Geo karpaty pokonferencyjne prev 2 iv 2014 by Jacek Wnuk

Geo-Carpathians â&#x20AC;˘ Potential of the Cognitive Tourism

Geo-Carpathians • Potential of the Cognitive Tourism Geo-Karpaty · Potencjał rozwoju turystyki poznawczej Гео-Карпати · Потенціал розвитку пізнавального туризму Edited by Ihor M. Bubniak and Andrzej T. Solecki

Krosno 2014

Contents

Scientific editors Ihor M. Bubniak, Andrzej T. Solecki Review Doc. RNDr. Radoslav Klamár, PhD. Prešovská univerzita v Prešove Dr geol. nauk Kateryna Derevska Technical editor Jacek Wnuk

The Geo-Carpathians route has been realized by means of the financial aid of the European Union, within the Cross-Border Cooperation Programme Poland – Belarus – Ukraine 2007-2013. Responsibility for the contents of the hereby publication lies exclusively at the side of the Krosno State College and Ivan Franko National University of Lviv and under no circumstances may be treated as reflection of the views of the European Union. www.geokarpaty.net

Issued to the order of

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Pigonia w Krośnie Rynek 1, 38-400 Krosno tel. +48 13 437 55 00, fax +48 13 437 55 11 www.pwsz.krosno.pl

Foreword 7 Ihor M. Bubniak, Andrzej T. Solecki

Strategy of the development of the road Geo-Carpathians 9 Леонід Скакун, Альбертина Бучинська, Ігор Бубняк, Олег Яцожинський, Юрій Зінькo

Polish Carpathians as an educational area for global tectonic processes 17 Andrzej T. Solecki

Geological history of the Ukrainian Carpathians fixed in the objects of the «Geo-Carpathians» 33 Ігор Бубняк, Леонід Скакун, Альбертина Бучинська, Олег Яцожинський, Юрій Зінькo

The Conception of the Geopark “Wisłok Valley – The Polish Texas” 47 Radosław Wasiluk , Barbara Radwanek-Bąk , Bogusław Bąk, Robert Kopciowski , Tomasz Malata , Alicja Kochman , Andrzej Świąder

Geological objects in Rakhiv region as the basis for the development of the geotourism (Transcarpathian) 67 Сергій Ціхонь, Соломія Кріль

Tectonic klippes in the upper reaches of streams Svidovets and Stanislav (Chorna Tysa basin) – geotouristic objects 77 Володимир Шлапінський

Projected geoparks of the Ukrainian Carpathians as areas for development of geotourism 83 Юрій Зінько, Ярослав Кравчук, Роман Гнатюк, Оксана Шевчук

Typesetting and design Jakub Niedziela Publisher Wydawnictwo Ruthenus ul. Łukasiewicza 49, 38-400 Krosno tel. +48 13 436 51 00, fax +48 13 436 51 00 x 30 www.ruthenus.pl

Opportunities for developing of the cognitive tourism on the Dniester river 97 Володимир Гриценко, Юлія Махмуді, Анастасія Киселевич

Cognitive natural tourism in Ukraine 103 Марта Мальська, Юрій Зінько, Оксана Шевчук

Perspectives of geotourism development in protected areas in southern part of the Podkarpackie Voivodeship in the Carpathians 111 Maria Ziaja, Tomasz Wójcik

Geotouristic objects in the context of the recreation-touristic destinations concept 121 Тетяна Божук

Health tourism in Low Beskid spas in the example of Iwonicz-Zdrój and Rymanów Zdrój 131 Małgorzata Buczek-Kowalik , Dariusz Jurczak Innovative tourist products of rural tourism in the example of Podkarpackie voivodeship 145 Małgorzata Buczek-Kowalik, Teresa Mitura

Activity of the Ukrainian tourist organizations in 1910-1944 as a starting point for cognitive tourism in the Carpathians 155 Dariusz Dyląg

Forest Railways in the Eastern Carpathians. Past, Present and Future 171 Rafał Kapica, Łukasz Szmyd

Selected geotouristic objects of the Lower Beskids, the Western Bieszczady Mountains and the Sanok Turczyn Mountains in the light of terrain names/nomenclature 179 Wojciech Krukar

Foreword

Presented volume Geo-Carpathians â&#x20AC;&#x201C; Potential of the Cognitive Tourism is a result of the activities performed within the scope of the project entitled Geo-Carpathians â&#x20AC;&#x201C; Creating a Polish-Ukrainian Tourist Route performed by the Krosno State College and Ivan Franko National University of Lviv. The project has been supported financially by the European Union within the Cross-Border Cooperation Programme Poland-Belarus-Ukraine for the years 2007-2013. The route concept has been developed on the basis of the studies of the published literature and existing databases as well as field inventory. All these activities intend to create innovative tourist product based on the principles of sustainable tourism and preservation of the natural heritage of these regions. The main goal was to make the areas in Poland and in Ukraine, more interesting to the tourists. Geo-Carpathian Polish-Ukrainian Tourist Route is a set of twenty eight geosites which en-

able to study geological history covering nearly 100 million years. Moreover, panoramic information board has been set up in each country. Twelve geosites are located in the Subcarpathian Voivodeship in Poland, and sixteen in the Lviv and Ivano-Frankivsk Oblast in Ukraine. From the geological point of view geosites illustrating mountain forming processes are located in the Outer Carpathians and their foredeep in Poland and Ukraine. Field works, seminar, conferences and meeting during the project created an unique opportunity of discussing in more broad sense the cognitive tourism potential of the area. Because of this, the primary team of the project was joined by the team of regional experts of various disciplines including: health and agrotourism, narrow gauge railway tourism and history of tourism. We hope that the materials presented in this volume will be interesting for many people: scientists, tourists, students and school teachers. Ihor M. Bubniak, Andrzej T. Solecki

Strategy of the development of the road Geo-Carpathians Стратегія розвитку шляху Гео-Карпати

Леонід Скакун1, Альбертина Бучинська2, Ігор Бубняк1, Олег Яцожинський1, Юрій Зінько1 1. Львівський національний університет ім. Івана Франка, 2. Інститут геології і геохімії горючих копалин НАН України

Резюме В статті розглянуто історію виникнення проекту «Гео-Карпати», його завдання від початку і до сьогодні. Описано заходи, що були реалізовані в рамках проекту: польові виїзди експертів, робочі зустрічі, студентські виїзди та навчання провідників. У другій частині статті запропоновано заходи, спрямовані на розширення проекту. При цьому ми пропонуємо, як розширення проекту поза теперішніми межами так і шляхом додавання і ущільнення геосайтів у вже існуючих ділянках проекту. Вступ Ціль розвитку шляху – підвищення конкурентоспроможності регіону та розвитку економічної діяльності, пов’язаної з туризмом. Реалізація проекту ГеоКарпати надає можливості для розвитку туризму в області пізнавальної геології та історії нафтової промисловості. Для розвивитку цього виду туризму важливим є залучення різних галузей природничих наук та історії. Коротка історія проекту Створення проекту було започатковане спеціалістами в галузях геології, географії та туризму як з Польщі, так і з України. Ідея створення геотуристичного шляху отримала фінансову підтримку Європейського Союзу у рамках Програми транскордонного співробітництва Польща – Білорусь – Україна на 2007-2013 роки. Першим кроком було створення концепції шляху на підставі вивчення попередніх робіт і публікацій (Геологические... 1985; Безвинний та ін. 2006; Мончак та ін. 2010) та інвентаризаційних робіт, проведених у літньому сезоні 2012 року. До колективу з реалізації проекту, окрім осіб, які підготували заявку на конкурс, приєдналися

геологи, географии і туристичні провідники (Скакун та ін. 2012; Bubniak et al. 2011). Відповідно до підготовленого плану здійснено по дві польові поїздки по території Польщі та України. Від Кросно до Яремче було досліджено біля 15000 кв. км території, локалізовано та описано понад 120 геологічних об’єктів та понад 60 пунктів проживання й харчування, придатних для туристів. Потім було проведено верифікаційні поїздки, в ході яких спеціалісти з України та Польщі ознайомили представників проекту з інвентаризованими місцями, на яких мав би повстати новий шлях. Згідно до запропонованої концепції шлях опирається на 16 пунктів в Україні та 12 пунктів у Польщі. У цих місцях розміщено інформаційні таблиці. Окрім цього було встановлено дві панорами, що демонструють геоморфологічо-геологічні особливості Карпат. У результаті проведених робіт було складено перелік пунктів майбутнього шляху. Семінари за участю представників місцевої влади, різних установ та шкіл виявились корисними і вплинули на остаточний вибір пунктів шляху. Вирішальними для вибору того чи іншого місця стали не лише геологічні критерії, але й також туристична привабливість та їхня доступність. Остаточно, узимку 2012/2013 р. були вибрані місця, на базі яких створений шлях. Восени 2013 р. поставлено таблиці з описом місць та інформацією про шлях. В ході реалізації проекту опрацьовано та видано наступні публікації про шлях: Геотуристичний путівник по шляху Гео-Карпати (Геотуристичний... 2013), Навчальні матеріали для провідників, карту-схему шляху Гео-Карпати (Навчальні... 2013). Паралельно з цими виданнями нами була створена інтернет сторінка, на якій подається вся інформація пов’язана з проектом – www.geokarpaty.net. 9

туристичного шляху «Гео-Карпати» (Яцожинський О.М., Бучинська А.В.).

Рис. 1. Положення території діяльності проекту Гео-Карпати в системі Карпат Fig. 1. The position of the project Geo-Carpathians in frame of the Carpathians

Першими користувачами шляху стали провідники по території Польщі та України, для яких проведено навчання, а також студенти обох партнерських вишів. Провідники та студенти знайомились з об’єктами шляху та цікавим історичними та культурними місцями в Україні та Польщі. Восени та зимою 2013 у Львові й Кросно пройшли семінари під назвою «Стратегія розвитку шляху Гео-Карпати» та «Геотуристичний шлях, як складова стратегії розвитку збалансованого туризму в Карпатах». Метою семінарів було представлення результатів проекту і стратегії розвитку шляху. Під час проведення семінарів виголошено доповіді експертів та спеціалістів проекту, дослідників, що працюють в галузі туризму. Серед інших заходів, проведених в рамках проекту необхідно назвати презентацію путівника та карти в науковій бібліотеці Львівського національного університету 27 листопада 2013 року. Альбертина Бучинська розповіла про історію створення проекту, її учасників, завдання та отримані результати. Під час проведення презентації відбулися виступи учасників проекту та авторів путівника і карти – Ігоря Бубняка та Юрія Зінька, а також – книжково-документальна виставка матеріалів фондів Наукової бібліотеки Львівського національного університету імені Івана Франка. Великий інтерес викликали старі карти та 10

путівники, що зберігаються в бібліотеці. На презентації були присутні студенти, провідники і зацікавлені особи. 28 листопада 2013 р. у Львівському Будинку Вчених (вул. Листопадового Чину, 6, Львів, Україна) відбулася щорічна конференція Програми транскордонного співробітництва «Польща – Білорусь – Україна» 2007-2013. Програма конференції включала оглядову виставку проектів транскордонного співробітництва. Проект «Гео-Карпати – створення польсько-українського туристичного шляху» представляли Альбертина Бучинська та Олег Яцожинський. Наші представники взяли участь у проведенні панельної дискусії за тематичною категорією «Туризм», яка модерувалася зовнішніми експертами. Учасники активно обмінювалися досвідом ведення проектів і пропозиціями налагодження співпраці в рамках програми між різними проектами. Результати, отримані в результаті реалізації проекту також представлялись на наукових конференціях, організованих поза межами проекту. На звітній конференції геологічного факультету Львівського національного університету 4-6 лютого 2014 року були виголошені дві доповіді: Перспективи геологічного туризму в Східних Карпатах (Скакун Л.З., Бубняк І.М., Яцожинський О.М., Бучинська А.В.) та Принципи класифікації геосайтів на прикладі

Стратегія розвитку проекту Продовження шляху Гео-Карпати може включати низку заходів, які перераховуємо нище. Враховуючи досвід, набутий в ході реалізації проекту, та досвід інших груп при реалізації подібних проектів пропонуємо: 1. Співпрацю з місцевими громадами і підприємцями з метою впровадження у громадську свідомість продуктивності ідей геотуризму в напрямку посилення потоку туристів до депресивних районів. На сьогодні існують великі площі Українських Карпат не охоплені туристичною інфраструктурою, наприклад район Верхнього Дністра, верхів’я р. Черемош та ін. В цих районах разом з розвитком інфраструктури необхідно проводити роботу з місцевими громадами та підприємцями з роз’ясненням можливостей туризму і, зокрема, геотуризму, які можуть в значній збільшити потік відвідувачів у різні райони Карпат. Інформаційна робота буде проводитись в різноманітних формах: читання лекцій для представників органів самоврядування та бізнесу, розповсюдження промоційних матеріалів, створених в рамках реалізації проекту. 2. Розширення нових напрямків ремісничої та комерційної діяльності, спрямованих на створення продуктів і послуг, пов’язаних з геологічними об’єктами. Наявність геологічних об’єктів на певній території повинна викликати економічну активність, пов’язану з ними. Насамперед це їх візуалізація у різних формах – магнітики, фотографії, виготовлення сувенірів тощо. Окремо стоїть завдання виготовлення колекцій геологічних взірців – мінералів, гірських порід, фосилій та інструкцій (брошур) по збору, опрацюванню та зберіганню таких колекцій. В Українських Карпатах є достатньо мінералів, які можуть викликати інтерес в колекціонерів – озокерит, солі, кальцит тощо. Хоча більша частина Карпат бідна на знахідки органічних решток, деякі геологічні структури надзвичайно багаті на них, наприклад Пенінский пояс, розташований в Закарпатській області. Ці роботи приведуть до додаткової активності провідників (гідів), які працюють на території, що охоплює шлях Гео-Карпати. До цієї діяльності слід широко залучати також місцевих реміс-

ників, художників, фотографів, екскурсоводів, краєзнавців та вчителів природничих предметів середніх навчальних закладів. 3. Промоція шляху серед вишів природничого профілю в Україні та Європі з метою проведення спільних польових міжнародних шкіл. Карпати (в тому числі українська частина) є тим місцем, де проходили і проходять апробацію різноманітні гіпотези. На прикладі нашої території була сформована низка концепцій, що стосуються розвитку складчасто-насувних поясів та їхніх корисних копалин, насамперед вуглеводнів. На території Українських Карпат проводять навчальні геологічні практики деякі вищі навчальні заклади України. Спорадично відвідують український сегмент Карпат і іноземні дослідники. Як правило, це здійснюється в рамках геологічних екскурсій, що супроводжують конференції. Такі екскурсії, зазвичай проводять вздовж декількох визначених трас, тому багато цікавих об’єктів залишається поза увагою. Завдяки наявності великої кількості об’єктів, глибокому врізу долин гірських рік Карпати є унікальною природною лабораторією для багатьох дослідників в галузі наук про Землю. Через низку об’єктивних та суб’єктивних причин Українські Карпати не є достатньо відомі як в Європі так і у світі. Тому першочергове завдання – промоція шляху серед навчальних закладів в Україні та в світі. Це буде здійснюватись шляхом розповсюдження матеріалів, виданих в рамках проекту Гео-Карпати – карт, путівників та СD. Об’єкти шляху будуть представлятись на конференціях різного рівня як в Україні, так і за її межами. В результаті такої діяльності повинна збільшитись кількість екскурсій та літніх шкіл, що приведе до зростання привабливості нашого геотуристичного шляху. Одне із завдань, в зв’язку з зазначеним вище – переклад усіх матеріалів проекту англійською мовою, що є мовою міжнаціонального спілкування. Споживачами результатів нашої роботи будуть студенти, викладачі, науковці українських та зарубіжних інституцій. На сьогодні зацікавлення проектом виявили представники вишів як в Україні (Донецьк, національний технічний університет) так і в Європі (Краків, Ягелонський університет, Вроцлавський університет). Також 11

Рис. 2. Північний напрямок розширення геошляху – Самбірський та Старосамбірський райони Fig. 2. North direction of extension of the georoad – Sambir and Staryi Sambir districts

зацікавились можливістю проведення геологічних практик (екскурсій) представники університету Саскатун, Канада. 4. Залучення шкільної молоді шляхом створення при школах, гімназіях та ліцеях груп «юних геологів» та проведення геотуристичних екскурсій та навчальних маршрутів. На сьогодні в Україні відновлюються або по-новому створюються групи юних геологів при різноманітних організаціях. Тому найперше завдання – встановлення контактів з такими групами. Ці групи – майбутні (й існуючі) споживачі нашого продукту. Адаптація матеріалів проекту – путівника, навчального посібника для потреб учнівської молоді – одне з завдань в цьому напрямку. Групи юних геологів можуть використовувати матеріали проекту (карти, путівники, посібники, CD, веб-сторінка) для планування та проведення геологічних екскурсій, адаптуючи їх для своїх потреб. 5. Підвищення рівня екосвідомості місцевих жителів та залучення їх до покращення локального екологічного стану існуючих геосайтів. Проблема охорони довкілля стоїть доволі гостро Україні, так і за її межами населених пунктах. Незважаючи на відсутність 12

великих промислових підприємств екологічна обстановка є складною. Виникнення стихійних смітників, спалювання токсичних речовин (пластикових пляшок тощо) є звичним явищем. Нерозуміння, а часто перебільшення ризиків та загроз, пов’язаних з видобутком корисних копалин також є проблемою з якою зіштовхуються фахівці в галузі охорони природи і над якою необхідно працювати. Збереження балансу між практичними потребами та захистом природи – одна з найважливіших проблем сьогодення. Тому тут ми пропонуємо проводити широку роз’яснювальну роботу – читання лекцій, публікацію статей в місцевій пресі, в Інтернеті, виступи по радіо та телебаченню. Охорона вже існуючих геосайтів – одне з першочергових завдань місцевих громад. 6. Деталізація кожного з існуючих геосайтів – видання інформаційних брошур та промоційних матеріалів. Хоча по кожному з вибраних об’єктів є достатньо інформації – таблиці, розділи в путівнику та на порталі проекту, необхідно продовжувати деталізацію – збільшити кількість фотографій, будувати літолого-стратиграфічні колонки, подавати повний список літератури, де згадується сайт. Це може бути зроблено

Рис. 3. Південний напрямок розширення геошляху –Черемош-Путила Fig. 3. South direction of extension of the georoad – Cheremosh and Putyla

у вигляді статей, брошур, промоційних мате- – геоморфологічні, тектонічні, стратиграфічріалів. Створення анімацій, які відображають ні. Обидва райони належать до депресивних, розвиток, характерні особливості того чи ін- приток туристичних груп може сприяти розшого геосайту – одне із завдань деталізації витку туристичної інфраструктури. Другий вибраних об’єктів. пропонований район – долина ріки Черемош. Необхідно додати до проекту короткий Це один з найвідоміших туристичних регіонів тлумачний словник основних термінів, що України з добре розвинутою інфраструктурою. використовуються в матеріалах проекту, як Природні умови – глибокі врізи долин – ствов електронному, так і в паперовому вигляді. рили велику кількість відслонень, що можуть 7. Збільшення кількості геосайтів в ме- розглядатись як геосайти. Деякі з них мають жах вже існуючого геотуристичного шля- статус геологічних пам’ятників і оберігаються ху, а також його розширення в північному державою. Окрім цього, тут можна запропону(Самбірський, Старосамбірський райони), вати новий вид туризму, який можна умовно в південно-східному (Черемош-Путила) та назвати «Геологія з човна (рафту, байдарки, західному (Закарпаття) напрямках. плота, катамарана)». Ріка Черемош – один з ра16 вибраних геопунктів – це лише незна- йонів водного туризму в Україні. Багато пречна частина об’єктів, що можуть бути атрак- зентабельних відслонень знаходиться вздовж ціями в нашому регіоні. Тому ми пропонує- берегів ріки. мо додати низку об’єктів на вже існуючому Закарпаття – ще один перспективний шляху. В Карпатському регіоні кожна доли- район для проекту Гео-Карпати. Тут на нена ріки по суті є окремим геошляхом. Тому великій території знаходиться величезна пропонуємо додати до шляху об’єкти в до- кількість геологічних об’єктів, які відповілинах рік Свіча, Лужки, Опір. дають вимогам створення геосайтів. Це наЩе один шлях збільшення геосайтів – до- самперед геоморфологічні, петрографічні, давання їх в інших районах. На нашу думку, рудопрояви та родовища корисних копалин, до таких районів насамперед належать Сам- об’єкти гірництва. бірський та Старосамбірський. Тут знахо8. Створення нових геосайтів, пов’язаних диться велика кількість геологічних об’єктів з гірництвом, металургією, солеварінням, 13

нафтовидобутком, мінеральними джерелаЛітература ми, вирібним камінням. В проекті Гео-Карпати лише декілька ге- Геологические памятники Украины: Справочосайтів присвячені гірництву (наприклад, ник-путеводитель, 1985. Киев, 342 с. Борислав). На території шляху є велика кіль- Безвинний В.П., Білецький С.В., Бобров О.Б. та ін. кість інших об’єктів, що викликають інтерес 2006. Геологічні пам’ятки України: У 3 т., За ред. в зв’язку з історією видобутку та переробки В.І. Калініна, Д.С. Гурського, І.В. Антакової, К.: корисних копалин. До них належать соляні ДІА, Т. 1, 320 с. колодязі, примітивні доменні печі, солевар- Мончак Л.С., Стельмах О.Р., Хомин В.Р. 2010. Геоні заводи. логічний путівник по Івано-Франківській області, 9. Співпраця з природничими та краєз- Івано-Франківськ, Лілея-НВ, 240 с. навчими музеями міст і селищ Прикарпат- Скакун Л., Зінько Ю., Бучинська А., Внук Я., Райтя та Карпат. хель Р. 2012. Українсько-польський геотуристич10. Сприяння і промоція ідеї створення ний шлях «Гео-Карпати». Вісник Львівського уні7 геопарків на шляху («Скелясті Бескиди», верситету. Серія міжнародних відносин, Вип. 25, «Вулканічні Карпати», «Галицьке Придніс- Частина 2, с. 269-273. тер’я», «Кам’яне кільце Карпат», «Зона Пенін- Геотуристичний путівник по шляху Гео-Карпати ських стрімчаків», «Високогір’я Українських Кросно-Борислав-Яремче. 2013. Збірник наукових Карпат», «Парк льодовикового періоду»). праць під редакцією І. М. Бубняка і А. Т. Солєцького, 11. Промоція шляху серед широкого кола Рутенус, Кросно, 73 с. громадськості – створення документального Навчальні матеріали для провідників по шляху Гефільму «Кам’яними стежками Карпат», про- о-Карпати. 2013. Під редакцією І.М. Бубняка і А.Т. ведення наукових та науково-популярних Солєцького, Рутенус, Кросно, 52 с. конференцій з геотуризму. 12. Створення мережі геологічного тре- Bubniak I.M., Solecki A.T., Śliwiński W.R. 2011. Geotouristic attractions of Ukraine, Słomka T. (ред.), кінгу і її інтернет сайту. Geoturism. A Variety of Aspects, Kraków, с. 113-127.

Summary In the article it is reviewed the history of the project “Geo-Carpathians” from the initiation to the preset, its tasks. Activities carried out in the frame of the project are described – field excursions, work meetings, student excursions and training for guides. In the second part of the article the strategy for the extension of the road is presented. By this we propose outspreading of the project beyond the present borders and adding new objects to already existing parts of the project.

Polish Carpathians as an educational area for global tectonic processes

Andrzej T. Solecki Uniwersytet Wrocławski

Abstract Geosites illustrating mountain forming processes located in the Outer Carpathians and their foredeep have been presented. Various stages: Jurassic-Cretaceous rift, marine sediment accumulation, fold-and-thrust structure development, devolatilisation of carbonate sediments drawn into the subduction zone, post collisional volcanism and fore-deep development can be studied in the described sites. Introduction The significant economic and cultural role of mountain regions results from the location of mineral resources and tourism and recreation centers. Mountain areas have been the sites of development and migration of specific local cultures. Carpathian example of this is Carpatho-Rusyns migration to Poland (Reinfuss 1990, Czajkowski 1999). Mountain landscapes are object of natural human curiosity and can become an important element of cognitive tourism. The basic knowledge related to the mountains is the answer to the question of how they were formed. Theories of mountain building It was already 13 th century when Dominican scholar, Albert the Great, noticed that the presence of erosion must be counterbalanced by uplifting if mountains are to exist. The term orogeny for the mountain uplift was first used in 1840 by A. Gressly. Leopold von Buch in 1855 recognized orogenic events. The idea of a contracting (due to a cooling) Earth, was established by J-B. Elie de Beaumont (1852), J.D. Dana and E. Suess. J.D. Dana (1863, 1873) described the role of global compression and used the term geosynclinal for a basin in which, due to the permanent subsidence, thick sequence of sediment is deposited. However, the role of a precursor geosyncline for accumulation of mountain-building rocks

was described already by J. Hall, (1859). It was E. Suess (1875) who stressed the role of horizontal movement of rocks. M. Bertrand at the end of the 19 th century developed the orogenic “wave theory” and described the nappe structures(nappe de charriage) – a large sheetlike bodies of rock that has been overthrusted at kilometers distance from their original position (Trümpy & Lemoine 1998, Sengor A.M.C . 2003). G. Steinmann (1906) described different classes of orogenic belts, including the Alpine type, with flysch and molasse sediments, ophiolite sequences, and a nappe style fold structure. V. Uhlig (1903) developed a synthesis of the geological structure of the Carpathians according to the nappe theory. Modern theory of global plate tectonics was born at the beginning of the 20 th century. The precursor theory of continental drift – global scale horizontal movements of continents was created by A. Wegener in 1912. A. Holmes (1913) published the idea of seafloor spreading. B.Gutenberg and C.F. Richter (1949) discovered a series of crust plates delineated by active seismic belts. H. Benioff, (1949, 1954) who described deep earthquake zones around the Pacific, interpreted them to be great thrust faults (later on subduction zones). Support for the movement of the lithospheric plates came during the late 1950s from paleomagnetism based studies of S.K. Runcorn (1956) and W. Carey (1958). B.C. Heezen (1960) delineated the great rift system of the mid-ocean ridges. F.J. Vine and D.H. Matthews (1963) described magnetic anomaly patterns over oceanic floor – the indicators of movements. J.T. Wilson (1965) showed that the magnetic anomalies were shifted along transform faults during seafloor spreading. According to the plate tectonics theory, orogeny – is the tectonic process leading to the formation of large deformation of the lithosphere – orogenic belts due to the interaction of tectonic plates. Main elements of the theory of plate tectonics are shown 15

Fig.3. Carpathian mountain arc (rectangle marks the area of GeoKarpaty project, arrow points north) Ryc. 3. Łuk Karpat (prostokąt oznacza obszar projektu GeoKarpaty, strzalka wskazuje północ) Fig.1. Main elements of the plate tectonics (after http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic) Ryc.1. Główne elementy tektonik płyt

Fig.2. Ocean/continent and continent/continent collision (after http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/understanding.html) . Ryc. 2. Kolizja ocean/kontynent i kontynent/kontynent

in Figure 1. Oceanic tectonic plates are composed of basic igneous rocks and marine sediments. Continental plates are made of acid igneous rocks, metamorphic rocks and a broad spectrum of sedimentary rocks deposited in epicontinental basins. The boundaries between the plates may be of different character. The divergent boundaries – rifts are deep fractures separating lithospheric plates along which focuses the volcanic activity. Magma intrudes from the asthenosphere along rifts resulting in spreading – the creation and spreading of the 16

new crust, built of basic igneous rocks, forming the seafloor. Rifts on the continents may lead to their splitting, separation and creation of a new ocean.. The whole process is driven by convection currents operating in the deeper zones (mantle) of the planet. The plates can move relative to each other along the strike–slip and transform boundaries. Excess crust produced in rifts is pushed under the continents along the so-called subduction zones – convergent boundaries, where the collision and subduction of oceanic plate under the continents occurs. The collision of oceanic plate with a continent results in the accumulation of the accretionary prism of marine and continental sediments at the margin of continent. As a result of the collision the intense deformation and metamorphism of rock occurs. Their subsequent uplift and erosion forms mountain chains. Fragments of the plates drawn into subduction zone due to increase in temperature and pressure may be metamorphosed and even melted yielding magmas, that can intrude back to the higher levels of the lithosphere and produce plutonic and volcanic phenomena. Magmas of subduction zones are more acidic in nature than oceanic plate due to the contamination with molten silica – rich sediments from continent. Advanced subduction of oceanic plate can lead to a collision between two continental plates initially located on the opposite side of the ocean (Fig. 2). In this case, the marginal portions of both of the continental plates may be uplifted with the fragment of the oceanic plate so-called ophiolite suture. Elongated foredeep basins can be formed on both sides of the mountain arc.

The study area The Carpathian mountain chain forms a double arc about 1500 km long extending from Vienna throughout Austria, Slovakia, Poland, Ukraine and Romania to the Iron Gates gorge on the Danube in the vast area of 190 thousand km2 (Fig. 3). The creation of the Carpathians was a part of the Alpine global orogenic process, which occurred in Triassic-Quaternary interval between the African and Eurasian plates, from the Pyrenees to the Himalayas (Golonka 2004). The Carpathians together with Alps were the place, where at the beginning of the 20 th century the nappe theory of the orogenic belts was developed. In the contemporary geological literature such zones are defined as accretionary wedges and interpreted as a result of subduction of the oceanic plate under the continental plate. The Carpathian Mountains are divided into Outer (externides a thin-skin thrustbelt) and Inner (internides thick-skin thrustbelt) Carpathians taking into account the style and age of formation of the geological structures and their lithology. These two vast regional units are separated by the Pieniny Klippen Belt a narrow (0.4 to 19 km) but long (c.a. 600 km) sub-vertical strike-slip fault zone, of crustal shortening, resulting from subduction of the Piemont-Liguria Ocean (called Vahic or Pieninic ocean in the Western Carpathians). The Pieniny Klippen Belt is considered to be one of the main tectonic sutures of the Carpathians and forms the boundary between the Outer and Inner Carpathians between Vienna and Maramuresh Outside of the Carpathian arc the Carpathian Foredeep formed gradually filled with molasse sediments derived from the uplifted and eroded mountain range. The Foredeep overlies the formations of the Palaeozoic Platform (in Poland) and

Precambrian (in Ukraine) (Kulchytsky et al. 1997, Oszczypko 2006, Oszczypko et al. 2012). Inside the Carpathian arc Panonian Basin was formed as an extensional back-arc basin of thinned lower crust, shallow Moho discontinuity, high surface heat flow and Moho temperature, implying recent active tectonic processes (Weber 2002). Crystalline massifs of older igneous and metamorphic rocks covered by overthrusted Permo-Mesozoic sediments occur in the Inner Carpathians. Sedimentary rocks building nowadays Carpathians have been accumulated in the Tethys Ocean Basin which was created by rifting and dividing the Pangea continent into Laurasia and Gondwana. In Poland, the remains of the Cretaceous rift stage magmatic intrusions are preserved in the western part of the Silesian Nappe in Cieszyn Silesia. Turbidity currents flowing down the slope of the continent transported sediments to the bottom of the basin. Sediments of these currents composed of sandstones and shales of upward fining grain are called flysch. Folded sediments and igneous rocks accumulated in the ocean floor have been overthrusted over a distance of tens of kilometers (Fig. 4) forming the thust-and-fold Carpathian belt. Folding and thrusting of Carpathians in the Miocene took place simultaneously with the subsidence of the Carpathian Foredeep where the oldest molasse sediments were also folded. The geosites under discussion are situated in the area of the Carpathian Foredeep and the Outer Carpathians (Fig. 4), therefore forming of these structures will be treated more specifically. The Carpathian Foredeep is divided into two parts, external and internal. The base of the foredeep is formed by the Precambrian, Palaeozoic 17

Fig. 4. Tectonic scheme of the Polish Carpathians and geological cross sections (based on Ślączka et al. 2005, Oszczypko et al. 2005 modified) . Ryc. 4. Schemat tektoniczny polskich Karpat i przekroje geologiczne

and Mesozoic rocks (Oszczypko et al. 2005, »» fast subsidence of the bottom of the basins and Oszczypko 2006). The external zone of the fore- sedimentation of the carbonate flysch (Tithonian deep composed of the Late Miocene terrige- – Early Cretaceous), nous-carbonate-evaporate sediments the so-called »» tectonic compression, intensive turbidity sediupper molasse developed over the various ele- mentation and increase of the subsidence of the ments of the Precambrian and Palaeozoic plat- bottom of the basins (Late Cretaceous – Early form. The internal zone composed of the Early Miocene) In the Outer Carpathians, from the outside to Miocene sediments of so-called lower molasse has been folded and is overthrusted by Carpath the centre of the Carpathian arc, the following tectonic units (nappes) have been distinguished: ian nappes. Several nappes exists in the Outer Carpathi- Skole (Skiba), Sub-Silesian, Silesian (Silesian-Kroans. They are of different lithostratigraphy and sno), Dukla, Magura. The Skole (Skiba) Nappe tectonic style. The rocks of the nappes (mainly covers the largest area of the Carpathians, achievflysch sediments of the thickness reaching up to ing the width of 40 km. The characteristic feature 6 km) have been deposited in separated basins of this unit is the slice character of the tectonic or subbasins, starting from the Jurrasic until the structures. The width of the specific slices reachEarly Miocene. During folding and overthrust- es 12 km. The front parts of the slices are usually ing the extent of the sedimentation was gradually made of Early Cretaceous formations, sometimes limited to the central parts of the basins. Ac- of Palaeogene series. The more internal parts are cording to the seismic and borehole data at least made of Oligocene and Early Miocene formations. The change of the sedimentation conditions, 80-kilometre overthrusting of the rock masses in the direction of the platform took place. The influenced inter alia by the global fluctuations of history of the flysch basin is divided into several the world ocean level and local orogenic (mountain-forming movements) resulted in formation stages (Ślączka et al. 2005): »» rifting and creation of the extension basins of the diversified rock series presented in the en(Early Jurassic – Kimmeridgian), closed stratigraphic table (Fig. 5). 18

Fig. 5. Stratigraphic table of the Polish part of the Outer Carpathians and Carpathian Foredeep (based on Dziadzio et al. 2005, modified) . Ryc. 5. Tabela stratygraficzna polskiej części Karpat zewnętrznych i zpadliska przedkarpackiego

Selected geosites description Geosites shown in the Fig.4 illustrate various sta ges of the orogenic process. 1. Ocean bottom igneous rocks and oldest sediments of the Outer Carpathians Majority of ocean bottom igneous rocks and the oldest sediments of the Outer Carpathians can be found within the planned „Silesian-Moravian-Żywiec Beskid” Geopark located in the area of Beskid Śląski Mts. and Beskid Żywiecki Mts (Golonka et al. 2013) which covers the type localities of Silesian Nappe. Teschenite, coarse – to fine-grained, olive-green, igneous rock composed of pyroxenes and amphiboles with variable amounts of feldspars forms mainly plutonic (subvolcanic) bodies like: sills up to 15-20 m thick known from Boguszowice (Fig. 6) and Kocobędz and locally dikes e.g. Goruszka Hill in Grodźiec, in environs of Skoczów and Stare Bielsko. Pikryte sill occur in abandoned quarry in Międzyrzecz Górny (Włodyka 2010)

Products of ocean floor volcanism can observed in Puńców (lava breccias, pillow lavas, lappili tuffs and ashes), in Zamarski (ashes), in Hałcnowa (intercalations of volcanoclastic rocks) and (amygdaloids). Other outcrops of teschenite are known from the enviorns of Iskrzyczyna and Wiślica and Grodziec. The quarry at the top of Goruszka Hill in Grodziec is protected as a natural monument. and as a documentation site otcrop in Cieszyn-Boguszowice near Kręta st. Registered in the Katalog Obiektów Geoturytycznych w Polsce is a set of Grojec Mountain otcrops presenting the oldest Cieszyn Beds sequence of the Silesian. nappe with intrusions (sills) of teschenite (Słomka 2001, 2010, Słomka and Słomka 2006 2006 in Słomka et al. 2006). Teschenites and the oldest sediments of Cieszyn Beds create the opportunity to study early rift stage of the Carpathian basin (see Narębski 1990, Grabowski et al. 2004, Grabowski et al. 2003). 19

Fig.6. Abandoned teschenite quarry in Boguszowice. Upper magnifier – teschenite, lower magnifier – thermally metamorphosed sedimentary cover rocks Ryc. 6. Nieczynny kamieniołom cieszynitu w Boguszowicach. Górna lupa – cieszynit, dolna lupa termicznie zmetamorfizowane skały osłony osadowej

Fig. 7. Pieniny Klippen Belt – view southwards from the Wżar Mt. . Ryc. 7. Pieniński Pas Skałkowy – widok na południe z G. Wżar

2. Andesites of the Pieniny Volcanic Arc The post-collisional Late-Middle Miocene andesite of the Pieniny Volcanic Arc forms subvolcanic intrusions, dikes and sills penetrating the northernmost part t(Fig. 7) of the Pieniny Klippen Belt (Jurassic-Cretaceous Grajcarek Unit) and strongly folded Paleogene flysch of the southernmost part of the Magura Nappe (Birkenmajer 2003). Miocene igneous activity developed in two phases (Birkenmajer 1962, 1984, 1996; Birkenmajer & Nairn 1969). According to Birkenmajer (2003) magmatic chamber of the Pieniny Mts andesites probably formed at a depth of 10–20 km in basal, innermost part of the Outer Carpathian accretionary prism. Intruding magma on its way to the surface collected xenolits of some metamorphic and igneous rocks (Małkowski 1921, Kardymowicz 1957) and sedimentary rocks of the Grajcarek Unit and Magura Nappe (Birkenmajer 2003). According to Birkenmajer et al. 2004 part of the metamorphic and plutonic xenoliths represented by continental-crust type rocks, could have been derived from Upper Cretaceous and Palaeogene exotic-bearing conglomerates of the Grajcarek Unit and the Magura Nappe. However, according to the team quoted above tectonic slices of theoriginal crystalline basement are also a possible source. The best outcrops of Pieniny andesites can be studied in abandoned quarries of the Wżar (Wdżar) Mt. (Fig. 8). The older W-E-trending, subvertical dikes are cut by younger transversal dike, the tectonic breccia zone and faults. Flysch of the Magura nappe is thermally metamorphosed at the contact with andesite intrusion receiving hornfels appearance. On the top of the ridge above the southern quarry local magnetic anomalies, probably resulting from from thunderbolt strikes exist. (Słomka and Słomka 2006 in Słomka et al.2006). Wzar Mt. is a significant tourist center with ski and MTB routes, alpine coaster and educational trail named after John Paul II with 14 information boards created within the program „Land of the dormant volcano” 3. Mofette in Złockie The mofette in Złockie occurs in the Magura Nappe in the Złockie village. Mofette has been discovered by Henryk Świdizński and Ludwik Watycha in 1938 (Świdziński 1965). Nowadays the site legally protected as the “Professor Henryk Świdziński monument of inanimate nature” is accessible for tourist and equipped with with information board (Rajchel and Rajchel 2006) (Fig.9).

Exhalation of CO2 in this area has been described in detail by Świdziński (1965) Chrząstowski (1969, 1979, 1992), Rajchel et al. (1999), and L. Rajchel and J. Rajchel (1999), Chrząstowski J., Rajchel L. (1999) The presence of a total of c.a. 40 exhalations with the largest of about 25 m2. has been described here. CO2 flux in most intensive exhalation according to Szura and Lenk (1962 fide Cięzkowski 2002), is about 2.3 m3/h. Chrząstowski (fide Świdziński 1965) estimated the overall CO2 flux of the area at c.a. 600 m3/h. CO2 genesis in the Carpathians was interpreted as result of: bitumen or organic matter oxidation (Nowak 1938), volcanic (Świdziński 1965, 1972) or metamorphic processes (Leśniak 1985, 1998) The δ13 C values close to 1% found in nearby Krynica waters indicate the metamorphic origin of CO2 from the thermal decomposition of carbonate rocks (Lis and Hałas 1980). Further studies have shown similar values in dry exhalations of the mofette (M. Duliński, unpublished – fide Ciężkowski W. 2002), confirming the metamorphic origin of the gas. The heaviest isotope δ13 C of dry gas can be considered as representative and likely to be unchanged or only slightly altered by interaction with water (Leśniak 1998). According to Oszczypko (1998) Mesozoic and Paleozoic rocks and clastics of Paleogene and Lower Miocene are the main source of CO2. Taking into account the above mentioned results mofette in Złockie can be regarded as a good example of surface gas flow originating due to decomposition and devolatilisation of carbonate sediments drawn into the subduction zone. 4. Menilite Shale in Rudawka Rymanowska The largest in the Polish Carpathians (30 m high) outcrop of the Oligocene Menilite Shale in Rudawka Rymanowska (Fig. 10) is a popular touristic destination equipped with an information board (Fig. 11). Menilte Sahle due to the accumulation of organic matter preserved in the anaerobic environment of sedimentation became the source rock of Carpathian oil and gas (Ślączka 1973; Słomka et al. 2006; Matyasik 2011). The term “menilite” results from the presence of menilite – brown-gray opal described from Ménilmontant.in France This opal is an amorphous form of silica, which had been derived from the cell walls of planctonic diatoms. In menilite shales abundant micro-fossils and pieces of fish occur. Locally cherts, hard and brittle like glass with sharp edges and high silica content occur. Alternate, rhythmic layers of

Fig. 8. Abandoned quary of andesite (Wżar Mt.), magnifier – andesite porphyritic structure Ryc. 8. Nieczynny łom andezytu (G. Wżar), lupa – porfirowa struktura andezytu

Fig. 9. Information board in Złockie Ryc. 9. Tablica informacyjna przy mofecie (Złockie)

Fig. 10. Outcrop of the Menilite Shale in Rudawka Rymanowska . Ryc. 10. Odsłonięcie w Rudawce Rymanowskiej 21

Fig. 11. Information board in Rudawka Rymanowska – element of the GeoKarpaty route Ryc. 11. Tablica informacyjna w Rudawce Rymanowskiej – element szlaku GeoKarpaty

Fig. 14. Information board in Nowe Sady element of the GeoKarpaty route. Ryc. 14. Tablica informacyjna w Nowych Sadach – element szlaku GeoKarpaty.

variable chemical composition formed as a result of seasonal blooms of different species of algae. The sandstone layers exhibit visible sedimentary structures (cross bedding and hieroglyphs) indicating the directions of bottom currents. Rocks have been intensely deformed during forming of the Carpathian nappes. Chevron folds of V-shape and drag folds are well visible here. Locally clastic dykes resulting from upward penetration of seismically liquefied sandy sediments occur.

