 tot 50 gasten mee aan het Boergondisch feestmaal. Steeds meer biologische boeren en tuinders klappen lange tafels uit op hun erf. Wat drijft producenten om een Boergondisch feestmaal, kookworkshop of ander culinaire activiteit te organiseren? Hoe pak je het aan? En is er een geheime tip?

Eten voor een goed doel. Saskia Joha van Hoeve Kazan in Nieuwkoop heeft een bijzondere insteek voor het organiseren van haar ‘Benefiet voor de Kieviet BBQ’: de opbrengst van de avond – € 40,- pp incl. drankjes – gaat direct naar een weidevogelproject in de Bovenkerkerpolder. “We proberen met alle boeren uit de polder zoveel mogelijk weidevogels te laten broeden”, vertelt Saskia. “Samen met de weidevogelexpert loop ik met de gasten een ronde door de prachtige polder, in de tussentijd steekt de kok de BBQ aan. We laten ons verrassen met mooie kleine gerechtjes en heerlijkheden, bereid met het vlees van onze eigen biologische Limousin koeien. We toasten op de toekomst van de weidevogels en hebben mooie gesprekken.”

Weet wat je eet. Jan en Cecile van den Broek van ’t Schop in Hilvarenbeek hebben een kookstudio en organiseren regelmatig een Boergondisch feestmaal: “Je krijgt heel andere mensen op je erf dan je normaal hebt en het is fantastisch leuk om te vertellen wat je allemaal doet.” Freek van Leeuwen, biologisch melkveehouder van Kaasboerderij De Vierhuizen vertelt

60

Geheime tip: Blijf vooral jezelf, kies de sfeer die bij je past, draag die uit en maak er dan gewoon een leuk feest van, ook voor jezelf!

ook graag over zijn bedrijf. “Ik wil dat mensen weer weten waar hun melk vandaan komt maar vooral wat je met rauwe melk allemaal kunt doen. Laatst vroegen een paar studenten uit Delft of ik bij hen een workshop kon geven. Ik ben daar naar toe gegaan met een bus melk en een paar eenvoudige hulpmiddelen, zoals emmers en bakjes. Vervolgens zijn we gewoon aan de gang gegaan met het verwerken van melk. Dus behalve kaas maken, kregen de studenten ook les in het maken van kefir, ricotta, boter en karnemelk.”

Boerenspreekuur. Jan Duyndam is de drijvende kracht achter Hoeve Biesland, een boerderij in Delfgauw die landschappelijk prachtig ingebed ligt in de natuur aan een laan van wilgenbomen. Hier zie je regelmatig groepen mensen door de wei struinen, de koeien aaien en luisteren naar verhalen over natuurbeheer en biologische landbouw door boer Jan, tijden zijn ‘boerenspreekuur’. Tijdens speciale gelegenheden nemen de gasten plaats aan lange tafels in de stal om te genieten van de smaken van het landschap tijdens een driegangen diner. Afgelopen zomer organiseerde Hoeve Biesland in samenwerking met Restaurant La Tasca en chef-kok Leonard Elenbaas een ‘diner bij de boer’. Dat betekende culinair genieten op hoog niveau, in de stallen van Hoeve Biesland. Gewoon tussen de koeien.

Verdien je boterham. Henk Venner en Hetty de Ridder van boerderij Heijerhof, werden, naast tuinders en veehouders, cateraars van onder meer lunches, dijanuari – 2019 | EKOLAND

Biomarketting

ners en barbecues op basis eigen producten. Ook Esther Kuiler haalt, naast de groente-opbrengsten van de Ommuurde Tuin in Wageningen, een groot deel van haar inkomen uit het organiseren van (kook)workshops. Haar gasten oogsten zelf ‘van de overvloed van het moment’.

Samen maken ze vervolgens een kleurrijk meergangen diner vol met prachtige en smaakvolle groenten en kruiden. De kosten zijn € 49,- pp voor minimaal 10 deelnemers en het feest duurt 4 uur.

Hoe krijg je gasten aan tafel? De ervaring leert dat ongeveer de helft van de gasten uit je eigen netwerk komen. Posters en flyers in de boerderijwinkel, berichten in je nieuwsbrief, aankondigingen in social media en mond-tot-mondreclame doen het werk. De andere helft bereik je het beste via persberichten en via aankondigingen op websites van organisaties die zelf een groot netwerk hebben. Bij de Boergondische feestmalen komen ongeveer de helft van de gasten via Stichting Van Eigen Erf.

Tip: Mensen vinden het leuk om na afloop van een culinair arrangement nog iets te kunnen kopen. Bijvoorbeeld een pakketje met ingrediënten en een recept.

Boergondisch feestmaal

We laten ons verrassen met mooie kleine gerechtjes en heerlijkheden.

Laatst vroegen een paar studenten uit Delft of ik bij hen een workshop kon geven

Koken met de oogst van eigen land ligt voor de hand.

Zoals Ageeth Visser van ‘Landzicht biologisch groente-abonnement’ die een workshop ‘fermenteren’ met groenten uit eigen groentepakket organiseerde. Maak je eigen zuurkool, augurken, gefermenteerde chinese kool (kimchi), wortelen en bietjes. Ageeth huurde keukenboerin Sanne Zwart in om de workshop te geven. Voor € 25,- pp gingen cursisten 2,5 uur aan de slag met rasp, mes en mandoline. Het resultaat, potjes lekkers in wording, namen ze mee naar huis. Er was plaats voor 25 personen.

Iris van de Graaf werkt bij Stichting Biologisch Goed Van Eigen Erf. Zij is co-auteur van kookboek ‘Van eigen erf – koken met de oogst van de biologische boer’ en van het kookboek ‘Langzaam Lekker – koken met de Ecostoof’.

Het project Kom ‘s naar ons Erf wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Zuid -Holland en de EU. Europa investeert in haar platteland.

Er bestaat niet één enkel recept voor een succesvolle aanpak. Sommige producenten verdienen aan de arrangementen zelf. Anderen organiseren evenementen om hun klanten te verwennen: een culinaire ervaring als promotie voor je eigen product of om mensen bewust te maken waar hun eten vandaan komt. Zodat ze vaker boodschappen doen bij de biologische boer.

Workshop 11 ulinaire activiteiten op de boerderij C wo 23 jan | 16.30 - 17.30uur | Workshopruimte A Met Iris van de Graaf

Kruiden proeven in de Ommuurde Tuin EKOLAND | januari – 2019

61

Plant je een boom dan plant je duurzaamheid

Agroforestry – klimaatneutraal voedsel produceren?

Duurzaam, milieubewust, klimaatneutraal, natuurinclusief of kringlooplandbouw. Het zijn veel gebruikte begrippen. Implementatie van de onderliggende uitgangspunten leiden wellicht tot agroforestry. Bomen blijken een onmisbare schakel in een duurzaam landbouw­bedrijf.

Hoever zijn we hiermee in Nederland?

Tekst Alice Blok & Kees van Veluw | foto’s Leen Janmaat

B

ij kringlooplandbouw gaat het vooral om zo min mogelijk te verspillen. Restproducten, zoals mest, compost en voedingsresten worden hierbij dan hergebruikt of verwerkt. In de nieuwe landbouwvisie geeft Minister Schouten een aanzet: ‘In een stelsel van kringlooplandbouw gebruiken akkerbouw, veehouderij en tuinbouw in eerste plaats grondstoffen uit elkaars ketens en reststromen uit de voedingsmiddelindustrie’. Dit zal uiteindelijk zorgen voor minder afval en meer duurzamere en efficiëntere ketens.