Fig. 12. Dubnik Conglomerate outcrop – step western dip of overturned strata visible Ryc. 12. Odsłonięcie zlepieńców z Dubnika – widoczny stromy upad warstw ku zachodowi

Fig. 13. Dubnik Conglomerate . Ryc. 13. Zlepieniec z Dubnika 22

5. Dubnik Conglomerate in Nowe Sady Early Miocene Dubnik Conglomerate overlying the peri-Carpathian Salt-bearing Formation represents the older molasses, belonging to the internal folded part of the Carpathian Foredeep (Oszczypko 2006). Rocky ridge 60 m long, rising to 15 m above Wiar terrace in Nowe Sady (Fig. 12) is built of conglomerates, sandstones and siltsones. Width of the ridge is 10 m and and in its cross section due to the presence of conglomerate, sandstone and siltstone layers steep westward dip is well visible (Gucik 1973, Kotlarczyk 1988, Alexandrowicz & Poprawa 2000). These layers rest in the inverted position on the salt bearing series, which means that westward under the soil cover older sediments occur. These rocks were deposited during the uplift of the Carpathians in the foredeep where evaporation of marine ingression and the formation of vast horizons of evaporates, widespreading from Romania via Ukraine to Opole Silesia took place. Later, as a result of

climate change and uplift of the surrounding areas, eroded material has been transported from the adjacent land (paleoridge) that stretched from Dobrogea to the Holy Cross Mountains. Largescale cross-bedding indicates transport from SE (S. Dżułynski, oral communication). Pebbles include: Jurassic limestones, Cretaceous sandstones, cherts and marls, green and red phyllites, quartzites, granites, gneisses and porphyres (Fig. 13). Sediments of the foredeep has been folded and overthrusted here by the Carpathian orogen and are good example of internal folded part of the Carpathian Foredeep. This site is also equipped with an information board (Fig. 14). 6. Miocene limestone in Huta Różaniecka In small abandoned quarries (Fig. 15 Miocene Lithothamnium limestone can be observed. Calcareous sediments of cross bedded sandstones with ripplemarks (organodetrital, sandy limestone) and accumulations of rhodoliths (Fig. 16) form steep and uneven walls of quarries. Locally layers of shellstone (Fig. 17), quartz and quartz-glauconitic sand occur (Areń 1962; Brzeżińska 1957; Jasionowski 1997; Liszkowski Muchowski 1969; Musial 1987; Peryt & Kasprzyk 1992; Peryt et al. 1998; Roniewicz & Wysocka 1997; Wysocka 2002, 2006; Wysocka & Roniewicz 2004; Jankowski 2005). Rhodoliths (Fig. 16) are calcium carbonate spherical structures (here up to 4 cm) produced by benthic marine red algae-organisms e.g. 23

Lithothamnion muellerii that accumulate calcium carbonate within their cell walls. They do do not fix themselves to the hard bottom but drift freely until they grow great and heavy enough to settle down. Rhodoliths are one of the most significant marine CO2 capture organism and contribute significantly to its the global budget. Geosite presents sediments of shallow Miocene sea deposited in the norther periphery of the Carpathian Foredeep over the platform of Cretaceous sediments.

Fig. 15. Outcrop of Miocene Limestone in Huta Różaniecka Ryc. 15. Odsłonięcie wapieni mioceńskich w Hucie Różanieckiej

Conclusions Polish Outer Carpathians and adjacent areas of the Carpathian Foredeep create excellent conditions to demonstrate the main phases of orogenesis – mountain forming process starting from rifting, marine sediment accumulation, thrusting and folding and foredeep development. Significant part of the geosites is equipped with information boards and basic touristic infrastructure. References Alexandrowicz Z., Poprawa D. 2000. Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach z mapą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieożywionej, 1:400 000, PIG Warszawa. Areń B. 1962. Miocen Roztocza Lubelskiego między Sanną a Tanwią, Prace PIG , 30, part III . Benioff H. 1949. Seismic evidence for the fault origin of oceanic deeps, „Geological Society of America Bulletin”, vol. 60, p. 1837-1856.

Fig. 16. Rhodoliths (Huta Różaniecka) . Ryc. 16. Rodolity (Huta Różaniecka)

Benioff H. 1954. Orogenesis and deep crustal structure; additional evidence from seismicity, „Geological Society of America Bulletin”, vol. 65, p. 385-400.

Birkenmajer K. 1984. Interrelation of Neogene tectonics and volcanism in the Pieniny Klippen Belt of Poland, „Acta Geodaetica, Geophysica and Montanistica Hungarica” (Budapest), vol. 19, p. 37-48. Birkenmajer K. 1996. Mioceńskie intruzje andezytowe regionu Pienin: ich formy geologiczne i rozmieszczenie w świetle badań geologicznych i magnetycznych [Miocene andesite intrusions of the Pieniny Mts area: their geological forms and distribution in the light of geological and magnetometric surveys – in Polish], „Geologia (Kwartalnik Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków)”, nr 22 (1), p. 15–25. Birkenmajer K. 2003. Post-collisional late Middle Miocene (Sarmatian) Pieniny Volcanic Arc, Western Carpathians, „Bulletin of the Polish Academy of Sciences: Earth Sci.”, 51 (1), p. 79–89. Brzezińska M. 1957. Szkic stratygraficzny środokowej częsi Roztocza Lubelskiego, „Prz. Geol.”, nr 9, p. 395-402. Carey S.W. 1958. The tectonic approach to continental drift, Carey S.W. Continental Drift – A symposium, held in March 1956, Hobart: University of Tasmania, p. 177-363. Chrząstowski J. 1969. Wycieczka 25. Złockie – Jastrzębik – Powroźnik, Unrug R. (ed.), Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych, Wyd. Geol., Warszawa, p. 235-246. Chrząstowski J. 1979. Wycieczka 22. Złockie – Jastrzębik – Powroźnik, Unrug R. (ed.) Przewodnik geologiczny – Karpaty fliszowe między Olzą a Dunajcem. Wyd. Geol., Warszawa, p. 234-244. Chrząstowski J.1992. Muszyna – Złockie. Budowa geologiczna, wody mineralne i ekshalacje CO2. Przewodnik LXIII Zjazdu Pol. Tow. Geol., Koninki, 17-19.09.1992, s. 131-134. Chrząstowski J., Rajchel L. 1999. Mofette from Złockie near Muszyna in the Magura Unit of the Outer Flysch Carpathians (English sum.), „Przegląd Geol.”, 47, p. 657-665.

Birkenmajer K., Pécskay Z., Szeliga W. 2004. Age relationships between Miocene volcanism and hydrotherCiężkowski W. 2002. Występowanie, dokumentowanie mal activity at Mt Jarmuta, Pieniny Klippen Belt, West Carpathians, Poland, „Studia Geologica Polonica”, vol. i eksploatacja endogenicznegodwutlenku węgla w Polsce, „Poradnik metodyczny”, Wyd. WTN, Wrocław, p. 221. 123, Kraków, p. 279-294. Czajkowski J. 1999. Studia nad Łemkowszczyzną – MuBirkenmajer K. & Nairn A.E.M. 1969. Palaeomagnetic zeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, p. 230. studies of Polish rocks. III. Neogene igneous rocks of the Pieniny Mts, Carpathians, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego” (Annales de la Société Géologique de Pologne), vol. 38, p. 475-489.

Birkenmajer K. 1962. Forma geologiczna andezytów Wżaru (Remarks on geological form of the Mt Wżar andesites, Pieniny Mts, Carpathians), „Acta Geologica Polonica”, vol. 12, p. 201-213.

Dana J.D. 1863. Manual of geology: Treating of the Principles of the Science with Special Reference to American geological history, for the use of colleges, academies, and schools of science, 3rd ed., Philadelphia Theodore Bliss &Co. Truebner &Co, London, p. 798. Dana J.D. 1873. On some results of the Earth’s contraction from cooling, including a discussion of the origins

Fig. 17. Shellstone (Huta Różaniecka) . Ryc. 17 Muszlowiec (Huta Różaniecka) 25

of mountains, and the nature of the Earth’s interior, „American Journal of Science”, 5, p. 423-443. Dziadzio P.S., Borys. Z., Kuk S., Masłowski E., Probulski J., Pietrusiak M., Górka A., Moryc J., Baszkiewicz A., Karnkowski P., Karnkowski P.H., Pietrusiak M. 2005. Hydrocarbon resources of the Polish Outer Carpathians – Reservoir parameters, trap types, and selected hydrocarbon fields: A stratigraphic review, [in:] J. Golonka & F. J. Picha (eds.), The Carpathians and their foreland: Geology and hydrocarbon resources: „AAPG Memoir”, 84, p. 259-291. Élie de Beaumont J.-B. 1852. Notice sur les Systèmes de Montagnes [Note on Mountain Systems], Bertrand, Paris, p. 1543. Golonka J., Krobicki M., Miśkiewicz K., Słomka T., Waśkowska A., Doktor M. 2013. Geopark „Beskid Śląsko-Morawsko-Żywiecki” – najstarsze utwory Karpat fliszowych, „Prz. Geol.”, vol. 61, nr 5. Golonka J. 2004. Plate tectonic evolution of the southern margin of Eurasia in the Mesozoic and Cenozoic, „Tectonophysics”, v. 381, p. 235-273. Grabowski J., Krzemiński L., Nescieruk P., Paszkowski M., Szydło A., Pécskay Z. & Wójtowicz A. 2004. Nowe dane o wieku skał cieszynitowych (Karpaty zewnętrzne, jednostka śląska) – rezultaty datowań metodą K-Ar, „Prz. Geol.”, 52, p. 40-46. Grabowski J., Krzemiński L., Nescieruk P., Szydło A., Paszkowski M., Pécskay Z. & Wójtowicz A. 2003. Geochronology of teschenitic intrusions in the Outer Western Carpathians of Poland – constraints form 40K/40Ar ages and biostratigraphy, „Geol.Carpath.”, 54, p. 385–393. Gucik S. 1973. Wycieczka 12, Żytko K. (ed.), Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych, Wyd. Geol., Warszawa, p. 189-192. Gutenberg B., & Richter C.F. 1949. Seismicity of the Earth and Associated Phenomena, Princeton University Press. Hall J. 1859. Palaeontology of New York, „New York, National Survey”, no. 3, part 1, p. 533. Heezen, B.C. 1960. The rift in the ocean floor, „Scientific American”, 203, p. 98-110. Holmes, A. 1931. Radioactivity and earth movement,. „Transactions of the Geological Society, Glasgow”, 18, p. 559–606.

Jasionowski M. 1997. Zarys litostratygrafi i osadów mioceńskich wschodniej części zapadliska przedkarpackiego, „Biul. Państw. Inst. Geol.”, 375, p. 43-61. Kardymowicz I. 1957. Enklawy w andezytach okolic Pienin [Inclusions in the andesites of the Pieniny region], „Biuletyn Instytutu Geologicznego”, Warszawa, 117, p. 1-152. Kotlarczyk J. 1988. Zlepieńce z Dubnika łuski Kniażyc i problem tzw. dolnych molas jednostki boryslawsko-pokuckiej, Kotlarczyk J., Pękala K. (eds), Przewodnik 59 Zjazdu Pol. Tow. Geol. w Przemyślu, p. 87-88. Kulchytsky A.Y., Lozyniak P. & Petraskevych M. 1997. Basic problems of geological structure and investigation of mineral resources in the Carpathian Region (in Ukrainian with English summary), „Mem. Shevchenko Sc. Soc.”, v. 1, p. 25-45. Leśniak P.M. 1985. Open CO2-underground water system in West Carpathians – chemicaland isotopic evidence, „Chem. Geol.”, 49, p. 275-286. Leśniak P.M. 1998. Origin of carbon dioxide and evolution of CO2-rich waters in the West Carpathians, Poland, „Acta Geol. Pol.”, 48, p. 343-366. Lis J., Hałas S. 1980. Preliminary results of stable carbon isotopes studies in Sudetic and Carpathian mineral watres, „ ZFI-Mittelungen”, 29, p. 69-82. Liszkowski J. &Muchowski J.1969. Morfologia, budowawewnętrzna oraz genezamasywów wapieni biogenicznych dolnegosarmatu strefy progówzewnętrznych Wyżyny Lubelskiej, „Biul. PIG ”, 11, p. 5-36. Małkowski S. 1921. Andezyty okolic Pienin [Les andésites des environs de Piénines], „Prace Państwowego Instytutu Geologicznego” [Travaux, Service Géologique de Pologne], 1 (1), p. 3-67. Matyasik I. 2011. Biomarkery w charakterystyce genetycznej systemów naftowych, „Prace Naukowe Instytutu Nafty i Gazu”, p. 220. Musiał T. 1987. Miocen Roztocza. Polska południow -wschodnia, „Biuletyn Geologiczny Uniwersytetu Warszawskiego”, 31. Narębski W. 1990. Early rift stage in the evolution of western part of the Carpathians: Geochemical evidence from limburgite andteschenite rock series, „Geol. Zb. – Geol. Carpath.”, 41, p. 521-528. Nowak J. 1938. Die Frage der Grenzen des Polnischen Oelbeckens der Flyschzone, „Bull. Intern. Acad. Sci. Pol., C1. Math. Nat.”, Ser. A, No 7-7, p. 354-365.

Jankowski L. 2005. Kamieniołom wapieni mioceńskich w Hucie Różanieckiej, Słomka T., Kicińska-ŚwiOszczypko N. 1998. The Western Carpathian Foredeep derska A., Doktor M., Joniec A., Katalog obiektów – development of the fereland basin in front of the acgeoturystycznych w Polsce, www.pgi.gov.pl/pl/geocretionary wedge and its burial history (Poland), „Geoturystyka-606/geostanowiska/2197-katalog-obieklogica Carpathica”, vol. 6, p. 415-431. teoturystycznych-w-polsce.html.

Oszczypko N. 2006. Powstanie i rozwój polskiej części zapadliska przedkarpackiego, „Prz. Geol.”, vol. 54, nr 5. Oszczypko N. 2006. Powstanie i rozwój polskiej części zapadliska przedkarpackiego, „Prz. Geol.”, vol. 54, nr 5.

Słomka T., Kicińska-Świderska A., Doktor M., Joniec A. 2006. Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce, www.pgi.gov.pl/pl/geoturystyka-606/geostanowiska/2197-katalog-obiekteoturystycznych-w-polsce. html.

Oszczypko N., Uchman A. & Bubniak I. 2012. Foreland Słomka T. 2001. Osady wczesnokredowych spływów provenance of thick conglomer ates in the early stage of rumoszowych w warstwach cieszynskich rejonu Zywca, Carpathian Foredeep development: the case of the Slo„Zesz. Nauk. AGH , Kwart. Geologia”, 28 (1), p. 89-100. boda Conglomerate (Lower Miocene), western Ukraine, „Geol. Quart.”, v. 56 (4), p. 789-802. Steinmann G. 1906. Geologische Probleme des Alpengebirges – Eine Einfuhrung in das Verstandnis des GeOszczypko N., Krzywiec P., Popadyuk I. & Peryt T. birgsbaues der Alpen: Zeitschrift des Deutschen und 2005. Carpathian Foredeep Basin (Poland and UkraÖsterreichischen Alpenvereins, v. 37, p. 1-44. ine): Its Sedimentary, Structural, and Geodynamic Evolution, J. Golonka and F. J. Picha (eds.), „The Carpa- Suess E. 1875. Die Entstehung Der Alpen, Braumüller, thians and their foreland: Geology and hydrocarbon Vienna, p. 168. resources: AAPG Memoir”, 84, p. 293-350. Świdziński H. 1965. Naturalne ekshalacje dwutlenku Peryt T.M., Kasprzyk A. 1992. Carbonate-evaporite- węgla w Karpatach polskich, „Rocznik Pol. Tow. Geol.”, sedimentary transitions inthe Badenian (middle Mio- t. XXXV, vol. 4, p. 417-427. cene) basin ofsouthern Poland, „Sedimentary GeoloTrümpy R., Lemoine M. 1998. Marcel Bertrand (1847– gy”, 76, p. 257-271. 1907): les nappes de charriage et le cycle orogénique. Peryt T., Jasionowski M., Roniewicz P., Wysocka A. „Science”, vol. 327, iss. 3, August 1998, p. 211-224. 1998. Miocen Roztocza, Budowa Geologiczna RoztoUhlig V.K. 1903. Bau und Bild der Karpaten. Wien, F. cza – 69 Zjazd Naukowy PTG Krasnobród. Tempsky, p. 261. Rajchel J., Chrząstowski J. & Rajchel L. 1999. Mofeta ze Vine F.J., & Matthews D.H. 1963. Magnetic anomalies Złockiego k. Muszyny w jednostce magurskiej zewnętrzover oceanic ridges, „Nature”, 199, p. 947–949. nych Karpat fliszowych, „Prz. Geol.”, 47, p. 665–657. Weber Z. 2002. Imaging Pn velocities beneath the PanRajchel L. & Rajchel J. 1999. Karpackie Źródła wód minonian basin, „Physics of the Earth and Planetary Inneralnych i swoistych pomnikami przyrody nieożywioteriors”, 129, p. 283-300. nej, „Prz. Geol.”, 47, p. 911-919. Wegener A. 1912. Die Entstehung der Kontinente, „GeoRajchel L., Rajchel J. 2006. Mofeta ze Złockiego (Beskid logische Rundschau”, 3 (4), p. 276-292. Sądecki) atrakcją geologiczną, „Prz. Geol.”, vol. 54, nr 12, 2006, p. 1089-1107. Wilson J.T. 1965. A new class of faults and their bearing on continental drift, „Nature”, 4995, p. 343-347. Reinfuss R. 1990. Śladami Łemków, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa, p. 150. Włodyka R. 2010. Ewolucja składu mineralnego skał cieszyńskiej prowincji magmowej, „Prace Naukowe Roniewicz P. & WysockaA. Przykłady cyklicznościseUniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, br. 4°, Wydymentacji w utworachmiocenu Roztocza, „Prz. Geol.”, dawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice, p. 231. 45, p. 799-802. Wysocka A. 2002. Clastic Badenian depositsand seRuncorn S.K. 1956. Paleomagnetic comparisons bedimentaryenviroments of the Roztocze Hills across tween Europe and North America. Proceedings, GeothePolish-Ukrainian border, „Acta Geol. Pol.”, 52, 4, logical Association of Canada, 8, p. 77-85. p. 535-561. Sengor A.M.C. 2003. The Large-wavelength DeformaWysocka A. 2006. Klastyczne utworybadeńskie Roztions of the Lithosphere: Materials for a History of the tocza – przebieg sedymentacji wpółnocnej marginalEvolution of Thought from the Earliest Times to Plate nejstrefie basenu zapadliska przedkarpackiego, „Prz. Tectonics, „GSA Memoir”, 196, p. 333. Geol.”, 54, 5, p. 430-437. Ślączka A. 1973. Wycieczka 6, Żytko (ed.), Przewodnik Wysocka A., Roniewicz P. 2004. Representative geosigeologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych, Wyd. tes of the Roztocze Hills, „Polish Geological Institute Geol. Warszawa, p. 121-134. Special Papers”, vol. 13. Ślączka A., Kruglov S., Golonka J., Oszczypko N. & Popadyuk I. 2005. Geology and hydrocarbon resources of the Outer Carpathians, Poland, Slovakia, and Ukraine: general geology, „ AAPG Mem.”, v. 84, p. 221-258.

Streszczenie. Polskie Karpaty jako poligon edukacyjny ukazujący globalne procesy tektoniczne Krajobrazy górskie budzą naturalna ludzką ciekawość i mogą stać się istotnym elementem turystyki poznawczej. Podstawową wiedzą związaną z górami jest odpowiedź na pytanie jak one powstały. Już w XIII wieku, uczony dominikanin, Albert Wielki, uważał, że istnienie gór wymaga stałego wypiętrzania w celu zrównoważenia erozji. Termin orogeneza został użyty po raz pierwszy w 1840 roku przez A. Gressly’ego. Lepold. von Buch w 1855 rozpoznał istnienie szeregu wydarzeń górotwórczych. Idea Ziemi kurczącej się na skutek stygnięcia została opracowana przez szereg badaczy takich jak: J-B. Elie de Beaumont, J.D. Dana, i E. Suess. J.D. Dana (1863,1873) opisał rolę globalnego kompresji i wprowadził termin geosynklina na określenie basenu sedymentacyjnego, w którym wraz ze stopniowym obniżeniem się dna gromadzi się gruba seria osadów. Rolę geosynkliny dla gromadzenia się osadów, które następnie budują masywy górskie opisał J.Hall (1859). E. Suess (1875), podkreślał rolę poziomych przemieszczeń skał. M. Bertrand pod koniec XIX wieku opisał struktury płaszczowinowe – rozległe, rzędu kilometrów poziome nasunięcia pofałdowanych serii skalnych (Trumpy & Lemoine 1998). G. Steinmann (1906) opisał różne rodzaje stref orogenicznych w tym orogen typu alpejskiego z osadami fliszowymi i molasowymi, ofiolitami i płaszczowinowymi strukturami fałdowymi. V. Uhlig (1903) opracował syntezę budowy geologicznej Karpat z uwzględnieniem teorii płaszczowinowej Prekursorem współczesnej teorie tektoniki płyt był A. Wegener, który stworzył teorię dryfu kontynentów (1912). A. Holmes (1913) opracował model rozrostu i rozszerzania się (spreadingu) den oceanicznych. B. Gutenberg i C.F. Richter (1949) odkryli szereg płyt litosfery, których granice zostały wyznaczone przez strefy sejsmiczne. H. Benioff (1949, 1954) opisał głębokie strefy trzęsień ziemi wokół Pacyfiku i zinterpretował je jako strefy subdukcji. Wsparcie dla teorii ruchu płyt litosfery pojawiło się w wyniku badań paleomagnetycznych S.K. Runcorn’a (1956) i W. Carey’a (1958). B.C. Heezen (1960) opisał globalny system ryftów na grzbietach oceanicznych. F.J. Vine i D.H. Matthews (1963) opisali pasowe anomalie magnetyczne na dnach oceanicznych – wskazujące na ruch płyt oceanicznych. J.T. Wilson (1965) wykazał, że anomalie magnetyczne na dnach oceanów zo28

stały poprzesuwane w trakcie spreadingu dna oceanicznego. W świetle tektoniki płyt orogeneza to proces górotwórczy prowadzący do powstania rozległych deformacji litosfery – pasów orogenicznych w związku z wzajemnym oddziaływaniem płyt tektonicznych Główne elementy teorii tektoniki płyt, pokazano na Ryc. 1. Oceaniczne płyty tektoniczne zbudowane są z magmowych skał zasadowych i osadów oceanicznych. Płyty kontynentalne zbudowane są z kwaśnych skał magmowych, skał metamorficznych i szerokiego spektrum skał osadowych powstałych w basenach epikontynentalnych. Granice pomiędzy płytami mogą mieć różny charakter. Granice rozbieżne to ryfty – rozległe pęknięcia rozdzielające płyty litosfery, wzdłuż których koncentruje się działalność wulkaniczna. Wciskające się wzdłuż ryftów magmy pochodzące z astenosfery powodują spreading skorupy oceanicznej zbudowanej z obojętnych i zasadowych skał magmowych. Ryfty powstające na kontynentach mogą doprowadzić do ich podziału. Cały proces napędzany jest przez prądy konwekcyjne działające w płaszczu Ziemi. Przesuwające się płyty mogą przemieszczać się względem siebie wzdłuż granic przesuwczych i transformacyjnych. Nadmiar wytwarzanej w ryftach skorupy oceanicznej wpychany jest pod kontynenty wzdłuż tzw. granic zbieżnych (stref subdukcji). Proces kolizji (zderzenia się) płyty oceanicznej z kontynentalną prowadzi do gromadzenia się u podnóża kontynentów w tzw. pryzmie akrecyjnej osadów „zdrapanych” z wsuniętej pod kontynent płyty oceanicznej, wymieszanych z osadami pochodzącymi z kontynentów. W wyniku kolizji dochodzi do intensywnych deformacji mas skalnych i ich wypiętrzenia, a procesy erozyjne dzięki rozcięciu obszarów wypiętrzonych przez doliny rzeczne nadają im charakter górski. Wciąganiu w głąb litosfery fragmentów skorupy oceanicznej i nagromadzonych na niej osadów mogą towarzyszyć przemiany zachodzące na skutek wzrostu ciśnienia i temperatury (metamorfizm), a nawet powstawanie ognisk płynnej magmy, która może intrudować w wyższe poziomy litosfery i po przebiciu się do powierzchni tworzyć cały zespól zjawisk wulkanicznych. Magmatyzm ten ma charakter bardziej kwaśny niż oceaniczny na skutek przetopienia wzbogaconych w krzemionkę osadów wciągniętych w strefę subdukcji. Zaawansowana subdukcja płyty oceanicznej może doprowadzić do kolizji pomiędzy dwoma płytami kontynentalnymi znajdującymi się po-

czątkowo po przeciwnej stronie oceanu (Ryc. 2). W takim przypadku brzeżne fragmenty obu płyt kontynentalnych mogą zostać wypiętrzone wraz z pozostałym fragmentem płyty oceanicznej tzw. szwem ofiolitowym. Równolegle do łańcucha górskiego na skutek ugięcia się litosfery pod obciążeniem wypiętrzonych masywów górskich może rozwinąć się zapadlisko od strony wewnętrznej albo zewnętrznej pasma górskiego. Karpaty to łańcuch górski tworzący podwójny łuk o długości ok. 1500 km przebiegający od Wiednia przez Austrię, Słowację, Polskę, Ukrainę i Rumunię po wąwóz Żelazne Wrota na Dunaju na obszarze 190 tys. km2 (Ryc. 3). Powstanie Karpat było elementem alpejskiego globalnego procesu orogenicznego, który zachodził od triasu do czwartorzędu w obszarze położonym pomiędzy płytą afrykańską i euroazjatycką, od Pirenejów po Himalaje (Golonka 2004). Karpaty ze względu na budowę geologiczną dzielone są na wewnętrzne i zewnętrzne. Rozdzielone są one wąską (0,4-19 km) strefą pienińską (Pieniny Klippen Belt, Ryc. 4) o długości około 600 km. Po obu stronach łuku Karpat uformowały się rozległe zapadliska. Na zewnątrz łuku Karpat powstało wydłużone zapadlisko przedkarpackie, które zostało wypełnione tzw. molasą czyli osadami, przyniesionymi z wypiętrzającego się i erodowanego obszaru Karpat. Osady zapadliska przedkarpackiego wkraczają na przylegające od północy i północnego wschodu utwory platformowe. Podłoże zapadliska tworzą w Polsce utwory platformy paleozoicznej, a na Ukrainie utwory platformy prekambryjskiej (Kulchytsky et al. 1997; Oszczypko 2006; Oszczypko et al. 2012). Wewnątrz łuku Karpat w powstało ekstensyjne zapadlisko centralne (basen panoński) o płytko zalegającej powierzchni Moho i dużym strumieniu cieplnym wskazującym na współczesną aktywność tektoniczną. W Karpatach wewnętrznych zachowane są starsze masywy krystaliczne magmowe i metamorficzne i zdeformowane osady permo-mezozoiczne. Skały osadowe budujące dzisiejsze Karpaty nagromadziły się w basenie powstałym w wyniku ryftingu, który doprowadził do rozpadu kontynentu Pangei na Laurazję i Gondwanę rozdzielone Oceanem Tetydy. W Polsce ślady wczesnokredowego ryftingu to magmowe intruzje cieszynitów zachowane w zachodniej części płaszczowiny śląskiej. Dominującą rolę w transporcie osadów na dno basenu odegrały prądy zawiesinowe spływa-

jące po skłonie kontynentu. Osady tych prądów złożone z ławic o drobniejącym ku górze ziarnie nazywane są fliszem. Późniejsze ruchy tektoniczne zdeformowały osady i skały magmowe nagromadzone w basenie Tetydy i doprowadziły do ich przemieszczenia na odległości rzędu dziesiątek kilometrów (Ryc. 4), a następnie utworzenia struktury fałdowo-nasuwczej. Dalszy rozwój tej struktury odbywał się w miocenie równocześnie z gromadzeniem się w obrębie zapadliska przedkarpackiego osadów molasowych. Starsza część osadów molasowych również została zdeformowana. Omawiane geostanowiska znajdują się na terenie zapadliska przedkarpackiego i Karpat zewnętrznych (Fig. 4), z tego powodu zostanie przedstawiony poniżej bardziej szczegółowy opis tych jednostek. Zapadlisko przedkarpackie dzielone jest na część wewnętrzną i zewnętrzną. Jego podłoże zbudowane jest ze skał prekambryjskich, paleozoicznych i mezozoicznych (Oszczypko et al. 2006). Podział zapadliska na wewnętrzne i zewnętrzne wynika z historii rozwoju geologicznego i deformacji tektonicznych. Strefa zewnętrzna wypełniona jest późnomioceńską górną molasą – osadami pochodzącymi z lądu (terygenicznymi) wapieniami i ewaporatami. Strefa wewnętrzna zapadliska wypełniona jest tzw. dolną molasą – utworami wczesnego miocenu zafałdowanymi i przykrytymi przez nasunięte utwory fliszowe Karpat zewnętrznych (Oszczypko et al. 2005, Oszczypko 2006). Karpaty zewnętrzne zbudowane są z serii płaszczowin. Płaszczowiny te nieco różnią się stylem tektonicznym i litostratygrafią. Skały każdej z nich tworzyły się w osobnym basenie lub subbasenie. Dominowały osady fliszowe o miąższości dochodzącej do 6 km. Sedymentacja tych utworów trwała od jury po wczesny miocen. Podczas fałdowania i nasuwania się zasięg sedymentacji został ograniczony do basenów centralnych. Dane sejsmiczne i wiertnicze wskazują na co najmniej 80 kilometrowe nasunięcie mas skalnych w kierunku platformy. Historia basenu fliszowego obejmuje kilka etapów. Pierwszy etap (wczesna jura – kimeryd) to ryfting i tworzenie się basenów ekstensyjnych. Drugi etap (tyton – wczesna kreda) charakteryzuje się szybką subsydencją dna basenów i sedymentacją fliszu węglanowego. Trzeci etap (późna kreda – wczesny miocen) – to kompresja tektoniczna, intensywna sedymentacja turbidytowa i zwiększenie subsydencji dna basenów. W Karpatach, idąc od zewnątrz do środka łuku 29

karpackiego, wydzielono następujące płaszczo- znajdowało się prawdopodobnie na głębokości winy: skolską (skibową), podśląską, śląską (ślą- 10-20 km w spodniej najgłębszej części pryzmy sko-krośnieńską), dukielską, magurską. Płaszczo- akrecyjnej Karpat zewnętrznych (Birkenmawina skolska obejmuje największy obszar Karpat, jer 2003). W obrębie andezytów występują poosiągając szerokość 40 km. Charakterystyczny jest rwaki (ksenolity) skał osłony, w tym starszych jej skibowy charakter. Szerokość poszczególnych skał magmowych i metamorficznych (Małkowskib osiąga 12 km. Czołowe części skib składają ski 1921; Kardymowicz 1957), osadowych skał się zwykle z utworów górnej kredy, niekiedy pale- jednostki Grajcarka i płaszczowiny magurskiej ogenu. Bardziej wewnętrzne części zbudowane są (Birkenmajer 2003). Zdaniem Birkenmajera et z utworów oligocenu i wczesnego miocenu. al. (2004) część ksenolitów metamorficznych Zmiana warunków sedymentacji uwarunkowa- i magmowych charakterystycznych dla skorupy na min. globalnym wahaniami poziomu oceanu kontynentalnej może pochodzić ze zlepieńców światowego i lokalnymi ruchami górotwórczymi górnej kredy jednostki Grajcarka i paleogenu doprowadziła do powstania zróżnicowanych se- płaszczowiny magurskiej. Zdaniem tego zespołu rii skalnych pokazanych na załączonych tabelach źródłem tych ksenolitów może być również znajstratygraficznych (Ryc. 5). dujący się w głębi płat podłoża krystalicznego. Szereg ukazanych na załączonej mapie geostaNajlepsze odsłonięcia andezytów znajdują się nowisk (Ryc. 4) umożliwia zapoznanie się z naj- na górze Wżar (Wdżar) (Ryc. 8). Starsze, rówważniejszymi etapami procesu górotwórczego. noleżnikowe dajki przecięte tu są przez młodszą 1. Oceaniczne skały magmowe i najstarsze osady dajkę poprzeczną i szereg uskoków i stref brekcji. Karpat zewnętrznych Osady fliszowe są kontaktowo zmetamorfizowane, Większość skał magmowych pochodzących a na szczytowym grzbiecie w andezytach występuz dna oceanicznego i najstarszych osadów Kar- ją anomalie magnetyczne związane z uderzeniem pat zewnętrznych można obserwować w obrębie piorunów (Słomka i Słomka 2006 in Słomka et planowanego geoparku „Beskid Śląsko-Moraw- al. 2006). sko-Żywiecki” (Golonka et al. 2013). Występują G. Wżar jest ważnym ośrodkiem turystycznym tu subwulkaniczne formy cieszynitów, sille, do i narciarskim, istniej tu ścieżka dydaktyczna imie15-20 m grubości w Boguszowicach (Ryc. 6) i Ko- nia Jana Pawła II stworzona w ramach programu cobędzu oraz dajki na G. Goruszka w Grodźcu, „Kraina Śpiącego Wulkanu”. 3. Mofeta w Złockiem w rejonie Skoczowa i Starego Bielska (Włodyka 2010). Sill pikrytowy odsłania się w opuszczo- Ekshlacje CO2 w miejscowości Złockie odkryte nym kamieniołomie w Międzyrzeczu Górnym przez H. Świdizńskiego i L.Watychę w 1938 roku są pomnikiem przyrody nieożywionej i posiadają (Włodyka 2010). Wulkaniczne brekcje, lawy poduszkowe i tufy z tablice informacyjne (Rajchel i Rajchel 2006) występują w miejscowościach Puńców, Zamar- (Ryc. 9). Znanych jest tu w sumie ok. 40 ekshalaski, Hałcnowa. Odsłonięcia cieszynitów znane cji, największa nich ma powierzchnię około 25 m2. Genezę CO2 w Karpatach wiązano z utleniasą z Iskrzyczyna, Wiślicy i Grodźca. Kamieniołom na G. Goruszka chroniony jest jako pomnik niem materii organicznej (Nowak 1938), proceprzyrody, a odsłonięcie w Cieszynie-Boguszowi- sami wulkanicznymi (Świdziński 1965, 1972) lub metamorficznymi (Leśniak 1985, 1998) cach jako stanowisko dokumentacyjne. Skład izotopowy węgla wskazuje na metamorSzereg odsłonięć na G. Grojec k. Żywca (Słomka 2001, 2010, Słomka i Słomka 2006) daje wgląd ficzne pochodzenie CO2 z rozkładu termicznewe wczesny ryftowy etap rozwoju basenu karpac- go skał węglanowych (Lis i Hałas 1980). Według kiego (patrz Narębski 1990, Grabowski et al. 2004, Oszczypko (1998) mezozoiczne i paleozoiczne utwory paleogenu i dolnego miocenu są główGrabowski et al. 2003). nym źródłem emisji CO2. 2. Andezyty Pienińskiego łuku wulkanicznego Mofeta w Złockiem jest przykładem wypływu Późno- i środkowomioceńskie dajki i sille post-kolizyjnych andezytów Pienin (Ryc. 7) wy- gazu pochodzącego z rozkładu osadów węglanostępują w północnej części jednostki Grajcar- wych wciągniętych do strefy subdukcj 4. Łupki menilitowe (Rudawka Rymanowska) ka i przyległej części płaszczowiny magurskiej (Birkenmajer 2003). Aktywność magmowa była Największe w polskich Karpatach (30 m wysotu dwufazowa (Birkenmajer 1962, 1984, 1996; kości) odsłonięcie oligoceńskich łupków meniBirkenmajer & Nairn 1969). Ognisko magmowe litowych (Ryc. 10) jest popularnym miejscem 30

turystycznym i posiada tablicę informacyjną (Ryc. 11). Łupki menilitowe dzięki nagromadzeniu materii organicznej zachowanej w środowisku beztlenowym stały się skałą macierzystą ropy i gazu. (Ślączka 1973; Słomka et al. 2006; Matyasik 2011). Termin „menilitowo” wynika z obecności brunatnego opalu – menilitu opisanego po raz pierwswzy z Ménilmontant we Francji. Opal ten, to bezpostaciowa krzemionka, pochodząca ze ścian komórkowych planktonowych okrzemek. W łupkach menilitowych występują liczne mikroskamieniałości i szczątki ryb. Lokalnie występują przeławicenia bogatych w krzemionkę rogowców twardych i kruchych jak szkło. Rogowcowy przekładaniec warstw o różnym składzie chemicznym powstał w wyniku sezonowych zakwitów odmiennych gatunków alg. W warstwach piaskowca widoczne są warstwowania przekątne, zmarszczki prądowe i hieroglify wskazujące kierunki prądów dennych. Skały te zostały silnie zdeformowane podczas formowania płaszczowin karpackich. Widoczne są tu V-kształtne fałdy załomowe i śródławicowe fałdy z ciągnięcia. Lokalnie występują dajki klastyczne powstałe w wyniku migracji upłynnionych w trakcie trzęsień ziemi osadów piaszczystych. 5. Zlepieńce z Dubnika w Nowych Sadach Wczesnomioceńskie zlepieńce z Dubnika zalegające na przedkarpackiej serii solonośnej to część starszej molasy wewnętrznej strefy zapadliska przedkarpackiego (Oszczypko 2006). Skalny grzbiet długości 60 m, wznoszący się do wysokości 15 m nad terasą Wiaru w Nowych Sadach (Ryc. 12) zbudowany jest ze zlepieńców, piaskowców i pyłowców. W poprzecznym przekroju grzbietu widoczny jest stromy upad warstw ku zachodowi (Gucik 1973, Kotlarczyk 1988, Alexandrowicz & Poprawa 2000). Warstwy te zalegają w pozycji odwróconej, co oznacza, że od strony zachodniej znajdują się tu starsze osady. Skały te powstały w zapadlisku przedkarpackim, gdzie odparowanie wód zalewu morskiego spowodowało najpierw utworzenie się pokrywy skał solonośnych od Ukrainy po Śląsk Opolski. Następnie w wyniku zmian klimatycznych i wypiętrzenia obszarów przyległych do zapadliska znoszony był przez rzeki grubookruchowy materiał z wydłużonego lądu rozciągającego się od Dobrudży do Gór Świętokrzyskich. Wielkoskalowe warstwowania przekątne wskazują zdaniem Dżułyńskiego (informacja ustna) na transport z SE . Jako otoczaki w zlepieńcach występują wapienie jurajskie i kredowe, piaskowce, czerty, mar-

gle, zielone i czerwone fyllity, kwarcyty, granity, gnejsy i porfiry (Ryc. 13). Zlepieńce z Dubnika zafałdowane pod wpływem nasuwającego się orogenu karpackiego są dobrym przykładem wewnętrznej, zafałdowanej strefy zapadliska przedkarpackiego. Geostanowisko w Nowych Sadach zostało wyposażone w tablicę informacyjną (Ryc. 14). 6. Wapienie mioceńskie w Hucie Różanieckiej W niewielkich porzuconych kamieniołomach odsłaniają się mioceńskie wapienie litotamniowe (Fig. 15). Węglanowe przekątnie warstwowane organodetrytyczne piaskowce ze zmarszczkami prądowymi, piaszczyste wapienie i nagromadzenia rodolitów (Fig. 16) tworzą strome i nierówne zbocza kamieniołomów. Lokalnie występują warstwy muszlowca (Fig. 17) oraz piaski kwarcowe i krawcowo-glaukonitowe. (Areń 1962, Brzezińska 1957, Jasionowski 1997, Liszkowski & Muchowski 1969, Musiał 1987, Peryt & Kasprzyk 1992, Peryt et al. 1998, Roniewicz i Wysocka 1997, Wysocka 2002, 2006, Wysocka i Roniewicz 2004). Rodolity (Ryc. 16) to sferyczne struktury zbudowane z węglanu wapnia o średnicy do 4 cm powstałe w wyniku wytrącenia tego minerału na ścianach komórek morskich glonów-krasnorostów najczęściej Lithothamnion muellerii. Nie są one zagnieżdżone na skalnym podłożu, lecz początkowo dryfują swobodnie aż do osiągnięcia rozmiaru i masy wymuszającej opadanie na dno. Rodolity są jedną z najbardziej efektywnych form magazynowania CO2 w środowisku morskim i znacząco wpływają na jego globalny budżet. Geostanowisko w Hucie Różanieckiej reprezentuje mioceńskie osady płytkiego morza, które na peryferiach zapadliska przedkarpackiego wtargnęło na platformowe osady kredowe. Reasumując należy stwierdzić, że geostanowiska polskich Karpat zewnętrznych i przyległego obszaru zapadliska przedkarpackiego stwarzają doskonałe warunki do ukazania głównych etapów orogenezy – procesu formowania łańcuchów górskich, począwszy od ryftingu, nagromadzenia osadów morskich, fałdowania i wypiętrzania łańcuchów górskich. Znaczna część geostanowisk wyposażona jest w tablice informacyjne i podstawową infrastrukturę turystyczną.