Agroforestry gaat vooral over een duurzame inrichting van het landbouwbedrijf. Bomen nemen hierbij een prominente plaats in. Agroforestry draagt bij aan minstens 10 van de 17 ‘Sustainable Development Goals’ van de United Nations. Zo produceren bomen voedsel en/of andere agrarische grondstoffen waaronder hout.

Ze zorgen voor een prettig microklimaat voor mens, dier, plant en bodem. Bomen helpen bovendien mee aan koolstofopslag, halen fijnstof uit de lucht, produceren zuurstof, verbeteren de bodemvruchtbaarheid en grondwaterkwaliteit. In gevoelige gebieden voorkomen bomen erosie. “Plant je een boom dan plant je duurzaamheid,” doceerde hoogleraar Roelof Oldeman vorige eeuw aan Wageningse studenten.

Bomen krijgen steeds meer aandacht, dat blijkt wel uit de hoeveelheid initiatieven en projecten. De klimaattafel Landbouw en Landgebruik, ingesteld door de overheid, komt hoogstwaarschijnlijk met de doelstelling van 25.000 ha agroforestry en 1.000 ha voedselbos in 2030. Daarnaast sloot het Euraf congres (afgelopen mei in de Green Capital of Europe, Nijmegen) af met het statement: ‘Having 50% of far-

62

Green Deal De Green Deal Voedselbossen wil de groei van ­voedselbossen stimuleren door onder andere blokkerende ­wetgeving te ­inventariseren, analyseren en waar mogelijk op te lossen.

Onder de ondertekenende partijen bevinden zich onder meer het Ministerie van LNV, de provincies Flevoland, Utrecht en Limburg, Waterschap de Dommel, NIOO, WUR, Initiatief Bewust Bodemgebruik, Natuur- en milieufederaties, Staatsbosbeheer en het Louis Bolk Instituut.

mers adopting Agroforestry by 2025’. De Universiteit van Utrecht stelt vijf promotie-onderzoekers aan om permacultuur in beeld te brengen, en zo kunnen we nog even door blijven gaan. Gelukkig blijft het niet bij papierwerk, ook in de praktijk wordt hieraan gewerkt.

In Schijndel zijn de stichting Voedselbosbouw, Groen Ontwikkelfonds Brabant (GOB), de HAS Hogeschool en het Schijndelse cateringsbedrijf VITAM bezig met de aanlegging van 20 ha aan voedselbos. Dit wordt het grootste productievoedselbos van Nederland en daarom worden ontwikkelingen in de komende jaren nauwlettend onderzocht. Wouter van Eck, voorzitter van de stichting Voedselbosbouw, is samen met ­Xavier San Giorgi stichter van het oudste voedselbos van Nederland. Voedselbos Ketelbroek ontwikkelt zich in Groesbeek sinds 2009, en de resultaten zijn verbazend.

“We hebben de droogte van deze zomer glansrijk doorstaan, we leveren aan een restaurant, een biowinkel en een brouwerij en er staan twee restaurants op de wachtlijst. Voor een leefbaar inkomen zijn onze 2.4 ha te klein, maar per hectare is de opbrengst overall wel hoger dan die van gangbare boeren.”

Bomen bieden voordelen en gemak, in meerdere opzichten. Het concept maakt optimaal gebruik van de ecologische kringlopen van een natuurlijk bos.

Door de aanwezigheid van grote aantallen meerjarige gewassen hoeft er niet geploegd, geëgd of gewied te worden. Daarnaast staan bomen op het landbouwbedrijf ook borg voor meer biodiversiteit wat bijdraagt aan plaagbeheer en natuurlijke bodemvruchtbaarheid.