Geological history of the Ukrainian Carpathians fixed in the objects of the «Geo-Carpathians» Геологічна історія Українських Карпат, записана в об’єктах проекту «Гео-Карпати»

Ігор Бубняк1, Леонід Скакун1, Альбертина Бучинська2, Олег Яцожинський1, Юрій Зінько1 1. Львівський національний університет ім. Івана Франка, 2. Інститут геології і геохімії горючих копалин НАН України

Резюме В роботі розглянутоё розглянуті 16 геологічних об’єктів, вибраних для проекту «Гео-Карпати – створення українсько-польського геотуристичного шляху» на території України. Приведені аргументи вибору того чи іншого об’єкту. Показано роль кожного обєкта для розумінні геологічних процесів, розвитку структури, прояві сучасної геодинаміки тощо. Окрім геологічних об’єктів-відслонень, охарактеризовано об’єкти, що мають відношення до видобутку корисних копалин в регіоні, насамперед вуглеводнів. Наголошено на великій ролі музеїв в розповсюдженні знань про Землю, в тому числі і геології. Вступ Приступаючи до реалізації проекту «Гео-Карпати – створення українсько-польського геотуристичного шляху» перед авторами повстало дуже важливе завдання – відібрати такі об’єкти, які б найкраще відображали геологічну історію Українських Карпат, їх будову, використання корисних копалин, які тут людство видобуває впродовж багатьох століть. Дослідження Карпат проводять уже понад два століття. Карпати є одним з ключових регіонів альпід (альпіди – це системи гірських хребтів, що утворились в кінці третинного періоду) Центральної та Східної Європи. Тут проведено велику кількість досліджень, побудовано багато карт. На прикладі Карпат та Альп сформовано різноманітні наукові концепції – контракційна гіпотеза, теорія тектоніки літосферних плит та інші. В Карпатах працювало декілька поколінь першокласних геологів. Багато з них отримали світове визнання. Карпати – колиска світової нафтової промисловості. Тут вперше здійс-

нено дистилювання сирої нафти, винайдено гасову лампу. Крок за кроком вчені просувались у розумінні розвитку Карпат, пропонуючи різні моделі, а ж поки не прийшли до сучасного стану. Хоча питання, яке задають собі не тільки геологи, але й багато інших людей – як виникли гори? – залишається відкритим. При цьому використовували різні підходи, часом навіть зовсім протилежні. Чого варта боротьба фіксистського та мобілістичного напрямків в геології. Представники першого головними вважали вертикальні рухи, а другого горизонтальні. Або інший приклад – заперечення великих насувів в Карпатах. Ще на початку 20 століття запропоновано кон-цепцію покривної будови Альп та Карпат, яка підтверджувалась багатьма фактами. Після «визволення» західних областей України радянськими військами в Українських Карпатах розпочали працювати представники московської та ленінградської геологічних шкіл з притаманними їм підходами. Багато досягнень попередників було відкинуто, часто безпідставно. Різко заперечувалась наявність в Карпатах покривів, як і по всій території СРСР. І лише в 60 роках минулого ст. під тиском незаперечних фактів покривна будова врешті була признана. Але багато аспектів, пов’язаних зі складчато-насувними структурами не вивчались, і досить суттєво відчувається відставання в цій галузі. Детальний огляд робіт, присвячених проблемі виникненню гірських поясів зроблений нашим колегою Анджеєм Солецьким в цьому збірнику (Solecki 2014). Геологічна наука й надалі інтенсивно розвивається, використовуючи найновіші досягнення людства – нанотехнології, інформаційні технології тощо. Геологи детально вже 33

Рис. 1. Положення об’єктів проекту Гео-Карпати в системі Карпат Fig. 1. Position of the objects of the project Geo-Carpathians in frame of the Carpathians

вивчають не тільки поверхневі структури, але структури, розміщені в мантії та ядрі. Геологи виходять поза межі нашої планети і вивчають Місяць, Марс та інші космічні тіла. Геологія з описової науки перетворюється в точну природничу науку. В останні роки вивчають вплив геологічних процесів на клімат планети, при цьому все більше уваги приділяють прогнозуванню. Для вирішення проблем створюються консорціуми університетів, наукових закладів, інших організацій, тому що дослідження вимагають значних коштів та ресурсів. Прикладом такого об’єднання може бути проект Topo-Europe, завданням якого є дослідження орогенів та внутрішньо плитних областей Європи, використовуючи міждисциплінарний підхід, що об’єднує геологію, геофізику, геодезію та геотехнологію. Об’єктом цього проекту є також Карпати. Незважаючи на те, що основна маса вуглеводнів в Карпатському регіону вже добута, залишаються перспективи – глибокі горизонти в Передкарпатті та в складчасто-насувному поясі Карпат. Перспективним є видобуток сланцевого газу, але ця тема вимагає детального вивчення. Як бачимо з цього невеликого огляду, територія Карпат не тільки була, але й надалі залишається об’єктом досліджень однієї з природничих наук – геології. 34

В цій роботі ми хочемо показати, як об’єкти шляху Гео-Карпати можуть продемонструвати багато особливостей геології району та допомогти зрозуміти його еволюцію. Геологічна будова Територія, по якій проходить український відтинок шляху проекту «Геокарпати» знаходиться в межах Зовнішніх Карпат. Карпати є частиною альпійського орогенного поясу, що знаходяться між Альпами та Гімалаями. Вони простягаються від Відня в Австрії через Словаччину, Україну Румунію до Залізних воріт на Дунаї (Рис. 1). Вони виникли в результаті процесів, які проходили на території між Африканською та Європейською плитами від тріасу до четвертинного періоду (Golonka 2004). Геологічно Карпати поділяються на Зовнішні та Внутрішні. Підставою для такого поділу є вік утворення геологічних структур (час завершальної складчастості): Внутрішні Карпати утворились в крейдовий період, а Зовнішні – в неогені. Структура, що розділяє ці два за часом утворення регіони, представлена вузькою Пенінською зоною. Зазначимо, що зміни віку тектонічних процесів простежені не лише в поперечному перетині, але й у поздовжньому. Наприклад, останні насувотворні рухи в Західних Карпатах відбувались у кар-

Рис. 2. Тектонічна схема Українських Карпат (за Шлапінським 2012) Fig. 2. Tectonic scheme of the Ukrainian Carpathians (based on Shlapinskyi 2012)

патії (16,8 Ма), а у Східних – у сарматі (11 Ма), а в Південних Карпатах – у пліоценовий час (5 Ма). Міграція тектонічних процесів має важливе значення в реконструкції геодинамічних процесів у карпатській дузі. При детальному поділі Українських складчастих Карпат використовується принцип часу складчастості та літолого-фаціальні відмінності крейдово-палеогенового флішу. В залежності від того, особливості якого вікового відтинку беруться до уваги, будуються тектонічні схеми. В останні роки дослідниками використовуються схеми запропоновані працівниками Інституту геології і геохімії НАН України («История...» 1981), Українського наукового дослідного Інституту («Тектоника...» 1986), Об’єднання «Укрзахідгеологія» (Шлапінський 2012). Рідше використовуються схема, запропонована московськими дослідниками (Хаин, Славин 1967). На всіх цих схемах виділені системи покровів, що насунуті в північно-західному напрямі. Вони складені флішовими утвореннями крейдового, палеогенового і в деяких місцях найнижчими частинами міоцену. Ці покрови ускладнені структурами вищих порядків – насувами, складками, лусками. Найбільші зриви проходили по темноколірних нижньокрейдових шипот-

ських та олігоценових менілітових відкладах. Потужність насунутого комплексу в межах Українських Карпат складає місцями 12 км. (Рис. 3) На основі детальних геологічних знімань, даних пошукового буріння, аналізу співвідношення наймолодших перекритих насувами відкладів та наймолодших відкладів, що захоплені насувами, виявлені фази складчастості в Карпатах та Внутрішній зоні Передкарпатського прогину. Вважається, що стратиграфічний розріз Зовнішніх Карпат (флішових) від крейди до кінця олігоцену (в деяких місцях до низів міоцену) є безперервним і що протягом означеного часу не було суттєвих тектонічних подій. Лише на межі менілітового часу та поляницького зафіксовані перериви та кутові незгідності. Це є результатом прояву першої карпатської фази складчастості (межа олігоцен – ранній міоцен). Ця фаза викликала складчастість флішових товщ і формування насувів («История...» 1981), відновились відносні переміщення по площинах крупних розломів, почалось загальне підняття території та її насування на північний схід. Для всієї Карпатської дуги ця фаза складчастості названа ранньоштирійською або внутрішньобурдигальською і в абсолютній геохронології має вік 18-20 Ма (Sandulescu 1988). 35

Рис. 3. Геологічний розріз через Українські Карпати (лінія А-В на Рис. 2). Над розрізом показаний топографічний профіль . Fig. 3. Geological cross section of the Ukrainian Carpathians (line А-В on Fig. 2). Above section topography profile is shown

Детальні структурні та стратиграфічні до- тури в міоцені проходив одночасно з осадкослідження показали діахронність тетонічних нагромадженням молас в Передкарпатському подій („фаз“). прогині, де старші утворення також зазнали З зовнішньої частини карпатська дуга об- складчастості. Розірвані та насунуті по розмежується Передкарпатським прогином, який ломах складки мають назви скиб (подібні до виник в результаті підняття та еродування гір- скиб землі, виораної плугом). Ще більше наського поясу. Породи, що виповнюють прогин сунуті та полого залягаючі альпійські складмають назву моласа. Прогин перекриває пале- ки нагадали відомому французькому геолоозойську (в Польщі) та докембрійську плат- гові Марселю Олександру Бертрану зім’ятий форми в Україні. (Кульчицький та ін. 1997; у складки обрус – nappe de charriage (nappe Oszczypko 2006; Oszypko et al. 2012) – обрус, charriage – насування). В польській Зовнішні Карпати складені флішем – гли- мові вони називаються плащовинами (від боководними утвореннями, що складаються пофалдованого плаща), а в українській мові з перешарування пісковиків, алевролітів, ар- – покровами (від дієслова покривати). На пригілітів та деколи вапняків. кладі Карпат та Альп в минулому столітті Початок утворення структур, що будують була сформована покровна теорія гороутвотеперішні Карпати, пов’язаний з рифтоутво- рення. В сучасній геологічній літературі опиренням – розтягом земної кори та виник- сувані структури називаються акреційними ненням океану Тетис, який розділяв Афри- призмами і вважаються результатом підсуву канську та Європейську плити. Цей процес океанічної плити під континентальну. (Кульсупроводжувався підводним вулканізмом, чицький та ін. 1997; Ślączka et al. 2006). подібним до сучасного в СередньоатлантичОб’єкти геотуристичного шляху знахоному хребті. Значну роль в осадкоутворенні дяться на території Передкарпатського пров басейнах відіграли каламутні потоки, що гину та Зовнішніх Карпат. стікали з континенту з характерним зменПередкарпатський прогин складається шенням розміру уламків і відомі під назвою з двох частин – Зовнішньої та Внутрішньої фліш. В результаті тектонічних рухів осадки, зон. Основу прогину утворюють докембрійнагромаджені на дні океану Тетис, та невели- ські, палеозойські та мезозойські породи кі об’єми магматичних утворень були дефор- (Oszczypko 2006). мовані, переміщені на значні (десятки кілоПоділ прогину ґрунтується на історії геометрів) відстані (Рис. 3.2.) і насунуті одні на логічного розвитку та характері тектонічних одні, утворюючи складчасто-насувний пояс деформацій. Зовнішня зона прогину розвиКарпат. Розвиток складчасто-насувної струк- валась на різних елементах докембрійської 36

та палеозойської платформ та складаєть- ються. Косівська світа досягає максимальної ся з верхньоміоценових теригенно-карбо- потужності 200 м в південно-східній частині натних утворень, так званої верхньої мола- Передкарпатського прогину. Вона побудована си. Внутрішня складчаста зона складається сірими алевролітами з прошарками аргілітів, з нижньоміоценової моласи, частково пере- пісковиків, туфів та туфітів. Породи сарматкритої насувами флішових утворень. Вну- ського віку, які входять до складу дашавської трішня зона прогину ділиться на дві підзо- світи знаходяться, головно, в Зовнішній зоні ни: Бориславсько-Покутську та Самбірську. Передкарпатського прогину. Світа має значну Вони є покровами. Фронтальна частина Бо- потужність (від кількасот до 4000 м) і складариславсько-Покутського покрову – це пере- ється з сірих алевролітів з прошарками аргілівернутий насув Карпат, більша частина якого тів, пісковиків та туфогенних утворень (туфів, знаходиться на території України за винят- туфітів, бентонітових глин). В деяких частиком невеликого фрагменту в околицях Пере- нах розрізу зростає кількість пісковиків (до мишля. Ширина Бориславсько-Покутсько- 50%). Крім цього появляються конгломерати. го покрову складає 5 км і вона насунута на Зовнішні Карпати побудовані з серії наСамбірський покров в північно-західному сувів. Окремі насуви характеризуються різнапрямі. Бориславсько-Покутський покров ними тектонічним стилем та стратиграфією. ділиться на елементи нижчого порядку: Де- Породи кожного насуву утворювались в оклятинський та Слобода-Рунгурський покрови. ремих басейнах або суббасейнах. В цих баДелятинський покров складається з крейдо- сейнах осадконагромадження досягало 6 км. во-нижньоміоценових відкладів, як і Скибо- Седиментація продовжувалась від юри до вий (Сколівський) покрив Зовнішніх Карпат. раннього міоцену. Під час складко – та насуФлішові утворення перекриті відкладами по- воутворення седиментація продовжувалась ляницької та воротищенської світ. В деяких в окремих басейнах. Сейсмічні дані та дані місцях воротищенські породи заміщуються буріння вказують, що найменше значення конгломератами (в Польщі – конгломерати переміщення порід в напрямку платформи з Дубніка, в Україні – слобідські конгломе- становить 80 км. Історія флішового басейну рати). (Oszczypko et al. 2012). Покров Слобо- складається з декількох етапів. Перший етап ди-Рунгурської побудований зі слобідських (рання юра – кімеридж) – рифтінг та утвоконгломератів, добротовської та стебницької рення басейнів розтягу. Другий етап (титон світ. Самбірський покров, відомий в Польщі – рання крейда) характеризується швидким як Стебницький, складається з нижньоміоце- опусканням з карбонатним флішеутвореннових порід, насунутих на зовнішню части- ням. Третій етап (пізня крейда – ранній міну Передкарпатського прогину. Ширина Сам- оцен) – тектонічне стиснення, інтенсивна бірського покрову досягає 24 км, утворюючи турбідитна седиментація та зменшення опусвоєрідну депресію перед Бориславско-По- скання дна басейнів. В Карпатахна теритокутським покровом, і складається з декіль- рії, де проходить геотуристичний шлях, в накох лусок. Самбірський покров, складається прямку від зовнішніх до внутрішніх одиниць зі стебницької, балицької, богородчанської, виділені наступні тектонічні елементи (потираської, косовської та дашавської світ. Ба- крови): Скибовий (Сколівський на території лицька світа, потужністю до 600 м, складена Польщі), Шльонський (Кросненський на тез сірих, зелено-сірих піщано-глинистих порід. риторії України), Дуклянський, Магурський. В нижній частині розрізу знаходиться пере- Скибовий (Сколівський) займає найбільшу шаровування рожевих алевролітів та аргілітів. площу Карпат, при ширині 40 км. ХарактерНижня частина богородчанської світи склада- ною особливістю цієї одиниці є скибовий ється з мергелів, вапнистих аргілітів та кислих характер тектонічних структур. Ширина туфів. Верхня частина представлена сірими окремих скиб досягає 12 км. Фронтальні чааргілітами і алевролітами з прошарками піс- стини скиб, зазвичай, складаються з верхньоковиків та мергелів. Тираська світа – це гіпси крейдових утворень, деколи – палеогенових. та ангідрити з прошарками аргілітів та вап- Більш внутрішні частини побудовані з олігоняків, в деяких частинах розрізу – з шарами ценових і нижньоміоценових порід. та прошарками кам’яної солі і навіть калійних Зміна умов седиментації, викликана глосолей. Потужність та літологія суттєво зміню- бальними коливаннями рівня світового 37

Рис. 4. Стратиграфічна схема Зовнішніх Українських Карпат та їх передового прогину Fig. 4. Stratigraphic scheme of the Outer Ukrainian Carpathians and their foredeep

океану, та локальні горотворчі рухи привели до виникнення різнорідних порід, показаних на стратиграіфічній схемі (Рис. 4). Вибрані об’єкти геошляху На українському відтинку шляху знаходяться 16 геологічних об’єктів («Путівник...» 2013). В більшості відслонень спостерігаємо виходи двох основних комплексів, що складають Карпати та їх форланд – фліш та моласу. Слід зауважити, що зазвичай на одному об’єкті, можна спостерігати декілька цікавих явищ – седиментологічні (різноманітні типи осадових порід– конгломерати, пісковики, алевроліти, аргіліти), структурні (складки, розломи, нептунічні дайки), геоморфологічні (скельні утворення, меандри), прояви мінералів. Декілька об’єктів присвячені історії видобутку вуглеводнів в західному регіоні України. 38

Умови седиментації Сліди ранніх етапів розвитку Карпат – рифтоутворення – знаходяться поза межами території проекту. Тут ми можемо спостерігати лише фрагменти осадкоутворення, що проходило в умовах пасивної континентальної починаючи з крейдового часу. Це третій етап (пізня крейда – ранній міоцен) за періодизацією описаною вище. Ці породи представлені стрийською світою. Вони складені флішовими відкладами – продуктом каламутних потоків (турбідитних), частинки з яких під дією гравітації осідали на дно. Найперше осідають важчі частинки, потім легші і насамкінець – найлегші. Такий процес періодично повторюється. У відслоненнях можна бачити дрібно – та середньоритмічне перешаровування пісковиків, алевролітів та аргілітів. Пісковики мають сталево-синюватий відтінок, масивну текстуру і карбонатний цемент.

На нижніх поверхнях пісковиків часто тра- і на Волино-Подільській плиті аж до границі пляються механогліфи. Вони виникли внас- Тернопільської та Рівненської областей. Отже, лідок волочіння уламків порід по дну моря вулканічним попелом була покрита територія при переміщенні турбідитних потоків. Ме- площею понад 350 тис. км2. Інтенсивність такоханогліфи – важливий показник напрямку го виверження можна порівняти з найвідомітранспортування осадового матеріалу та гід- шими в історії Землі виверженнями супервулродинамічних умов давніх морських басей- канів Тоба на о. Суматра (74 тис. років тому) нів. Часто серед порід стрийської світи при- та Єлловстоун (1.2 млн років тому). На низці об’єктів маємо можливість спосутні грубоуламкові відміни осадових порід стерігати наступний етап утворення Карпат – гравеліти та конгломерати. На об’єктах (геосайтах) нашого шляху – виникнення передового прогину. Після виможемо спостерігати різновікові флішові ведення на поверхню товщ, що утворились утворення – від крейди до олігоцену, різні в глибокому морі (фліш), вони почали знитипи флішу – турбідити, флуксотурбідити. щуватись, як результат прояву процесів ероНайстарші флішові утворення, представле- зії. Ці продукти дезінтеграції гірських порід ні на шляху стрийською світою, спостеріга- ріками, гірськими потоками зносились в баємо на відслоненнях: флексура над Прутом сейни, де вони відкладались. Басейни осадко(об’єкт 26), Яремчанські складки (об’єкт 26), нагоромадження передового прогину суттєскладки з Буковця (об’єкт 20). Флішові утво- во відрізнялись від попереднього флішового. рення молодшого віку – еоценові описані на Для них характерний перехід від морських об’єкті 28 в урочищі Женець. Олігоценовий умов до континентальних. Тут спостерігаємо фліш – менілітові утворення, представлений залишки давньої дельти, стадії її розвитку. на низці об’єктів – в Делятині (25), Бориславі Так, в районі м. Трускавець, на горі Глорієта (об’єкт 16) спостерігаємо товщу конгломера(15), Рибнику (14). У фліші спостерігаються сліди прояву вул- тів, які відомі як трускавецькі. Іншим місканізму, хоча це явище досить рідкісне в Укра- цем, де можна спостерігати початкові етапи їнських Карпатах. Серед менілітових відкладів утворення Передкарпатського прогину є сеолігоценового віку в долині ріки Чечва в ра- рія відслонень на лівому березі ріки Бистрийоні села Верхній Струтинь (об’єкт 21) відсло- ця Надвірнянська в місті Надвірна (об’єкт 23). нюється чечвинський туфовий горизонт. Вік Cлобідські конгломерати, добротівські та туфів – приблизно 20 млн. років. Вивержен- стебницькі відклади, що тут відслонюютьня вулканів такого віку в межах Складчастих ся, є утвореннями молодої дельти, проявом Карпат не зафіксовані, але саме в той час роз- активного нагромадження грубоуламкових почалася тривала епоха вулканізму в сусідньо- осадів, що приносились ріками із гір у неглиму Паннонському регіоні. В Північно-Угор- бокий морський басейн. Слобідські конглоських горах 21-18 млн. років тому відбувалися мерати відображають початок розвитку численні виверження плініанського типу, які дельти, а добротівські верстви – поступовий викинули в атмосферу величезну масу вул- перехід до континентальних умов. Добротівканічного попелу. Вулкани, об’єм уламкового ські відклади складені сірими пісковиками та (пірокластичного) матеріалу яких перевищує алевролітами і залягають дуже круто, а міс1000 км3, називають супервулканами. Вони цями перевернуто. На поверхні пісковиків мають ріолітовий та дацитовий склад магми, часто спостерігаються хвилеприбійні знаки, саме такий, як туфи чечвинського горизон- що свідчать про існування тут неглибокого ту, що розміщені за 350-400 км від можливих моря. У добротівських верствах трапляються вулканів. Внаслідок насування й формування сліди птахів, парнокопитних, крапель дощу, скибової структури Карпат ця відстань ско- вік яких 7-5 млн. років. Відслонення стебницьротилася не менш, як на 150 км. Відповідно, ких відкладів в лівому березі р. Бистриці Навулканічний попіл, що тепер спостерігаємо двірнянської – одні з найбільших відслонень в долині ріки Чечва, був переміщений пові- такого віку. Породи представлені блідочервотряними потоками на віддаль понад 500 км ними і зеленими мергелями та червоноколірвід місця виверження. Ріолітові туфи ран- ними пісковиками. На поверхні пісковиків чаньоміоценового віку, перетворені на бенто- сто наявні тріщини всихання. Розглядаючи нітові глини, зустрічаються в Передкарпатті перехід від слобідських верств до стебницьких, 39

Рис. 5. Флексура з Дори . Fig. 5. Flexure from Dora

можна бачити ознаки поступового обміління та відступання прикарпатського моря в неогені (Oszczypko et al. 2012). Моласові утворення – соленосні воротищенські глини спостерігаємо і на інших геологічних об’єктах шляху Гео-Карпати: в місті Борислав (об’єкт 15), в руслі ріки Тисмениця; в с. Делятині, де відслонюється фронтальна частина насуву Карпат на Передкарпатський прогин (об’єкт 25); в районі с. Старуня (об’єкт 22). Тектонічні явища В результаті проявів тектонічних процесів, товщі порід, що відкладались як в глибокому морі (фліш) так і в передовому прогині перед фронтом Карпат (моласа) були зім’яті в складки, розірвані та переміщені в північно-східному напрямі. Величини переміщень гірських мас визначають при картувальних роботах, а також на підставі результатів буріння. Мінімальні значення переміщення у фронтальних частинах Карпат складають 20-25 км. Інші методи досліджень, наприклад побудова збалансованих палінспастичних розрізів вказують на значно більші переміщення. Результати дії цих процесів насуво – та складкоутворення спостерігаємо на низці 40

об’єктів шляху Гео-Карпати. В залежності від механічних властивостей гірських порід та від умов, при яких утворюються структури (температура та тиск), спостерігаємо велике різноманіття складок та структур, що їх супроводжують. Одні складки та насуви можемо спостерігати безпосередньо у відслоненнях, інші ж можна побачити лише на карті. Насув Карпат на передовий прогин безпосередньо на відслоненнях можемо спостерігати в районі села Делятин. У правому березі р. Прут на ділянці в 300 м відслонюється фронтальний насув Карпат, у якому менілітові товщі Берегової скиби насунуті на воротищенську товщу Передкарпатського передового прогину (об’єкт 25). Тут можна бачити прояви всіх етапів утворення складчасто-насувної структури – від зародження до сьогоднішнього стану. Карпатські скиби, складені старшими породами, насунуті на молодші по горизонтальних розломах. Насуви ускладнені складками та флексурами, які відслонюються в правому березі р. Прут. У річищі Прута бачимо пороги, утворені пластами гірських порід. Далі на схід в с. Заріччя відслонюються моласові відклади, що представлені породами поляницької, добро-

Рис. 6. Складки з Буковця . Fig. 6. Folds from Bukovets

тівської та стебницької світ і слобідськими му вимірі і прояснює динаміку взаємозв’язку конгломератами. складчастих і насувних структур Інші два об’єкти, що демонструють особлиДва відслонення в селі Буковець демонструвості структурного стилю Українських Карпат ють етапи становлення структури Карпатськоє флексура в Дорі та складки в м. Яремча. Флек- го орогену в мініатюрі (об’єкт 20). Складки сура такого типу є досить рідкісним утворен- стрийських відкладів розірвані системою наням в Карпатах. ЇЇ морфологічні особливості сувів та розломів. У відслоненнях велика кільсвідчать про «антикарпатське» переміщення кість дзеркал ковзання, що є свідченням перемас впродовж горотворчих процесів (об’єкт). міщень блоків гірських порід один відносно Яремчанські складки відомі під назвою «го- одного впродовж процесів насуво-та складтичних» з огляду на характерну форму замків, коутворення. Це одне з небагатьох відслонень а також як «шевронні» або «кроквоподібні». де виявили послідовність тектонічних процеАле не всі складки, які можна бачити в цьому сів в масштабі відслонення – від опускання відслоненні, – це справжні складки. Подекуди через складкоутворення до насувоутворення. складчастий рисунок виникає при перетині (Накапелюх & Бубняк 2013). моноклінально залягаючих верств із глибоІнші об’єкти з складчастими структурами кими ритвинами на стінці відслонення (ефект – Битківське родовище нафти, відслонення інтерсекції). гори Цепига (24). На цьому відслоненні маСкладки виникли в міоценовий час в ре- ємо можливість спостерігати різноманітні зультаті напружень при переміщенні гірських складчасті форми, розломи, тріщини, дзеркапорід у східному напрямі після їх літифікації ла ковзання у менілітових шарах, та їх взає(перетворення з осаду на породу) мовідношення. Замки складок часто порушені розломаДо інших цікавих об’єктів, пов’язаних з геми, що свідчить про одночасний розвиток ологічною історією Карпат, належать класнасувів та складок. Серед складок виділяють тичні дайки. Вони виявлені нами в кремедві основні групи – надрозломні та рампові. нистих відкладах, що відслонюються в селі Відслонення допомагає зрозуміти механізми Рибник на правому березі ріки Стрий. Проутворення складок та насувів в регіонально- яви численних землетрусів, що відбувалися 41

Рис. 7. Скелі Довбуша, с. Бубнище . Fig. 7. Roks of Dovbush, Bubnyshe village

30-20 млн. років тому, можна побачити на Виникає питання – як повстали ці скелі сестінці урвища вздовж виїмки колишньої ву- ред гір? На нашу думку Урицькі скелі, скелі зькоколійної залізниці, рухаючись проти те- Довбуша, Спаський камінь та інші виникли чії річки. Це вигини верств, що локалізуються завдяки нерівномірному звітренню та витільки на певному рівні і не простежуються бірковій денудації неоднорідної товщі порід. вище по розрізу, або розриви верств із про- З часом стійкіші ділянки пісковиків набули никненням пластичного матеріалу з ниж- вигляду скель різного розміру та форми. На нього шару у верхній. Щілини, що виника- поверхнях скель також спостерігається веють при розриві верстви під час проходження лика кількість різноманітних структур, які сейсмічної хвилі, можуть засипатися свіжим вказують, що процеси утворення, змін скель осадом зверху, формуючи кластодайки. Усі ці продовжуються і надалі. До них належать котипи сейсмітів свідчать про потужні земле- мірчасті форми вивітрювання та форми типу труси магнітудою 6-7 балів, що супроводжу- «бджолиних стільників»; аркоподібні ніші, вали насування літосферних плит та форму- утворені внаслідок лускуватого відокремвання Карпатських гір. лення пісковику; неглибокі заглиблення різної форми. Процеси звітрювання унаочнює Геоморфологічні об’єкти присутність у масиві пісковиків сферичних Ендогенні процеси завжди супроводжуються конкрецій з вапнистим цементом. Вони проекзогенними. Серед слідів таких процесів на являються на поверхні у вигляді круглих вишляху проекту є меандр ріки Стрий (об’єкт 14), ступів та виїмок. У нижній частині окремих скельні утворення – Спаський (Соколів) камінь скель внаслідок розширення тріщин виникли (13), скелі Довбуша (19) та Уричцькі скелі (об’єкт невеликі гроти. Форма багатьох скель визна18). Геоморфологічні об’єкти як одні з найефек- чається тріщинами, вздовж яких часто винитніших завжди викликають жвавий інтерес не кали лабіринти. тільки у спеціалістів але й у пересічних людей. Ще одним цікавим об’єктом нашого шляЗ ними часто пов’язані різноманітні легенди. Ці ху є меандр ріки Стрий (об’єкт 14), описаний об’єкти часто використовувались як елементи в селі Рибник. Меандри не є типовими для гірфортифікаційних споруд. ських регіонів. Вони виникають під впливом 42

Рис.8. Колодязь з якого в минулому столітті добували нафту, м. Борислав

низки чинників. У районі с. Рибник ріка Стрий сформувала надзвичайно красивий і унікальний для Карпат елемент рельєфу – меандр, коли річище утворює петлю, двічі змінюючи напрямок течії на 180° на ділянці в кілька кілометрів. Виникнення меандру зумовлене незначним нахилом русла ріки. В таких умовах річка розмиває один берег і відкладає осади біля другого, формуючи терасу. На випуклих сегментах долини Стрия збереглись такі тераси, складені давніми річковими відкладами. Корисні копалини Розглядаючи геологічні атракції Українських Карпат не можна оминути тему корисних копалин. Адже тут виникла нафтова промисловість Європи. В Прикарпатті здавна видобували сіль, інші корисні копалини. Карпати і Прикарпаття славляться мінеральними водами. Борислав – місто з багатою історією нафтовидобутку. Тут ще подекуди збереглися залишки копанок з яких «лейбали» кип’ячку (сиру нафту) герої повісті Івана Франка «Борислав сміється». Ще й тепер в околицях Борислава можна побачити свердловини, якими пробують відкрити нафтові поклади на глибинах понад 2 км. Тепер через падіння тиску в покладах основним засобом

добування нафти стали насосні качалки («журавлі»), які можна побачити обабіч вулиці Т. Шевченка. У Бориславі є також нечинна озокеритова шахта (на розі вулиць Івасюка та Рів). Озокерит, або так званий «земний віск» – продукт природного перетворення нафти. Ця маловідома корисна копалина, основним постачальником якої було Бориславське родовище, відіграла важливу роль у розвитку економіки Галичини. Озокерит використовували як ізоляційний матеріал при прокладенні першого трансатлантичного кабелю між Європою і Америкою. Сьогодні озокерит використовують тільки в медицині (Бойко, Созанський 2004). Другим цікавим об’єктом шляху, пов’язаним з видобутком вуглеводнів в західному регіоні України є озеро Геологів. Воно розташоване при міжнародній трасі Київ-Чоп між селами П’ятничани та Угерсько на відстані 6 км від м. Стрий. Озеро має техногенне походження і розташоване над Угерським газовим родовищем. Перші свердловини, пробурені на цій площі в 1943-1944 роках, відкрили газові поклади на невеликій глибині. У листопаді 1946 р. при бурінні розвідувальної свердловини на глибині понад 800 м був розкритий найбільший та найглибший газовий поклад 43

родовища, в якому на той час було 39,5 млрд. м3 газу. Раптовий викид газу призвів до утворення кратеру діаметром 125 м та глибиною 40 м, що заповнився водою. Палаючий фонтан газу щодня знищував 10 млн. м3 газу. І лише пробуривши дві похилі свердловини і перехопивши потік газу в 1947, вдалося загасити полум’я. Втрати газу становили понад 10 % від усього об’єму родовища. Насамкінець, декілька слів про музеї та їх роль в створенні шляху Гео-Карпати. На шляху знаходиться декілька музеїв – від відомих, наприклад, Природничий музей Національної академії наук у Львові до менш відомих, таких як новостворений Музей нафтопромислів Галичини, що знаходиться біля міста Надвірна в селі Пнів. Серед інших музеїв слід назвати природничий музей лісогосподарського коледжу в м. Болехів, що в Долинському району Івано-Франківської області. В цьому музеї зібрані експонати, що характеризують природні умови цього району. Багато в музеї є геологічних взірців, зібраних не тільки в околицях м. Болехова, але й з усієї України, й навіть з-за кордону.

Кульчицький Я., Лозиняк П., Петрашкевич М. 1997. Основні проблеми геологічної будови та пошуків корисних копалин Карпатського регіону. Праці НТШ, Т.1, Геологія, геофізика, хемія, біохемія, матеріалознавство, механіка матеріалів, с. 25-45. Накапелюх М.В, Бубняк І.М. 2013. Збалансований розріз відслонення «Тартак» (Скибовий покрив Українських Карпат), «Геофизический журнал», №.3, с. 13-23. Тектоника Украинских Карпат (Объяснительная записка к тектонической карте Украинских Карпат м-ба 1:200000). 1986. Буров, В.С., Вишняков, Б. И., Глушко, В.В. и др. К.: Укр. науч.-исслед. геологоразв. ин-ут, 152 с. Хаин В.Е., Славин В.И. 1967. Принципы тектонического районирования Карпато-Балканской складчастой области. Материалы VII съезда КБГА, К.: Наук. Думка, 156-1-6. Шлапінський В.Є. 2012. Деякі питання тектоніки Українських Карпат Праці наукового товариства імені Шевченка. Геологічний збірник. t. ХХХ, с. 48-67. Яцожинський О.М. 2003. Нові дані про внутрішню будову і речовинний склад чечвинського туфового горизонту, Збірник наукових праць УкрДГРІ, К., с. 113-119.

Висновки Golonka J. 2004. Plate tectonic evolution of the southern Вибрані для шляху Геокарпати об’єкти добре margin of Eurasia in the Mesozoic and Cenozoic, відображають геологічну історію, особливос- “Tectonophysics”, №. 381, с. 235-273. ті будови Українських Карпат та ПередкарOszczypko N. 2006. Powstanie i rozwój polskiej części патського прогину. Природа створила чудо- zapadliska przedkarpackiego, „Przegląd Geologiczny”, ві умови для вивчення, споглядання багатьох №.54, nr 5, с. 396-403. процесів та явищ. Щоб допомогти зацікавленим особам в цьому, учасниками проекту були Oszczypko N., Uchman A., Bubniak I. 2012. Foreland provenance of thick conglomerates in the early stage створені інформаційні таблиці, розміщені біля of the Carpathian Foredeep development: the case of кожного з 16 пунктів геошляху. the Sloboda Conglomerate (Lower Miocene), western Література Бойко Г. Ю., Созанський, Ю. 2004. Озокерит. В кн.: Нафта і газ Передкарпаття, с. 345-352. Геотуристичний путівник по шляху Гео-Карпати Кросно-Борислав-Яремче. 2013. Збірник наукових праць під редакцією І.М. Бубняка і А.Т. Солєцького. Рутенус, Кросно, 73 с. История геологического развития Украинских Карпат. 1981. Вялов О.С., Гавура С.П., Даныш В.В. и др., К.: Наук. думка, 178 с.

Ukraine, “Geological Quarterly”, №. 56 (4), с. 789-802.

Ślączka A., Kruglov S., Golonka J., Oszczypko N. & Popadyuk I. 2006. Geology and hydrocarbon resources of the Outer Carpathians, Poland, Slovakia, and Ukraine: general geology, “AAPG Mem.”, №. 84, с. 221-258. Sandulescu, M. 1988. Cenozoic tectonic history of the Carpathians. The Pannonian Basin, a study in basin evolution (ред. L. Royden, F. Horvath), “AAPG Memoir”, №. 45, с. 17-28. Solecki, A. 2014. Polish Carpathians as an educational area for global tectonic processes, цей обсяг.

Summary The structures of the geological objects chosen for project Geo-Carpathians – Creation of Ukrain ian-Polish Geotouristic Route. Such objects in Ukraine were chosen 16. Arguments have shown the choice of an object. The role of each object in the understanding of geological processes, development structures, manifestation of modern geodynamics and more is demonstrated. In addition to geological sites, there are described the objects that are related to mining in the region, especially hydrocarbons. Among others, the important role of museums in the dissemination of knowledge about the Earth, including geology is outlined.

The Conception of the Geopark “Wisłok Valley – The Polish Texas” Koncepcja geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas”

Radosław Wasiluk 1, Barbara Radwanek-Bąk 2 , Bogusław Bąk 2 , Robert Kopciowski 2 , Tomasz Malata 2 , Alicja Kochman 3, Andrzej Świąder 3 1. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, 2. Państwowy Instytut Geologiczny

– Państwowy Instytut Badawczy, Oddział Karpacki, 3. Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie

Streszczenie W 2009 roku w PIG – PIB powstał pomysł na projekt geoparku zlokalizowanego w Karpatach fliszowych w rejonie staropolskiego gorlicko-krośnieńskiego zagłębia naftowego. Jest to region o znacznej georóżnorodności i bogatych tradycjach przemysłu wydobywczego – kolebka światowego górnictwa ropy naftowej. Głównym celem projektu badań było przeprowadzenie kompleksowego rozpoznania i oceny elementów środowiska abiotycznego, jako nośników informacji o georóżnorodności i bogactwie dziedzictwa geologicznego analizowanego obszaru. Planowany Geopark „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” położony jest w całości na terenie województwa podkarpackiego pomiędzy Strzyżowem a Barwinkiem. Obszar opracowania obejmuje swoim zasięgiem łącznie 20 gmin i ponad 1000 km2. Geograficznie teren badań położony jest na obszarze siedmiu mezoregionów fizyczno-geograficznych Pogórza Środkowobeskidzkiego. Do nich należą: Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie i Pogórze Dynowskie, Pogórze Bukowskie, Pogórze Jasielskie, Obniżenie Gorlickie oraz Kotlina Jasielsko-Krośnieńska. Teren ten obejmuje też część Beskidów Środkowych – Beskid Niski. Teren ten zbudowany jest z utworów fliszowych należących do czterech jednostek tektoniczno-litofacjalnych (od południa): magurskiej (strefa Siar), dukielskiej, śląskiej, podśląskiej i skolskiej. Utwory te miejscami przykryte są przez osady czwartorzędowe różnej genezy. Rzeźba opisywanego obszaru stanowi, mozaikę rzeźby pogórzy niskich, średnich i wysokich, kotlin śródgórskich oraz gór niskich i średnich. Obszar planowanego Geoparku w całości należy do zlewiska Morza Bałtyckiego i dorzecza Wisły. Główną rzeką na tym obszarze jest Wisłok, będący lewym dopływem Sanu. Głównymi formami ochrony przyrody na terenie projektowanego geoparku są parki krajobra-

zowe (Czarnorzecki-Strzyżowski i Jaśliski), Magurski Park Narodowy, rezerwaty przyrody oraz obszary „Natura 2000”. Rejon pomiędzy Gorlicami, Jasłem i Krosnem jest kolebką polskiego przemysłu wydobywczego i przetwórstwa ropy naftowej. W okresie od połowy XIX w. eksploatowano tu i eksploatuje się nadal kilkanaście złóż ropy naftowej i towarzyszącego gazu ziemnego. Pozyskiwane są tu również materiały budowlane takie jak piaskowce, żwiry i piaski. Bogactwem mineralnym obszaru geoparku są wody mineralne okolic Iwonicza Zdroju i Rymanowa Zdroju. Na podstawie prac terenowych udokumentowano na tym terenie 155 nowych geostanowisk. Istotnym elementem prac koniecznym dla opracowania zbiorczej mapy geologiczno-turystycznej w skali 1: 50000 było uzupełniające kartowanie geologiczne na powierzchni ponad 110 km2. Jednym z głównych efektów prac kameralnych była makieta mapy geologiczno-turystycznej. Sporządzono ją w środowisku GIS przy użyciu ArcGis. Do najważniejszych geostanowisk z punktu widzenia wartości poznawczych i edukacyjnych należy zaliczyć odsłonięcia reprezentujące typowe wykształcenie litologiczne jednostek karpackich oraz różne struktury tektoniczne. Ważne pod względem edukacyjnym i krajobrazowym są też elementy morfologiczne takie jak: przełomowe odcinki rzek (Wisłok) czy wodospady oraz formy skałkowe np. („Prządki”). Atrakcyjne turystycznie są również obiekty związane z górnictwem, w szczególności Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. I. Łukasiewicza w Bóbrce i stare zabytkowe, czynne kopalnie ropy naftowej, jak również niektóre kamieniołomy (np. w Lipowicy, Woli Komborskiej). Na terenie planowanego geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” zaproponowano wyznaczenie dziewięciu ścieżek edukacyjnych. 47

Na mapie geologiczno-turystycznej zawarto treść topograficzną, turystyczną oraz uproszczoną treść geologiczną. Makieta mapy zawiera schematy tłumaczące niektóre procesy geologiczne. W ramach projektu wykonano 12 tablic edukacyjno-informacyjnych, 2 foldery, projekt strony internetowej oraz krótki film promocyjny. W efekcie przygotowano mapę geologiczno -turystyczną, dokumentację geostanowisk, ścieżki edukacyjne, tablice edukacyjno-informacyjne, foldery informacyjne, projekt strony internetowej oraz krótki film promocyjny dla obszaru proponowanego geoparku, który pod względem georóżnorodności jest jednym z najbardziej interesujących w polskich Karpatach fliszowych. Wstęp Rosnące zainteresowanie formą promocji nauk o ziemi jakimi są geoparki (Gałuszka & Wojciechowski 2003) spowodowało żywy odzew w środowisku naukowym,przejawiający się działaniami inicjującymi i wspomagającymi lokalną aktywność w tym zakresie (Alexandrowicz & Alexandrowicz 2004, Golonka & Krobicki 2007; Knapik et al. 2007; Koźma & Kupetz 2008; Koźma 2009a, b; Kupetz & Kupetz 2009; Woźniak et al. 2010; Miśkiewicz et al. 2011, (2),(3),(4)). Geopark – to interesująca i efektywna forma ochrony georóżnorodnosci i promocji walorów przyrody nieożywionej regionu. Otwarta formuła, pozostająca poza prawnymi formami ochrony przyrody, pozwala na swobodne łączenie ze sobą wielu celów: ochrony nieodnawialnych elementów przyrody nieożywionej, prowadzenia działań z zakresu edukacji ekologicznej społeczeństwa, rozwoju turystyki kwalifikowanej – w szczególności geoturystyki, popularyzacji tradycji górnictwa oraz sposobów minimalizacji jego wpływów na środowisko. Ukazując walory przyrodniczo-krajobrazowe łączy je z tradycjami i dziedzictwem kulturowym regionu. Poprzez pobudzenie lokalnej aktywności i ożywienie ruchu turystycznego przyczynia się do zrównoważonego rozwoju regionu i ożywienia gospodarczego. W 2009 roku w PIG – PIB powstał pomysł na projekt geoparku zlokalizowanego w Karpatach fliszowych w rejonie staropolskiego gorlicko-krośnieńskiego zagłębia naftowego (Wasiluk 2013). Obszar proponowanego Geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” doskonale wpasowuje się w koncepcję geoparku. Jest to region o znacznej georóżnorodności, czyli zróżnicowaniu elementów przyrody nieożywionej, bogatych tradycjach 48

przemysłu wydobywczego – kolebka światowego górnictwa ropy naftowej, a ponadto o bogatych tradycjach historyczno-kulturowych oraz znacznych, niekiedy unikatowych walorach przyrody ożywionej. Głównymi motywami przyszłego geoparku będą, więc: »» ciekawa i zróżnicowana budowa geologiczna i znaczenie surowcowe »» tradycje górnicze, związane z rolą tego obszaru, jako kolebki światowego górnictwa i przetwórstwa ropy naftowej, »» problematyka hydrogeoróżnorodności – tj. występowania i wykorzystania znajdujących się tu wód mineralnych (Rajchel et al. 2011, Chowaniec i Zuber 2008) »» zróżnicowane i ciekawe formy geomorfologiczne Projekt ten wykonano na zamówienie Ministra Środowiska za środki wypłacone przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Cel badań Głównym celem badań było przeprowadzenie kompleksowego rozpoznania i oceny elementów środowiska abiotycznego, jako nośników informacji o georóżnorodności i bogactwie dziedzictwa geologicznego analizowanego obszaru. Elementy te decydują o atrakcyjności geoturystycznej, ukazując jego potencjał, jako obszaru preferowanego do utworzenia geoparku. Celowi temu służyła inwentaryzacja i waloryzacja ponad 150 geostanowisk – obiektów geologicznych, geomorfologicznych i hydrogeologicznych, dokonana pod kątem ich znaczenia poznawczego, walorów edukacyjnych i możliwości adaptacji dla potrzeb geoturystyki, a także prace studialne i uzupełniające prace kartograficzne. Uzupełnieniem i dopełnieniem tego głównego wątku związanego z przyrodą nieożywioną była kompleksowa analiza przyrodniczo-środowiskowa wraz z oceną potencjału i walorów turystyczno-kulturowych obszaru planowanego geoparku. Kolejnym celem, ważnym z punktu widzenia funkcjonowania przyszłego geoparku, było przygotowanie i opracowanie materiałów o charakterze edukacyjnym. Celowi temu służyło opracowanie objaśnień dotyczących aktualnego obrazu skomplikowanej budowy geologicznej regionu i jego znaczenia surowcowego oraz zgeneralizowana prezentacja tych zagadnień na mapie geologiczno-turystycznej obszaru geoparku, a także przygotowanie koncepcji i zawartości materiałów edukacyjnych – 2 folderów, 12 tablic informacyj-

Ryc. 1. Gminy projektowanego Geoparku . Fig. 1. Community of projected geopark

nych. Opracowano również propozycje ośmiu ścieżek edukacyjnych. Trzecim celem projektu było opracowanie materiałów promocyjnych i popularyzacja wiedzy o terenie projektowanego geoparku. Cel ten zrealizowano opracowując specjalistyczną stronę internetową, film i materiały informacyjne. Lokalizacja i charakterystyka obszaru badań Planowany Geopark „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” położony jest w całości na terenie województwa podkarpackiego. Obszar opracowania obejmuje swoim zasięgiem łącznie 20 gmin (Rys. 1), w tym 6 gmin miejsko-wiejskich (Jedlicze, Strzyżów, Brzozów, Dukla, Iwonicz-Zdrój,

Rymanów), 2 gminy miejskie (Jasło, Krosno) i 12 gmin wiejskich (Jasło, Wojaszówka, Niebylec, Jasienica Rosielna, Domaradz, Haczów, Korczyna, Krościenko Wyżne, Chorkówka, Miejsce Piastowe, Besko, Jaśliska). Wymienione gminy należą do pięciu powiatów: brzozowskiego (Brzozów, Domaradz, Haczów, Jasienica Rosielna), jasielskiego (Jasło), krośnieńskiego (Chorkówka, Dukla, Iwonicz-Zdrój, Jaśliska, Jedlicze, Korczyna, Krościenko Wyżne, Miejsce Piastowe, Wojaszówka, Rymanów), strzyżowskiego (Strzyżów, Niebylec) oraz sanockiego (Besko). Dodatkowo Krosno jest miastem na prawach powiatu. Powierzchnia opracowania kartograficznego wynosi łącznie 1658,6 km2 (Rys. 2). 49