Bomen bieden bovendien ook bescherming tegen extreme weersomstandigheden (droogte, wind, regen januari – 2019 | EKOLAND

agroforestry

Per hectare is de opbrengst overall hoger dan die van gangbare boeren

of hitte). Voor de grootschalige landbouw is rijenteelt het meest praktisch. Door bomen in rijen te planten, kunnen alle werkzaamheden tussen deze rijen door gewoon nog uitgevoerd worden met landbouwmachines. Langs de bomenrand kan het schaduweffect de gewasopbrengst negatief beïnvloeden, maar tussen de rijen is de gewasopbrengst doorgaans groter door het positieve effect van bomen op de bodem. Uit een uitgebreid Europees onderzoekproject van Silvoarable agroforestry (SAFE) blijkt dat de uiteindelijke opbrengst in een goed ontworpen, gemengd systeem hoger is dan in beide systemen apart.

De combinatie veeteelt en bosbouw blijkt ook zeer interessant. Project Agroforestry in kippenuitlopen (2018-2019) stimuleert pluimveehouders om bomen aan te planten in hun uitloop. Het is bekend dat kippen zich thuis voelen onder bomen en struiken. Bovendien houden bomen en struiken watervogels (die het vogelgriepvirus kunnen dragen) weg uit de uitloop van leghennen. Afgelopen september organiseerden Louis Bolk Instituut, Probos en Face the Future succesvolle excursies naar locaties met fruitteelt, biomassawilgen, populieren (kwaliteitshout) en walnoten in de uitloop. Daarnaast is coöperatie Biomeerwaarde Ei in samenwerking met een viertal pluimveebedrijven, begonnen met het planten van walnotenbomen en biomassawilgen. In totaal ongeveer 6 ha, maar naar verwachting zal het aantal bedrijven groeien als er goede voorbeelden zijn. In dit project wordt ook gekeken naar externe financiering van bomen en regelgeving.

Ook graasdieren profiteren van bomen en struiken, behalve als voedsel bieden bomen schuilplaats en schaduw voor dieren. Een aantal voorbeelden van goede combinaties zijn: voederbomen (zoals wilgen) met schapen, geiten of runderen, schapen met walnotenbomen of fruitbomen, populieren met koeien EKOLAND | januari – 2019

Voedselbos in aanleg

of eiken (hakhout) met vrije-uitloopvarkens. In het Praktijknetwerk Voederbomen en Multifunctioneel Landgebruik werken verschillende onderzoekers, melkveehouders en geitenhouders samen om tot nieuwe, praktische en slimme toepassingen te komen.

Hierbij kwam naar voren dat voederbomen (wilgen en elzen) naast voedseldiversiteit voor vee, ook uitspoeling van mineralen naar de sloot voorkomen. Bovendien creëren ze een aantrekkelijk landschap en kunnen houtsnippers worden gebruikt als grondstof voor compost of groene energie.

Toepassing op grote schaal is er nog niet en dat heeft meerdere redenen. De belangrijkste reden is dat agroforestry lange termijnwerk is. Een walnoot of tamme kastanje groeit eerst 10-15 jaar voordat ze noten geeft.

Bomen plant je voor lange termijn, eenmaal in productie houden bomen het wel 300 jaar vol. Dit soort langzame maar duurzame processen passen (nog) niet in het snelle leven van nu. Na aanleg van het agroforestry systeem zal het geld op korte termijn met eenjarige gewassen worden verdiend.

Agroforestry vraagt om een andere mind-set binnen de landbouw. Met een beetje begrip voor natuur, ecologie en duurzaamheid, kom je vanzelf op het integreren van bomen in de landbouw. En steeds meer mensen zien dat in.

Workshops 24 & 45 4-Bomen in de landbouw; we kunnen niet zonder!

2 Wo 23 | 15.15 uur | Workshopruimte C Met Boki Luske, Wil Sturkeboom, Wilco de Zeeuw, Coöp Biomeerwaarde Ei, Kees van Veluw 45-Voedselbossen als toekomst voor de biologische landbouw Do 24 | 16.15 uur | Hanzezaal Met Wouter van Eck, Kees van Veluw 63

bodem

Bij het verzorgen van bodem­ vruchtbaarheid vormt kennis over de mineralogie een belangrijk aspect. Deze kennis geeft boeren waardevolle hand­ vatten voor het voeden van de bodem. Het vertalen van hernieuw­de inzichten naar de praktijk gaat echter niet vanzelf.

Hieronder worden kennis en inzichten gedeeld.

Tekst & Foto’s | Bert Carpay

Mineralogie

Basiskennis voor een vruchtbare bodem

O

p de basisschool leerde u dat delta’s en vulkanische gebieden vruchtbaar zijn. Silicaatmineralen vormen de basis van deze natuurlijke vruchtbaarheid. De bouwstenen van silicaatmineralen zijn (sporen)elementen. Silicaatmineralen zijn overvloedig aanwezig in vulkanische bodems en in rivierdelta’s. In verschillende perioden van de ontstaansgeschiedenis van Nederland zijn voor de aanvoer van bodemmateriaal landijs, wind en water de belangrijkste elementen geweest. Ze hebben één ding gemeen. Alle drie zijn ze niet meer effectief in de huidige situatie, terwijl de doorgaande verwering van silicaatmineralen niet stopt. Dit heeft effect op de kwaliteit van onze landbouwgrond.

Van oorsprong bevatte de Nederlandse bodem veel geschikte silicaatmineralen die de fundamentele bodemprocessen, nodig voor vruchtbaarheid, ondersteunden. Zandgrond bevatte hiervan 2-5%, kleigrond een veelvoud daarvan.

Bij het vervullen van hun functie in verschillende bodemprocessen verweren silicaatmineralen onder inwerking van zuren en diverse enzymen. Deze worden uitgescheiden door bodemorganismen die in en op deze bodemdeeltjes leven en door planten. Verwering is een heel langzaam verlopend, onomkeerbaar proces.

De effecten van voortgaande verwering van deze deeltjes zijn verantwoordelijk voor problemen waar veel landbouwbodems mee kampen. Belangrijke effecten zijn: tekorten aan (sporen)elementen; afnemend gehalte aan stabiele organische stof (humus); problemen met de vochthuishouding (te nat of te droog) en slechte

EKOLAND | januari – 2019

bewerkbaarheid van percelen.

Door geen aandacht te schenken aan deze verweringprocessen en de minera­ logische kwaliteit van de bodem boeren we letterlijk achteruit. Anders gezegd: we mijnen de bodem uit. Incidenteel brengt de wind nog wat silicaatmineralen in de vorm van vulkanische as uit IJsland of stof uit de Sahara. Het zijn druppels op een gloeiende plaat die de functies van de bodem voor de landbouw niet in stand kunnen houden. De rivieren brengen, dijkdoorbraken daargelaten, niets meer op het land.

Hoe krijgen we inzicht in de mineralogische toestand van de bodem? De huidige bodemanalyses bieden geen uitkomst, Welk inzicht geven bodemanalyses?

Analyse­ methode

Geeft inzicht in

Water­extractie Elementen in oplossing in het bodemvocht Zout­extractie

Elementen in oplossing en zwak gebonden aan het ­klei-humescomplex

Zure loging

Elementen in oplossing en sterk gebonden aan het ­klei-humescomplex

Röntgenfluorescentie of ICP-MS*

Totaal aan hoofd- en sporenelementen in de bodem in oplossing, gebonden aan het klei-humescomplex en vastgelegd in geologische materialen (zand- en kleideeltjes)

Röntgendiffractie

Kristalstructuur van de geolo­ gische materialen en daarmee inzicht in de snelheid van vrij­komen van hoofd- en sporen­ elementen als gevolg van bio­ logische processen in de bodem

*IPC-MS staat voor: Inductief gekoppelde plasmamassaspectrometrie

met de toegepaste analysetechnieken in standaard bodemonderzoek komt geen enkele informatie beschikbaar over de mineralogische toestand waarin de bodem verkeert. De gevolgen hiervan? De bodemkwaliteit kachelt langzaam maar zeker achteruit waarbij de oorzaak onder de radar blijft. De tabel laat zien welk inzicht verschillende analysetechnieken opleveren. De bovenste drie analysetechnieken zijn gebruikelijk in de landbouw.