Ryc. 3. Schematyczna mapa geologiczna Karpat polskich (wg Żytko 1989 za Oszczypko 2006 zmienione) Fig. 3. Schematic geological map of polish Carpathians (after Żytko 1989, Oszczypko 2006, modified)

Ryc. 4. Zasięg obszaru objętego projektem geoparku zaznaczone na tle schematycznej mapy geologicznej (wg SMGP) Fig. 4. The boundaries of the municipalities covered by the project of geopark on the background of a schematic geological map (after SMGP)

Ryc. 2. Obszar projektowanego Geoparku na tle mezoregionów fizykogeograficznych (wg Kondracki 2002) Fig. 2. Area of proposed geopark on view of Physiographic Subdivision (after Kondracki 2002)

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (2010) obszar ten został zaliczony w całości do prowincji – Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem i podprowincji – Zewnętrzne Karpaty Zachodnie. Na poziomie makroregionów leży on na terenie Pogórza Środkowobeskidzkiego oraz Beskidów Środkowych. Planowany Geopark położony jest na obszarze siedmiu mezoregionów Pogórza Środkowobeskidzkiego, do których należą: Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie i Pogórze Dynowskie, Pogórze Bukowskie, Pogórze Jasielskie, Obniżenie Gorlickie oraz Kotlina Jasielsko-Krośnieńska (Ryc. 2). Teren ten obejmuje też część Beskidów Środkowych – Beskid Niski. Geologia Geologicznie obszar ten leży w zewnętrznych Karpatach fliszowych w ich wschodniej części (Rys. 3, 4). Obszar projektowanego Geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” obejmuje kilka elementów tektonicznych o różnym rozwoju facjalnym. Teren ten zbudowany jest z utworów następujących serii fliszowych (od południa): magurskiej (strefa Siar), dukielskiej, śląskiej, podśląskiej i skolskiej. Utwory te miejscami przykryte są przez osady czwartorzędowe różnej genezy. Serie fliszowe tego obszaru powstawały w basenie sedymentacyjnym oceanu Tetydy, w okresie od przełomu jura kreda do miocenu czyli przez interwał około 130 mln lat. W kredzie, powstawały i wypiętrzały się płaszczowiny Karpat wewnętrznych (m. in. Tatry i Pieniny). W czasie wypiętrzania się Karpat wewnętrznych, w północnej części Tetydy następowało uginanie się i rozciąganie skorupy ziemskiej, co było przyczyną poszerzania się basenu Karpat fliszowych zewnętrznych. Osiągnął on swoją maksymalną szerokość w schyłku wczesnej kredy. Bliskość młodego orogenu oraz niepokój tektoniczny, spowodowały silną dostawę materiału okruchowego z erodowanych młodych gór oraz wynoszonych lądów i ciągów wysp zwanych kordylierami. Zdeterminowało to charakter osadów (piaskowce i mułowce), które były deponowane w formie stożków podmorskich osadzanych przez prądy zawiesinowe (turbidity). Około 33 mln lat temu w oligocenie zaczęło się formowanie płaszczowin Karpat fliszowych. Na północ od frontu orogenicznego utworzył się zbiornik morski Paratetyda, mający od wschodu połączenie z wodami likwidowanego oceanu Tetyda. Następnie w miocenie (ok. 17 mln lat temu) zakończył się główny etap kolizji mikro-konty52

nentów Alcapa i Adria z Europą; w tym samym czasie uformowały się płaszczowiny Karpat fliszowych, a na przedpolu pasa płaszczowin tworzyły się zapadliska przedgórskie (zapadlisko przedkarpackie). Po sfałdowaniu i wydźwignięciu Karpat rozpoczęło się formowanie rzeźby opisywanego obszaru. Zapoczątkował się również proces wykształcania współczesnego systemu sieci rzecznej. W czwartorzędzie po utworzeniu się poziomu przydolinnego nastąpiło znaczne pogłębienie dolin rzecznych oraz powstał system tarasów rzecznych. W czasie zlodowaceń następowało składanie osadów soliflukcyjnych u podnóży stoków oraz akumulacja aluwiów, a w okresach interglacjalnych ich rozcinanie oraz pogłębianie den dolin. Ze schyłkiem plejstocenu i z holocenem związany jest proces tworzenia się osuwisk. Współcześnie w dnach dolin następuje akumulacja osadów rzecznych. U wylotu dolin bocznych rozbudowują się stożki napływowe. Na stokach odmładzają się stare lub powstają nowe osuwiska, zachodzi proces spłukiwania i tworzenia się pokryw deluwialnych. Rzeźba terenu i krajobraz Rzeźba opisywanego obszaru stanowi, mozaikę rzeźby pogórzy niskich, średnich i wysokich, kotlin śródgórskich oraz gór niskich i średnich. Górską rzeźbę reprezentuje Beskid Niski (Ryc. 2). Tworzące go pasma grzbietów przebiegają z kierunku z NW na SE , równoległe do siebie, odzwierciedlając kierunek przebiegu łusek i fałdów płaszczowiny magurskiej. W obrębie Beskidu Niskiego wyróżnia się dziewięć pasm, spośród których cztery przebiegają przez teren projektowanego Geoparku i Są to: Pasmo Graniczne, Pasmo Bukowicy i Kamienia, Beskid Dukielski oraz Grupa Jawornika. Na stokach stosunkowo często występują osuwiska. Osuwiska strukturalne (zazwyczaj głębokie, przebiegające wzdłuż naturalnych granic geologicznych) charakterystyczne są dla warstw piaskowców gruboławicowych zalegających na mało odpornych łupkach. Nie mniej powszechne są płytkie osuwiska zwietrzelinowe powstające przy krawędziach podcięć erozyjnych. Skutkiem ruchów masowych są też odsłonięcia niektórych form skałkowych, przede wszystkim piaskowców magurskich, na czołach warstw skalnych. Część Pogórza Środkowobeskidzkiego obejmująca Doły Jasielsko-Sanockie, Pogórza: Ciężkowickie, Strzyżowskie oraz Dynowskie ciągnie się między Kotliną Sandomierską na północy a Beski-

Ryc. 5. Schematyczny przekrój geologiczny Smilno–Rzeszów (lokalizacja na Rys. 1) (Oszczypko i in. 2006, zmienione) . Fig. 5. Schematic geological cross-section Smilno–Rzeszów (for location see Fig. 1) (Oszczypko et al. 2006, modified)

dem Niskim na południu. Dla rzeźby pogórskiej charakterystyczne są szerokie i wyrównane garby, pooddzielane płaskodennymi i nieckowatymi dolinami (Starkel 1972). Doły Jasielsko-Sanockie to rozległe obniżenie składające się z płaskodennych kotlin, utworzonych przez system doliny Wisłoki wraz z jej dopływami Ropą i Jasiołką oraz system doliny Wisłoka wraz z otaczającymi je pogórzami niskimi i średnimi Pas Pogórzy obejmujący Pogórze Ciężkowickie, Strzyżowskie i Dynowskie rozciąga się na północ od Dołów Jasielsko-Sanockich. Dla pogórzy tych charakterystyczny jest typ rzeźby pogórzy średnich i wysokich.

Hydrografia Obszar planowanego Geoparku w całości należy do zlewiska Morza Bałtyckiego i dorzecza Wisły, a południową jego granicę stanowi Europejski Dział Wodny oddzielający zlewiska Mórz Bałtyckiego i Czarnego. Główną rzeką na tym obszarze jest Wisłok, będący lewym dopływem Sanu. Źródła Wisłoka znajdują się w Beskidzie Niskim w Paśmie Granicznym na stokach Wielkiego Bukowca, natomiast uchodzi on do Sanu w pobliżu miejscowości Dębno. Jego główne lewobrzeżne dopływy na analizowanym terenie to: Tabor (zwany też Morwawą), który wpada do Wisłoka w Iskrzyni i Lubatówka, która uchodzi do 53

Ryc. 6. Ochrona przyrody na terenie projektowanego geoparku . Fig. 6. Nature conservation in proposed Geopark

Wisłoka w Krośnie. Wśród prawobrzeżnych wymienić należy Stobnicę, która uchodzi do Wisłoka w Strzyżowie. Ponadto obszar ten przecina rzeka Wisłoka i jej dopływy – prawobrzeżna Jasiołka oraz lewobrzeżna Ropa, które wpadają do Wisłoki w Jaśle. Sieć rzeczna tworzy układ kratowy, gdyż konsekwentne i przełomowe odcinki dolin występują na przemian. Malownicze przełomy Wisłoka znajdują się w okolicach miejscowości: Wisłok Wielki, Wernejówka, Puławy Dolne, Rudawka Rymanowska, Mymoń i Besko. Ponadto, na rzece Wisłok założony został sztuczny zbiornik wodny Besko (zwany też Zbiornikiem Sieniawskim). Ochrona przyrody Głównymi formami ochrony przyrody na terenie projektowanego geoparku są parki krajobrazo54

we, park narodowy, rezerwaty przyrody (Ryc. 4, 6) oraz obszary „Natura 2000”. W północnej części planowanego geoparku leży Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy, który obejmuje swym zasięgiem pasmo Suchej Góry wraz z występującymi tu kompleksami leśnymi i rezerwatami skalnymi. Południowa cześć badanego terenu, z przełomowym odcinkiem Wisłoka i Jasiołki, leży na obszarze Jaśliskiego Parku Krajobrazowego oraz niewielkim fragmencie Magurskiego Parku Narodowego. Fragment projektowanego geoparku, znajdujący się w granicach Beskidu Niskiego, jest objęty programem ochrony „Natura 2000”. Znaczenie surowcowe i tradycje górnicze regionu – złoża kopalin i wód mineralnych Rejon pomiędzy Gorlicami – Jasłem – Krosnem – jest kolebką polskiego przemysłu wydo-

Ryc. 7. Rozmieszczenie złóż węglowodorów i wód mineralnych na obszarze projektowanego geoparku Fig. 7. Location oil pools and mineral water on area of proposed Geopark

bywczego i przetwórstwa ropy naftowej. W okresie od połowy XIX w. eksploatowano tu, i eksploatuje się nadal kilkanaście złóż ropy naftowej i towarzyszącego gazu ziemnego (Ryc. 7). Oprócz węglowodorów, jako kopaliny pozyskiwane są również piaskowce (Lipowica, Wola Komborska), żwiry, pospółki i piaski. Wykorzystywane są one jako materiał budowlany i drogowy. Ważnym bogactwem mineralnym obszaru geoparku są również wysoko zmineralizowane wody lecznicze – szczawy i solanki, uznane za kopaliny, a eksploatowane w dwóch uzdrowiskach Iwoniczu Zdroju i Rymanowie Zdroju,

Metody badań Prace terenowe Na podstawie prac terenowych udokumentowano ponad 150 nowych geostanowisk oraz skartowano ponad 110 km2. Geostanowiska Terminem georóżnorodność określa się zróżnicowanie elementów przyrody nieożywionej. Obejmuje ona naturalne formy i systemy geologiczne, geomorfologiczne, glebowe i wodne, niekiedy zmienione w wyniku działalności człowieka. 55

Ryc. 8. Schemat struktury geobazy GIS . Fig. 8. Schema of structure of geobase GIS

Elementy te kształtują w zasadniczym stopniu rzeźbę terenu i krajobraz powierzchni Ziemi. Widzialnymi przejawami i miernikami georóżnorodności są elementy przyrody nieożywionej, które niosą czytelną informację na temat rozwoju skorupy ziemskiej, procesów geologicznych lub życia na ziemi – zwane geotopami lub geostanowiskami, niekiedy stanowiskami dokumentacyjnymi. Zinwentaryzowane geostanowiska wprowadzono do Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski. Jest to jeden ze sposobów udostępnienia danych szerszemu gronu odbiorców. Lokalizacja geostanowisk została umieszczona na przygotowanej na potrzeby projektu mapie geologiczno -turystycznej projektowanego geoparku w skali 1:50000. Kartowanie geologiczne Obszar proponowanego geoparku znajduje się w obrębie jedenastu arkuszy Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski. Mapy te powstawały na przestrzeni prawie 40 lat, z tego powodu, różnią się między sobą koncepcją budowy oraz indywidualnym stylem autorskim. Budowa geologiczna tego rejonu jest bardzo skomplikowana ze względu na współwystępowanie aż pięciu jednostek tektoniczno-facjalnych, oraz duże zróżnicowanie tektoniczne, m.in. obecność złuskowanych fałdów i licznych stref ścięć. Istotnym elementem prac koniecznym dla opracowania zbiorczej mapy geologicznej w ska56

li 1: 50000 było, więc ujednolicenie stylu budowy lub jej modyfikacja geologicznej oraz zgranie styków poszczególnych arkuszy map. Wymagało to zarówno prac koncepcyjnych jak i uzupełniających prac kartograficznych. Wynikiem prac terenowych było zebranie, danych o geostanowiskach i wykonanie autorskich uzupełniających szczegółowych map geologicznych oraz projekty ścieżek edukacyjno-geologicznych. Wszystkie prace terenowe przeprowadzono z użyciem odbiorników GPS oraz dokładnych map topograficznych w skali 1:10000. Prace kameralne Jednym z głównych efektów prac kameralnych była makieta mapy geologiczno-turystycznej. Jest ona głównym produktem skierowanym do odbiorcy w terenie (Ber 2003, Rychel et al. 2012). Została ona sporządzona na podstawie opracowania autorskiego mapy, danych terenowych i archiwalnych zarówno analogowych jak i cyfrowych. Mapę sporządzono ją w środowisku GIS . Pozwala to na jej wykorzystanie w różnego rodzaju urządzeniach mobilnych. Prace prowadzono z użyciem oprogramowania ArcGIS (ESRI). Dane przestrzenne zgromadzono w geobazie, której struktura została przedstawiona na (Ryc. 8). (Rychel et al. 2013). Dane zgromadzono w trzech głównych grupach: topografia, turystyka i geologia. Na podstawie zgromadzonych danych, zwizualizowano

Rys. 9. Geostanowiska na obszarze proponowanego geoparku . Fig. 9. Geosites on area proposed Geopark

je i sporządzono makietę mapy geologiczno-turystycznej w skali 1: 50000. Na podstawie literatury i obserwacji własnych wytypowano 10 najciekawszych geostanowisk i wykonano dla nich tablice edukacyjno-informacyjne. Dla dwóch zagadnień ogólnych dotyczących powstania Karpat i złóż ropy w Karpatach, wykonano tablice edukacyjne i foldery kieszonkowe. Zaprojektowano również internetową stronę promocyjną o projekcie na której umieszczono wykonane materiały promocyjne, mapę, użyteczne i ciekawostki geologiczne, informacje oraz linki do ciekawych stron. Portal www jest w dzisiejszych czasach bardzo ważnym a być może i najważniejszym środkiem promowania oraz informacji o projekcie.

Wyniki prac Geostanowiska Jednymi z ważniejszych atrakcji geoturystycznych na badanym terenie to: »» największa w Karpatach polskich czapka tektoniczna (Bonarówka) »» największe osuwisko w Polsce (Węglówka) »» odsłonięcia skał zbiornikowych dla ropy (Czarnorzeki – piaskowce ciężkowickie, „Prządki”). »» zabytkowe – czynne kopalnie ropy naftowej (Węglówka, Turze Pole, Grabownica, Krosno, Iwonicz) wraz z Muzeum w Bóbrce »» odsłonięcia skał macierzystych dla ropy (Rudawka Rymanowska „Olzy”– łupki menilitowe)

Kod

Typ obiektu – Type of sites Odsłonięcia i odkrywki geologiczne naturalne sztuczne – kamieniołomy, sztolnie, wkopy drogowe Formy geomorfologiczne skałki, grupy skałek inne denudacyjne formy rzeźby (wąwozy, przełomy rzek, debrza, wzgórza ostańcowi itp.) jaskinie osuwiska Obiekty wodne źródła i ujęcia wód mineralnych* wodospady torfowiska, podmokłości

Obiekty związane z górnictwem ropy naftowej Obiekty dokumentujące zastosowanie lokalnych surowców kamiennych w budownictwie

Ilość – Number 59 58 13 5 3 4 3 3 3 4 2

Tab. 1. Typy geostanowisk udokumentownych w ramach opracowania na obszarze Geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” . Tab. 1. Kinds of geosites dokumented in frame of this Project on area Geopark „ Wisłok Valley – Polish Texas Nazwa gminy Dukla Rymanów Iwonicz Krosno Korczyna Chorkówka Jedlicze Besko Domaradz Jasienica Rosielna Brzozów Haczów Niebylec Strzyżów Wojaszówka Miejsce Piastowe Jaśliska

Ilość geostanowisk 26 (2) 20 (3) 3 8 25 (2) 2 1 3 6 5 12 4 25 (11) 3 16 (1) 2 5 (2)

Tab. 2. Rozkład geostanowisk wg gmin (w nawiasach archiwalne) . Tab. 2. Distribution of geosites by community (in brackets archival)

Ogółem na terenie projektowanego geoparku wyodrębniono 166 różnych geostanowisk (Ryc. 9) w tym 155 nowych. Ich bogactwo było opisywane w literaturze wielokrotnie (Koszarski 1962, 1985, Kotlarczyk et al. 1985, Świdziński 1932, 1933, Ślączka 1977, Ślączka, Kamiński 1998, Żytko et al. 1973). Reprezentują one w większości odsłonięcia i odkrywki geologiczne reprezentujące typowy inwentarz skalny i wykształcenie występujących tu jednostek Karpat fliszowych: magurskiej, śląskiej, podśląskiej, dukielskiej i skolskiej. Część z nich ma znakomite znaczenie, jako ilustracja struktur geologicznych, fałdów, uskoków, stref ścięć itp. Są to w większości odsłonięcia naturalne, rzadziej sztuczne (kamieniołomy, sztolnie, kopalnie ropy naftowej, sztuczne odsłonięcia w skarpach dróg). Dokumentują nie tylko zróżnicowanie geologiczne, ale i zwracają uwagę na znaczenie surowcowe skał, ukazując typowe kopaliny tego regionu i możliwości ich gospodarczego wykorzystania. Pozwalają również zapoznać się z metodami eksploatacji otworowej lub powierzchniowej kopalin, stosowanym nieraz zabytkowym sprzętem (kopalnie ropy naftowej), działalnością kopalń oraz problemami wpływu działalności górniczej na środowisko naturalne. Geostanowiska przedstawiają zróżnicowaną grupę obiektów tak pod względem typów, jak i wartości ocenianej wg przyjętych kryteriów (Tab. 1).” Odkrywki geologiczne ukazują głównie zróżnicowanie litologiczne i litostratygraficzne skał. Naj-

Ryc. 10. Ścieżki geologiczne na obszarze proponowanego geoparku Fig. 10. Geopaths on the area of proposed Geopark

więcej geostanowisk reprezentuje wykształcenie góły budowy geologicznej i wzajemne relacje powarstw: istebniańskich (wraz z formami skałko- szczególnych jednostek strukturalnych. Są też powymi) krośnieńskich oraz menilitowych (głównie mocne przy interpretacji historii rozwoju Karpat. łupków). W mniejszej ilości reprezentowane są W rejestrze krajowym znajduje się też wcześniej piaskowce cergowskie oraz piaskowce z Mszanki udokumentowane rzadkie stanowisko geologiczne i piaskowce magurskie mimo ich znacznego roz- osądów polodowcowych w Niebylcu. przestrzenienia na omawianym obszarze. W półRozkład przestrzenny geostanowisk jest zróżnocnej części występują odsłonięcia piaskowców nicowany i w dużej mierze związany z budową kliwskich, margli z Nienadowej i piaskowców geologiczną terenu (Tab. 2). ciężkowickich. Zinwentaryzowano też pojedynDo najważniejszych z punktu widzenia warcze odsłonięcia warstw nadmagurskich, hierogli- tości poznawczych i edukacyjnych należy zalifowych, inoceramowych, lgockich, cieszyńskich, czyć odsłonięcia reprezentujące profile lub ich margli węglowieckich i dynowskich, wapieni ja- fragmenty i typowe wykształcenie litologiczsielskich, łupków: pstrych, wierzowskich oraz pia- ne poszczególnych jednostek karpackich oraz skowców przybyszowskich. Odsłonięcia te mają dobrze wyeksponowane struktury tektoniczne ważne znaczenie naukowe, dokumentując szcze- – fałdy, uskoki, strefy ścięć, spękania. Ważne pod 59

Rymanowskiej oraz Jasiołki koło Daliowej) wodospady (w Wisłoczku, Iwli, Korczynie). Ciekawostką dla zwykłego turysty jak i wykwalifikowanego są również nagromadzenia jaskiń szczelinowych w okolicach Dukli czy sztolni w rejonie Czarnorzek.

Ryc. 11. Mapa geologiczno-turystyczna geoparku “Dolina wisłoka-Polski Teksas” · Fig. 11. Geological-turistic map of Geopark „Wisłok Valley – Polish Teksas”

względem edukacyjnym i krajobrazowym (atrakcyjność turystyczna) są też charakterystyczne elementy morfologiczne dokumentujące związek budowy geologicznej z rzeźbą terenu: przełomowe odcinki rzek czy wodospady oraz formy skałkowe licznie reprezentowane zwłaszcza w północnej części obszaru geoparku. Atrakcyjne turystycznie i o dużych walorach poznawczych są również obiekty związane z górnictwem, w szczególności skansen górnictwa naftowego w Bóbrce i stare, ale czynne kopalnie ropy naftowej, jak również niektóre kamieniołomy (np. w Lipowicy, Woli Komborskiej), oraz zabytkowe budowle dokumentujące zastosowanie lokalnych surowców kamiennych w budownictwie. Znaczną wartość, zwłaszcza w aspekcie atrakcyjności turystycznej mają formy skałkowe (rezerwat Prządki im. H. Świdzińskiego, Skałki Krowiej turni w Odrzykoniu i liczne skałki w Łękach Strzyżowskich o fantazyjnych kształtach i nazwach), przełomy rzek (Wisłoka koło Beska i Rudawki 60

Geologiczne ścieżki edukacyjne Geologiczne i przyrodnicze ścieżki edukacyjne spełniają na terenie geoparku ważna rolę edukacyjną, a zarazem geoturystyczną. Wyznaczane są we wszystkich funkcjonujących geoparkach, ukazując najefektowniejsze i najciekawsze elementy różnorodności przyrody nieożywionej. Na terenie planowanego geoparku „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” zaproponowano wyznaczenie dziewięciu ścieżek/tras edukacyjnych (Ryc. 10): Są to następujące ścieżki: »» „Wzdłuż Wisłoka” – od Rudawki Rymanowskiej do Wernejówki »» Gwoździanka-Niebylec-Gozdnica-Konieczkowa »» „Skałki Jagiellońskie” »» „Krosno- dolina Wisłoka – fałd Potoka” »» „Węglówka-Czarnorzeki wzdłuż Czarnego Potoku” »» „Osuwisko w Brzeżance” »» „Na osuwisku w Węglówce” »» „Skałki „Konfederatka” i „Maczuga” w Woli Komborskiej”. »» „Wokół Iwonicza” Przebieg ścieżek naniesiono na opracowaną mapę geoturystyczną.

Ryc. 12. Fragment mapy geologiczno -turystycznej, okolic Bonarówki Fig. 12. Part of geological-turist map, near Bonarówka

Mapa geologiczno-turystyczna Na mapie zawarto treść topograficzną, turystyczną oraz uproszczoną treść geologiczną. Makieta mapy zawiera schematy tłumaczące niektóre procesy geologiczne, zdjęcia co ciekawszych stanowisk geologicznych na terenie geoparku oraz objaśnienia (Makieta mapy – Rys. 11-13). Szczegółowy fragment mapy geologiczno turystycznej, okolic Bonarówki – Ryc. 12. Materiały promocyjne W ramach projektu wykonano graficzne materiały promocyjne (Tab. 3) (Rys. 14, 15) oraz film i projekt strony internetowej o geoparku. Wnioski Obszar proponowanego geoparku pod względem georóżnorodności jest jednym z najbardziej interesujących w skali regionalnej, jak i ogólnoeuropejskiej. Jego unikatowość na tle całych Karpat fliszowych wynika z kompilacji bardzo ciekawej

Ryc. 13. Objaśnienia znaków i symboli do mapy geologiczno-turystycznej Fig. 13. Lengend for geological-turistic map

1 2 3

Rodzaj materiałów Promocyjnych Folder Folder Folder

Folder

Tablica „Geotrop”

Tablica geostanowiska

Ryc. 14. Przykładowa tablica edukacyjno-informacyjna . Fig. 14. Proposed educational-informative table

Tytuł Jak powstała ropa naftowa How made petrolium? Jak powstały Karpaty Fliszowe How did the Flysch Carpathians originate? Jak powstała ropa naftowa – How made petrolium? Jak powstały Karpaty Fliszowe – How did the Flysch Carpathians originate? Warstwy menilitowe w Wernejówce – Menilite Beds at Wernejówka Osady polodowcowe w Niebylcu – The post-glacial sediments in Niebylec Warstwy menilitowe w Rudawce Rymanowskiej – Menilite Beds in Rudawka Rymanowska Kopalnia ropy w Węglówce – Oil mine in Węglówka Kopalnia ropy naftowej "Iwonicz-Zdrój" – Oil mine „Iwonicz-Zdrój” Piaskowce na stoku Cegrowej – Sandstones on slope of the Cergowa „Skałki Jagiellońskie” – The “Jagiellońskie” Rocks Skałka „Konfederatka” – Rock „Konfederatka” Skałki „Prządki” – Rocks „Prządki” Przełom Wisłoka w Mymoniu – Gorge of the Wisłok river near Mymoń

Wersja językowa pol ang pol

Lokalizacja Cały geopark Cały geopark Cały geopark

ang

Cały geopark

pol-ang

Cały geopark

pol-ang

Cały geopark

pol-ang

Gm. Rymanów

pol-ang

Gm. Niebylec

pol-ang

Gm. Rymanów, Gm. Zarszyn

pol-ang

Gm. Korczyna

pol-ang

Gm. Iwonicz

pol-ang

Gm. Dukla

pol-ang

Gm. Wojaszówka

pol-ang

Gm. Korczyna

pol-ang

Gm. Korczyna

pol-ang

Gm. Besko

Tab. 3. Spis graficznych materiałów promocyjnych . Tab. 3. List of graphic materials for promotion

i zróżnicowanej geologii, geomorfologii, hydro- Chowaniec J. & Zuber A. 2008. Touristic geoattractions geologii, zagadnień złożowych oraz tradycji gór- of Polish Spas, „Przeg. Geol.”, 56, s. 706-710. niczych. Stwarza to niepowtarzalną szansę dla Gałuszka A. & Wojciechowski K. 2003. Geoparki utworzenia na tym obszarze geoparku, który – nowa forma ochrony litosfery, „Dzikie Życie”, 102z powodzeniem mógłby ubiegać się o certyfika- 103 [http://pracownia.org.pl/ dzikie-zycie-numery-arcję i włączenie do elitarnego grona – Sieci Euro- chiwalne,2102,article,2212]. pejskich i Światowych Geoparków. Golonka J. & Krobicki M. 2007. The Dunajec River Literatura

Alexandrowicz Z. & Alexandrowicz S. 2004. Geoparks – the most valuable landscape parks in southern Poland, „Pol. Geol. Inst. Spec. Pap.”, 13, s. 49-56. Ber A. 2003. Detailed geological mapping in Poland as a base for selection of representative geosites, „Pol. Geol. Inst. Spec. Pap.”, 13, s. 29-34.

rafting – one of the most interesting geotouristic excursions in the future trans-border Pieniny Geopark, „Geoturystyka”, 3, s. 29-44. Knapik R., Sobczyk A. & Aleksandrowski P. 2007. Karkonoski Park Narodowy – proponowany obszar ochrony georóżnorodności w Europejskiej Sieci Geoparków, Štrusa J. & Knapik R. (red.), Geoekologické problémy Krkonoš. Sborn. Mez. Věd. Konf., říjen 2006, Svoboda n. Úpou. Opera Corcont., 44/2, s. 585-592.

Ryc. 15. Przykładowy folder edukacyjno-informacyjny . Fig. 15. Proposed educational-informative folder 62

Kondracki J. 2010. Geografia regionalna Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 444.

Świdziński H. 1932. Projekt rezerwatu „Prządki” pod Krosnem, „Ochr. Przyr.”, 12, s. 58-64.

Koszarski L. 1962. Skałki piaskowców istebniańskich w okolicy Krosna, „Chr. Przyr. Ojcz.”, 17, s. 17-31.

Świdziński H. 1933. „Prządki” – skałki piaskowca ciężkowickiego pod Krosnem, „Zabyt. Przyr. Nieożyw.”, 2, s. 94-125.

Koszarski L. (red.). 1985. Geology of the Middle Carpathians and the Carpathian Foredeep, [w:] Carpatho Wasiluk R. 2013. Projekt Geoparku „Dolina Wisłoka -Balkan Geological Association, XIII Congress, Cracow, – Polski Teksas”, „Przeg. Geol.”, nr 61. Poland. Guide to excursion 3, AGH , Kraków, s. 42-254 Woźniak P., Sikora R., Lasoń K., Markowiak M., Hasig Kotlarczyk J., Kwiatkowski S., Moryc W., Ślaczka A. J., Szulc J. & Hargorn H. 2010. Geopark Góra Św. Anny, & Żytko K. 1985. Geotraverse Kraków-Baranów-Prze- „Narod. Arch. Geol. PIG -PIB ”, Wrocław. myśl-Ustrzyki Dolne- Komańcza-Dukla, [w:] Carpatho Żytko K., Gucik S. & Ślączka A. 1973. Przewodnik geo-Balkan Geological Association, XIII Congress, Cracow, logiczny po wschodnich Karpatach fliszowych, Wyd. Poland. Guide to excursion 4, AGH, Kraków, s. 150-171 Geol., Warszawa, s. 222. Koźma J. 2009a. Ocena możliwości utworzenia geoparhttp://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostaku w obszarze Łuku Mużakowa, woj. lubuskie, powiat nowiska. żarski, „Narod. Arch. Geol. PIG -PIB ”, Wrocław. http://www.ekoportal.gov.pl/opencms/opencms/ekoKoźma. J. 2009b. Opracowanie zasad identyfikacji portal/warto_wiedziec_i_odwiedzic/Ekoturystyka/ i waloryzacji geotopów dla potrzeb sporządzenia doGeoparki. kumentacji projektowanych geoparków w Polsce z zastosowaniem systemów GPS i GIS , „Narod. Arch. Geol. http://www.mos.gov.pl/artykul/3437_geoparki_kraPIG -PIB ”, Wrocław. jowe_polski/12943_geoparki_krajowe_polski.html. Koźma J. & Kupetz M. 2008. The transboundary Geopark Muskau Arch (Geopark Łuk Mużakowa, Geopark Muskauer Faltenbogen), „Prz. Geol.”, 56, s. 692-698. Kupetz A. & Kupetz M. 2009. Der Muskauer Faltenbogen, Verlag Dr Friedrich Pfail, Münschen, s. 224. Miśkiewicz K., Golonka J., Waśkowa A., Doktór M. & Słomka T. 2011. Transgraniczny geopark „Karpaty fliszowe i ich wody mineralne”, „Prz. Geol.”, 59, s. 611-621. Oszczypko N., Uchman A. & Malata E. (red.) 2006. Rozwój paleotektoniczny basenów Karpat Zewnętrznych i pienińskiego pasa skałkowego (Palaeotectonic evolution of the Outer Carpathian and Pieniny Klippen Belt Basins), „Inst. Nauk Geol. UJ ”, Kraków, s. 19-43 Rajchel. L., Czop M., Motyka J., Rajchel J. 2011. Skład chemiczny wód mineralnych i leczniczych rejonu Iwonicza i Rymanowa, „Biul. PIG ”, nr 445, s. 549-560. Rychel J., Piotrowska E., Wasiluk R. 2013. Wykorzystanie technik GIS w konstrukcji map geologiczno-turystycznych parków krajobrazowych Polski północnej, Gis w praktyce, mat. Konferencyjne – Fojutowo 2013. Rychel J., Kucharska M., Pochocka-Szwarc K. 2012. Mapy geologiczno-turystyczne jako jedna z form popularyzacji geoturystyki, „Prz. Geol.”, 60, s. 589-592. Ślączka A. (red.) 1977. Przewodnik XLIX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Krosno, 22–25 września 1977 r., Wyd. Geol., Warszawa, s. 148. Ślaczka A. & Kamiński M. 1998. A guidebook to ex cursions in the Polish Flysch Carpathians, Grzybowski Found. Spec. Publ., 6, s. 171.

http://www.polskiteksas.pl

Summary In 2009 in the Polish Geological Institute – National Research Institute was created idea of project of a new geopark in Polish Flysch Carpathians on area of old Polish Gorlice-Krosno oil basin. This is a region with great geodiversity and abundant traditions of the petroleum industry – a cradle of the petroleum mining. The main purpose of the research was to make diagnosis, documentation and evaluation of elements of abiotic environment, that give information about geodiversity and geological heritage on this area. The area of proposed Geopark is located of the Podkarpackie voivodeship between Strzyżów and Barwinek. It covers 20 municipalities and encloses an area of about 1000 km2. The Geopark is located on area of seven Physio graphic Subdivisions of Middle-Beskidy Foothill. This are the Strzyżów, Dynów, Jasło, Ciężkowice and Bukowskie Foothills, and the Jasło-Sanok and Gorlice Basin. Also, the area contains a part of the Middle Beskid called the Low Beskid. The area is build of flysch deposits that belong to four tectonic-lithological units (from south): Magura (Siar subunit), Dukla, Silesian, Subsile-

sian and Skole. In some regions those deposits are covered by Quaternary deposits of various origin. The (terrain) geomorphology of the studied region consist of mosaic of low, medium and high foothills, intermountain valleys, low and medium mountains. The area of the planned geopark belongs to the Baltic Sea and Visla River drainage basin entirely. The main river in this area is Wislok river, that is left tributary stream of a San river. The main forms of protected area of importance of nature in the area of projected geopark are Landscape parks (Czarnorzecki-Strzyżowski and Jaśliski), Magura National Park, nature reserves and areas of “Natura 2000”. The area between Gorlice-Jasło-Krosno is a cradle of oil extraction and industry. Since first part (half) of 19th century a dozen oil fields are producing oil and gas. Sandstones, gravels and sands are also mined in the area as building materials. The mineral resources of geopark area contain the mineral waters near Iwonicz-Zdrój and Rymanów Zdrój. In this area 155 new geosites were documented during field works. The complementary geological mapping on area of over 110 km2 was an important element for performing geological-turist map in scale 1 : 50 000. The one of the main result of the research was a model of geological-tourist map. It was produced in GIS using ArcGis.

The most important geosites that contain high cognitive and educational value are geosites that represents typical lithological type for the Carpathian units and variable tectonical structures. Relief elements such as: gorges (Wisłok river), waterfalls and tors (e. g. “Prządki”) are important because of educational and landscape value. Touristically attractive are objects connected with mining, especially Museum of Oil and Gas Industry (Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. I. Łukasiewicza w Bóbrce) at Bóbrka; ancient, still working oil mines, and some quarries (e. g. at Lipowica, Wola Komborska). On the area of proposed geopark “Wisłok Valley – Polish Texas” nine geopaths were projected. The geological-tourist map includes data of topography, tourism and generalizated geology. Composition of the map comtains schemes of main geological processes. In this project 12 educational-informative tables, two folders, the project of website and short movie for promotion were made. As a result the geological-turist map, documentation of geosites, geopaths, educational-informative posters, folders, project of a website and the short movie for area of propsed geopark were created. This region in terms of geodiversity is one of the most interesting areas in Polish Flysch Carpathians.

Geological objects in Rakhiv region as the basis for the development of the geotourism (Transcarpathian) Геологічні об’єкти Рахівщини як підгрунтя для розвитку геотуризму в регіоні (Закарпаття)

Сергій Ціхонь, Соломія Кріль

Львівський національний університет імені Івана Франка, Львів

Резюме У статті розглянуто перспективні для розвитку геотуризму об’єкти в Рахівському районі (Закарпаття). Виділено такі групи об’єктів: геологічні, геоморфологічні, родовища та рудопрояви корисних копалин, мінеральні води та бальнеологічні курорти, інженерно-геологічні споруди, природно-заповідні території та музеї. Розвиток нового напрямку туризму на Рахівщині збільшить потік туристів, зацікавлених науковців та мандрівників, окрім того геотуристичні маршрути можуть стати цікавою базою для польових практик для студентів з України та країн Європейського Союзу. Вступ Рахівщина є особливим природним, етнографічним, історичним регіоном Українських Карпат із багатолітньою історією, полінаціональною культурою, гуцульським колоритом і рекреаційним потенціалом. Візитною карткою регіону є гора Говерла, географічний центр Європи поблизу с. Ділове, численні джерела лікувальних вуглекислих мінеральних вод, витоки найбільшої притоки Дунаю р. Тиси, найвищий природний водоспад Закарпаття – Труфанець, унікальні реліктові букові праліси Європи, Карпатський біосферний заповідник, який входить в спадщину ЮНЕСКО, музей Екології гір та ін. У Європі, цей український регіон відомий як центр активного пошуку шляхів збереження та збагачення природної та культурної спадщини Карпат. Рахівщину називають зеленою казкою, столицею Закарпатської гуцульщини, а м. Рахів – „гуцульським Парижем” (Гамор та ін. 1997). Водночас Рахівський район посідає важливе місце у становленні і розвитку рекреаційної, лісопереробної та гірничо-видобувної галузей України.

Розгалужена інфраструктура та різноманітні туристичні об’єкти, зокрема гірсько-лижні курорти, санаторії для лікування опорно-рухового апарату, численні осередки зеленого туризму, туристичні маршрути мальовничими схилами Чорногори та Мармароського масиву, природоохоронні території Карпатського біосферного заповідника, сприяють стрімкому зростанню туристичної індустрії та рекраації, залученню державних та іноземних інвестицій в розвиток регіону. Сучасні виклики ринку потребують нових, креативних, цікавих, науково-пізнавальних туристичних об’єктів. Мандрівників все більше цікавить не просто відпочинок, а активне та пізнавальне проведення часу. Безумовно Рахівщина має всі підстави для розвитку нового для України туристичного напрямку – геотуризму, головною складовою якого є наявність цікавих геологічних об’єктів (Ціхонь та ін. 2011). Об’єктами геотуризму є об’єкти і явища неживої природи, які утворилися природним способом, а також антропогенні форми і утворення, які виникли внаслідок несвідомої чи цілеспрямованої діяльності людини. Серед них виділяють: форми рельєфу (геолого-геоморфологічні утворення), геологічні форми і явища, геологічні і геоморфологічні процеси, форми антропогенного перетворення середовища, інженерно-геологічна діяльність, твори матеріальної культури, музейні та інші експозиції (Бубняк та Солєцкі 2013; Зінько та Шевчук 2001). Загальні риси геологічної будови Територія Рахівського району охоплює різновікові породні комплекси Рахівського блоку Мармароського кристалічного масиву (Внутрішні Карпати) і насунуті в північно-східному напрямку флішові покриви Українських 67

Зовнішніх Карпат (Рахівський, Поркулецький, Чорногірський та Дуклянський), які відрізняються історією геологічного розвитку, походженням, будовою та складом відкладів, морфологічними особливостями складчастих і розривних дислокацій (Бойко А.К. 1969; Golonka & Picha 2006). Мармароський кристалічний масив, складений головно комплексом метаморфiчних порід. Нижнi товщi масиву метаморфiзованi в умовах епiдот-амфiболiтової фацiї (бiлопотiцька світа), а верхнi – в умовах кварц-епiдот-амфiболiтової та кварц-альбiт-мусковiт-хлоритової субфацiй фації зелених сланцiв (бредецельська, дiловецька, мегурська світи) (Матковський 1971). Покриви Українських Зовнішніх Карпат складені осадовими породами, які представлені різноритмічними флішовими товщами крейди і палеогену. Головні об’єкти геотуризму на Рахівщині Проаналізувавши головні риси геологічної будови, геоморфологію, історію гірництва та видобутку корисних копалин, природо-заповідну базу, туристичну та науково-пізнавальну цінність регіону ми виділили кілька головних груп об’єктів, які можуть слугувати підгрунтям для розвитку геотуризму: геоморфологічні та геологічні об’єкти, родовища та рудопрояви корисних копалин, мінеральні води та бальнеологічні курорти, інженерно-геологічні споруди, природно-заповідні території та музеї. Деякі з таких об’єктів занесені в перелік тритомної праці Геологічні пам’ятки України”: Свидовецькі скелі (льодовикові форми рельєфу), відслонення шипотської світи, скелі Тростянець, розріз Кам’янопотоцького покриву, скеля Стрімчак (відслонення пермсько-тріасових відкладів), відслонення тріасових відкладів, скелі Закоханих, кар’єр Сауляк, відслонення мармуру та доломіту, скелі Щауль (Безвинний та ін. 2006). Геоморфологічні об’єкти: Чорногірський хребет, Свидовецькі скелі, льодовикові форми рельєфу, водоспад Труфанець, долина р. Тиса та інше. В рельєфі Рахівщини домінує гірська споруда Карпат. Південно-західна частина представлена Рахівским блоком Мармароського кристалічного масиву і характеризується глибокими врізаними долинами річок та потоків, крутими схилами (до 30-45°), значними амплі68

тудами відносних перевищень (понад 1000 м), наявністю гострих скелястих гребенів хребтів, прямовисних обривів (до 60-120 м), окремих останців (серед них геологічна пам’ятка в районі с. Костилівка “скелі Закоханих”). На кордоні з Румунією височіє, складений гнейсами, скелястий пік вершини Піп Іван (Мармароський) з льодовиковими цирками на східних схилах. Також виділяються вершини гір Менчул, Соймул, Берлебашка, Петрос (Мармароський), загальні висоти яких складають від 1400 до 1936 м. Район альпійського середньогірського рельєфу Свидовця і Чорногори найвищий в Українських Карпатах (рис. 1, A , B , C). Абсолютні висоти в його межах часто перевищують 1500 м і сягають 2020 м (г. Петрос) – 2061 м (г. Говерла). Долина р. Чорної Тиси розділяє район на два масиви: Свидовецький та Чорногірський, що глибоко розчленовані витоками рік Чорної та Білої Тиси, Прута, Чорного Черемошу. Схили Чорногірського хребта асиметричні – північно-східні схили більш круті, а південні – навпаки пологі, що зумовлено фронтальним насувом потужних товщ пісковиків крейди і палеоцену (Чорногірський та Дуклянський покриви) на м’якші товщі олігоцену (Зона Кросно) (Кравчук 2006). На північно-східних схилах Свидовецького та Чорногірського хребтів збереглись форми, повязані з плейстоценовим зледенінням (див. рис. 1, D). Район інтенсивно розчленований дрібними водотоками з V-та U-подібним профілем долин (Ясинська улоговина) і незважаючи на пологі (15-25°) схили долин, вони часто ускладнені зсувними процесами (див. рис. 1, E , F). Ясинська улоговина знаходиться в верхів’ях р. Чорна Тиса, де її витоки виходять в Кросненську зону. Рельєф улоговини ерозійно-денудаційний. Поверхні вододілу згладжені і знаходяться на висотах 550-850 м. Окрім комплексу низьких надзаплавних терас, що розвинені в сучасній долині витоків ріки, збереглися еродовані частини давніх терас. Геологічні об’єкти: метаморфічні та інтрузивні комплекси Мармароського кристалічного масиву, подушкові лави Тростянецьких вулканітів, крейдовий та крейдово-палеогеновий фліш Рахівського, Поркулецького, Чорногірського, Дуклянського покривів та Кросненської зони, “мармароські

Рис. 1. Фото головних геоморфологічних об’єктів Рахівщини: А) вид на Чорногірський хребет та долину р. Тиси з Красного Плеса (околиці м. Рахова); B) г. Близниця (Свидовець) із характерними пологими південими та крутими північними схилами, що зумовлено насувами загальнокарпатського простягання; С) південні схили г. Говерли; D) льодовикові форми рельєфу на схилах Чорногірського хребта; E) V-подібна долина р. Тиси в околицях м. Рахова; F) Ясінська улоговина Fig. 1. Photo of the main geomorphological objects in the Rakhiv region: A) Chornohora range and Tysa river valley. View from Krasne Pleco (Rakhiv outskirts); B) Typical gentle south slopes and steep north slopes caused by Carpathians nappes strike. Blyznytsya mountain (Svidovets); C) South slopes or the Hoverla mountain; D) Glacial landforms on the slopes of the Chornohora range; E) V-like Tysa river valley near town Rakhiv; F) Yasynya depression

Рис. 3. Кварц-карбонатні жили (А) та миш’яковиста мінералізація (B) в крейдових пісковиках буркутської світи (с. Кваси) . Fig. 3. Quarts-carbonate veins (A) and arsenic mineralication (B) in Burkut formation Cretaceous sandstones (Kvasy village)

Рис. 2. Фото деяких головних геологічних об’єктів Рахівщини: А) Зелені сланці бредецельської світи (PZ1br, с. Ділове); Б) Пермські конгломерати красноплесенської товщі (Красне Плесо); С) Юрські-нижньокрейдові Тростянецькі вулканіти (с. Кваси); D) Фліш яловичорської світи (с. Кваси) Fig 2. Few main geogogical objects in the Rakhiv region: A) Green shales (PZ1br, Bredetsels’ka formation, Dilove villege); B) Permian conglomerates (Krasne Pleco); C) Jurassic-Early Cretaceous Trostyanets volcanic beds (Kvasy village); D) Flysch deposipts, Yalovychors’ka formation (Kvasy village)

діаманти” у флішових відкладах та цеоліти у тростянецьких вулканітах, миш’яковиста і карбонатна мінералізація в пісковиках. Мармароський кристалічний масив в межах Українських Внутрішніх Карпат представлений Білопотіцьким та Діловецьким покривами, які складені осадовими, вулканічними, частково метаморфізованими породами чохла, карбонового, тріасового та юрського віку, і метаморфізованими породами фундаменту венд-нижньопалеозойського віку (рис. 2, А, B). Завершують розріз чохла конгломерати, органогенні вапняки та мергелі крейдового віку, які незгідно перекривають усі давніші породи (Бойко 1969; Матковський 1971; Нечепуренко 1995). Геологічна будова масиву ускладнена інтрузивними тілами, змінена внаслідок молодих проявів альпійської складчастості, товщі розбиті численними післяпокривними розломами. Значний вплив на формування комплексів Мармароського кристалічного масиву мали процеси метаморфізму (регіонального і контактового) і метасоматозу, з якими пов’язані численні прояви корисних копалин (Матковський 1971). 70

Рахівський покрив утворений потужними (до 1000 м) винятково нижньокрейдовими (валанжин-готерівського віку) флішовими відкладами рахівської світи, що складена чорним та темно-сірим, переважно тонкоритмічним турбідитним флішом із прошарками вапняків та мергелів. (Ślączka et al. 2006). Поркулецький покрив складають крейдові відклади білотисенської та буркутської світ. Безпосередньо в зоні насуву Поркулецького покриву на Дуклянський та Чорногірський покриви спостерігаються виходи порід тростянецького вулканічного комплексу. Нижня частина розрізу в межах покриву представлена сірими та вапнистими аргілітами, тонко- та грубошаруватими пісковиками барем–альбського віку (білотисенська світа). Поширені також пачки груборитмічного флішу з переважанням пісковиків, лінзи конгломератів (так звані „богданські” конгломерати в басейні р. Білої Тиси). Розріз нарощують товщі буркутської світи, які нормально стратиграфічно залягають на білотисенській світі. Світа складена середньоритмічним перешаруванням слюдистих, сірих різнозернистих

пісковиків та аргілітів. Серед них трапляються пачки пісковиків, потужністю до 1,5 м та пакети (до 3 м) тонко ритмічних темно-сірих і зеленуватих аргілітів, хвилясто шаруватих алевролітів і пісковиків. Тростянецька товща складена андезито-базальтами, діабазами, лавобрекчіями з лінзами вапняків і у вигляді окремих останців виступає вздовж фронтальної частини Поркулецького покриву. Стратотип товщі знаходиться на потоці Тростянець (Мацьків та ін. 2006). Чорногірський покрив в Українських Карпатах простежується від верхньої течії р. Чорна Тиса на південний схід до басейну Білого Черемошу на 65-70 км за ширини 4-15 км (Мацьків та ін. 2006; Ślączka et al. 2006). В будові Чорногірського покриву приймають участь потужні товщі відкладів ранньокрейдового-еоценового віку. В долині р. Чорна Тиса чорні кремнисті аргіліти, пісковики, алевроліти барем–альбського віку з лінзами сидеритів та мергелів ранньокрейдового віку (шипітська світа) у вигляді вузьких смуг простежується до південної околиці смт. Ясиня. Сеноман-туронські відклади, подібно до Поркулецького та Дуклянського покривів Карпат, представлені зеленими та червоними аргілітами з пісковиками, червоними мергелями поркулецької світи. Темно-сірий піщано-глинистий тонкоритмічний фліш коньяк-сантонського віку, з прошарками пісковиків, вапняків, мергелів об’єднують в яловичорську світу. В долині р. Тиса відклади цієї світи поширені північніше с. Кваси (Мацьків та ін. 2006; Ślączka et al. 2006).

Подібно до Чорногірського покриву, найдавніші відклади ранньокрейдового віку в межах Дуклянського покриву виявлені лише в крайній східній частині регіону і представлені чорними сланцями, аргілітами, пісковиками з включеннями кременистих вапняків та сидеритів (шипітська світа). Нарощують розріз світи пісковики та чорні сланці. Поркулецька світа, верхньоальбсько-туронського віку, представлена зелено-сірими, мергелями, вапнистими аргілітами з численними буллами вапняків та лінзами вишнево-червоних мергелів, які поширені в верхній частині розрізу, де теж перешаровуються з зеленими мергелями. Яловечорська світа, складена темно-сірим, піщано-глинистим тонкоритмічним з прошарками пісковиків, вапняків, мергелів флішом. Відклади світи в басейні Чорної Тиси в межах Чорногірського покриву об’єднуються з поркулецькою світою. Чорноголовську світу складають сірі різнозернисті пісковики з прошарками гравелітів, конгломератів, алевролітів та груборитмічний темно-сірий фліш з грубошаруватими пісковиками, що формують значну частину Поркулецького, Дуклянського та Чорногірського покривів (Мацьків та ін. 2006; Ślączka et al. 2006). Мармароські діаманти виявлені в с. Кваси у системі карбонатних прожилків, що виповнюють тріщини в пісковиках буркутської світи, а також у породах яловичорської світи в бортах потоку Васкул (рис. 3, А). Низькотемпературне, миш’яково-сурм’яне, мишякове зруденніння поширене в центральній смузі Українських Карпат і формує 71

невеликі рудопрояви (Чорноголова, Міжгір’я, Голятин, Сойми, Торунь, Петрос, Квасівський, Бистрицький та ін.), що контролюються субдовготними поперечними розломами (Шумлянський 2003). Із миш’яковою мінералізацією просторово співпадають джерела мінеральних вод, що збагачені залізом, арсеном та іншими компонентами. Так, прояв миш’яковистої мінералізації Квасівський, який знаходиться крейдових відкладах, просторово співпадає з родовищем лікувальних вуглекислих мінеральних вод “Гірська Тиса” (с. Кваси) (рис. 3, B). Родовища та рудопрояви корисних копалин: численні золоторудні та золото-поліметалеві родовища і рудопрояви в межах Мармароського кристалічного масиву, мармури, доломіти, підробне каміння, облицювальне каміння, мінеральні води (м. Рахів, с. Кваси) (Галецький та ін. 2001). До метаморфічних порід масиву приурочено родовище Сауляк, рудопрояви Білий Потік, Банський, Тукало, Ясенів, Берлибаш i численні знаки прояву золота. Родовище Сауляк розташоване на північно-захiднiй окраїнi с. Дiлового мiж потоками Сауляк i Полонський. Родовище виявлено в 1974р., вивчено як з поверхнi канавами i шурфами так i пiдземними виробками (штольнi) (Бойко 1969). Золотоносна мiнералiзацiя приурочена до рiзних стратиграфiчних рiвнiв у породах бредецельської (амфiболiтові сланцi) i дiловецької світ (хлорит-біотит-мусковітові порфіробластичні сланці) (Матковський та Степанов 1992). Також з метаморфічними породами пов’язані золото-поліметалеві рудопрояви Камінь-Кльовка і Полянський. Рудопрояв Камінь-Кльовка розташований у пiвнiчно-захiднiй частинi району, за 300 м на північ вiд вершини г. Камiнь-Кльовка, i пов’язаний із зоною насуву Бiлопотіцького покриву на Дiловецький. Золоте зруденіння просторово і генетично пов’язане із зоною подрібнення на контакті гранітогнейсів і пісковиків. Рудні тіла представлені кварц-баритовими жилами. Рудопрояв Полянський розташований за 500 м на північний схід від с. Кобилецька Поляна. Поліметалеве зруденіння рудопрояву пов’язане з зонами насувів і локалізоване серед сильно перем’ятих серицит-хлоритових і хлорит-кварцових сланців та кварцитів, насунутих на чорний фліш рахівської світи. Рудна мінералізація, зазвичай, пов’язана 72

з кварц-баритовими і кварц-барит-карбонатними жилами, гніздами і прожилковими зонами, приуроченими до поздовжніх і січних розривних порушень у метаморфічних породах фундаменту. Відомими також є мармури Діловецького родовища та доломіти Розиського і Кузинського родовищ, які використовують в якостi облицювального матерiалу. Родовище мармуру Дiловецьке розташоване в 1,5 км на пiвнiчний захiд вiд с. Дiлове. Мармури сiрого i рожевого кольору. Родовище доломіту Розиське знаходиться на лiвому схилi долини потоку Бiлий. Колiр доломiтiв свiтло-сiрий, сiрий з жовтим вiдтiнком i голубим, є дiлянки з декоративним малюнком. Мінеральні води та бальнеологічні курорти. В Рахівському районі є численні прояви прісних та мінеральних вод (рис. 4, А). Зокрема, родовища мінеральних вод (“Квасівське” або “Гірська Тиса”, “Красне Плесо”, “Білин”, “Рахів”) у долині р. Тиса і родовища “Косівська Поляна” та “Кобилецька Поляна”. В наш час активно експлуатується тільки родовище миш’яковистих вуглекислих мінеральних вод “Гірська Тиса”, на базі якого функціонує однойменний бальнеологічний санаторій (Шестопалов та ін. 2012). Родовище миш’яковистих вуглекислих мінеральних вод “Гірська Тиса” (“Квасівське”) розташоване на території с. Кваси Рахівського району. Мінеральна вода використовується санаторієм “Гірська Тиса” в бальнеологічних цілях для лікування опорно-рухового апарату. Води родовища миш’яковисті з підвищеним вмістом бору, вуглекислі, мінералізовані, хлоридно-гідрокарбонатні, кальцієво-натрієві, слабо кислі, холодні (рис.4, С). Розташування родовищ мінеральних вод контролюється розривними порушеннями. Чотири родовища мінеральних вод (“Квасівське” або “Гірська Тиса”, “Красне Плесо”, “Білин”, “Рахів”) приурочені до молодих поперечних розривних порушеннь у долині р. Тиса та зон насувів Мармароського масиву на Рахівський покрив та Поркулецького покриву на Чорногірський відповідно. Родовище “Косівська Поляна” контролюється розломом в долині потоку “Косівський”, родовище “Кобилецька Поляна” – розривним порушенням в долині р. Шопурки. Загалом тільки у долині рік Чорна Тиса та Тиса на ділянці від с. Кваси до м. Рахів нами

виявлено і зафіксовано понад 70 джерел мінеральних і пластових вод. Дуже часто до джерел пластових і мінеральних вод приурочені травертини. Описані знахідки травертинів на Чорногорі, в долині р. Тиса, р. Біла Тиса в межах Рахівського району. Травертини в межах Українських Карпат складені кальцитом, часто, озалізнені, що зумовлено підвищеним вмістом заліза в складі вод із яких ці травертинові утворення осаджуються. Розмір травертинових тіл змінюється від 1-2 м, до 40-50 м, потужність від 1-2 см, до 5-10. Характерні натічні, натічні брижові, біогенні (листкові, мохові, трубчасті та ін.), брекчієвидні, прожилкові текстури, пористі текстури вапнякових туфів (рис. 4, В). Інженерно-геологічні споруди: давні і сучасні підпірні стінки уздовж берегів р.Тиси, підпірні стінки на схилах вздовж автомобільних доріг, штольні і кар’єр золоторудного родовища Сауляк. В межах Рахівського району збереглася система захисних споруд для укріплення берегів та насипу для залізничної колії побудована австрійцями ще в 19 столітті і не втратила своєї захисної функції до сьогодні. Ці споруди збереглися в доброму стані завдяки системі дренажу через яку вода зі схилів вільно проникає і не руйнує підпірні стінки. Рис. 4. Джерело мінеральних гідрокарбонатСеред сучасних захисних інженерних споно-хлоридних натрієвих вод в мальовничому уроруд для укріплення берегів р.Тиси виділячищі Підділ на околицях м. Рахова (А), травертиють такі головні: 1) суцільні бетонні стінки ни в урочищі Красне Плесо на околиці м. Рахова з виступами для зменшення швидкості течії (В), а також санаторій “Гірська Тиса” в с. Кваси (С) річки (ефективні на крутих високих берегах Fig. 4. Sodium chloride-bicarbonate-rich mineral річки) (рис. 5, A); 2) чергуванням бетонних water spring at beautifully Piddil tract (Rakhiv outплит з гравійним матеріалом у вигляді «шаskirts) (A), travertine at the Krasne Pleco tract (Raхматки», в основі яких знаходяться великі khiv outskirts) (B) and “Hirska Tysa” sanatorium in кам’яні брили (ефективні на пологих невисоKvasy village (C) ких берегах річки) (рис. 5, B); 3) дротяні сітки виповнені кам’яним матеріалом (ефективні для укріплення гірських схилів) (рис. 5 C , D). мережі біосферних резерватів ЮНЕСКО. ЗаВажливо, що для побудови таких захисних галом до природоохоронних територій запоспоруд використовують кам’яний матеріал, відника належать Чорногірський заповідний який беруть безпосередньо з річок. масив, Свидовецький заповідний масив, МаПриродно-заповідні території та музеї: рамороський заповідний масив, Кузійський Карпатський біосферний заповідник (рис. заповідний масив, Угольсько-Широколужан6, A), Музей екології гір та історії природо- ський заповідний масив, Заповідний масив користування в Українських Карпатах (рис. «Долина нарцисів», Ботанічний заказник 6, B), Географічний центр Європи (рис. 6, C) «Чорна Гора», Ботанічний заказник «Юлівта інші. ська Гора», частина з яких знаходиться на теУ 1968 році створено Карпатський біосфер- риторії Рахівщини. Тут найкраще збережені ний заповідник, який охоплює понад 50 000 га з первинному вигляді карпатські екосистеми, заповідних територій і з 1992 року входить до які є середовищем існування для багатьох 73

необхідно створити інформаційно-пізнавальні дидактичні матеріали для навчання майбутніх провідників. Вигідне географічне положення, потужний природно-рекреаційний потенціал, достатньо високикий рівень збереженості природних екосистем, великі запаси мінеральних вод, самобутня гуцульська культура повинні сприяти розвитку Рахівщини як туристично-рекреаційного центру України. Література Безвинний В.П., Бобров О.Б., Брянський В.П., Ващенко В.А., Воленко С.О. 2006. Геологічні пам’ятки Украtїни, ДІА, Київ, 320 с. Бойко А.К. 1969. Стратиграфия и история формирования фундамента северо-западного окончания Мармарошского массива (Восточные Карпаты): Автореф. дис. канд. геол.-мин. наук, Львів, 24 с. Рис. 5. Інженерно-гелогічні споруди в долині рік Чорна Тиса та Тиса: А) суцільні бетонні стінки з виступами; B) чергування бетонних плит з гравійним матеріалом у вигляді «шахматки»; C) та D) дротяні сітки виповнені кам’яним матеріалом Fig. 5. Engineering-geological construction in Chorna Tysa and Tysa rivers valley: A) continuous-solid concrete walls with ledges; B) Concrete walls and gravel “chess board” interchanges; C) and D) gauzes fulfilled by stones

рідкісних і зникаючих видів рослин і тварин. В заповіднику відмічено 64 види рослин і 72 види тварин, занесених до Червоної книги МСОП і Червоної книги України, а також до Європейського Червоного списку (Гамор та ін. 1997; Несторук 2003; Собашко 2003). Музей екології гір та історії природокористування в Українських Карпатах заснований в 90-х роках ХХ століття на базі Карпатського біосферного заповідника, а музейна експозиція складається з двох частин: “Природа Карпат” та “Природокористування в Українських Карпатах”. Перша експозиція охоплює історію Карпатських гір, геологію, геоморфологію, основні типи ландшафтів, рослинний і тваринний світ. У другій показано природокористування в Українських Карпатах – від початків заселення, що розпочалася в пізньому палеоліті близько 20 тисяч років тому, і до нашого часу. Виставка відображає унікальність і самобутність традиційних для цього регіону гірського землеробства, лісокористування, полонинського господарства горян (Гамор та ін. 1997). В кінці XIX ст. австрійські вчені та інженери проводили геодезичні роботи для бу74

дівництва залізниці з м. Рахова. Під час цих робіт було вираховано, що в долині р. Тиси в околицях сучасного с. Ділове, ймовірно знаходиться центр Європи. Вчені з віденського Імператорсько-Королівського військово-географічного інституту після ретельного дослідження визначили місце географічного центру Європи, і в 1887 році був встановлений історичний знак з каменем (Гамор та ін. 1997). Висновки На теренах Рахівщини є усе необхідне, що викликає у мандрівника великий геотуристичний інтерес, а саме різні за походженням породи, мінерали, благородне і оздоблювальне каміння, унікальні форми земної поверхні, водоспади тощо, а також елементи культурної спадщини. Добре розвинута інфраструктура, туристична база, колоритна культурна спадщина, наявність добре збережених цікавих геологічних об’єктів, які можуть статити підгрунтям для розвитку геотуризму в регіоні. Усі вибрані геологічні об’єкти необхідно певними чином облаштувати відповідними інформаційними стендами. На базі цих об’єктів

Гамор Ф.Д., Волощук І.І., Парубочий М.В., Покиньчереда В.Ф., Калько О.П. 1997. Місто в географічному центрі Європи. Видавництво Карпатського біосферного заповідника, Рахів, 54 с. Галецький Л.С. 2001. Геологія і корисні копалини України: атлас, ТОВ Видавниче та рекламне агентство «Златограф», Київ, 167 с. Зінько Ю. та Шевчук О. 2008. Природоохоронні геоморфологічні об’єкти в структурі геотуризму в Західній Україні, Вісник Львів. Ун-ту. Серія геогр. Вип. 35, с. 94-104. Кравчук Я. 2006. Альпійський рельєф Українських Карпат. Проблеми геоморфології і палеогеографії Українських Карпат і прилеглих територій, Збірник наукових праць, с. 2-19. Матковский О.И. 1971. Минералогия и петрография Чивчинских гор, Издательство Львовского Университета, Львов, 234 с. Матковський O.I. и Степанов В.Б. 1992. Критерії золотоносності доверхньопалеозойських метаморфічних порід Рахівського рудного району Закарпаття, Вісн. Львів. ун-ту. Сер. геол. Вип. 11, с. 121–127. Мацьків Б., Пукач Б., Пастуханова С., Воробканич В. 2006. Геологічна карта дочетвертинних утворень масштабу 1:200 000 аркушів M-34-XXXVI (Хуст) та L-34-VІ (Бая-Маре), Львів.

Рис. 6. Природно-заповідні території та музеї: А) Карпатський біосферний заповідник; B) Музей екології гір та історії природокористування в Українських Карпатах; C) Географічний центр Європи Fig. 6. Protected areas and museums: A) Carpathian Biosphere Reserve; B) Museum of Mountain Ecology and Natural Resources exploration in the Ukrainian Carpathians. C) Geographical centre of Europe

Бубняк І. та Солєцкі А. 2013. Навчальні матеріали для провідників по шляху Гео-Карпати, Видавництво Ruthenus, Кросно, 52 с. Нестерук Ю. 2003. Рослинний світ Українських Карпат: Чорногора, Екологічні мандрівки, БаК, Львів, 520 с. 75

Собашко В. 2003. Дорогами і стежками Карпат, “Центр Європи”, Львів, 327 с. Нечепуренко О.О. 1995. Деякі особливості локалізації золотого зруденіння у Рахівському рудному районі. Проблеми геологічної науки та освіти в Україні: Матеріали наук. конф., с. 178–179. Ціхонь Т., Кріль С., Ціхонь С. 2011. Геотуристичні маршрути у Рахівському районі (Закарпаття, Україна). Географія і туризм: міжнародні виклики українському туризму: Матеріали V міжнародної наукової конференції, с. 209-213.

Шестопалов В.М., Моісеєв А.Ю., Моісеєва Н.П., Лесюк Г.В. 2012. Мінеральні води Закарпаття, Геологічний журнал. №2, с. 74-86. Шумлянський В.О., Деревська К.І., Дудар Т.В. 2003. Літогенез і гіпогенне рудоутворенння в осадових товщах України, Знання України, Київ, 272 с. Ślączka A., Kruglov S., Golonka J., Oszczypko N., Popadyuk I. 2006. Geology and hydrocarbon resources of the Outer Carpathians, Poland, Slovakia, and Ukraine: general geology, «AAPG Memoir», № 84, с. 221-258.

Summary In article perspectives for the geotourism objects in Rakhiv region (Transcarpathians) are characterized.The development of new tourism directions in Rakhiv region could extend increasing of the tourists, scientists, travelers quantity. In addition geotouristic routes may be interesting base for field practice forstudents from Ukraine and the European Union.

Tectonic klippes in the upper reaches of streams Svidovets and Stanislav (Chorna Tysa basin) – geotouristic objects Тектонічні останці у верхніх течіях потоків Свидовець і Станіслав (басейн ріки Чорна Тиса) – геотуристичні об’єкти

Володимир Шлапінський

Інститут геології і геохімії горючих копалин НАН України

Резюме У басейні ріки Чорна Тиса поблизу селища Ясіня стикуються Красношорська, Свидовецька (Бітлянська) і Говерлянська покривні структури. Аналіз матеріалів геологічної зйомки дає підстави для висновку, що свидовецька ділянка Бітлянського субпокриву Кросненського покриву не насунута на Говерлянський субпокрив Чорногорського покриву, а навпаки занурюється під нього, утворюючи піввікно. На поверхні свидовецької ділянки присутні тектонічні останці, складені породами шипотської світи нижньої крейди. Ті з них, які розміщені на північний схід від Свидовецького хребта знаходяться близько лусок Говерлянского субпокриву, а розташовані на південний захід – є останцями Красношорської одиниці. Невелика віддаль між ними, однаковий вік і літологічний склад дозволяють вважати їх частинами одного Дуклянсько-Чорногорського покриву. Вступ Потоки Свидовець і Станіслав беруть початок зі східних схилів гірського хребта Свидовець. Найвище положення на ділянці займає гора Близниця (1860,6 м). Поблизу знаходиться селище міського типу Ясіня Рахівського району Закарпатської області – відомий туристичний осередок. У тектонічному відношенні на даній ділянці налічуються декілька крупних тектонічних одиниць – структур насувного типу, сформованих в заключну неогенову фазу альпійського тектогенезу: покривів і субпокривів. У перетині крупної правої притоки ріки Чорна Тиса потока Свидовець виділяють (з південного-заходу на північний схід) Красношорський (Лужанський), Свидовецький (Близницький) і Говерлянський (Шипотський) субпокриви. Першій і третій складені тут породами нижньої і верхньої крейди, а Свидовецький пред-

ставляють породи верхньої крейди-еоцену. Вище устя Свидовця північніше Говерлянського субпокриву з під його насуву відслонюються породи олігоцену Турківського субпокриву Кросненського покриву. Виділення трьох перелічених субпокривів не заперечується більшістю карпатських геологів. Натомість, щодо віднесення їх до покривів Дуклянського, Кросненського або Чорногорського існує багато варіантів. Огляд різноманітних уявлень про структуру цього району вже наводився в літературі (Глушко, Круглов 1979). Ось найважливіші схеми: О. Вялов і П. Царненко усі три субпокриви об’єднували в складі Чорногорської зони (покриву) (Вялов, Даниш, Царненко 1969). С. Круглов залучав Лужанську і Близницьку зони до Дуклянського покриву (Круглов 1986). Я. Кульчицький об’єднував Близницьку і Лужанську підзони разом з Буркутською у складі Петроської зони (Кульчицький 1977). П. Царненко (Царненко 1971) довів, що Свидовецька зона у північно-західному напрямку нормально нарощується олігоценом Сойменської підзони Кросненської зони. Тепер ця підзона має загальноприйняту назву Бітлянський субпокрив. Це відкриття значно ускладнило уявлення про структуру району. Дійсно, у перетині селищ Ворохта-Ясіня Чорногорський покрив насунутий на Турківстку одиницю Кросненського покриву у так званій Ясінській котловині, а в басейні Чорної Тиси, навпаки, Свидовецька ділянка Бітлянського субпокриву насунута на Чорногорський покрив. Таким чином, міркувал О. Вялов та П. Царненко, останній затиснутий між двома субпокривами Кросненського покриву, а отже є його складовою частиною. У 1981-1985 роках в басейнах Прута та Тиси була проведена групова геологічна зйомка масштабу 1:50 000, в якій приймав участь автор статті. Стосовно взаємовідношення 77

Рис. 1. Геологічна карта району Свидовця. 1, 2 – тектонічні останці Fig. 1. Geological map of Svydovets area. 1, 2 – tectonic klippes

Красношорського, Свидовецького і Говерлянського субпокривів була прийнята тектонічна схема О. Вялова і П. Царненка. Слід відзначити, що перед початком польових робіт в 1984 році відомий львівський геолог В. Кузовенко у бесіді з виконавцями висловив припущення, що не Свидовецька підзона, розміщена південно-західніше Говерлянської насунута на останню, а навпаки. В тім, це як виявилось пізніше, це слушне зауваження, визначили як мало ймовірне. Через декілька років після написання звіту В. Шлапінський і В. Кузовенко використали багатий фактичний матеріал цієї зйомки і детально його проаналізували. У результаті було зроблено декілька важливих висновків, які дозволили внести серйозні корективи відносно геологічної будови ділянки. Нижче місця впадіння Свидовця в Чорну Тису в її руслі спостерігаються пласти сірих, здебільшого карбонатних слюдистих пісковиків урдинської світи верхньої крейдт-палеоцену Свидовецького субпокриву. Гіпсометрично вище у бортах долини ріки вони відслонюються у вигляді потужних дуже стрімких скель78

них виходів. Вище по течії після незначної перерви в руслі і в лівій притоці ріки виходять чорні кременисті аргіліти і скловаті пісковики шипотської світи нижньої крейди Говерлянського субпокриву. Породи обох комплексів падають на північний схід під кутами 30-60 градусів. Тектонічний контакт між ними не викликає сумніву – насув і правдоподібно його площина нахилена в цьому ж напрямку. Це підтверджується просторовою поведінкою лінії насуву. В обидва боки від ріки по простяганню вона відхиляється в схилах її долини не на північний схід, а на південний захід. Це зазначає за канонами структурної геології, що Говерлянський субпокрив насунутий на Свидовецький, а не навпаки, як вважалт раніше. Це однак, зовсім не свідчить, що мало місце насування Говерлянського субпокриву на південний захід (ретрошаряж), а лише про те, що площина насуву є нерівною, а хвилястою. Вона посідає як ділянки зі звичним для Карпат південно-західним падінням так і північно-східним (пірнаючим). Власне так, в районі Биткова, поводить себе Берегова ски-

Рис. 2. Тектонічна карта району Свидовця Fig. 2. Tectonic map of Svydovets area

ба, розбурена дуже велткою кількістю свердловин. Якщо цей висновок справедливий, то слід прогнозувати, що в південно-західному напрямку від ріки Тиса на поверхні Свидовецької одиниці можуть знаходитись останці Говерлянського субпокриву. І їх насправді там і виявили. У верхів’ях правої притокт потока Свидовець (інтерпретація автора) відслонюється така послідовність порід (знизу вгору по течії): 1. пісковики та алевроліти сірі зі слабким зеленуватим забарвленням, плитчасті та масивні некарбрнатні, дуже міцні (0,1-0,8-1,2 м). Падіння порід на північ під кутами 0–10. Підошва знизу. Товщина пачки близько 200 м. У кінці стрімкий виступ. На пісковиках згідно залягає пачка тонкоритмічного чергування аргілітів зелених та червоних і алевролітів. Породи не карбонатні. Товщина – 5 м. З описаної товщі загалом відібрано 45 взірців для визначення мікрофауни. Це такі види Hyperammina cylindryca cylindryca Glaessner, Trochammina irregularis (White), Halophragmoides suborbicularis (Grzyb), Recurvoides pseudoregularis Mjatl., Bogdanoviczella complanata (Franke), Dendrophrya

maxima Friedb., Hyperammina maxima (Friedb.), Carpathiela ovulum gigantean (Geroch) – обкатані уламки. Літологічний склад пачки і мікрофауна дають підставу залучати її до палеоцен-еоцену Свидовецького субпокриву. Після двохметрової перерви стрімкий виступ змінюється рівною площадкою, а в бортах струмка відслонюються зім’яті в зоні насуву чорні сажисті некарбонатні аргіліти шипотської світи, які з перервами у вигляді фрагментів простежуються на 1200 м майже до гір, які складають Свидовецький хребет. Подібна ситуація має місце північно-західніше у правому верхньому розгалуженні потока Станіслав. Тут вище охарактеризованих фауною еоцена строкатих порід Свидовецької одиниці задовільно відслонюються породи шипотської свити, які падають під невеликими кутами на південний захід і північний схід. Це чорні аргіліти та скловаті пісковики. Спостерігається також велика кількість уламків чорних матових кременів, які зносяться з гірки (з абсолютною відміткою 1567,0 м). Таким чином, можна 79

констатувати, що шипотські відклади оточені на східному схилі хребта породами палеогену Свидовецького субпокриву. У плані вони утворюють тектонічний останець подібний на нерівнобічну трапецію (1,7–1 км). Сам хребет складений породами урдинської світи верхньої крейди-палеоцену цього ж субпокриву. Місцями цей тонко-середньоритмічний фліш виходить у вигляді мальовничих скель, висотою декілька десятків метрів. Біля гірської стежки, яке йде від полонини Драгобрат, де розташована туристична база, до гори Близниця знаходяться три такі об’єкти, так звані «Три жандарми». Цікаво, що з горами Близниця, Мала Близниця і «Три жандарми» пов’язана легенда, яку розповідають місцеві гуцули. За хлопцем, який пішов у гори в пошуках косиці (едельвейс) і довго не повертався, вирушила його дівчина. Згодом за ними скерували трьох жандармів. Хазяїну гір не сподобалось вторгнення в його володіння і він скам’янив їх усіх. Відтак, хлопець – це Близниця, дівчина – Мала Близниця, а скелі – Три жандарми. Від лусок Говерлянського субпокриву складених крейдовими відкладами, включаючи шипотські, даний останець знаходиться на віддалі всього 300–400 м. Це дає підставу вважати його останцем саме останнього. Подібний останець, проте значно менших розмірів, розташований в 2 км на північний захід від першого у витоках лівого розгалуження потока Станіслав. Там серед порід верхнього еоцену Свмдовецького субпокриву відзначені уламки чорних кременів і аргілітів шипотської світи. Ідентифікація тектонічних останців на північно-східних схилах Свидовецького хребта має велике значення, тому що подібні останці закартовані і по другий бік від нього в басейнах рік Середня Ріка і Косівська. Там П. Царненко (1971) на північний схід від насуву Красношорської підзони на Свидовецьку (насув вельми похилий) виділтв декілька тектонічних останців, складених породами шипотської світи, які незгідно перекривають породи урдинської світи верхньої крейди – палеоцену. Пізніше кількісь їх була збільшена. Один з них, найбільше висунутий на північ знаходиться всього в 1,3 км від гори Близниці і в 2,5 км від описаного останця Говерлянського субпокриву. Просторова близькість останців Красно-

шорського і Говерлянського субпокривів не є випадковою. Обидва типи складені породами шипотської світи і лежать на поверхні Свидовецької одиниці. Це дозволяє вважати Говерлянський і Красношорський субпокриви єдиним структурним елементом, розмежованим тепер тектонічним пів вікном (Глушко, Кузовенко, Шлапінський 1994). Якщо вважати, в свою чергу, що Красношорський субпокрив є південно-східним продовженням Дуклянського покриву, то стає очевидною наявність в Українських Карпатах єдиного Дуклянського-Чорногорського покриву. Існування ж протяжного тектонічного пів вікна в басейні Тиси, в якому на поверхню виходять породи Свидовецької ділянки Бітлянського субпокриву Кросненського покриву, слід вважати результатом висхідних рухів Свидовецько-Близницькогр хребта на неотектонічному етапі (Гофштейн 1995). У результаті породи насунутого комплексу були денудовані. Література Глушко В.В., Круглов С.С. 1979. Главнейшие особенности тектоники и развития Украинских Карпат. ВИЭМС , Общая и региональная геология, геологическое картирование. Обзорная информация, 55 с. Вялов О.С., Даныш В. В., Царненко П. Н. 1969. Некоторые новые представления о тектонике Восточных Карпат. Геологический журнал, Т. 29, вып. 5, с. 25-37. Тектоника Украинских Карпат. Объяснитель-ная записка к тектонической карте Украинских Карпат. Масштаб 1 : 200 000. 1986. Буров В.С., Вишняков И.Б., Глушко В.В., Круглов С.С. и др. Отв. Ре-дактор Круглов С.С., К., 152 с. Геология и полезные ископаемые Украинских Карпат. Ч. ІІ. 1977. Под общей редакцией Кульчицкого Я.О., Матковского О.И., Львов, 218 с. Царненко П. Н. 1971. Про будову Свидовецької тектонічної одиниці (Українські Карпати), ДАН УРСР, Сер. Б, № 7. Глушко В.В., Кузовенко В.В., Шлапінський В.Є. 1994. Схема тектоніки Межиріччя Тересва – Чорний Черемош, «Геологія і геохімія горючих копалин», № 1-2, c. 158-163. Гофштейн И. Д. 1995. Геоморфологический очерк Украинских Карпат, К., Наукова думка, 86 с.

Summary In the basin of the river Chorna Tysa near by Yasinia three nappe Krasnoshorska, Svydovetska (Bitlianska) and Hoverlianska are docked. Analysis of the geological mapping data gave the reason for the conclusion that Svydovets part of the Bitlianskyi subnappe of the Krosno nappe is not thrusted on the Hoverlianskyi subnappe and vice versa it is underthrusted below creating the halfwindow. On the surface of the Svydovets part there are tectonic klippes composed by rocks of the Shypot Formation of Lower Cretaceous. Those of them located to the North-East from Svydovets ridge are localized near slices of the Hoverlianskyi subnappe, and those localized to South-West are klippes of the Krasnoshorska Unit. Small distance between them, the same age and lithilogical composition suggest that they are the part of the Dukliansko-Chornohorskyi nappe.

Projected geoparks of the Ukrainian Carpathians as areas for development of geotourism Проектовані геопарки Українських Карпат як території розвитку геотуризму

Юрій Зінько, Ярослав Кравчук, Роман Гнатюк, Оксана Шевчук

кафедра геоморфології і палеогеографії Львівського національного університету імені Івана Франка

Резюме Розвинута мережа природоохоронних теритоУ регіоні Українських Карпат запропоновано рій дала змогу спроектувати кілька геопарків створити низку геопарків: «Скелясті Бески- національного значення, окремі з яких після ди», «Вулканічні Карпати», «Кам’яне кільце впровадження цих проектів зможуть претенКарпат”, «Стрімчаки Закарпаття», «Високо- дувати на членство у Європейській і Всесвітгір’я Українських Карпат» на базі існуючих ній мережах геопарків. Окрім того, створення тут великопросторових природоохоронних геопарків значно підвищить геоосвітні можоб’єктів (національних природних парків ливості карпатських національних і ландшаф«Сколівські Бескиди», «Зачарований край», тних парків, Карпатського біосферного запо«Вижницький» і «Карпатський», Поляниць- відника та сприятиме кращому розумінню кого регіонального ландшафтного парку, відвідувачами і місцевими жителями цінноКарпатського біосферного заповідника) та сті та унікальності Карпат. окремих визначних пам’яток неживої природи. На пропонованих для геопарків теритоМетодика досліджень ріях уже існує низка туристичних маршрутів При проектуванні національних геопарків та екологічних стежок, які охоплюють об’єкти було взяти до уваги документи і рекомендагеоспадщини і повинні відіграти значну роль ції, що розроблені протягом останніх років у функціонування мережі геопарків Укра- експертами Всесвітньої мережі геопарків їнських Карпат. Нині найдетальніше опра- ЮНЕСКО, а також досвід зарубіжних країн, цьовано територію проектованого геопарку де вже розроблене власне законодавство та «Вулканічні Карпати», а над іншими терито- створено національні геопарки чи їх мережі. Аналіз рекомендацій експертів та критеріріями проектні роботи ще тривають. їв оцінювання національних геопарків цих країн засвідчив, що існують певні складові, Вступ Українські Карпати, як складова Карпатської які дають можливість не лише створити геогірської країни, є одним із найцікавіших в ге- парки, але й забезпечують їх успішне функоконсерваційному і геотуристичному відно- ціонування. Ці складові об’єднали у дві групи шенні регіонів України. Відмінності у рельєфі – природно-антропогенні та соціально-еконогеоморфологічних областей (Передкарпатська мічні. Перша група уможливлює створення височина, Скибові Карпати, Вододільно-Вер- геопарку на певній території, друга – забезпеховинські Карпати, Полонинсько-Чорногір- чує йому успішне функціонування. До приські Карпати, Мармароський кристалічний родно-антропогенних зачислимо геолого-гемасив, Вулканічне пасмо, Закарпатська рів- оморфологічну будову території, наявність нина), висока концентрація цінних у нау- цінних геотопів, об’єктів геолого-геоморфоковому, освітньому і туристичному значен- логічної й іншої природної та історико-кульні геолого-геоморфологічних об’єктів, давні турної спадщини, стан їхньої збереженості природоохоронні і туристичні традиції дають й форми охорони, а до соціально-економічзмогу вважати цей регіон придатним для ство- них – структуру управління, науково-інрення геопарків – територій з високою кон- формаційне й еко(гео)освітнє забезпечення, центрацією цінних геолого-геоморфологічних розвиток геотуризму, зрівноваженість регіооб’єктів і чіткою програмою сталого розвитку. нальної економіки (Шевчук 2011). Головними 83

Рис. 1. Картосхема розташування проектованих геопарків Українських Карпат (на основі тектонічної карти Українських Карпат за І. Бубняком, 2013, модифікована): 1 – Скелясті Бескиди, 2 – Вулканічні Карпати, 3 – Високогір’я Українських Карпат, 4 – Стрімчаки Закарпаття, 5 – Кам’яне кільце Карпат Fig. 1. Location maps of the “Rocky Beskidy” (1), “Volcanic Carpathians” (2), “Highlands of the Ukrainian Carpathians” (3), “The Stony Ring of the Carpathians” (4) and “The Carpathian Rocks” projected geoparks (tectonic map Ukrainian Carpathians by I. Bubniak, 2013, modified)

критеріями вибору територій для проектування геопарків Українських Карпат стали особливості геолого-геоморфологічної будови, кількість і рівень об’єктів геоспадщини, а також стан їхньої збереженості й спосіб використання. Для проектованих геопарків мають значення й інші природні та історико-культурні об’єкти, які мають високу наукову, освітню й туристичну цінність. Результати досліджень У регіоні Українських Карпат на базі існуючих тут великопросторових природоохоронних об’єктів (національні і ландшафтні парки, заповідники) та окремих визначних пам’яток неживої природи запропоновано створити низку геопарків (Кравчук та ін. 84

2012): «Скелясті Бескиди», «Вулканічні Карпати», «Кам’яне кільце Карпат”, «Стрімчаки Закарпаття», «Високогір’я Українських Карпат» (рис. 1). Проектований геопарк «Вулканічні Карпати». Вулканічне пасмо Українських Карпат сформувалося вздовж Закарпатського поздовжнього розлому, який простежується вздовж північно-східного краю Закарпатського прогину. Тут налічують 11 великих стратовулканів, 6 невеликих моногенних вулканів і 125 екструзій, дайок і центрів виливу лав. У формуванні рельєфу Вулканічного пасма, окрім активної вулканічної діяльності, помітну роль відігравали екзогенні процеси (Кравчук, Хомин, 2011). Нині на території Вулканічних Карпат найпопулярнішими се-

Рис. 2. Геомісця проектованого геопарку «Вулканічні Карпати» Fig. 2. Geosites of the «Volcanic Carpathians» projected geopark

ред туристів об’єктами, пов’язаними з вулканічною діяльністю, є г. Анталовецька Поляна (Анталівська Поляна), гора Паланок (Мукачівська замкова гора) та місцевість Зачарована Долина (Смерековий Камінь) (з 2009 р. – НПП «Зачарований Край»). Окрім них, науковцями виділено кілька об’єктів, які можна використовувати для демонстрування вулканічної діяльності на досліджуваній території й унікальних форм рельєфу і за належного організаційного та інформаційно-освітнього забезпечення перетворити на туристичні атракції (жерла давніх вулканів, дайки і екструзії, ерозійні останці вулканічних споруд,

відслонення порід вулканічного походження) (рис. 2) (Кравчук, Шевчук 2011; Кравчук та ін. 2012). Створення геопарку «Вулканічні Карпати» на основі НПП «Зачарований Край» та інших цінних геолого-геоморфологічних об’єктів (пам’ятки природи “Ворочовські скелі», «Скеля-стрімчак», «Стовп вулканічного туфу») дасть змогу започаткувати тут розвиток вулканічного туризму – однієї з форм геотуризму, який передбачає відвідування і вивчення місцевостей активної вулканічної чи регіонів зі слідами колишньої вулканічної діяльності у вигляді окремих об’єктів геоспадщини може значно підвищити 85

Рис. 3. Низькогірний рельєф Вулканічних Карпат поблизу смт Ловачка (фото Д. Каднічанський) Fig. 3. Low mountainous relief of the Volcanic Carpathians near the settlement of Lovachka

туристичну привабливість цього регіону. Одним із важливих моментів є створення маркового туристичного продукту Вулканічних Карпат. Для означеного регіону таким продуктом може стати «Країна згаслих вулканів», що включатиме: геотуристичні подорожі; літні науково-освітні табори для дітей та молоді; пригодницькі тури для екстремалів; екскурсії до окремих об’єктів, які ілюструють діяльність давніх вулканів та ін.; інші види туристичної діяльності на основі використання геоспадщини Вулканічних Карпат (Кравчук, Шевчук 2011). Сприятливим для розвитку туризму на досліджуваній території є низькогірний характер рельєфу Вулканічного пасма (рис. 3). Геопарк “Вулканічні Карпати” матиме кластерну організаційну структуру – НПП “Зачарований край” і низка демонстраційних об’єктів по всій території Вулканічних Карпат. Центром проектованого геопарку повинен стати нещодавно створений НПП «Зачарований Край», оскільки такий природоохоронний статус забезпечує широкі можливості для збереження і управління геоспадщиною території НПП та розвитку геоосвіти. Тут заплановано створити «Музей вулканів» і Науково-освітній центр, які поширюватимуть свою діяльність 86