Het blijkt een misvatting dat de kringloop kan worden gesloten bij een juiste toediening van de juiste hoeveelheden gebruikelijke bemesting, voeding en dergelijke. In de praktijk zijn biologische boeren in het voordeel ten opzichte van hun gangbare collega’s als het gaat over het toepassen van de kennis uit de mineralogie. Bacteriën en schimmels spelen namelijk een belangrijke rol bij het succesvol herintroduceren van silicaatmineralen. De voorwaarden voor een goede ontwikkeling van bodembiologie zijn nu eenmaal beter als er geen of beperkt gebruik wordt gemaakt van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. De toediening van steenmeel (silicaatmineralen) stimuleert bovendien de ontwikkeling van bacteriën en schimmels.

Hoe steenmeel zich verhoudt tot bodemvruchtbaarheid vindt u terug in Ekoland 1-2018 pag 65 en Ekoland 6-2018 pag 27.

Workshop 67 Mineralogie: ‘vergeten’ basiskennis voor een vruchtbare bodem Do 24 jan | 14.15 uur | Workshopruimte D Met Bert Carpay 65

Trekkers Te koop aangeboden:

Te koop aangeboden:

Graan Pletter Gebruikt - 5,5 KW

Biologische ronde kuilgrasbalen ,

div gebruikte schoffeltuigen;

goede kwaliteit september gras.

3 mtr, 4,5 mtr en 6 mtr

We zijn gevestigd in Zuid Holland.

Balken en schoffels gebruikt.

06 30242689

Fa Rooda Middelstum 06 13237193 www.rooda.eu

Gratis REGEL-Advertentie voor particulieren & land- en tuinbouwbedrijven tekst per e-mail, sturen naar: trekkers@ekoland.nl

VAN GORP

BIOLOGISCHE VOEDERS BV

he voeders c is g lo io b in t s li ia c e p s De De biologische voeders worden apart geproduceerd in onze fabriek te Schalkwijk en zijn leverbaar in de gehele BENELUX Informatie: Tel. 0416-315770 - Fax 0416-315779 Zomerdijkweg 2 - 5145 PK Waalwijk NL info@van-gorp.com - www.van-gorp.com

Kijk op www.kopersporen.nl voor een uitgebreide catalogus

PKS-tuingereedschap van nature beter!

PKS-tuingereedschap van brons werkt gemakkelijker, roest niet en is beter voor de grond Kopersporen • Sparrenlaan 5 • 9401 RA Assen • tel: 0592-319402

Adviseurs voor een sterk en levendig platteland • Bedrijfsplan • Bestemmingsplan- advies • Omschakeling • Bedrijfsopvolging

Helmer Wieringa: 06 – 53 44 77 70 Taco IJzerman: 06 – 13 10 26 98 Maria van Boxtel: 06 – 53 59 31 88 Lian Kasper: 06 – 18 41 55 66

www.landco.nl

www.greenorganics.nl

Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal.

Het is de enige organisatie voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio.

Bij het Biohuis zijn vijftien sector organisaties aangesloten met ruim 800 leden.

Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet.

Voor een goede biologische belangenbehartiging.

Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

biohuis

Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek!

• Media, PR & crisiscommunicatie

• Skal controle en certificering

• Promotiecampagnes

• Samenwerking in de afzetketen

• Overheidsmiddelen voor onderzoek

• Verder ontwikkelen van duurzaamheid

• Nationale & EU wet- en regelgeving

• Biologisch uitgangsmateriaal

• Biologisch mestgebruik

• Europese samenwerking in de bio sector

Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

169