не лише на територію НПП, а й усіх Вулканічних Карпат, оскільки решта пропонованих експозиційних об’єктів перебувають у підпорядкуванні різних структур і більшість їх не мають природоохоронного статусу. Геопарк «Скелясті Бескиди». У Скибових Карпатах запропоновано територію, перспективну для створення геопарку “Скелясті Бескиди”, який повинен охопити низку типових та унікальних скелястих утворень Сколівських та Верхньодністерських Бескидів (Кравчук та ін. 2012). Скибові Карпати, у межах яких розташований проектований геопарк “Скелясті Бескиди”, у геоструктурному відношенні приурочені до Скибового покриву – однієї з найбільших тектонічних зон Карпатської покривно-складчастої споруди (Кравчук 2005). Характерними структурними елементами Скибового покриву є вузькі та протяжні луски (скиби), насунуті одна на одну у напрямку на північний схід. Ці форми у районі геопарку мають моноклінальну будову (з падінням пластів до південного заходу), ускладнену поздовжніми насувами й антиклінальними (випуклими) складками. Насуви, фіксовані в межах скиб, як і головні насуви Скибового покриву, виділяються витриманістю простягання. Ця особливість

насувів й зумовила загальний паралель- свої характерні ознаки. Масивні пісковики но-лускуватий (скибовий) стиль внутрішньої тут відсутні, світа представлена ритмічним будови покриву. Амплітуда насуву покриву чергуванням вапнистих пісковиків і зеленуперевищує 20 км і в перетині Стрий – Слав- вато-сірих аргілітів. ське становить щонайменше 35 км (Даниш та Манявська світа на території проектоваін. 2004). Амплітуди друго- і третьорядних ного геопарку являє собою тонкоритмічне насувів значно менші. перешарування сіро-зелених скрем’янілих У районі геопарку геологи виділяють чо- невапнистих алевролітів, червоних, зелетири скиби (Берегову, Орівську, Сколів- них невапнистих аргілітів. Біля м. Сколе свіську, Парашки), поділені насувами на менші та представлена у мергелистій фації (це так структурні форми, названі лусками. Амплі- звані опірські шари). Далі на південний захід туди насувів між окремими лусками значно у складі світи збільшується роль алевролітів, менші, ніж амплітуди насувів скиби на скибу. з’являється значна кількість пісковиків. Поверхні насувів лусок на глибині об’єднаВигодська світа у межах геопарку дуже поні в єдину поверхню насуву скиби. В будові дібна до ямненської. Це грубошаруваті масивскиб беруть участь флішові відклади верх- ні сірі різнозернисті міцні кварцові пісковиньої крейди і палеогену, складені літологічно ки з тонкими (10-20см) прошарками аргілітів. близьким набором місцевих стратиграфічних Трапляються прошарки гравелітів і конглоодиниць (світ). Фронтальні частини окремих мератів. Далі на південь світа втрачає подіблусок і скиб та ядра великих антиклінальних ність до ямненської. У м. Сколе на правому складок представлені головним чином верх- березі р.Опір є відслонення орівських шарів ньокрейдовими відкладами стрийської світи, – вікового аналогу вигодської світи. Це невапа також особливо стійкими до вивітрювання нистий фліш, в якому верстви сіро-зелених нижньопалеогеновими ямненськими піско- пісковиків товщиною до 70 см чергуються виками. Тилові частини скиб складені відкла- з дуже тонкими (0,5-5 см) прошарками аргідами середнього й верхнього палеогену, менш літів і невеликими пачками (до 1,5 м) дрібстійкими щодо вивітрювання та денудації. ношаруватих (3-10см) пісковиків і аргілітів. У Скибовій зоні на території проектоваБистрицька світа – це дрібно- й середньоного геопарку “Скелясті Бескиди” залягають ритмічний, переважно м’який алевроліто(від найстарших до наймолодших) відклади во-аргілітовий вапнистий фліш з тонкими спаської (sр), головнинської (gl), стрийської прошарками дрібнозернистих вапнистих піс(st), ямненської (jm), манявської (mn), вигод- ковиків, мергелів, зеленуватих і сірих вапниської (vg), бистрицької (bs) і менілітової (ml) стих і невапнистих аргілітів. Її типове відслосвіт. Їх виходи мають східнокарпатське про- нення можна спостерігати біля м. Сколе. На стягання, тобто тягнуться з північного захо- південний захід від міста у складі світи збільду на південний схід. шується роль алевролітів і дрібнозернистих У головах багатьох лусок і скиб залягають склуватих пісковиків. відклади потужної стрийської (іноцерамової) Манявська, вигодська і бистрицька світи світи, складені вапнистими алевролітами та проходять вузькими паралельними смугапісковиками з прошарками мергелів і вап- ми, їх відклади можна бачити у відслоненняків. У скибі Парашки в басейнах Опору нях вздовж потоків і рік. На міжрічкових та Рибника у стрийській світі трапляються просторах вони виділяються переважно за грубошаруваті масивні пісковики. Ямненська мезорельєфом – виступами і перегинами на світа у межах парку складена головним чи- схилах хребтів. ном масивними та грубошаруватими переМенілітова світа – це специфічна переважважно крупнозернистими слабовапнистими но глиниста товща чорних та темно- коричнепісковиками. На відміну від сусіднього райо- вих аргілітів з незначними прошарками глану Горган, де ці пісковики утворюють великі уконітоносних пісковиків і алевролітів. При брилові розсипища, у Бескидах їх виходи на вивітрюванні на аргілітах з’являються нальоденну поверхню представлені ізольовани- ти ярозиту та дрібні кристали гіпсу. У півми скельними осередками (г. Ключ, околи- денних скибах світа стає більш піщанистою. ці сіл Ямельниця, Урич та ін.). На південний Найдавніші відклади Скибової зони та захід від м. Сколе ямненська світа втрачає геопарку „Скелясті Бескиди”, представлені 87

Рис. 4. Комплексна пам’ятка природи Скелі Довбуша біля с. Бубнище (фото Ю. Зінько) Fig. 4. The natural attraction of Dovbush Rocks near the village of Bubnishche (photo Y. Zinko)

Рис. 5. Урицькі скелі – державний історико-архітектурний заповідник «Тустань» (фото Р. Гнатюк) Fig. 5. Urych Rocks – the “Tustan” state historical and architectural reserve (photo R. Hnatyuk)

спаською світою (нижня крейда), приурочені до Сколівської скиби відслонюються. Ці відклади поряд з відкладами головнинської світи виходять на поверхню уздовж долини р. Стрий біля с. Рибник. Геологічна будова території проектованого геопарку виразно відображається у морфології її рельєфу. Основу проектованого геопарку повинні становити скельні комплекси: Скелі Довбуша (біля с. Бубнище) (рис. 4) та Урицькі скелі (рис. 5) як найвідоміші в Українських Карпатах скельні утворення з багатою геолого-геоморфологічною та історико-археологічною тематикою. Одночасно вони є найбільш відвідуваними рекреаційними об’єктами геоспадщини в регіоні. Згідно з попередніми проектними розробками, геопарк «Скелясті Бескиди» можна сформувати на базі двох великопросторових природоохоронних територій – Поляницького РЛП з комплексною пам’яткою природи Скелі Довбуша та південної частини НПП «Сколівські Бескиди» з комплексом Урицьких скель (Національний природний парк “Сколівські Бескиди”, 2014). У проектованому геопарку, окрім згаданих вище скельних комплексів, представлені також скельні групи (Острий Камінь, Ямельницькі скелі, Комарницькі скелі, скелі Розгірче) та поодинокі скелі (поблизу населених пунктів Верхнє Синьовидне, Кам’янистий,

Кобилів, Крушельниця). Завдяки виходам стійких ямненських пісковиків на цій території спостерігають численні скельні урвища (стінки) природного та штучного (кар’єри) походження. Цей перелік скельних феноменів доповнюють гідро-геоморфологічні об’єкти – водоспади Кам’янка та Гуркало, численні “шипоти” (мікропороги) на ріках Стрий та Опір і їхніх притоках. Окремої уваги заслуговує Верхньосиневидненська улоговина, де зосереджено кілька значних геолого-геоморфологічних об’єктів, які можуть стати геотуристичними атракціями: відслонення пісковиків вигодської світи; відслонення темноколірної нижньоменелітової і cіроколірної лоп’янецької світи; місце знайдення палеогенової фауни; відслонення олігоценових відкладів Побукської антикліналі зі складками; відслонення Орівської скиби; скелі біля с. Тишівниця; терасовий комплекс долини р. Стрий. Тут є кілька оглядових пунктів, які мають велике значення для планування геотуристичних подорожей – вони дають можливість скласти краще уявлення про предмет огляду. Один із таких пунктів знаходиться на г. Городище (звідси повністю видно місце злиття річок Опору і Стрия), інший – біля котеджного містечка «Соняшник» (звідси добре видно селище Верхнє Синьовидне і межі улоговини). Через Верхньоси-

невидненську улоговину проходить багато вого берегу р. Черемош; виходи на денну піших, велосипедних і автомобільних турис- поверхню у правому борті долини Вижени тичних маршрутів Сколівськими Бескидами, тріасово-юрських олістолітів, нанесених що є позитивним для розвитку геотуризму. брил і уламків різнобарвних мармуризоваУ Верхньому Синьовидному розташована них вапняків, захованих у значно молодшобаза практик студентів геологічного факуль- му за віком фліші поляницької світи; відслотету Львівського національного університету нення потужних пісковиків ямненської світи імені Івана Франка, на основі якої в рамках біля русла р. Виженка у верхній частині її теміжнародного проекту «Створення поль- чії неподалік впадіння лівого притоку від с. сько-українського туристичного шляху «Ге- Черешнів; відслонення потужних пісковио-Карпати» планують створити інформацій- ків вигодсько-пасечнянської світи в лівому но-туристичний центр (Зінько та ін. 2012). борті долини р. Виженка 300 м нижче за теСлід також зазначити, що у геопарку «Ске- чією від бази відпочинку «Краб». Тектонічні лясті Бескиди» можна буде демонструвати особливості території, на думку дослідників найближчі об’єкти, пов’язані з гірничодо- (Коржик та ін. 2005) можуть проілюструвабувною діяльністю: пам’ятки нафтогазових ти: мальовничі складки відкладів верхньоі соляних промислів Борислава, Східниці та стрийської підсвіти у правому березі р. Виінших місцевостей. женка 500 м вище за течією від відгалуження Через територію геопарку «Скелясті Бе- дороги на ур. Лужки; унікальні тектонічні скиди» проходитиме міжнародний поль- рови-западини на південному схилі г. Виженсько-український туристичний шлях «Ге- ка – свідки сучасних процесів горотворення; о-Карпати». Зокрема, тут розташовані такі зона поперечного розлому, закладеного по його об’єкти як Урицькі скелі, Скелі Довбуша, долині верхів’їв струмка Багна; зона тектоБуковецькі складки і Кремені над меандром р. нічного насуву верств складки Брусного на Стрий (Зінько та ін. 2012). Ці об’єкти можуть структури складки Карматури в межиріччі бути об’єднані пішохідними і велосипедними річок Сухий і Стебник в їх верхній течії. Гешляхами і стануть основою геотуристичної оморфологічні особливості території презенінфраструктури проектованого геопарку. тують такі об’єкти: реліктова Багненська доГеопарк «Кам’яне кільце Карпат» (на ос- лина пра-Черемошу; ландшафтний заказник нові Вижницького НПП та околиць) розта- місцевого значення «Буковинські водоспашований в межах Вижницького району Чер- ди» площею 38,5 га, що охоплює нижню чанівецької області на межі Зовнішніх Карпат стину ущелини долини р. Смугарів (правого і Передкарпаття. В районі низькогірного ре- притока р. Черемош) – тут на відрізку 1,5 км льєфу Покутсько-Буковинських Карпат гір- у руслі струмка і його лівих приток по конські хребти невисокі, мають згладжені вер- тактах пісковиків вигодсько-пасечнянської шинні гребені, й лише хребет Смидоватий світи з відкладами бистрицької та манявської у південній частині парку можна віднести до світ сформувалися 7 мальовничих водоспадів скибового середньогір’я з висотами 1000 м («Дівочі сльози», «Верхній Гук», «Середній і більше над р. м. Тут поширені стрімкі схи- Гук», «Великий Гук», «Нижній Гук», «Гучок», ли з відслоненнями геологічних порід, ма- «Жолоб») з висотами від 3 до 15 м; геологічна льовничі скелі, численні водоспади, ущели- пам’ятка природи «Печера Довбуша» загальни-ворота. ною довжиною 39 м у крайній північно-західДо складу геопарку увійде низка виділе- ній частині пасма Берізка, закладена в пачці них дослідниками (Коржик та ін. 2005) стра- потужних пісковиків середньої крейди; геотиграфічних, тектонічних і геоморфологіч- логічна пам’ятка природи «Протяте каміння» них об’єктів. До стратиграфічних зачислено площею 2,0 га – виходи пісковиків ямнентакі об’єкти: відслонення менілітових верств ської світи у середній частині правого схилу в ур. Лужки; відслонення контакту меніліто- долини р. Смугарів; скельні утворення Сокових верств вертикально-навскісного заляган- линого каменя (40 м заввишки) з унікальним ня з аргілітами та пісковиками бистрицької 10-метровим карстовим мостом (каррові жосвіти; відслонення висотою 70-90 м контак- лоби, ніші-каверни, текто-ерозійні порожниту ямненських верств з верствами верхньо- ни) та печери; скельна башта висотою 12-15 м стрийської підсвіти в Тюдівській стінці лі- з металічним хрестом на вершині у південній 89

пригребеневій частині пасма Баньків; каскад розташована в межах висот 380-1501 м (Карводоспадів-перепадів (6 утворень) з висота- патський біосферний заповідник 2014). Осми від 3 до 6 м у руслі р. Мала Виженка; три новним гірським вузлом є масив гори Менводоспади на р. Виженка у середній і верхній чіл (1501 м). Гірські хребти мають загальну частинах течії з висотами 3,5-5 м; скельні во- північно-західну (поздовжню), а основні їх рота в ямненських пісковиках, утворені рус- відроги – північно-східну (поперечну) орієнлом р. Виженка в її середній течії; водоспади тацію. Значне розчленування схилів хребтів у вигодсько-пасечнянських пісковиках висо- зумовлює їх звивистий плановий характер та тою від 6 до 15 м на лівих і правих притоках формує гористо-сідловинний профіль гребер. Виженка; водоспад висотою 4 м на р. Су- невої поверхні. Головні долини заповідного хий; скельні виходи ямненських пісковиків масиву мають субмеридіальну орієнтацію у лівій частині долини р. Стебник з числен- – навскісну до простягання головних хребними карстовими формами; скельний вихід тів. Верхів’я приток Лужанки (лівобережямненських пісковиків на правому березі р. жя) впоперек розчленовують схили хребта Стебник з численними карстовими утворен- Красної. Основні долини характеризуютьнями і унікальними натічними формами; ге- ся асиметричністю схилів: у субмеридіальологічна пам’ятка природи місцевого значен- них долин (річки Лужанка і Велика Уголька) ня «Лекеченські скелі» в лівому схилі долини крутішими і менше розчленованими є схили однойменної річки; вершина г. Кічера як зра- східної експозиції, а у долини Малої Угольки зок відокремленого конусоподібного остан- – круті східні схили. Важливим морфологічця; гора Стіжок на південно-східній околи- ним елементом заповідного масиву є невисокі ці смт Берегомет з серією скельних виходів межирічні лінійні (між Великою Уголькою пісковиків ямненської світи біля вершини і Лужанкою та Малою Уголькою і потоком і популярною тектонічною печерою Довбуша Монастир) та розгалужені (між Малою та довжиною 7 м. Велика Угольками) хребти. Специфіку цьоУ Вижницькому НПП нині уже діє низка му заповідному масиву надають стрімчакові туристичних маршрутів із включенням об’єк- утворення гребенів та схилів, а також скельні тів геоспадщини, такі як «Кам’яне кільце», утворення (межиріччя Малої і Великої Уго«По пасму Волотів», «Бозна» та інші (Виж- льок) (Кравчук та ін. 2012). ницький національний природний парк 2013). Між Тересвою та Боржавою межують МарТериторія віддавна відома туристичними мароська (Північна) та Стрімчакова (Півцентрами, насичена історико-культурними денна) тектонічні зони. Стрімчаки Південпам’ятками Буковинських Карпат – тради- ної зони – це юрські тектонічні відторженці, ційна забудова, сакральні об’єкти, історичні вм’яті в більш м’які породи флішової обомісцевості. Район розташування парку і при- лонки. У Північній зоні стрімчаки складені леглі місцевості багаті на мінеральні води; юрськими вапняками, тріасовими доломітаколись тут варили і продавали кам’яну сіль ми, кристалічними породами, пов’язаними з ропи дежел «Черешенька» та «Вижниця» з фронтом Мармароського насуву (Дублян(мінералізація 350-400 г/л); використовують ський, Шутов 1968; Рідуш 2008). у промислових масштабах відоме також джеУ межиріччі Великої та Малої Угольки рело «Лужки», лікувально-столові води типу стрімчаки складені сірими, іноді рожеви«Нафтуся». Є мережа об’єктів розміщення ми масивними щільними тонкозернистиі харчування – турбаза «Черемош», притулок ми рифогенними вапняками та вапняковою «Німчич», невеликі пансіонати, агросадиби. брекчією келловейського, оскфорд-кимеридГеопарк «Стрімчаки Закарпаття» (на ос- жського та титон-валанжинського віку, що нові Карпатського біосферного заповідника) підстеляються вапняковими конгломерата– представлена південною частиною Уголь- ми з галькою кварцу (Гофштейн, Краевская сько-Широколужанського масиву, розміще- 1966; Рідуш 2008). Відпрепаровані денуданого у зоні Пенінських стрімчаків на півден- ційними процесами, вони виступають серед них відрогах хребта Красна, розчленованих слюдистих пісковиків, алевролітів, аргілітів потоками Лужанка, Мала та Велика Угольки, та конгломератів з валунами граніту, гальі займає їх водозбірні долини та вододільні кою білого кварцу та кристалічних сланців, хребти. Заповідна територія площею 15033 га соймульської світи на різній висоті над міс90

Рис. 6. Вхід в печеру Дружба (фото А. Кокіш) Fig. 6. Entrance to the Friendship cave (photo A. Kokish)

Рис. 7. Натічні утворення в печері Дружба (фото А. Кокіш) . Рис. 7. Sinter formation in the Friendship cave (photo A. Kokish)

цевими ерозійними врізами. На північ від с. (рис. 8-9), печери Перлина, Білих Стін, ВедУгля налічується декілька десятків стрімча- меже Ікло, Чур та інші. Серед надземних виків, окремі з яких до 80-100 м завдовжки та ходів вапняків виділяються оригінальні гео30-50 м завширшки, сягають висоти до 50-80 логічні утвори – вапнякові стрімчаки, висота м. Деякі з них витягнуті вздовж місцевих во- яких сягає понад сімдесят метрів, складений доділів між бічними притоками рік Великої вапняковими відкладами скелястий кряж та Малої Угольок та відпрепаровані майже до “Гребінь” з численними печерами і гротами, підніжжя. Інші цілком перекриті відкладами скельні виходи в урочищі Чурь, печери уросоймульської світи і майже не відслонюють- чища Вів. Унікальним карстовим утворенням ся на поверхні (Гофштейн, Краевская 1966; тут є природна арка з мармуризованого вапРідуш 2008). У Широколужанській частині няку – Карстовий або Кам’яний міст та низка масиву вапняки практично відсутні. Замість поверхневих карстових форм. них тут домінують алевроліти, гравеліти та Угольсько-Широколужанський масив пісковики, які місцями утворюють високі є найбільшим осередком букових пралісів скелясті стрімчаки. у Європі. Тут пролягають екологічні турисБільшість досліджених порожнин (Рідуш тичні маршрути «Буковими пралісами Вели2008) знаходиться в межах Північної Стрім- кої Угольки» і «Буковими пралісами Малої чакової зони, у межиріччі Тереблі і Тересви. Угольки» (Карпатський біосферний заповідРяд невеликих печер виявлений у південній ник 2014), які окрім букових пралісів пропочастині району, у стрімчаках гір Термокса нують для огляду і вищезгадані карстові та і Чертіж на р. Малій Угольці, складених верх- стрімчакові утворення. Найбільші карстоньоюрськими вапняками та вапняковими ві порожнини на території масиву є важкобрекчіями (Рідуш 2008). доступними, але доступніші менші підземні Тут представленi найрiзноманiтнiші під- і поверхневі карстові форми також є цікавиземні карстовi об’єкти: печери, гроти, шахти, ми для відвідувачів. колодязі тощо. Тільки на території заповідГеопарк «Високогір’я Українських Карного масиву їх налічується понад тридцять. пат» (на основі Карпатського НПП) може стаСеред них і найбільша печера Українських ти найвисокогірнішим геопарком України. Карпат – “Дружба” (історична назва «Рома- Розташований на території Івано-Франківнія») (рис. 6 і 7), сумарна довжина ходiв якої ської адміністративної області. Карпатський становить більше одного кілометра, а також національний природний парк – перший відома двоярусна печера Молочний Камінь і один з найбільших в Україні національних 91

Рис. 10. Вершини Петрос, Брескул і Говерла (вид з Пожижевської) (фото Д. Каднічанський) Fig. 10. Petros, Breskul and Hoverla (as seen from Pozhyzhevska mountain top) (photo D. Kadnichanski)

Рис. 8-9. Печера Молочний Камінь (фото А. Кокіш) . Fig. 8-9. Milk Stone Cave (photo A. Kokish)

Рис. 11. Льодовиковий кар Брескул (фото Д. Каднічанський) Fig. 11. Breskul glacial cirque (photo D. Kadnichanski)

Рис. 12. Водоспад Гук Говерлянський (фото Д. Каднічанський) . Fig. 12. Hoverla Huk waterfall (photo D. Kadnichanski)

природних парків (Карпатський національний природний парк 2014). Територія репрезентує райони середньогірських Скибових Горган з характерними кам’янистими розсипами, Ясинсько-Верховинської міжгірної котловини з м’якими обрисами і плоскими вершинами гір та Чорногірського масиву з високими хребтами (Кравчук 2008). У гірському масиві Чорногори зосереджені максимальні абсолютні висоти не лише Полонинсько-Чорногірської геоморфологічної області, а й усіх Українських Карпат. Переважна частина території парку знаходиться в межах абсолютних висот – 500-2000 м н.р.м. У Чорногорі є шість вершин, які мають абсолютні висоти понад 2000 м (Говерла 2061 м; Бребенескул 2035,8; Чорна Гора або Піп-Іван Чорногірський, 2020,5; Петрос, 2020,2; Гутин-Томнатик, 2016,4; Ребра, 2001,1 94

м). Для Чорногірського і Свидовецького масивів характерна добра збереженість реліктових форм рельєфу плейстоценових зледенінь – кари, скелясті карові гребені, льодовикові долини, бокові й кінцеві морени тощо (Кравчук 2008) (рис. 11). Тут розташований найбільший в Українських Карпатах водоспад Гук Говерлянський, висота якого перевищує 84 м. Особливо цікавими є озера льодовикового походження, серед яких Марічейка (1 га) у підніжжі гори Шурин-Гропа та Несамовите (0,5 га) під горою Туркул. На пропонованій території є багато об’єктів геоспадщини, що приваблюють відвідувачів: найвищі в Україні гірські вершини з природними відслоненнями порід, льодовикові високогірні озера, водоспади (Пробій у Яремче, Гук Женецький, Гук Говерлянський (рис. 12), скелі (найвідоміші Скелі Довбуша в урочищі Дрибки), кам’яні розсипи – греготи – на схилах. У межах пропонованої для створення геопарку території функціонує мережа популярних туристичних маршрутів і пізнавальних стежок (Карпатський національний природний парк, 2014), таких як «Стежка Довбуша» в урочищі Дрибки через Скелі Довбуша з виходом на хребет Горган Запрутський, «Женець – Хом’як” через г. Хом’як в урочище Женець, «Урочище Вередівський – г. Хом’як» з виходом на полонину Баранія, «На гору Говерла» вздовж долини р. Прут (рис. 13), «Припір-Заросляк», «Бредулець-Ягідний», «Овіщик-Женець», «Дземброня – г. Піп Іван» через полонину Смортич, «Шибене – Погорілець – Гропинець – г. Піп Іван – Марічейка – Погорілець» через урочище Гропинець, г. Піп Іван, озеро Марічейка, «с. Бистрень – г. Ребра – г. Шпиці – пол. Гаджина – пол. Мари шевська» через водоспад на правій притоці р. Бистрень, Довбушеву криницю, кар під г. Ребра, г. Шпиці, полонину Маришевська Велика, «с. Бистрець – г. Менчул – с. Дземброня» через урочище Кедроватий і г. Бребенескул, «Женець – Гук» долиною Женецького потоку з численними відслоненнями у бортах до водоспаду Гук Женецький (15 м), «Урочище Ломпарівка – урочище Припір – урочище Буковина» через полонини Припір і Буковина на полонину Підбердя, «Вольєрне господарство – полонина Чорногорця» через урочище Піски на полонину Чорногориці. Усі вони демонструють гірський рельєф та окремі його елементи.

Рис. 13. Долина р. Прут в районі Чорногірського географічного стаціонару (фото Д. Каднічанський) Fig. 13. Prut river valley in the neighborhood of the Chornohora geographical station (photo D. Kadnichanski)

Територія багата на історико-культурну спадщину: археологічні пам’ятки (віком 15 тис. років), пам’ятки дерев’яного народного зодчества XVI-XIX ст., традиційні ремесла і заняття та ін. У парку створено 48 туристичних маршрутів, діє мережа стаціонарних рекреаційних пунктів, влаштовано екологічні та науково-пізнавальні маршрути, добре розвинена інфраструктура сільського зеленого туризму, діє низка закладів стаціонарної рекреації (санаторії, лікувально-оздоровчі комплекси, оздоровчі табори та ін.). Висновки Більшість проектованих геопарків в Українських Карпатах запропоновано створити на основі великопросторових природоохоронних утворень – національних природних («Сколівські Бескиди», «Зачарований край», «Вижницький», «Карпатський») і регіональних ландшафтних («Поляницький») парків, КБЗ . Для певних проектованих геопарків («Скелясті Бескиди», «Вулканічні Карпати») значну роль відіграє насиченість території малоплощинними геологічними об’єктами. Це дасть змогу перспективним геопаркам

забезпечити виконання на належному рівні геоконсерваційних функцій, а існуючі НПП, РЛП, ПЗ та ін. отримають додатковий статус цінних геолого-геоморфологічних територій. Для обґрунтування проектів створення пропонованих геопарків необхідно здійснити низку науково-дослідних та організаційно-практичних заходів, першочерговими серед яких є проведення інвентаризаційних геолого-геоморфологічних робіт з метою створення відповідних геолого-геоморфологічних карт і документації. Зараз триває паспортизація особливо цінних об’єктів геоспадщини, опрацювання схем геотуристичного та геоосвітнього освоєння територій, а також розроблення методів охорони геоспадщини й підтримки зрівноваженого економічного розвитку на територіях пропонованих геопарків. В організаційному плані для зазначених територій важливим є створення геотуристичної інфраструктури та геотуристичних шляхів. Значну роль у функціонуванні мережі геопарків в Українських Карпатах повинні відіграти геотуристичні шляхи локального (в межах окремих геопарків), регіонального 95

(в межах геоморфологічних областей) і міжнародного значення. Зокрема, міжнародний туристичний шлях «Гео-Карпати» проходитиме територіями таких проектованих геопарків як «Скелясті Бескиди» і «Високогір’я Українських Карпат» на території України та проектованого на базі геологічного резервату «Пшондкі» і природничо-краєзнавчого комплексу замку «Камєнєц» геопарку на території Польщі. Література Вижницький національний природний парк [electronic resource] 2013. – [cited 2013, 22 Dec.] – available from: http://npp.cv.ua/. Гофштейн И.Д., Краевская А. Л. 1966. О структуре Утесовой зоны Карпат; Тектоника Карпат, Наукова думка, Київ. с. 34-44. Даниш В., Колодій В., Бойко Г., Бойчевська Л. та ін. 2004. Складчасті Карпати. Тектоніка. Карпатська нафтогазоносна провінція. ТОВ Український видавничий центр, Львів-Київ. с. 57-77. Дублянський В.М., Шутов Ю.І. 1968: Походження та гідрогеологічні особливості глибинних карстових порожнин Українських Карпат, у кн.: Природні умови та природні ресурси Українських Карпат. Наукова думка, Київ. с. 166-174.

Коржик В.П., Чорней І.І., Скільський І.В. та ін. 2005. Пам’ятки «неживої» природи, у кн.: Національний природний парк «Вижницький»: природа, рекреаційні ресурси, менеджмент. Зелена Буковина, Чернівці. с. 267-269. Кравчук Я. 2005. Геоморфологія Скибових Карпат, Вид. центр ЛНУ імені Івана Франка, Львів. 232 с. Кравчук Я.С. 2008. Геоморфологія Полонинсько-Чорногірських Карпат, Вид. центр ЛНУ імені Івана Франка, Львів. 185 с. Кравчук Я., Хомин Я. 2011. Рельєф Вулканічного пасма Українських Карпат, Вид. центр ЛНУ імені Івана Франка, Львів. 189 с. Кравчук Я., Шевчук О. 2011. Перспективи розвитку вулканічного туризму на Закарпатті, у зб.: Географія і туризм: міжнародні виклики українському туризму, Вид. центр ЛНУ імені Івана Франка, Львів. с. 101-107. Кравчук Я., Богуцький А., Брусак В., Зінько Ю., Шевчук О. 2012. Проектовані геопарки Українських Карпат як демонстраційні моделі еволюції Землі, у зб.: Науковий вісник Чернівецького національного університету, Вип. 612-613, Географія. Видавництво Чернівецького національного університету. с. 102-107. Національний природний парк “Сколівські Бескиди” [electronic resource] 2014. – [cited 2014, 20 Jan.] http://skole.org.ua/

Зінько Ю., Скакун Л., Бучинська А., Внук Я., Райхель Р. 2012. Українсько-польський геотуристичний шлях «Гео-Карпати», Вісник Львівського університету. Серія міжнародні відносини, Вип. 25. Частина 2, с. 269-273.

Рідуш Б.Т. 2008. Карстовий морфогенез Стрімчакового карстового району (Українські Карпати), у зб.: Проблеми геоморфології і палеогеографії Українських Карпат і прилеглих територій. Вид. центр ЛНУ імені Івана Франка, Львів. с. 59-67.

Карпатський біосферний заповідник [electronic resource] 2014. – [cited 2014, 15 Jan.] – available from: http://cbr.nature.org.ua/ukrainian.htm.

Шевчук О. 2011. Методичні засади створення національних геопарків в Україні, у зб.: Науковий вісник Чернівецького національного університету. Вип. 587-588, Географія. Видавництво Чернівецького національного університету. с. 82-88.

Карпатський національний природний парк [electronic resource] 2014. – [cited 2014, 20 Jan.] – available from: http://www.cnnp.if.ua/.

Summary Projected geoparks of the Ukrainian Carpathians as a territory of tourism development. It is suggested to create a number of geoparks − “Rocky Beskidy”, “Volcanic Carpathians”, “The Stony Ring of the Carpathians”, “The Carpathian Rocks”, “Highlands of the Ukrainian Carpathians” − based on existing there large nature protected territories (“Skolivsky Beskidy”, “Enchanted country”, “Vyzhnytskyi”, and “Carpathian” national parks, Polyanytskyi regional landscape park and Carpathian Bioshere Reserve) and some inanimate attractions. In the areas proposed for geoparks, there has already been a number of hiking trails and ecological paths that cover the objects of geoheritage and must play a significant role in the functioning of the geoparks network of the Ukrainian Carpathians. Now the territory of the “Volcanic Carpathians” geopark has been elaborated in most detail, while the work over the other territories is still continuing. 96

Opportunities for developing of the cognitive tourism on the Dniester river Можливості розвитку пізнавального туризму на Дністрі

Володимир Гриценко, Юлія Махмуді, Анастасія Киселевич ННПМ НАН України, відділ Геологічний музей, Київ

Резюме В роботі розглянуто геотуристичний шлях вздовж середньої течії Дністра, де можна побачити основні особливості Врлино-Подільської плити. Дослідження цієї території буде цікавим для геологів, геоморфологів, палеонтологів, археологів, художників. У відслоненнях можна виявити різноманітні фауністичні залишки. Тут знаходяться парки «Подільські Товтри» та «Хотин». Ці парки включають велику кількість геологічних пам’яток. Вступ Дністер це найбільша ріка з тих, що починаються в Карпатах. Вся історія розвитку його долини пов’язана с Карпатськими горами і тектонічними процесами карпатського регіону. Прадавні тераси Дністра складені так званою «карпатською галькою». Закладання долини Дністра вірогідно розпочалося наприкінці неогену – на початку четвертинного часу. Древня річка утворила мандруючу долину, що свідчить про її низовинний генезис. Після тектонічного підняття Карпат і прилеглої території посилилась донна ерозія і утворився мандруючий каньйон Глибина цього каньйону досягає 130 м. Дністровський каньйон є одним з семи чудес природи України. Чергування стрімких берегів з пологими утворює мальовничі ландшафти. Стрімкі береги відслонюють унікальні геологічні розрізи від кристалічних порід на півдні середньої течії (район міст Сороки та Могилів-Подільський), які послідовно змінюються залягаючими моноклінально вендськими, кембрійськими, ордовицькими, силурійськими та девонськими відкладами, якщо прямувати від цієї частини долини вверх проти течії (Цегельнюк и др. 1983). Розріз палеозою перекритий майже горизонтально залягаючими шарами переважно крейди та неогену. Пласти осадочних порід

утворюють своєрідний ступінчастий рельєф, який ускладнюють останці (рис. 6). Матеріал и методика. Матеріали статті були зібрані авторами шляхом неодноразового моніторингу середньої частини долині Дністра, або Середнього Подністер’я. Було здійснено більше 10 маршрутів від м. Заліщиків до м. Могильова-Подільського до і після зведення Дністровської ГЕС . Перші маршрути відбувалися комбінованим «човниковим» методом – бортові вантажівки розвозили нас послідовно притоками в зазначених межах. Були пішохідні маршрути з рюкзаками і сплав на байдарках та резинових човнах тощо (рис.1, 2). Ми виконували різні геологічні завдання – від замірів тріщинуватості до описів відслонень та збору колекцій викопних організмів. Колекції зберігаються в геологічних музеях ННПМ (№: 2515, 2525 та інші) та Київського національного університету імені Тараса Шевченка. Результати. Результати досліджень опубліковані в низці робіт авторів та колег. Моніторингові спостереження частково оприлюднені. Деякі спостереження ми наводимо тут. Відомо, що в районі м. Заліщики під неогеновими і крейдовими породами виходять континентальні червоноколірні пісковики та сіроколірні морські відклади нижнього девону, які містять рештки панцирних риб та безхребетних. Тут чудові маршрути для туристичного сплаву на резинових човнах та байдарках (рис. 2). Стрімки схили долини різного кольору, перекати та острови дають позитивні враження. В залежності від сезону рослини на схилах мають яскраво зелені кольори або запалюються червоним восени. Від м. Заліщиків до с. Дзвенигород розвинуті сіроколірні відклади нижнього девону. Зеленкуваті пісковики сеноману та білі пласти гіпсу розширюють палітру кольорів. 97

Рис. 1. Дністровське водосховище судноплавне Fig. 1. River tram on Dniester water reservoir

Рис. 2. Туристи використовують: катамарани, резинові човни, байдарки тощо . Fig. 2. The touristic boats: kayak, rubber boat, catamaran

На ділянці від с. Дзвенигорода до Бакотського печерного монастиря поширені відклади силуру та ордовику. Кембрійські породи тепер можна побачити лише в районі с. Китайгород на р. Тернаві (рис. 3). На цій ділянці ерозія та вивітрювання створили ступінчасті схили і різноманітні останцеві утворення, які наче природні скульптури прикрашають береги. Від Бакотської затоки до греблі Дністровської ГЕС відслонюються відклади венду (пісковики, алевроліти та аргіліти) зеленувато-сірого та різних відтінків червоного кольору (рис. 3, 4). Тут знайдено сліди повзання червів, відбитки вендобіонтів та рештки рослин. Моніторинг показав збільшення інтенсивності екзогенних процесів (ерозія, зсуви, обвали, замулення). Тут знаходяться заповідники, національні парки, та окремі природні об’єкти, що охороняються (Grytsenko 2008). Обговорення результатів. В долині річки Дністер споруджено каскад водосховищ в межах, яких спостерігається особливо інтенсивне руйнування берегів за рахунок посилення абразивної діяльності. Причина цього явища – хвилі, висота котрих може досягати 0,5 м. Вони пов’язані з постійними вітрами, які протягом доби змінюють напрямок на протилежний, котрі піднімають хвилі, подібні до штормових. Розмитий матеріал виноситься та відкладається у водосховищах. У звязку з тим, що рівень води сезонно піднімається та падає, зона інтенсивного розмиву берегів розширюється. Під час суворих зим лід, що замерзає в тріщинах, призводить до їх розширення та руй-

нування скель. В районі села Сокіл, на березі біля води був відслонений конівський силурійський біогерм у вигляді куполу. В кінці 80-х років лід та хвилі його цілком зруйнували. Біля села Вороновиця, біогерм того самого рівня зазнав часткового руйнування (випав центральный блок-сегмент). Можливо це було спроваковано землетрусами з епіцентрами в зоні Вранча (Румунія), які тут відчуваються магнитудою до 5 балів. Посилення зсувної діяльності викликане підняттям базиса ерозії та рівня підземних вод. Під час маршрутів вдовж Дністра ми часто спостерігали результати зсувів – пролювіальні конуси переважно глинистого складу. В розрізах неогену на Дністрі певну роль відіграють глинисті прошарки, котрі є водотривкими рівнями, за їх рахунок після злив та інтенсивного таненя снігу відбувається перезволоження грунтів, які зсуваються схилами долини під дією гравітації. Долина Дністра у верхів’ї та середній течії часто має форму каньйону. В результаті фізичного вивітрювання утворюються тріщини. Тріщини та річкова ерозія разом послаблюють міцність скель, що може викликати обвали. Дощова вода легко вимиває більш глинисті прошарки, утворюючи ніши. Ніши черегуються з карнизами, що надає схилам своєрідний профіль, який є додатковою підставою для кореляції розрізів (рис. 6). Вода потрапляла у підземні горизонти, де відбувалося утворення карсту. Особливо інтенсивно карст проявляється у гіпсових горизонтах. В цій частині долини і поза нею розвинута інтенсивна мережа карстових

Рис. 3. Вендські відклади біля с. Китайгород . Fig. 3. Vendian outcrop near Kytaigorod Village

Рис. 4. Відслонення венду у Бакотській затоці . Fig. 4. Vendian outcrop on bank of Bakota gulf 99

печер, що може бути принадою до певної леносних провінцій (№ держреєстрації 0199U002576), «Геологичні стежки в культуркатегорії геотуристів. Висновки. Будівництво гребель підняло них геотопах Аттики та України» (№ деррівень води і, відповідно, базис ерозії. Це жреєстрації 014U000058). викликало посилення ерозії, інтенсивності накопичення мулу на дні водосховищ та в устьових частинах приток, зсувної діяльЛітература ності та обвалів. Стратиграфічне розмаїття, своєрідні ландшафти та наявність геологіч- Гриценко В.П. 2004. Геопарки новий напрямок заних памяток, в тому числі печер, додають повідної справи в Україні, Різноманіття природи привабливості долині Дністра в якості ту- Хмельниччини. Збірник статей за матеріалами ристичного маршруту. На вказанній тери- Всеукраїнської науково-практичної конференції торії виходят на денну поверхню відклади «Ландшафтне та біологічне різноманіття Хмельпочинаючи від венду-едіакарію до нижнього ниччини: дослідження, збереження та відтворення»; Кам’янець-Подільський, 17-18 грудня 2003 р. девону (Гриценко 2004). Стаття пов’язана з державними та між- – Кам’янець-Подільський, Абетка НОВА, с. 151-158. народними проектами «Палеогеографіч- Цегельнюк П.Д. и др. 1983. Силур Подолии, Путені, еволюційні та палеоекологічні критерії водитель экскурсии «Наукова думка», Киев, 224 c. стратиграфічного розчленування відкла- Grytsenko V.P. 2008. Geological tourism in Ukraine дів фанерозою України» (№ держреєстрації – first steps and modern perspectives, “Geotourism and 014U000058), «Стратиграфія та кореляція mining heritage”, 4th International Conference “Geo палеозойських відкладів нафто-газо-вуг- tour 2008”, 26-28 June 2008, Kraków, Poland, p. 22-23. Рис. 5. Туристичний табір в кар’єрі, що розробляв Силурійські відклади біля с. Сокіл Fig. 5. The touristic camp in quarry of Silurian rocks near Sokil Village

Рис. 6. Форми вивітрювання силурійських вапняків біля с. Трубчин Fig. 6. The Style of Silurian limestone feathering near Troubchin Village 100

Summary This article deal with Geotouristic route along Middle Part of Dniester valley, which discover main geological properties of Volyno-Podillian Plate. The study of this territory will be interesting to geologists, paleontologists, geomorphologists, archaeologists and artists. Many natural outcrops have a lot of fossils, such as brachiopods, corals, jellyfish, bivalve mollusks and many others. There are National Natural Parks “Podilsky Tovtry” and “Khotin”, Natural Reserve “Medobory” and Future Reserve “Dniester Canyon” in the Dniester River Valley. These parks include different stratigraphical units, paleontological monuments and geochemical geotops. Geological excursions of international meetings had taken in past and exist real possibility to held it in future.

Cognitive natural tourism in Ukraine Пізнавальний природничий туризм в Україні

Марта Мальська, Юрій Зінько, Оксана Шевчук

Кафедра геоморфології і палеогеографії Львівського національного університету імені Івана Франка

Резюме Пізнавальний природничий туризм в Україні має давні традиції розвитку. Нині серед його форм найбільшого розвитку набув екотуризм, активні види туризму, етнографічні подорожі та подорожі з метою ознайомлення з історико-культурними атракціями дестинацій. Найпопулярнішими є екотуристичні пропозиції національних парків та інших природних територій з добре збереженим природним та історико-культурним середовищем. Серед регіонів з розвитком активних форм туризму слід відзначити гірські території Карпатського регіону і Криму, де функціонують розвинуті мережі піших і велосипедних туристичних трас. Популярними є рафтинг і сплави річками Чорний Черемош, Прут, Південний Буг, Дністер, Десна, Случ, Тетерів та інші. Популярними є подорожі до печер (на Поділлі, у Карпатах і Криму), які часто поєднують з відвідуванням інших природних атракцій. Організацією пізнавальних подорожей займаються туристичні фірми, спеціалізовані клуби, національні парки і природні заповідники, які часто об’єднуються для просування своїх пропозицій на вітчизняному і зарубіжному туристичному ринку.

(Кифяк 2003), В. Федорченко (Федорченко, Дьорова 2002); Л. Устименко (Устименко, Афанасьєв 2005), П. Масляк (Масляк 2008) та багато інших. Нині туристична галузь України перебуває не у найліпшому стані – щорічно знижуються внутрішні й іноземні туристичні потоки у всіх регіонах країни. Тому актуальним є питання переоцінки туристичних можливостей і ресурсів, аналізу туристичних пропозицій і створенню нових стратегій просування туристичних продуктів.

Вступ Пізнавальний туризм є чи не найдавнішим на території України. Спочатку він розвивався як краєзнавчі подорожі з метою пізнання природних та історико-культурних особливостей рідного краю, а також як оздоровчо-рекреаційні прогулянки з метою оздоровлення та підтримання доброї фізичної форми. Досить детально етапи розвитку різних форм пізнавального (у тому числі й екологічного) туризму в Україні у своїх працях досліджують О. Любіцева (Любіцева, Сташук 2002), М. Мальська (Зінько, Мальська 2001; Мальська, Худо, Цибух 2004), В. Кифяк

Результати досліджень Пізнавальний природничий туризм в україні представлений різними формами та видами туристичних занять. Найбільш дослідженими формами (категоріями) пізнавального туризму є екотуризм на природоохоронних територіях, геотуризм та пізнавальні види активного туризму (рис. 1) Одним із найпопулярніших форм пізнавального природничого туризму є екотуризм у національних парках та інших природоохоронних територіях. Особливість національних парків в Україні пов’язана з недостатньою площею заповідних територій та

Методика досліджень Метою представленого дослідження є огляд сучасного стану розвитку в Україні найпопулярніших видів пізнавального туризму. Для здійснення дослідження було проаналізовано наукові та науково-популярні публікації, туристичні пропозиції підприємств щодо пізнавального природничого туризму та власні дослідження розвитку пізнавального природничого туризму в рамках підготовки Проектів організації території національних парків і природних заповідників Західної України, проектів розвитку туризму в окремих регіонах України.

103

Fig. 1. Geography of different forms of informative-natural tourism in Ukraine. National parks of Ukraine: 1 – Synevyr, 2 – Uzhanskiy, 3 – Zaczarovanyy Kray, 4 – Skolivski Beskydy, 5 – Yavorivskiy, 6 – Pivnichne Podillia, 7 – Carpatskiy, 8 – Guculshchyna, 9 – Werchovynskiy, 10 – Galytskiy, 11 – Vyznytskiy, 12 – Cheremoskiy, 13 – Khotynskiy, 14 – Dnister’s Canyon, 15 – Podilski Tovtry, 16 – Kremenetski Mountains, 17 – Werchnie Pobuzhzhia, 18 – Dermano-Ostrozhskiy, 19 – Shatskiy, 20 – Prypyat-Stochid, 21 – Zalissia, 22 – Ichnianskiy, 23 – Mezynskiy, 24 – Golosijivskiy, 25 – Bilozerskiy, 26 – Nyzhniosul’skiy, 27 – Pyriatynskiy, 28 – Getmanskiy, 29 – Desniansko-Starohutskiy, 30 – Gomilszanski Forests, 31 – Dvorichanskiy, 32 – Slobozanskiy, 33 – Holy Mountains, 34 – Velykyy Lug, 35 – Pryazovskiy, 36 – Biloberezhzhia Sviatoslava, 37 – Buzkiy Gard, 38 – AzovoSyvashskiy, 39 – Dzhagarlyckiy, 40 – Nyzniodnistrovskiy, 41 – Tuzlovski Estuaries, 42 – Charming Harbor. Forms of tourism: TC – treking & climbing; H – hiking; Ct – cycle touring; С – canoeing trips; R – rafting trips (сплави на плотах); S – sailing trips; Hr – horse riding trips; St – ski-touring; D – diving; Bt – birding trips and birdwatching; At – animal trips; Bw – botany & wildflower tours; G – geotourism

значною площею антропогенних ландшафтів, які часто стають об’єктом рекреаційного використання. Для розвитку туризму в національних парках створені законодавчі умови, а у планах охорони парків передбачено виділення спеціальних територій для рекреації і різних форм туризму. Разом з тим, сучасна практика туристичного використання українських національних парків свідчить, що ще в недостатній мірі використовується їх потенціал для внутрішнього і міжнародного туризму, обмеженим залишається спектр пропозицій та слабо впроваджуються 104

форми зрівноваженого туризму. Існує різниця у рекреаційному освоєнні парків. Деякі з них (Карпатський, Шацький, Святі Гори) за час використання у значній мірі відчули рекреаційний тиск на природне середовище, тоді як більшість новостворених ще не готові для прийому відвідувачів. Тому існує потреба розробки шляхів заохочення і регулювання туристичного руху, удосконалення туристичної інфраструктури, оптимального територіального загосподарювання та наближення парків до вимог щодо стійкого розвитку туризму на цих територіях.

У туристичному відношені національні аквальні комплекси; ширше впровадження парки, що включають розвинені туристичні екологічних форм туризму (пізнавальний) центри, характеризує різноманітність форм та агротуризму; розробка спільно з місцевирекреації та туризму. Тут суттєва роль на- ми органами самоврядування планів дій на лежить оздоровчій і відпочинковій рекреа- впровадження елементів стійкого розвитку: ції на базі чисельних санаторіїв і баз відпо- через покращення зовнішнього вигляду начинку (Карпатський, Шацький, Гуцульщина, селених пунктів, забезпечення доступу до Сколівські Бескиди, Приазовський, Чарівна основних атракцій, підтримку традиційних гавань). Разом з тим досить розвинутими народних промислів, а також забезпечення тут є кваліфікований туризм (Карпатський, розвитку гастрономічно-нічліжної бази. Вижницький, Черемоський, Безький Гард, Для парків другого типу з екстенсивним Великий Луг, Нижньодністровський, Джа- розвитком туризму існує можливість адаптагарлицький та ін.), культорологічний (По- ції до моделей сталого розвитку, використодільські Товтри, Карпатський, Гуцульщина, вуваних у національних парках європейських Хотинський, Святі Гори, Мезинський, Дер- країн. Ці моделі повинні бути направлені мансько-Острозький) та екоосвітній (усі на- з однієї сторони – на збільшення потоку туціональні парки). У більшості національних ристів до цих парків, а з іншої – на розбудову парків добре розвинута туристична інфра- інфраструктури для екологічно орієнтованих структура та існує дві форми обслуговування форм туризму. Серед першочергових заходів туристів: безпосередньо спеціальними струк- тут слід передбачити створення візит-центрів турами парку і суб’єктами рекреаційно-ту- і екоосвітніх центрів, розробку і облаштуристичної діяльності. Адміністрації парків вання маршрутів, підготовку і забезпечення ведуть облік лише відвідувачів, які прохо- трас для кваліфікованого туризму, створення дять через контрольно-пропускні пункти тематичних і екоосвітніх стежок, підготовку і збирають оплату за вхід на територію пар- турпродуктів, орієнтованих на знайомство ку у вигляді продажу квитків. Кількість від- з місцевими природними і культурними цінвідувачів, що відвідують і отримують оздо- ностями, а також розбудову нічліжно-гастроровчо-відпочинкові послуги на території номічної мережі у охоронній зоні парку. національних парків від інших суб’єктів пеУ національних парках Західної України ревищує обліковану адміністрацією парків існують передумови для розвитку широкого у кілька разів. спектру форм екотуризму (Зінько, Гетьман За показниками ступеня розвитку інф- 2002; Szczecinski et al. 2004). Базовою форраструктури та інтенсивності туристичного мою екотуризму повинен стати пізнавальруху можна поділити західноукраїнські на- ний природничий, що повинен опиратися на ціональні парки на два типи – інтенсивно- розвинену мережу дидактичних і тематичго і екстенсивного туристичного освоєння. них стежок. Гірські карпатські парки мають Кожен з рекреаційних типів національних найкращі можливості для розвитку пішохідпарків вимагає розробки певних стратегій ного туризму, скелелазіння, спелеотуризму. сталого розвитку туризму із конкретизаці- Водний туризм має шанси для подальшого єю планів дій для кожного з парків. У зв’язку розвитку у Шацькому, Вижницькому, Карз існуванням двох типів національних парків патському парках і НПП „Подільські Товтри”. необхідна розробка двох різних технологій Розробляються проекти розвитку популярних зараз велосипедного і кінного туризму впровадження елементів сталого туризму. Для парків першого типу, з вираженою у ряді парків. Етнографічний туризм може рекреаційно-туристичною функцією, у їх стати з часом візиткою національних парків моделі сталого розвитку туризму повинно „Гуцульщина” та „Сколівські Бескиди”. Для бути передбачено наступні заходи: здійснен- ефективного розвитку екотуризму на рекреня природоохоронних заходів і підвищення аційних територіях природно-заповідного рівня комфорту відпочинкових і оздоров- фонду доцільне запровадження регіональночих закладів; модернізація місць масового го туристичного менеджменту та маркетингу, відпочинку і туристичної інфраструктури, що неможливо здійснити без участі місцевого розосередження туристичних потоків та населення, його знання історії, культури та зменшення навантаження на природні та природної самобутності краю. 105

Розвитку різноманітних форм пізнавального природничого туризму сприяє існування міжнародних біосферних резерватів «Східні Карпати» і «Розточчя» (Зінько, Мальська 2001). На їх територіях спільними зусиллями міжнародних організацій, природоохоронних установ, місцевих органів самоврядування і громад реалізовуються проекти щодо популяризації пізнавального природничого туризму та створення відповідної інфраструктури з обслуговування туристичних потоків. Геотуризм є досить молодим для України видом туризму. Хоча пізнавальні й відпочинкові піші, водні, велосипедні і автомобільні подорожі до мальовничих та унікальних геологічних об’єктів і місцевостей були популярні у всіх регіонах країни віддавна, лише нині особливу увагу почали приділяти інформаційному та освітньому наповненню цих турів. Найпопулярнішими геотуристичними регіонами України є Карпати і передгір’я, Кримський півострів і Подільська височина. Тут сконцентрована більша частина відвідуваних туристами об’єктів. В Українських Карпатах можна виділити кілька найпопулярніших геотуристичних об’єктів і маршрутів. У районі найвищої їх частини – Чорногори прокладено кілька піших туристичних стежок різної тематики: «Двотисячниками Карпат», «Високогірні озера – Бребенескул, Несамовите, Марічейка», та низку гірських маршрутів у Карпатському Біосферному Заповіднику і Національному природному парку «Карпатський». Цікавим і нескладним для відвідування є район Вулканічних Карпат (Закарпатська область), де об’єктами геотуризму є куполи згаслих вулканів та інші сліди вулканічної діяльності: гори Анталовецька Поляна і Паланок, скельний комплекс Зачарована Долина (Смерековий Камінь). Багатими на об’єкти геоспадщини є Скорлівські і Верхньодністерські Бескиди. Найвідомішими і найвідвідуванішими геотуристичними об’єктами тут є Скелі Довбуша (скельний комплекс біля с. Бубнище з ямненських пісковиків висотою до 80 м, шириною 200 м і довжиною до 1 км) та Урицькі скелі (ерозійні останці масивних ямненських пісковиків палеоцену висотою до 50 м) з цінною геолого-геоморфологічною та історико-археологічною спадщиною. Кримський півострів з певністю можна назвати геологічним музеєм під відкритим 106

небом. Південну частину півострова займають Кримські гори, які простягаються вздовж чорноморського узбережжя на 180 км з південного заходу на північний схід при ширині 60 км. На масиві Чатир-Даг налічується понад 1000 карстових лійок, 135 печер, шахт і колодязів. Більшість з них недоступні для масового відвідування, лише дві печери – Мармурова на Чатирдагу і Кизил-Коба (Червона) на Долгоруківській яйлі відвідуються туристами масово. Одним із найпопулярніших геотуристичних об’єктів Кримського півострова є Долина Привидів на південно-західному схилі гори Демерджі – комплекс химерних скель (понад 100), утворених внаслідок вивітрювання верхньоюрських конгломератів (ніші видування, карнизи, присадкуваті і бастіонні форми). Об’єктами геотуристичних екскурсій Кримом часто стають Карадазький природний заповідник, гори-лаколіти Аю-Даг і Кастель, Великий каньйон Криму і долина річки Бодрак. На Керченському півострові на північ від селища Бондаренкове у великій котловині розташоване відоме Булганацьке поле грязьових вулканів. Подільська височина популярна завдяки розмаїттю добре вивчених об’єктів геоспадщини, сконцентрованих на відносно невеликих територіях і нескладних для доступу туристів. Найвідомішими є Подільські Товтри, каньйон р. Смотрич, гігантські карстові лабіринти у гіпсах і каньйон Дністра. Товтри – це дугоподібне пасмо відносною висотою 50-60 м – залишок узбережних рифів, сформованих паралельними береговим лініям давніх міоценових морів. Популярними серед туристів є карстові печери гіпсові печери Подільського Придністер’я. Тут налічується понад 100 печер і найбільша їх кількість перебуває під охороною: геологічними пам’ятками природи державного значення оголошені печери Оптимістична (найдовша у світі гіпсова печера – 214 км), Озерна (116 км), Кришталева (22,6 км), Вертеба (8 км), Млинки (36 км), Атлантида (1,8 км), Ювілейна (1,7 км), Джуринська (1,2 км). У каньйоноподібних долинах Дністра та його лівих приток Стрипи, Джурина, Серету, Збруча відслонюється потужний комплекс осадових товщ від наймолодших – антропогенних і до найдавніших – силурійських відкладів палеозойської ери. У нижній частині каньйону Дністра відслонюються силурій-

ські і девонські, а вище – крейдові і неогенові нової для України форми збереження і виковідклади. Особливої уваги заслуговують від- ристання геоспадщини – геопарків. На заході слонення силурійських і девонських відкла- України обґрунтовано формування двох геодів у Трубчині, Заліщиках, Іване-Золотому, парків у гірській частині Українських Карпат Устечку та Вістрі. Вони мають велику науко- – «Скелясті Бескиди» та «Вулканічні Карпати», во-пізнавальну цінність, а окремі – світове одного геопарку у Передкарпатті – «Галицьзначення. Іншим популярним геотуристич- ке Придністер’я”, трьох геопарків на Західним місцем Подільської височини є каньйон ному Поділлі – «Викопний бар’єрний риф”, річки Смотрич (площа 80 га) та скельні вихо- «Гіпсовий карст Поділля» і «Дністровський ди венду-силуру в районі м. Кам’янець-По- каньйон». дільський (Хмельницька область). Пізнавальні форми активного туризму На Придніпровській височині серед в Україні мають досить широку географію. перспективних геотуристичних об’єктів Усі регіони України охоплені мережею піших, слід відзначити Канівські гори, Буцький водних, велосипедних і автомобільних турисі Тясминський каньйони у Черкаській об- тичних маршрутів, які розділені за тематиласті. Канівські гори (найвідоміші Чернеча, кою. Особливістю таких маршрутів є те, що Княжа (221,2 м), Мар’їні гори (224,4 м) утвори- більшість з них, охоплюючи природні атраклися у районі «Канівських дислокацій», осо- ції, об’єднують і багато цінних історико-кульбливістю якого є дислокованість відкладів турних (археологічних, історичних, етнограосадового чохла, які зім’яті у складки і зібрані фічних та інших) атракцій. Природничими у лускато-насувні структури. маршрутами охоплені усі найвизначніші Цікавими для геотуристів будуть місця природні території України – туристичні виходу на поверхню найдавніших порід не маршрути і екоосвітні стежки у національтериторії України – відкладів Українського них природних і регіональних ландшафтних Кристалічного Щита (УКЩ). Таке явище мож- парках, до окремих найвизначніших пам’яток на спостерігати у долинах рік Случ, Півден- природи – «Печери Поділля», «Печери Криний Буг та відслоненнях у кар’єрах. Річка Пів- му», «Гірськими стежками Карпат», «Кримденний Буг – єдина в Україні, де збереглися ські гори», «Південний берег Криму», до скель у природному вигляді пороги, які надають і скельно-печерних комплексів, водоспадів, рівнинній річці гірський характер. Півден- гірських і рівнинних озер та ін. ний Буг прорізає кристалічні породи УКЩ , Карпати та Крим є головними районами які виходять тут на денну поверхню. проведення пішохідних походів. Тут різноЗагалом територія України дуже перспек- манітність природних перешкод дає можтивна для розвитку геотуризму. Нині ціка- ливість туристам оволодіти майже усім вість до геотуристичних атракцій зростає арсеналом техніки пішохідного туризму, орізавдяки покращенню інформаційно-освіт- єнтування на місцевості, повноцінно провонього забезпечення як окремих об’єктів, так дити навчальні заходи. Термін проведення і цілих регіонів, а також розвитку туристич- походів у цих районах теж широкий – з ранної інфраструктури. Активно популяризують ньої весни до пізньої осені, а за сприятливих геотуристичні подорожі і об’єкти Геологіч- погодних умов – і взимку. Найцікавіші маршна служба України, наукові установи в га- рути у Карпатах проходять хребтами Чорнолузі наук про Землю, Українське відділення гори, Горган і Свидовця. Найдавніший турисПроГЕО, адміністрації природоохоронних тичний маршрут «Карпатськими стежками» територій з багатою геоспадщиною та дея- проходить з Закарпаття через Торунський пекі туристичні оператори. Загалом геотуризм ревал, Вишківських Горган, весь південний в Україні перебуває у зародковому стані: не- кордон Долинського району, а з Яйко-Ілемдостатньо необхідної для геотуризму інфра- ського Горгану повертає на Осмолоду в Рожструктури, деякі цікаві об’єкти розташовані нятівський район (Lyubitsewa et al. 2012). у важкодоступних місцях, мало інформаційУ теплу пору року дуже популярними но-освітніх матеріалів, недостатньо фахівців є рафтинг та сплави по річках Чорний Чеу галузі геотуризму. Зараз фахівцями розро- ремош, Прут, Південний Буг, Дністер, Десна, бляються механізми менеджменту перспек- Случ, Тетерів й інші. Стаціонарні наметові тивних геотуристичних об’єктів та створення рафтинг-табори діють у Карпатах (Чорний 107

Черемош) і в Мигії (Південний Буг). Організатори водного туризму пропонують тривалі сплави і слави вихідного дня, здійснюють інструктажі і супроводи груп, а також надають усе необхідне спорядження. Найчастіше подорожі з пізнавальною метою українці організовують самостійно. Проте існує низка спеціалізованих туристичних підприємств і організацій, громадських об’єднань (клубів), які надають послуги з організації різних форм пізнавального природничого туризму – пішого, гірського, велосипедного, водного, спелеологічного, кінного тощо. Провідні туристичні підприємства у цій сфері нещодавно об’єдналися в Українську Асоціацію активного та екологічного туризму (Українська Асоціація… 2014) з метою просування своїх продуктів на вітчизняному і міжнародному туристичних ринках. Зазначимо, що туристична інфраструктура для різних форм пізнавального природничого туризму в Україні є недостатньо розвинутою і у деяких випадках застарілою. У атракцій них природних туристичних регіонах вона найбільше розвинута у курортних місцевостях і поблизу великих туристичних центрів чи у господарських зонах природоохоронних територій. Усе популярнішим стає використання для розміщення бази сільського туризму і агротуризму (агросадиби, фермерські господарства). Найбільша мережа таких закладів розвинута у Карпатському регіоні (Закарпатська, Івано-Франківська, Львівська і Чернівецька області). Базовий набір послуг в карпатських агрооселях включає: нічліг, домашнє харчування, водні оздоровчі процедури, прокат спорядження, організацію екскурсій. Висновки Серед форм пізнавального природничого туризму в Україні найбільшого розвитку набув екотуризм, активні види туризму (піший, водний, велосипедний, скелелазіння, спелеотуризм тощо), етнографічні подорожі територіями зі збереженим природним та історико-культурним середовищем. Найпопулярнішими є екотуристичні пропозиції національних парків та інших природоохоронних територій, а найгустіше мережа піших та велосипедних туристичних маршрутів прокладена у Карпатському регіоні та гірській частині Криму. Дуже часто природничі пізнавальні по108

дорожу поєднуються з історико-культурними елементами, що лише підсилює пізнавальний ефект. Актуальним залишається питання вдосконалення туристичної інфраструктури, зокрема розбудова мережі туристичних шляхів і маршрутів і стежок у різних регіонах України (у тому числі й транскордонних), створення нових компактних закладів розміщення і харчування вздовж туристичних шляхів і поблизу атракційних природних об’єктів, поліпшення існуючих і створення нових продуктів пізнавального характеру і популяризація таких подорожей серед вітчизняних та іноземних туристів, розробка науково-популярних інформаційних матеріалів для підвищення обізнаності широкого кола осіб з природними атракціями усіх регіонів України. Представлене дослідження може стати підставою для подальших науково-методичних та практичних розробок у галузі розвитку природничого пізнавального туризму в Україні. Література Зінько Ю.В., Мальська М.П. 2001. Розвиток екотуризму на транскордонній височині Розточчя. В кн.: Розточанський збір 2000, Т. 2, Меркатор, Львів, с. 32-35. Зінько Ю., Гетьман В. 2002. Розвиток туризму в національних парках Українських Карпатах, у зб.: Гори і люди, Рахів, Т. 1, с. 353-363. Кифяк В.Ф. 2003. Організація туристичної діяльності в Україні, Книги-ХХІ, Чернівці, 300 с. Любіцева О., Сташук К. 2002. Розвиток екологічного туризму в Україні, у зб.: Економічна та соціальна географія. Київ, Вип. 53, с. 189-196. Мальська М.П., Худо В.В., Цибух В.І. 2004. Основи туристичного бізнесу, Центр навчальної літератури, Київ, 272 с. Масляк П.О. 2008. Рекреаційна географія, Знання, Київ, 343 с. Українська Асоціація активного та екологічного туризму [electronic resource] 2014. – [cited 2014, 20 Jan.]: http://uaeta.org/ua/participant/list Устименко Л. М., Афанасьєв І. Ю. 2005. Історія розвитку туризму, Альтерпрес, Київ, 320 с. Федорченко, В. К., Дьорова, Т. А. 2002. Історія туризму в Україні, Вища школа, Київ, 195 с. Hetman W., Zinko J. 2002. Turystyka w parkach narodowych Ukrainy, [in:] Partykа J. (ed.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojców, с. 455-468.

Lyubitsewa O., Kiptenko V., Malska M., Rutynsliy M., Zan’ko Y., Zinko Y. 2012. Geography of tourism of Ukraine, Wyrzykowski J. & Widawski K. (ред.), Geography of tourism of Central and Eastern Europe countries, University of Wrocław, с. 445-489. Szczecinski R., Jagusiewicz A., Kowesznikow W., Lozynskij R., Malska M., Zinko J. 2004. Potencjał turystyczny Ukrainy Zachodniej, Instytut Turystyki, Warszawa, с. 230

Summary Informative-nature tourism in Ukraine has a long tradition of development. Today, ecotourism, act ive forms of tourism, ethnographic trips and trips to historical and cultural destinations are mostly developed. The most popular offers come from national parks and other natural areas with preserved natural, historical and cultural environments. Among the regions with active forms of tourism, the Carpathian mountain region and the Crimea with a well-developed network of hiking and biking trails should be noted. Rafting on the Black Cheremosh, Prut, Southern Bug, Dniester, Desna, Sluch, Teteriv and other rivers is quite popular as well as trips to caves (in Podillia, the Carpathians and the Crimea), which are often combined with visits to other natural attractions. Travel agencies, specialized clubs, national parks and nature reserves, which cooperate to promote their offers on domestic and international tourist market, organize informative trips.

Perspectives of geotourism development in protected areas in southern part of the Podkarpackie Voivodeship in the Carpathians Możliwości rozwoju geoturystyki na obszarach chronionych w południowej części województwa podkarpackiego w obrębie Karpat

Maria Ziaja, Tomasz Wójcik Uniwersytet Rzeszowski

Abstrakt Położenie południowej części województwa podkarpackiego w regionie Karpat decyduje o jego różnorodności przyrodniczo-krajobrazowej. Składają się na nią elementy przyrody ożywionej i nieożywionej. Na szczególną uwagę zasługują elementy geologiczne, chronione w postaci rezerwatów przyrody, pomników przyrody czy stanowisk dokumentacyjnych. Jednym ze sposobów pozwalających połączyć rozwój gospodarczy z zachowaniem walorów przyrody nieożywionej jest tworzenie geoparków. Geoparki stwarzają szansę na przetrwanie regionalnych wartości dziedzictwa geologicznego wraz z krajobrazem, oraz umożliwiają rozwój geoturystyki. Wstęp Turystyka należy obecnie do najlepiej rozwijających się gałęzi ekonomicznych, a jej odbiorcy w coraz większym stopniu wymagają produktów, które są przyjazne środowisku. Jedną z takich ofert jest geoturystyka – nowa forma łącząca ochronę przyrody i zaspokajająca potrzeby poznawcze. Coraz częściej też odchodzi się od turystyki typowo wypoczynkowej, na korzyść aktywnych form wypoczynku, a obszar województwa podkarpackiego stwarza w tym zakresie ogromne możliwości. Rozwój geoturystyki wiąże się z inicjatywą UNESCO zainicjowaną pod koniec XX wieku, jaką była idea tworzenia geoparków. Parki te mają promować konkretne regiony i pobudzać w nich inicjatywę ekonomiczną. Możliwości ich tworzenia opierają się na istniejącej sieci geostanowisk, chronionych w różnych kategoriach prawnych. Teren ten może mieć nie tylko wartość geologiczną i krajobrazową, ale także ekologiczną, archeologiczną, historyczną lub kulturową (Alexandrowicz 2006b; Słomka i Mayer 2011).

W Polsce pierwszą definicję geoturystyki zaproponowali Słomka i Kicińska-Świderska (2004), określając tym pojęciem dział turystyki poznawczej nastawionej na poznawanie obiektów i procesów geologicznych. W literaturze przedmiotu można spotkać również szerzej traktujące definicje, np. w kontekście ekonomicznych zysków, czy ostatnio zaproponowana przez Newsome i Dowlinga (2010) – jako forma turystyki przyrodniczej, która skupia się na szeregu zagadnień z zakresu nauk o Ziemi (Słomka i Mayer 2011). Różne definicje geoturystyki wskazują, że ma ona: charakter edukacyjny i poznawczy, jej przedmiotem jest celowe zwiedzanie dziedzictwa geologicznego, służy ochronie georóżnorodności oraz powinna przynosić korzyści finansowe wspierające działania ochroniarskie (Kicińska i Finga 2011). Geoturystyka ma również ścisły związek z ochroną przyrody, zwłaszcza nieożywionej. Wiele obiektów geoturystycznych ze względu na swoje unikatowe walory, objęte jest różnymi formami ochrony wynikającymi z Ustawy o Ochronie Przyrody (Słomka i Kicińska-Świderska 2004; Słomka i Mayer 2011). Ta nowa gałąź turystyki jest ściśle związana z formą ochrony jaką jest geopark, który ma na celu zwrócić uwagę na ochronę geokompleksów krajobrazowych, rozwój turystyki oraz szeroko pojętą edukację, przy jednoczesnym wprowadzeniu zasad zrównoważonego rozwoju (Alexandrowicz 2006a 2006b; Kicińska i Figna 2011). Ma więc znaczenie interdyscyplinarne, łącząc zagadnienia dotyczące geologii, ochrony przyrody i turystyki. Globalna Sieć Geoparków została utworzona w 1998 roku przez UNESCO, a następnie w 2000 roku powołano Europejską Sieć Geoparków. Pierwsze z nich to: Reserve Geologique de Haute-Provence we Francji, Lesvos Petrified Forest w Grecji, Geopark Vulkaneifel w Niemczech oraz 111

Maestrazgo Cultural Park w Hiszpanii (www.europeangeoparks.org). Pierwszym geoparkiem w Polsce, który uzyskał certyfikat UNESCO, jest transgraniczy park „Łuk Mużakowa” – położony na granicy Niemiec i Polski. Celem jego utworzenia jest unikalna w skali Europy Środkowej budowa geologiczna uformowana w wyniku działalności lądolodu – morena czołowa. Na obszarze parku jest wyznaczonych 95 geostanowisk reprezentujących różne zagadnienia z zakresu geologii, geomorfologii, hydrologii i obiektów pogórniczych (Koźma, 2009). Ten wybitny obiekt został wpisany w 2004 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Idea tworzenia geoparków, określana dziś powszechnie jako „geoochrona” lub „ochrona dziedzictwa geologicznego” dopiero w drugiej połowie ubiegłego wieku stała się przedmiotem zainteresowania międzynarodowego i integracji badań (Alexandrowicz 2006a i b). Przełomowym momentem w rozwoju geoochrony było zorganizowanie pierwszego międzynarodowego sympozjum pod patronatem UNESCO – Francja 1991, a następnie powstanie Europejskiej Asocjacji Ochrony Dziedzictwa Geologicznego – ProGEO – Niemcy 1993 (Alexandrowicz 2006a i b). Pierwszą propozycją promowania w Europie ważnych regionów, skupiających liczne geostanowiska, była koncepcja utworzenia międzynarodowej sieci Rezerwatów Litosfery (Geosfery), jako odpowiedników Rezerwatów Biosfery MAB/ UNESCO – przedstawiona na Międzynarodowym Sympozjum ProGEO w Rzymie (1996), dla której następnie UNESCO przyjęto nazwę Geopark (Alexandrowicz 2006a i b). W Polsce już w latach 90. XX w. nastąpił wyraźny rozwój geoochrony, wraz z ustaleniem nowej kategorii ochrony jaką jest stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej (po raz pierwszy zdefiniowanej w Ustawie o Ochronie Przyrody z 1991 r.), której głównym celem jest zachowanie dziedzictwa geologicznego (Alexandrowicz 1997). Na georóżnorodność składają sie wytwory przyrody nieożywionej powstałe w wyniku długotrwałych, liczących miliony lat procesów naturalnych, a niekiedy działalności człowieka, w skład których wchodzą elementy geologiczne, np.: skałki, jaskinie, źródła, wodospady oraz geomorfologiczne, np.: odcinki dolin potoków i rzek, wzniesienia, fragmenty krajobrazu naturalnego (Otęska-Budzyn 2007).

112

Metodyka badań Niniejsza praca ma charakter przeglądowy. W artykule przedstawiono charakterystykę nieożywionych elementów środowiska przyrodniczego, objętych różnymi formami ochrony w południowej części woj. podkarpackiego, w obrębie Karpat. Przedstawiona synteza obejmuje: rezerwaty przyrody (geologiczne i krajobrazowe), pomniki przyrody nieożywionej oraz stanowiska dokumentacyjne. Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na znaczenie oraz możliwości rozwoju geoturystyki na obszarach chronionych. Wyniki Województwo podkarpackie należy do regionów o urozmaiconej rzeźbie terenu oraz budowie geologicznej, stąd wiele osobliwości przyrody nieożywionej. Chronione są one najczęściej w postaci: rezerwatów przyrody, pomników przyrody oraz stanowisk dokumentacyjnych. Ponadto liczne formy geologiczne są na terenach parków narodowych, parków krajobrazowych oraz obszarów Natura 2000. W południowej części woj. podkarpackiego położonej w obrębie górotworu Karpat (Kondracki, 2009) odnotowano łącznie 53 obiekty przyrody nieożywionej objęte różnymi formami ochrony: 5 rezerwatów geologicznych, 9 rezerwatów krajobrazowych (Tab. 1), 23 pomników przyrody nieożywionej (Tab. 2) oraz 16 stanowisk dokumentacyjnych (Tab. 3). Analizowane obiekty skupione są w południowej części woj. podkarpackiego, na obszarze mezoregionów: Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Pogórze Jasielskie, Pogórze Bukowskie, Góry Sanocko-Turczańskie, Beskid Niski, Bieszczady Zachodnie. W 2012 roku zarejestrowano w Polsce 1481 rezerwatów przyrody, z czego w woj. podkarpackim było 95 (6 przyrody nieożywionej, 11 krajobrazowych) (GUS 2013). Na analizowanym obszarze znajduje się 5 rezerwatów przyrody nieożywionej oraz 9 krajobrazowych (Tab. 1), w których znajdują się cenne elementy abiotyczne, takie jak: wychodnie i rumowiska skalne, wyrobiska pokopalniane, skarpy, profile i odkrywki geologiczne, progi skalne na rzekach, jeziorka. Z wymienionych form przeważają wychodnie skalne zbudowane z piaskowca ciężkowickiego oraz progi skalne w dolinach górskich rzek: Osławy, Sanu, Wetliny, Jasiołki. Spośród 5 rezerwatów geologicznych 4 z nich

Tab. 1. Rezerwaty przyrody (geologiczne i krajobrazowe) w południowej części woj. podkarpackiego, położone w obrębie Karpat (Zieliński 2010) . Tab. 1. Nature reserves (geological and landscape) in the southern part of the Podkarpackie Voivodeship, located in the Carpathians (Zieliński 2010) Nazwa i rok utworzenia

Położenie

Golesz (2000)

Krajowice (gm. Kołaczyce)

Gołoborze (1969)

Huczwice (gm. Baligród)

Herby (1999)

Jazowa i Podlesie (gm. Wiśniowa i Frysztak)

Prządki im. Prof. H. Świdzińskiego (1957)

Czarnorzeki i Korczyna (gm. Korczyna)

Zwiezło (1957)

Duszatyn (gm. Komańcza)

Kamień nad Jaśliskami (2000)

Wola Niżna, Posada Jaśliska, Lipowiec (gm. Dukla)

Kopystanka (2001)

Kopysno i Posada Rybotycka (gm. Fredropol)

Koziniec (2004)

Myczkowce (gm. Solina)

Lp.

Charakterystyka Geologiczny, pow. 27,45 ha. Wzgórze Golesz znajduje się na obszarze Pogórza Strzyżowskiego. Ochroną objęte są wychodnie piaskowca ciężkowickiego wraz z otaczającym lasem grądowym w odmianie wschodniokarpackiej. Skałki mają niezwykle ciekawe i oryginalne kształty, są to tzw. baszty, rozdzielone wąskimi korytarzami, ciągnące się wzdłuż stoku na długości ok. 70 m. Geologiczny, pow. 13,90 ha. Pod ochroną są rumowiska skalne, znajdujące się w przedziale wysokości 540- 610 m n.p.m. Szczytowa grań w rezerwacie utworzona jest z prawie pionowych płyt skalnych. Ciekawostką mineralogiczną piaskowców budujących gołoborza jest obecność w spękaniach czerwonych kryształków realgaru i żółtych nalotów aurypigmentu. Rumowisko skalane zajmuje ok. 27% powierzchni rezerwatu, resztę stanowią zbiorowiska leśne. Geologiczny, pow. 145,85 ha. Składa się z 2 części położonych na Pogórzu Dynowskim i Strzyżowskim przedzielonych doliną rzeki Wisłok tworzącą przełom zwany „Bramą Frysztacką”. W lasach, gdzie dominującym zbiorowiskiem jest buczyna karpacka na grzbiecie Herby znajdują się liczne wychodnie skalne. Większość skałek ma ok. 5 m wysokości i od kilku do kilkudziesięciu metrów długości. Geologiczny, pow. 13,60 ha. Celem ochrony są wychodnie skalne zbudowane z piaskowca ciężkowickiego, który pod wpływem erozji przybrał oryginalne kształty. Poszczególne skały posiadają własne nazwy: Prządka-Matka, Prządka-Baba, Herszt, Zbój Madej. Geologiczny, pow. 2,20 ha. Celem ochrony są jeziorka Duszatyńskie, powstałe po osuwisku zbocza Chryszczatej. Zwały rumowiska przegrodziły w kilku miejscach dolinę potoku Olchowatego, a w powstałych nieckach zaczęła zbierać się woda i powstały jeziorka. Krajobrazowy, pow. 302,32 ha. Górę Kamień (857 m n.p.m.) porastają reglowe lasy bukowo-jodłowe oraz kwaśna buczyna karpacka. Na Górze Kamień znajdują się wychodnie skalne piaskowcowe, pola rumowisk skalnych oraz wyrobiska po kamieniołomach. Krajobrazowy, pow. 188,67 ha. Góra Kopystanka (540, 6 m n.p.m.) to jedno z najwyższych wzniesień Pogórza Przemyskiego. Rezerwat obejmuje niezalesiony szczyt góry oraz fragment lasu (podgórska buczyna karpacka). W rezerwacie można znaleźć ciekawe profile geologiczne. W górnym biegu potoku w kierunku Rybotycz, znajduje się wyerodowany żleb w fliszu wapiennym z rzadkimi skałami radiolarytami. Krajobrazowy, pow. 26,68 ha. Obejmuje zbocze Góry Koziniec (522 m n.p.m.). Ochroną objęto zalesione zbocze Góry Koziniec z wychodniami z piaskowców i łupków oraz płatami roślinności kserotermicznej. Na południowym krańcu rezerwatu znajduje się nieczynny kamieniołom złożony z 4 poziomów eksploatacyjnych, z punktem widokowym na Zalew Myczkowski – z jednej i zalew Soliński – z drugiej strony.

113

Krywe (1991)

Krywe, Tworylne, Hulskie (gm. Lutowiska)

Przełom Osławy pod Duszatynem (2000)

Wysoczany (gm. Komańcza) i Mokre (gm. Zagórz)

Przełom Osławy pod Mokrem (2003)

Przełom Sanu pod Grodziskiem (2003)

Sine Wiry (1987)

Źródliska Jasiołki (1993)

Wysoczany (gm. Komańcza) i Mokre (gm. Zagórz) Zwierzyń (gm. Olszanica), Bereźnica Niżna (gm. Solina) oraz Średnia Wieś (gm. Lesko) Łuh, Zawój, Polanki (gm. Cisna, Czarna, Solina) Wola Niżna, Lipowiec (gm. Komańcza)

Krajobrazowy, pow. 511,73 ha. Utworzono go dla ochrony doliny rzeki San wraz z bogatą fauną, jest to najważniejszy w Bieszczadach korytarz ekologiczny i miejsce bytowania węża Eskulapa. Na uwagę zasługuje wysoka skarpa o długości 110 m i wysokości 40 m, która jest pozostałością dawnego kamieniołomu, to odkrywka fliszu karpackiego płaszczowiny śląskiej. Znajduje się w zakolu rzeki San, naprzeciw dawnej wsi Tworylne. Krajobrazowy, pow. 322,45 ha. Chroni przełomowy odcinek Osławy na granicy Beskidu Niskiego i Bieszczadów, która w okolicach Duszatyna opływa 50-m ostaniec – wzgórze Łokieć. Koryto rzeczne obfituje w liczne progi skalne, a w dolinie rzeki możemy zobaczyć różnorodne formy skalane i pozostałości po osuwiskach. Krajobrazowy, pow. 142,79 ha. Obejmuje przełomowy odcinek Osławy, tworząc malownicze zakole ograniczone stromymi zboczami wraz z rozległym tarasem rzecznym i korytem obfitującym w progi skalne. Krajobrazowy, pow. 100,24 ha. Obejmuje atrakcyjny krajobrazowo przełomowy odcinek doliny Sanu i tereny nad Zbiornikiem Myczkowce. Przełom Sanu otoczony przez piaskowcowo-łupkowe wzniesienia, od wschodu Góra Grodzisko (556 m n.p.m.), od zachodu Trzy Kopce (451 m n.p.m) tworzy wyjątkowy i niepowtarzalny zakątek. Krajobrazowy, pow. 450,49 ha. To jeden z najciekawszych rezerwatów w Karpatach pod względem różnorodności biologicznej i form krajobrazu. Ochroną objęto przełomowy odcinek Wetliny, aż do ujścia do Solinki, na którym znajdują się liczne kaskady. Krajobrazowy, pow. 1585,01 ha. Jest największym rezerwatem w Karpatach Polskich, położony na wschodnim krańcu Beskidu Niskiego. Obejmuje najwyżej położone stoki pasma granicznego ze Słowacją. Porasta je las bukowy z domieszką jodły, zaś wschodnia część rez. to obszar źródliskowy Jasiołki i Wisłoka z licznymi wąwozami oraz blokami skalnymi w korytach rzek.

chronią utwory skalne, zaś rezerwat „Zwiezło” które niekiedy mają ciekawe kształty przypomi– jeziorka Duszatyńskie powstałe po osuwisku. nające m.in.: baszty, maczugi, muszle. Najbardziej Z kolei rezerwaty krajobrazowe, pomimo iż mają charakterystyczne z nich to: skała „Konfederatka” na celu ochronę rzadkich ekosystemów z boga- i „Maczuga” na Piaskowej Górze. Drugą grupę statą florą i fauną, obejmują również najcenniejsze nowią źródła oraz wodospady zlokalizowane w Beprzełomowe odcinki rzek, profile geologiczne oraz skidzie Niskim, Bieszczadach Zachodnich i Pogónieczynne kamieniołomy. rzu Dynowskim. Najefektowniejszym z nich jest W Polsce zarejestrowano dotychczas 36316 po- „Wodospad przy Młynie” w Iwli, zaś najbardziej mników przyrody, zaś w woj. podkarpackim 1388. znanym źródełko „Bełkotka” w Iwoniczu Zdroju. Spośród nich niewielką liczbę stanowią elementy Formą służącą do ochrony miejsc występowaprzyrody nieożywionej, podzielone na następują- nia formacji geologicznych, tworów mineralnych, ce kategorie: głazy, skałki i jaskinie oraz tzw. po- jaskiń, oraz fragmentów eksploatowanych lub niezostałe (krzewy, źródła, wodospady, wywierzyska, czynnych wyrobisk są stanowiska dokumentacyjjary) (GUS 2013). ne (Ustawa 2004). W naszym kraju znajduje się W pracy scharakteryzowano 23 pomniki łącznie 161 tego typu obiektów, zaś w woj. podkarprzyrody nieożywionej (Tab. 2), które chronią: packim zarejestrowano 28 (GUS 2013). W niniejszym opracowaniu przedstawiono 16 pojedyncze skały oraz grupy skałek, ściany skalne, głazy polodowcowe, źródła i wodospady. Na stanowisk dokumentacyjnych (Tab. 3) znajdująanalizowanym terenie przeważają pomniki przy- cych się na terenie Karpat, które obfitują w borody nieożywionej, w postaci zgrupowań skalnych, gactwo udokumentowanych form geologicznych, 114

Tab. 2. Pomniki przyrody nieożywionej w południowej części woj. podkarpackiego, położone w obrębie Karpat (Reszel H., A. 2013) . Tab. 2. Monuments of nature in the southern part of the Podkarpackie Voivodeship, located in the Carpathians (Reszel H., A. 2013) Lp. Nazwa

Położenie

Pozostałości wychodni skalnej

Kobyle (gm. Frysztak)

Grupa skałek

Wola Komborska (gm. Korczyna)

Skałka

Wola Komborska (gm. Korczyna)

Grupa skałek

Wola Komborska (gm. Korczyna)

Grupa skałek

Wola Komborska (gm. Korczyna)

Skała„Błędny Kamień”

Kąkolówka (gm. Błażowa)

Wychodnia skalna „Diabli Kamień”

Folusz (gm. Dębowiec)

Wychodnia skal- Liszna na „Orli Kamień” (gm. Sanok)

Wychodnie skalne „Mały Kamień”

Bykowce (gm. Sanok)

Wychodnie skalne „Duży Kamień”

Bykowce (gm. Sanok)

Ściana skalna „Kamień Leski”

Glinne (gm. Lesko)

Skałka „Kamień Orelecki”

Myczkowce (gm. Solina)

Forma ochrony

Charakterystyka Pierwotnie był to grzyb skalny o wymiarach 16 m obwodu i 7 m wysokości. Został wysadzony i obecnie pozostaCzarnorzeckoło po nim kilka bloków skalnych. Jest to Strzyżowski PK wychodnia piaskowca istebniańskiego znajdująca się u stóp południowego stoku Pasma Herbów. Grupa trzech skałek na Łupanej Górze Czarnorzecko– piaskowiec czarnorzeki (wysokość: 4 m, Strzyżowski PK 5 m, 4 m). CzarnorzeckoPojedyncza skała na Piaskowej Górze Strzyżowski PK – tzw. Maczuga o wysokości ok. 3,5 m. Grupa 6 skał na Trzecim Dziale – zgrupoCzarnorzeckowane na szczycie wzgórza w lesie bukowoStrzyżowski PK sosnowym. Jedna z nich kształtem przypomina muszlę. Grupa 15 skałek w Lesie Pałki. Wśród któCzarnorzeckorych najsłynniejsza jest „Konfederatka” Strzyżowski PK kształtem przypominająca czapkę. Skała pochodzenia magmowego – łupek Hyżniańskołyszczykowy, są to dwa stykające się ze Gwoźnicki OCHK sobą fragmenty o obwodach: 7,7 m i 7,1 m. Malownicze skałki w paśmie Magury WątMagurski PN, obkowskiej, zbudowane z gruboziarnistego szary Natura 2000 piaskowca magurskiego ciągną się pasem – Ostoja Magurska długości około 200 m i szerokości 50-60 (PLH 180001), Beskid m. Najwyższy blok ma wysokość 12 m Niski (PLB 180002) i szerokość 13 m. PK Gór Słonnych, Skałki znajdują się w lesie bukowo-jodłoobszary Natura wym i ciągną się pasmem długości ok. 2000 – Góry Słonne 54 m, zbudowane z kredowych skał fliszo(PLB 180003, wych, głównie piaskowców krośnieńskich. PLH 180013) Rez. Polanki, PK Gór Zbudowane z piaskowca ciężkowickiego, Słonnych, obszary znajdują się na nieopodal szczytu Góry Natura 2000 – Góry Granickiej, o wymiarach: 16,5 m długości, Słonne (PLB180003, 2,5 m szerokości i zróżnicowanej wysokoPLH 180013) ści od 4,6 do 1,8 m. Rez. Polanki, PK Gór Zbudowane z piaskowca ciężkowickiego, Słonnych, obszary znajdują się na szczycie Góry Granickiej, Natura 2000– Góry składają się z kilku części, a całość ma wySłonne (PLB180003, sokość 10 m, długość 11 m i szerokość od PLH 180013) 3 do 4,5 m. Wychodnia należąca do warstw krośnieńskich, zbudowana z gruboziarnistego piaPK Gór Słonnych skowca, o długości ok. 220 m, wysokości od 5 do 33 m. Ostaniec zbudowany z piaskowców kroWschodniobeskidzki śnieńskich w kształcie baszty. Obwód OCHK ok. 9 m i wysokość 3,8 m. 115

„Skałki Myczko- Myczkowce wieckie” (gm. Solina)

Głaz polodowcowy

Źródło „Mieczysław”

Majscowa (gm. Dębowiec)

Czarnorzeki (gm. Korczyna)

Źródło „Bełkotka”

Iwonicz-Zdrój (gm. Iwonicz -Zdrój)

Źródło „Bulgotek”

Mików (gm. Komańcza)

Wschodniobeskidzki OCHK, obszar Natura 2000 – Dorzecze Górnego Sanu (PLH 180021) Obszary Natura 2000 – Beskid Niski (PLB 180002), Ostoja Magurska (PLH 180001)

Jest to stroma, pionowa skała zbudowana z warstwy krośnieńskiej – górująca nad zakolem Sanu, ciągnie się łukiem na długości ok. 370 m i wysokości dochodzącej do 37 m. Głaz granitowy – eratyk zagłębiony w potoku Majscowskim. Widoczny fragment w kształcie trapezu ma wymiary: 0,83 m, 0,35 m i boki 0,80, 0,48 m. Jest to źródło zatopione, woda wypełCzarnorzecko-Strzy- nia zagłębienie tworząc niewielkie oczko. żowski PN, Znajduje się na południowym stoku obszar Natura 2000 – Suchej Góry, w sąsiedztwie znajdują się Ostoja Czarnorzecka sztolnie po nieczynnych wyrobiskach pia(PLH 180027) skowca istebniańskiego (miejsce hibernacji nietoperzy). Beskid Niski OCHK, obszary Natura 2000 Znajduje się na zboczu Góry Winiarskiej, – Beskid Niski (PLB w strefie uzdrowiskowej. Mieszanina so180002), Ostoja Jaśli- lanki z ropą naftową i gazem ziemnym. ska (PLH180014) Obszar Natura 2000 – BieszczaŹródło wody mineralnej typu siarczkowedy (PLC180001), go, wypływa ze stoku na wysokości 503 m Ciśniańsko-Wetlińn.p.m. nieopodal brzegu Osławy. ski PK

takich jak: odkrywki, odsłonięcia, profile, molasy, skamieniałości, sztolnie czy progi skalne na rzece. Zgrupowane są głównie w Górach Sanocko-Turczańskich oraz na Pogórzu Przemyskim, gdzie zachowały się reprezentatywne odsłonięcie geologiczne ukazujące flisz karpacki. Odrębną grupę stanowisk dokumentacyjnych stanowią sztolnie powstałe w wyniku podziemnej eksploatacji piaskowca na terenie Czarnorzecko -Strzyżowskiego PK , które dodatkowo objęte są ochroną siedliskową w ramach obszaru Natura 2000 – Ostoja Czarnorzecka (PLH 180027), ze względu na hibernujące w nich nietoperze. Wnioski Geoturystyka to najlepszy sposób na rozwijanie wiedzy o przyrodzie i historii jej powstania. Zajmuje się dostosowaniem elementów przyrody nieożywionej do pełnienia funkcji turystycznej. Ponadto zachęca do zachowania różnorodności środowisk przyrodniczych i krajobrazowych, promując wiedzę z zakresu dziedzictwa przyrodniczego oraz edukuje na różnych szczeblach nauczania (Słomka 2005). Ze względu na aspekt dydaktyczny, geoturystyka powinna być szeroko promowana oferując wycieczki edukacyjne, gdzie można przeprowadzić 116

lekcje geografii czy przyrody. Elementy przyrody nieożywionej nierozerwalnie związane są ze środowiskiem ożywionym, gdyż skałki, źródła, wodospady są siedliskiem specyficznej roślinności oraz rzadkich gatunków owadów, płazów, gadów, jak również miejscem gniazdowania ptaków. Jaskinie zaś, mają ogromną wartość jako miejsca hibernacji i rozrodu nietoperzy. Coraz bardziej wymagający turyści poszukują produktów dopasowanych do ich zainteresowań jakimi są geoparki i geostanowiska, które mogą wzbogacić dotychczasową ofertę turystyczną. Nowa gałąź turystyki coraz prężniej rozwijająca się na świecie i w Polsce, przynosi różnorakie korzyści: społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze. Jest istotną szansą dla terenów ubogich ekonomicznie dając zatrudnienie społecznościom lokalnym oraz podnosząc ich świadomość ekologiczną. W Polsce czynne uprawianie geoturystyki ma największe możliwości w parkach krajobrazowych, które najbardziej odpowiadają założeniom geoparków, bowiem obok celów ochrony można realizować w nich funkcję turystyczną i edukacyjną. Ważna jest tutaj swoboda poruszania się, a także możliwość ingerencji człowieka (np.: wykarczowanie drzew i krzewów w celu

Tab. 3. Stanowiska dokumentacyjne w południowej części woj. podkarpackiego, położone w obrębie Karpat (Stan na 20.06.2012, RDOŚ) . Tab. 3. Documentation sites in the southern part of the Podkarpackie Voivodeship, located in the Carpathians (Stan na 20.06.2012, RDOŚ) Mezoregion wg. Kondrackiego (2009)

Charakterystyka

Pogórze Bukowskie

Skarpa o długości 100 m nad rzeką San.

Lp.

Nazwa i rok utworzenia

„Skarpa w Między- Międzybrodzie brodziu” (2006) (gm. Sanok)

„Bandrów-flisz karpacki” (2007)

Bandrów (gm. Ustrzyki Dolne)

Góry SanockoTurczańskie

„Trakcjonity zRudawki” (2007)

Rudawka (gm. Bircza)

Pogórze Przemyskie

„Węgiel w Malawie” (2007)

Malawa (gm. Bircza)

Pogórze Przemyskie

„Flisz z Leszczawy Dolnej” (2007)

Leszczawa Dolna (gm. Bircza)

Pogórze Przemyskie

Huwniki (gm. Fredropol)

Góry SanockoTurczańskie

Koniusza (gm. Fredropol)

Góry SanockoTurczańskie

6 7

„Flisz wapienny w Huwnikach” (2007) „Potok Zalesie” (2007)

Położenie

W skład stanowiska dokumentacyjnego wchodzi skarpa o długości 20 m i wysokości 5 m. Jest to odsłonięcie geologiczne ukazujące warstwy fliszu. Odsłonięcie sfałdowanych warstw menilitowych ogniwa trakcjonitów (w skarpie potoku) o wymiarach: 15 m długości i 4 m wysokości. W stanowisku nieliczne skamieniałości ryb płytkowodnych. Odkrywka geologiczna – odsłonięcie o wymiarach 35 m długości, 2 m wysokości. Przedmiotem ochrony są piaskowce kliwskie o różnym stopniu scementowania z wkładkami czarnego, miękkiego węgla. Pionowa ściana na lewym brzegu Potoku Stupnica, o długości 100 m, wysokości 15 m. Widoczny profil warstw osadowych fliszu karpackiego. Odsłonięcie warstw fliszowych przy prawym brzegu rzeki Wiar, o 140 m długości i 15 m wysokości. Odkrywka geologiczna z późnoeoceńską fauną mięczaków. Odsłonięcie fliszu wapiennego na brzegu rzeki Wiar z nagromadzeniami skorup inoceramów. Grzęda skalna – odsłonięcie zlepieńców dubnickich i piaskowców dolnomioceńskiej molasy, na lewym brzegu rzeki Wiar. Bardzo rzadki profil najstarszych molas w korycie potoku Młynówka (dopływ Wiaru) Profil denudacyjny – próg z wodospadem na brzegu rzeki Wiar, 250 m długości, 150 m szerokości, 20 m wysokości.

„Inoceramy” (2007)

Makowa (gm. Fredropol)

Góry SanockoTurczańskie

„Zlepieńce z Dubnika” (2007)

Nowe Sady (gm. Fredropol)

Góry SanockoTurczańskie

„Molasy potoku Młynówka” (2007)

Nowe Sady (gm. Fredropol)

Góry SanockoTurczańskie

Rybotycze (gm. Fredropol)

Góry SanockoTurczańskie

Posada Rybotycka (gm. Fredropol)

Góry SanockoTurczańskie

Odsłonięcie fliszu karpackiego w prawym brzegu rzeki Wiar – 70 m długości, 10 wysokości.

Węglówka (gm. Korczyna)

Pogórze Dynowskie

Zgrupowanie sztolni: Sztolnia Jasna, Sztolnia Pustelnia, Sztolnia Wesoła, Sztolnia Nelsona, Sztolnia Zawaliskowa.

„Kanion w Rybotyczach” (2007) „Piaskowce w Posadzie Rybotyckiej” (2007) „Sztolnie w Węglówce” (2007)

117

„Wodospad w Cisowej” (2007)

Cisowa (gm. Krasiczyn)

„Skałka z rybami” (2007)

Skopów (gm. Krzywcza)

„Progi skalne i przełom na poto- Łukowe (gm. Zagórz) ku Tarnawka w Łukowem” (2011)

Pogórze Przemyskie

Pogórze Dynowskie

Góry SanockoTurczańskie

odsłonięcia skałek, budowa podestów i kładek) służąca udostępnianiu obiektów geoturystycznych. Wszystkie te prace powinny być przemyślane i zapewniające ochronę przed celowym lub przypadkowym zniszczeniem cennych elementów przyrody, kosztem udostępniania geostanowisk. Wiele z pomników przyrody nie jest oznaczonych, co niestety obniża ich wartość edukacyjną i turystyczną. Natomiast niektóre wychodnie skalne podlegają ciągłej naturalnej sukcesji zarastając roślinnością. Należy zatem otoczyć ich opieką i w przemyślany sposób wprowadzić odpowiednie zabiegi pielęgnacyjne w celu odsłonięcia skał. Zdarza się również, że pomniki przyrody są niszczone przez człowieka, np. na terenie Czarnorzecko-Strzyżowksiego PK duże wychodnie skalne w Paśmie Herbów zostały wysadzone podczas pozyskiwania piaskowca i obecnie pozostało po nich tylko kilka bloków skalnych o niewielkich rozmiarach (Reszel i Reszel 2013). Bardzo ważnym aspektem jest odpowiednie zagospodarowanie i przystosowanie obiektów geoturystycznych, tak aby masowa turystyka nie przyczyniła się do ich dewastacji oraz otaczającej przyrody. Na terenie województwa podkarpackiego elementy abiotyczne stanowiące o georóżnorodności w większości są objęte ochroną w formie: rezerwatów przyrody, pomników przyrody i stanowisk dokumentacyjnych. Występujące tu bogactwo przyrody nieożywionej ma istotną wartość dla rozwoju geoturystyki oraz zakładania geoparków. Projekt pierwszego geoparku w woj. podkarpackim przedstawił Gonera (2004) pod nazwą „Karpaty fliszowe”, obejmującego parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński, Jaśliski, Czarnorzecko-Strzyżowski, Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego. Na tym obszarze przebiega granica miedzy dwiema dużymi jednostkami geo-

118

Wodospad na potoku Cisowa, 3 m szerokości, 2 m wysokości. Odsłonięcie bryły rogowców menilitowych na prawym brzegu potoku, zawierające odciski organizmów morskich o wymiarach 4 m długości, 2 m wysokości, 2 m szerokości. Małe wodospady na potoku Tarnawka.

logicznymi (śląską i dukielską), co ukazuje dużą różnorodność typów skał. Również Haczewski (2011) proponuje utworzenie geoparku na terenie Bieszczadzkiego PN, ze względu na: relikty starej rzeźby, skalne koryta rzeczne z wodospadami, formy skałkowe, jaskinie, stare formy osuwiskowe, różnorodne cenne stanowiska geologiczne oraz bogaty zapis historii osadnictwa utrwalony w osadach rzecznych. Kolejny projekt dotyczy obszaru doliny Wisłoka, który został wybrany ze względu na atrakcje geoturystyczne oraz historyczne o szczególnym znaczeniu dla badań geologicznych tego rejonu. Obejmuje tereny Beskidu Niskiego, Kotliny Jasielsko-Sanockiej oraz Pogórzy: Strzyżowskiego, Dynowskiego, Jasielskiego i Bukowskiego. Projektowany Geopark „Dolina Wisłoka – Polski Teksas” głównie kładzie nacisk na edukację i popularyzację wiedzy w zakresie: złóż ropy naftowej i przemysłu naftowego, zróżnicowanej budowy Karpat, wód mineralnych, jak również walorów architektonicznych (Wasiluk 2013). Spośród wszystkich obiektów przyrody nieożywionej w woj. podkarpackim, najliczniej jest odwiedzany rez. Prządki na terenie Czarnorzecko-Strzyżowskiego PK z uwagi na dogodną lokalizację przy drodze Rzeszów – Krosno (Wnuk & Ziaja 2011), a także źródełko „Bełkotka” położone w strefie uzdrowiskowej Iwonicza Zdroju, na trasie spacerowej. Reasumując należy stwierdzić, ze południowa część woj. podkarpackiego, z uwagi na dużą liczbę występujących tu elementów przyrody nieożywionej, posiada wysoki potencjał geoturystyczny. Na rozwój geoturystyki w tym regionie, istotny wpływ będzie miało utworzenie geoparków, które przyciągną turystów i pozwolą skutecznie wypromować najbardziej atrakcyjne geosystemy Karpat.

Literatura Alexandrowicz Z. 1997. Geoochrona w Polsce – osiągnięcia i perspektywy rozwoju, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, 53, s. 7-23. Alexandrowicz Z. 2006a. Geopark – nature protection category aiding the promotion of geotourism (Polish perspectives), „Geoturystyka”, 2(5), s. 3-12.

turism: the Tourism of Geology and Landscape, Goodfellow Publisher Ltd., s. 1-12. Otęska-Budzyn J. 2007. Dziedzictwo geologiczne i jego ochrona, [w:] M. Grzegorczyk (red.), Integralna ochrona przyrody, Instytut Ochrony Przyrody PAN , Kraków, s. 195-200. Reszel H., Reszel R. 2013. Pomniki przyrody nieożywionej województwa podkarpackiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 104.

Alexandrowicz Z. 2006b. Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego, „Przegląd Geo- Słomka T. 2005. Geoturystyka w Akademii Górniczo logiczny”, nr 54(1), s. 36-41. -Hutniczej w Krakowie, „Przegląd Geologiczny”, 53(2), Gonera M. 2004. Beskidy w oczach geologa, czyli Ge- s. 109-111. opark Karpaty fliszowe, „Wierchy 69”, s.125-142. Słomka T., Kicińska-Świderska A. 2004. Geoturystyka

GUS 2013. Ochrona środowiska. Informacje i opraco- – podstawowe pojęcia, „Geoturystyka”, 1, s. 5-7. wania statystyczne, Warszawa. Słomka T., Mayer W. 2011. Geoturystyka – interdyscyplinarna specjalność kształcenia, „Przegląd GeologiczHaczewski G. 2011. O celowości utworzenia geoparku w Bieszczadach Wysokich, „Problemy Ekologii Krajo- ny”, nr 59(4), s. 329-334. brazu”, t. XXIX , s. 61-66. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przy-

Kicińska A., Finga J. 2011. Korzyści wynikające z rozwoju turystyki specjalnych zainteresowań na obszarach geoparków, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, t. XXIX , s. 21-28. Kondracki J. 2009. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 441. Koźma J. 2009. Ocena możliwości utworzenia geoparku w obszarze Łuku Mużakowa, woj. lubuskie, powiat żarski, Wrocław, s. 40. Newsome D., Dowling R.K. 2010. Setting an agenda for geoturism, [w:] Newsome D., Dowling R.K. (red.), Geo-

rody. Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880.

Wasiluk R. 2013. Projekt Geoparku „Dolina Wisłoka” – Polski Teksas, „Przegląd Geologiczny”, nr 61(4), s. 224-229. Wnuk Z., Ziaja M. 2011. Turystyka w rezerwacie geologicznym „Prządki” w województwie podkarpackim. Problemy Ekologii Krajobrazu, t. XXIX , s. 185-191. Zieliński K. (red.) 2010. Leksykon podkarpackiej przyrody, ProCarpathia, Rzeszów, s. 159. w w w.europea ngeopa rk s.org (data pobra nia: 5.02.2014 r.)

Summary Location southern part of the voivodeship in the Carpathian region determines about diversity of nature and landscape. It consists of the elements animate and inanimate nature. Particularly noteworthy geological elements, protected as nature reserves, monuments of nature, documentation sites. One way to combine economic development with preserving the values of geological is the creation of Geoparks. Geoparks offer a chance for protection of regional geological heritage together with the landscape, and enable the development of geotourism.

Geotouristic objects in the context of the recreation-touristic destinations concept Геотуристичні об’єкти в контексті концепції рекреаційно-туристичних дестинацій

Тетяна Божук

Інститут екології, природоохоронної діяльності та туризму імені В’ячеслава Чорновола Національного університету „Львівська політехніка”

Резюме Стаття присвячена особливостям розуміння дестинації як феномена сучасної рекреаційно-туристичної діяльності зарубіжними і вітчизняними вченими. Запропоновано схему класифікації рекреаційно-туристичних дестинацій, враховуючи задоволення потреб і мотиви подорожі, ресурсне забезпечення і функціональне призначення земель, а також можливості інфраструктури і сфери послуг. Розглянуто роль і місце геотуризму у системі типізації рекреаційно-туристичних дестинацій. Проведено аналіз геотуристичних об’єктів (геосайтів) Шляху «Гео-Карпати» з позиції «Вчення про рекреаційно-туристичні дестинації». Тематика наукових досліджень територій, придатних для використання у цілях туризму і рекреації, залишається актуальною впродовж останніх п’ятидесяти років. У зв’язку із зростанням кількості вільного часу, фінансовими можливостями і розумінням людей необхідності проведення комфортного дозвілля, виникає потреба розвитку і вдосконалення індустрії розваг (у широкому загалі), що, в свою чергу, призводить до формування спеціальних територіальних утворень. Наукові концепції аналогічно розвиваються: на зміну розуміння туристичних центрів приходить уявлення організації територій на рівні рекреаційних

районів (60-і рр. ХХ ст.), потім з’являються територіальні рекреаційні системи (70-і рр. ХХ ст.), курорти (80-і рр. ХХ ст.), туристичні дестинації (90-і рр. ХХ ст.) і туристичні кластери (поч. ХХІ ст.). У сучасних наукових публікаціях можемо бачити прихильників кожного з попередньо означених наукових підходів дослідження певних географічних територій. За нашими переконаннями, виходячи із потреб сучасного вимогливого рекреанта/туриста і можливостей потенційного рекреаційно-туристичного забезпечення територій, вважаємо за доцільне застосовувати концепцію рекреаційно-туристичних дестинацій. Саме цьому аспекту дослідження і присвячується дана публікація. Однак, насамперед з’ясуємо, що таке туристична дестинація взагалі. Поняття «дестинація» визначається по-різному у залежності від сукупності проблем, які є предметом дослідження, а також наукового напряму їх вирішення. Так, раніше дестинація була предметом вивчення економічних наук, які розглядали її основні властивості з позиції маркетингової діяльності і управління, але з часом набирають актуальності територіальні аспекти як галузь дослідження географічними науками, зокрема конструктивною географією. Взагалі, термін «туристична дестинація» означає територію, де відбувається споживання

Рис. 1. Модель туризму (за Н. Лейпером 1990) . Fig. 1. Tourism model (according to Leiper 1990) 121

Рис. 2. Узагальнене уявлення про розуміння дестинації Fig. 2. Generalised notion about destination

туристичного продукту (Рис. 1). Це поняття Любіцева (Любіцева 2009), Т.І. Ткаченко (Ткау світі не нове: у зарубіжній літературі вжи- ченко 2006), О. Афанасьєв (Афанасьев 2010), Н. вається з 2-ої половини 19 ст., на пострадян- Паньків (Паньків 2011) та ін. ському просторі – займає ключове місце у роУ сучасній Україні термін «дестинація» ботах О. Зоріна і І. Зоріна (Зорин и др. 2009), віднесено до 20 базових у сфері туризму (на О. Кускова і Ю. Джаладян (Кусков и др. 2013), основі аналізу правових документів у сфері О. Тарасенока (Тарасенок 2011) та ін. Серед туризму UNWTO і країн-сусідів України, проукраїнських науковців відомі роботи О. Лю- веденого професором О.О. Любіцевою). Крім біцевої (Любіцева 2010) і Т. Ткаченко (Ткачен- цього, у навчальному процесі за напрямом ко 2006), О. Афанасьєва (Афанасьєв 2010) і К. «Туризм» випускна кваліфікаційна робота повинна відображати проблемні питання Горба (Горб 2012) та ін. У наших попередніх роботах (Божук 2011; розвитку туризму в країні (регіоні, дестинаБожук 2012; Божук 2013) проведено деталь- ції), відповідно до Вимог, затверджених Науний аналіз інтерпретації поняття «дестина- ково-методичною комісією зі сфери обслугоція» (більше 20 розумінь терміну) науковця- вування Міністерства освіти і науки України. Саме тому, виходячи із нормативно-прами від першого його вживання Т. Куком (1840) вових документів і навчально-освітніх вимог, і до наших днів. У результаті такого аналізу інтерпретації узагальненого розуміння дестинації вітчизтерміну «дестинація» вдалося виділити суть няними і зарубіжними науковцями, можемо його розуміння (Рис. 2), яку можемо предста- констатувати актуальність і стверджувати вити як місце призначення, напрям маршру- про існування наукового напряму «Вченту, місце (територію) головної мети подорожі; ня про рекреаційно-туристичні дестинації» туристичний продукт, культурну константу; (Рис. 3). Цей напрям дослідження сформувався єдину конкурентно-спроможну стратегічну на основі трьох основних наук: географічних комерційну одиницю управління; концепт; (а саме – конструктивної і соціальної геогратериторію туристичного призначення, соці- фії), економічних (бізнесу і управління), а таально-географічну місцевість, привабливу кож туризмології як оригінальної інноваційної для туристів географічну територію; приу- соціо-економіко-гуманітарної науки. Таким чином, суть рекреаційно-туристичроченість до певного ландшафту. На основі проведеного аналізу констату- ної дестинації (РТДе) полягає у розумінні того, ємо той факт, що «дестинація» асоціюється що географічна територія задовольняє (за раз певним місцем у просторі, змінити яке не- хунок своєї привабливості) потреби турисможливо і в напрямі якого рухаються туристи тів/рекреантів шляхом надання різноманітних (згідно визначення Міжнародної туристичної послуг, умовами ресурсного (і рекреаційного, організації (UNWTO) і більшості авторів, се- і туристичного) та інфраструктурного забезред яких С.С. Ніколаєв (Николаев 2000), О.О. печення, а також ефективністю управління. 122

Рис. 3. Вчення про рекреаційно-туристичні дестинації – міждисциплінарний напрям дослідження Fig. 3. Science of recreation-touristic destinations – interdisciplinary studies

При дослідженні рекреаційно-туристичних дестинацій можна використовувати систему методів: філософських (напр., спостереження, експеримент, тощо), загальнонаукових (традиційних – аналізу, синтезу, узагальнення тощо і нових – моделювання, системного і кластерного аналізу та ін.) і конкретно-наукових (міждисциплінарних – картографічного, польових досліджень, аналізу аналогових ареалів тощо і спеціальних – анкетування, бальної оцінки, систематизації та ін.). Незважаючи на підвищений інтерес сучасних вчених географів і економістів до питань туристичної дестинації, систематизація дестинацій продовжує залишатися недостатньо розробленою. Т.І. Ткаченко (Ткаченко 2006) виділяє різновиди, категорії, групи і таксони дестинацій на основі 10 ознак (масштаб, стадія життєвого циклу, вид туризму, мета подорожі, ресурсна база, стан розвитку, ступінь навантаження, рівень агрегації, ступінь агломе-

рації і категорія користувачів). Однак, виділені на основі перелічених вище ознак види (типи) дестинацій є достатньо умовними. К. Горб (Горб 2012) пропонує класифікацію ієрархічних рівнів туристичних дестинацій з погляду можливості проведення ними самостійної міжнародної маркетингової діяльності через окремі інституції і розрізняє: нанодестинації, мікродестинації, мезодестинації, макродестинації і мегадестинації. Однак, крім цього, вказує на існування ще й проміжних рівнів дестинацій, як напр. транскордонні дестинації. Різновиди РТДе, на нашу думку, визначаються сукупністю чинників і їх взаємовпливом між рекреантами/туристами і територією (Таб. 1). Таким чином, розрізняємо три типи рекреаційно-туристичних дестинацій: »» РТДе для потреб активного відпочинку та стаціонарної рекреації (приурочені до земель природоохоронного та рекреаційного призначення);

Взаємодія чинників з боку людини

з боку території

тип рекреанта/туриста потреби мотивація мета подорожі рівень доходів

тип використання земель туристична привабливість території вид рекреаційно-туристичної діяльності

Таб. 1. Чинники, що впливають на типізацію рекреаційно-туристичних дестинацій Tab. 1. Factors of recreation-touristic destinations classification 123

Рис. 5. Структурна модель рекреаційно-туристичної дестинації Fig. 5. Structural model of recreation-touristic destination

Рис. 4. Види туризму і рекреаційно-туристична дестинація для потреб активного відпочинку та стаціонарної рекреації Fig. 4. Types of tourism and recreation-touristic destination for active and stationary recreation »» РТДе для потреб лікування та оздоровлен- нов (Квартальнов 1998), В.Ф. Кифяк (Кифяк ня (до земель оздоровчого призначення); 2003), І.Л. Беліков (Беликов 2000), Т.Г. Сокол »» РТД е для потреб історико-культурного (Сокол 2006), Т.Т. Христов (Христов 2005), та духовного пізнання (до земель істори- Т.І. Божук (Божук 2010); І.М. Школа та ін. ко-культурного призначення). (Школа та ін. 2003; В.А. Смолій, В.К. ФедорКожен із типів РТДе по-своєму реагує на ченко), В.І. Цибух (Смолій та ін. 2006); М.П. ті чи інші виклики глобалізації і відповідно, Мальська, В.В. Худо, В.І. Цибух (Мальська потребує різних підходів до обгрунтування та ін. 2004), К. Кордес і Х. Ібрагім (Cordes et їх розвитку. al. 1999), виокремлено різноманіття існуюУ науковій і навчальній літературі з ту- чих на сьогодні видів туризму у контексті ризму можна зустріти доволі велику кіль- типів РТДе. Слід відзначити, що геотуризм кість різноманітних видів туризму (більше можна віднести до складу РТДе для потреб 300). Саме тому, наступне завдання дослі- активного відпочинку та стаціонарної редження полягало у систематизації існую- креації (Рис. 4). На наступному етапі дослідження, було чих видів туризму (в основі виділення яких лежить критерій – головна мета подорожі) виконано систематизацію приуроченості до і можливостей їх приурочення до відпо- типів РТДе геотуристичних об’єктів Шляху відних типів РТДе. На основі опрацьова- «Гео-Карпати», відвіданих автором під час них літературних джерел, авторами яких є: проведення навчань (на польській і українМ.П. Крачило (Крачило 1980), В.А. Кварталь- ській стороні) в рамках проекту «Гео-Кар124

пати – створення польсько-українського туристичного шляху», що виконується згідно Програми прикордонного співробітництва Польща-Білорусь-Україна 2007-2013 та фінансується Європейським Союзом. У результаті проведеного аналізу визначено, що наступні геотуристичні об’єкти (згідно карти шляху «Гео-Карпати», навчальних матеріалів для провідників по Шляху і Геотуристичного путівника по шляху «Гео-Карпати» Кросно – Борислав – Яремче), належать: »» геосайти № 2, 5, 7-14, 17, 18-29 – до РТДе для потреб активного відпочинку та стаціонарної рекреації; »» геосайти № 4, 16 – до РТДе для потреб лікування та оздоровлення; »» геосайти № 1, 3, 6, 15 – до РТДе для потреб історико-культурного та духовного пізнання. Для того, щоб знати як залучати геосайти у функціонування РТД е, варто, насамперед, розглянути теоретичну модель РТДе, структурними елементами якої є: ресурсне та інфраструктурне забезпечення, асортимент надання додаткових послуг, управлінська діяльність, привабливість (як інтегрований показник перелічених елементів), що має визначальний вплив на споживача. Усі з перелічених складових є характерними для всіх трьох типів РТДе (Рис. 5). Однак, для кожного з типів РТДе споживач, ресурсне та інфраструктурне забезпечення, асортимент надання додаткових послуг, управлінська діяльність, а відповідно і, привабливість, володіють особливими, лише йому притаманними, властивостями.

Оскільки, найбільша кількість геосайтів Шляху «Гео-Карпати» належить до РТДе для потреб активного відпочинку та стаціонарної рекреації, тому насамперед розглянемо особливості цього типу. Збірний образ споживача РТДе для потреб активного відпочинку та стаціонарної рекреації як головного суб’єкта, згідно типології туристів (за Г. Гана), можна уявити як такий, що представлений любителями активного відпочинку (надають перевагу лісовим прогулянкам і походам, прагнуть підтримувати хорошу фізичну форму, але професійним спортом не займаються), любителі пригод (мету їх подорожі визначають: ризик, нові відчуття, випробування своїх сил у неочікуваних ситуаціях, небезпека) і любителями відпочинку з метою пізнання і вивчення (допитливі туристи). Ресурсне забезпечення, яке служить основою для розвитку РТДе цього типу, охоплює, згідно класифікації О. Бейдика (Бейдик, 2009) природно-географічні рекреаційно-туристські ресурси (РТР) і природно-антропогенні РТР (природоохоронні території). Ці типи РТР представлені геологічними (в т.ч. спелеоресурсами), орографічними, кліматичними, водними, рослинними, фауністичними, ландшафтними; природоохоронними територіями різного рангу і статусу, тощо. Власне геотуристичні об’єкти належать за своїм походженням до геолого-геоморфологічних і можуть бути у складі природо-заповідних об’єктів (як напр. пам’ятки природи). Про це обґрунтовано висловлюються науковці 125

Рис. 6. Природоохоронні геоморфологічні об’єкти у структурі геотуризму (Зінько, Шевчук 2009) Fig. 6. Protected geomorphic objects in the structure of geo-tourism (Zinko & Shevchuk 2009)

Ю.Зінько і О. Шевчук (Зінько, Шевчук 2009) і їхнє бачення представлено на Рис. 6. Як відомо, туристична інфраструктура разом із туристичними ресурсами формують рекреаційно-туристичний потенціал території. Виділяємо такі складові інфраструктурного забезпечення РТДе (Рис. 7): »» загальне або транспортно-комунікаційне забезпечення території, якою (у тому числі) користуються і споживачі дестинації; »» загально-дестинаційне забезпечення, яке використовують туристи/рекреанти незалежно від типу потреб; »» конкретно-дестинаційне інфраструктурне забезпечення відповідно до задоволення потреб споживача (і розрізняємо в межах трьох типів РТДе). До загального інфраструктурного забезпечення належать заклади і ресурси, що обслуговують різні сфери економічної діяльності та доходи яких не повною мірою залежать від туристичної діяльності. Вони включають транспортні комунікації (залізниці і/або автомагістралі з використанням громадського 126

чи власного транспорту, можливості здійснення пересадки чи трансферу, та під’їзду безпосередньо до об’єкта, наявність автостоянки із достатньою кількістю місць для паркування автотранспортних засобів і доступною ціною), комунальні служби й інженерні комунікації, інформаційні комунікації, заклади соціальної сфери й побутового обслуговування тощо. Серед загально-дестинаційного (загально-туристичного) інфраструктурного забезпечення розрізняємо заклади та ресурси, що обслуговують суб’єкти туристичної діяльності та отримують доходи від туризму. Тут варто виділити підприємства (туроператори, турагентства, екскурсійні бюро), туристично-інформаційні центри, заклади розміщення, харчування та дозвілля. Вони характеризуються умовами роботи, кількістю, місткістю, тривалістю експлуатації (як правило цілорічно), наявністю умов для відпочинку з дітьми, асортиментом надання послуг, диференційованою ціновою політикою тощо.

Рис. 7. Складові інфраструктурного забезпечення рекреаційно-туристичних дестинацій Fig. 7. Infrastructure provision components of recreation tourist destinations

Конкретно-дестинаційне інфраструктурне гаття і розбивати намети, а також місця для забезпечення має свою специфіку і залежить відпочинку чи оглядові майданчики тощо. від типу РТДе. У нашому випадку, із приуро- Для активного пішохідного туризму заклади ченістю геотуристичних об’єктів до РТДе для харчування і заклади дозвілля абсолютно не потреб активного відпочинку і стаціонарної мають значення, оскільки турист ними пракрекреації, найбільша кількість відвідувачів тично не користується (мається на увазі під все-таки очікується влітку, хоча окремі об’єк- час походу). ти є доступними у будь-яку пору року (напр., Для гірських туристичних центрів негеосайт № 28 «водоспад Гук» в урочищі Же- від’ємною складовою є наявність контрольнець чи геосайт №27 «Яремчанські складки»). но-рятувальної служби, гірськолижної Інфраструктурне забезпечення цього типу школи (де інструктори надають послуги заРТДе характеризується використанням, напр., гального інструктажу, проводять навчання крісельних підйомників (Тростян чи Захар новачків і готують професіоналів), надання Беркут, що в Славське; на Буковелі тощо) для послуг страхування, медичного і технічного огляду екскурсантами мальовничих пейза- обслуговування. жів. Щодо активного відпочинку туристів, Туристична інфраструкт ура Шляху який реалізується зазвичай на території «Гео-Карпати» добре описана нашими кооб’єктів природо-заповідного фонду в зо- легами Гродзкі (Гродзкі 2013) та Ю. Зіньком нах регульованої та стаціонарної рекреації, і М. Мальською (Зінько та ін. 2013). У відпоінфраструктурне забезпечення визначаєть- відних розділах «Геотуристичного путівника ся і підтримується в належному стані від- по шляху «Гео-Карпати» для польської і для повідними природоохоронними установа- української частин подано детальні описи ми. Як правило, сюди належать спеціально про приуроченість геосайтів до існуючих тувідведені місця, де можна розпалювати ба- ристичних центрів і туристичних маршрутів, 127

наведено корисну практичну інформацію щодо комунікації, туристично-інформаційних пунктів, закладів розміщення і харчування. В асортимент надання послуг, крім зазначених уже вище (транспортних та інформаційних, розміщення і харчування) входять екскурсійні послуги. У випадку, якщо геосайти вже є на сьогодні об’єктами туризму (як напр., геосайт № 18 «Урицькі скелі» чи геосайт № 19 «Скелі Довбуша (Бубнище)», то варто екскурсоводам, гірським провідникам чи працівникам національних природних парків зробити зупинку біля стенду і акцентувати більше уваги на геолого-геоморфологічних особливостях об’єкту. При розробці туристичного продукту доцільно туроператорам включати досліджені і апробовані (в рамках Програми прикордонного співробітництва Польща-Білорусь-Україна 2007-2013 рр.) геосайти Шляху «Гео-Карпати» до програми туру чи включати описані геосайти до мережі існуючих туристичних маршрутів. Що стосується геосайтів № 4 і 16, які належать до РТДе для потреб лікування та оздоровлення, то відпочиваючі на курортах міст Івоніч-Здруй і Трускавець зможуть відвідувати ці геотуристичні об’єкти під час прогулянок рекреаційними маршрутами. Геосайти № 1, 3, 6, 15, що входять до складу РТДе для потреб історико-культурного та духовного пізнання, потребують більшої реклами з боку організаторів рекреаційно-туристичної діяльності і створення відповідного інформаційного забезпечення (буклетів, відеоматеріалів, картографічної продукції) і запровадження нових анімаційних послуг. Як позитивне, слід відзначити, що наявність геосайтів на туристичних (рекреаційних) маршрутах з поданими наочно інформаційними матеріалами (інформаційні таблиці на місцевості) доповнює враження туриста/ рекреанта, дає змогу доступно та цікаво отримати додаткові знання щодо геологічної будови та історії Карпат. Окрім цього, для місцевого населення наявність об’єктів геотуристичного шляху може слугувати мотивацією для розвитку малого підприємництва (розвитку інфраструктури місць відпочинку, сувенірної продукції, тощо). У результаті викладеного матеріалу, можемо зробити наступні висновки:

128

»» у контексті «Вчення про рекреаційно-ту-

ристичні дестинації» розрізняємо три типи рекреаційно-туристичних дестинацій: РТДе для потреб активного відпочинку та стаціонарної рекреації; РТДе для потреб лікування та оздоровлення; РТДе для потреб історико-культурного та духовного пізнання; »» геотуризм як один із видів туристичної діяльності, можемо класифікувати, як такий, що найбільше притаманний РТД е для потреб активного відпочинку та стаціонарної рекреації; »» геосайти як точкові об’єкти Геотуристичного шляху, можуть слугувати не лише пунктами для геотуристичних мандрівок, але й стати взаємодоповнюючими ресурсно-інформаційними об’єктами і територіально перебувати в складі дестинацій усіх, вище визначених типів; »» проведення рекламно-інформаційних акцій серед організаторів туристичних подорожей дасть змогу включити геосайти Шляху «Гео-Карпати» до переліку туристичних об’єктів, що пропонуються для відвідування туристами/рекреантами. Автор висловлює щиру подяку організаторам проекту «Гео-Карпати – створення польсько-українського туристичного шляху» (реалізованому за фінансової допомоги Євросоюзу у рамках «Програми прикордонного співробітництва Польща-Білорусь-Україна 2007-2013») за надану можливість участі у теоретичних і практичних заняттях, під час яких було вивчено геосайти, що стали об’єктом дослідження і результати яких представлено у даній публікації.

нівецького університету: збірник наукових праць. Чернівці: Чернівецький нац. ун-т», Вип. 587–588, Географія, c. 172-179.

Менеджмент туристичної індустрії. 2003. Навч. посібн., За ред. проф. І.М. Школи, Чернівці, ЧТЕІ КНТЕУ, 662 с.

Геотуристичний путівник по шляху «Гео-Карпати» Кросно-Борислав-Яремче. 2013. Кросно, 144 с.

Николаев С.С. 2003. Стратегия формирования единого туристского пространства, автореф. дис., канд. экон. наук. СПб., Гос. ун-т, экономики и финансов.

Горб К. 2012. Суб’єкт-об’єктний підхід в міжнародному маркетингу туристичних дестинацій, Географія і туризм: національний і міжнародний досвід, Матеріали VI міжнародної наукової конференції, Львів: Видавничий центр ЛНУ ім. Івана Франка, c. 108-113. Зінько Ю., Шевчук О. 2009. Природоохоронні геоморфологічні об’єкти у структурі геотуризму Західної України, «Вісник Львівського ун-ту. Серія геогр», Випуск 35, Львів: ЛНУ ім. І.Фран-ка, c. 94-103. Зорин А., Зорин И. 2009. Дестинация: монография, М.: РМАТ, 90 с. Квартальнов В.А. 1998. Туризм: теория и практика, М., Финансы и статистика, 420 с. Кифяк В.Ф. 2003. Організація туристичної діяльності в Україні, Чернівці, Зелена Буковина, 312 с. Крачыло Н.П. 1980. Основы туризмоведения, К., Вища школа, 240 с. Кусков А.С., Джаладян Ю.А. 2013. Основы туризма: учебник, 4-е изд., перераб., М., КНОРУС , 400 с. Любіцева О.О. 2010. До питання термінології в туризмі, «Географія та туризм», №.3, c. 7-10. Любіцева О.О. 2009. Наукове забезпечення розвитку туризму в Україні, «Географія та туризм», №.2, c. 14-17. Мальська М.П., Худо В. В., Цибух В.І. 2004. Основи туристичного бізнесу, Навч. посібн., К., Центр навчальної літератури, 272 с.

Паньків Н. 2011. Туристичне ресурсознавство: навч. Посібник, Львів, Український бестселлер, 238 с. Рекреалогия с основами лечебного туризма: методическое пособие. 2010. Сост. О.Е. Афанасьев, Днепропетровск, ПП «Шевелєв Є.О.», 60 с. Релігійний туризм: термінологічний словник-довідник. 2010. Автор-упорядник Т. Божук, Львів, Український бестселер, 152 с. Смолій В.А., Федорченко В.І., Цибух. 2006. Енциклопедичний словник-довідник з туризму, К., Слово, 372 с. Сокол, Т.Г. 2006. Організація туристичної діяльності в Україні, Підручник, К., «Грамота», с. 79-81. Тарасенок, А.И. 2011. Формирование дестинаций культурного туризма путем внедрения картсистемы продвижения регионального турпродукта, «Вісник ДІТБ», №.15, c. 245-251. Ткаченко Т.І. 2006. Сталий розвиток туризму: теорія, методологія, реалії бізнесу, Монографія, К., КНТЕУ, 537 с. Христов Т.Т. 2005. Религиозный туризм, учеб. пособ, М.: Академия, 288 с. Cordes K.A. & Hilmi, I.M. (ред.) 1999. Applications in recreation & leisure: for today and the future, 2nd ed., WCB/McGraw-Hill, 350 с.

Література Бейдик О.О. 2009. Рекреаційні ресурси України: навч. посібн., К.: Альтерпрес, 400 с. Божук Т.І. 2013. Рекреаційно-туристична дестинація для потреб історико-культурного (релігійно-го) пізнання, «Вісник Львівського університету. Серія геогр.», Вип. 43, Ч. І, c. 150-156. Божук, Т.І. 2012. Види туризму і рекреаційно-туристична дестинація, Україна: географія цілей та можливостей, Зб. наук. праць. Н., ФОП «Лисенко М.М.», ІІІ, c. 200-202. Божук, Т. І. 2011. Рекреаційно-туристична дестинація для потреб лікування та оздоровлення (на прикладі курортів Львівщини), «Науковий вісник Чер-

Summary The paper is dedicated to the peculiarities of understanding the destination as a phenomenon of modern recreation-touristic activities by foreign and domestic scientists. The scheme of recreation-touristic destinations classification is proposed, which considers the needs and the cause of the travel, resource provisions and functional land use, as well as the capacities of infrastructure and services. The role and the place of geotourism is considered in the system of recreation-touristic destinations classification. The analysis of geotouristic objects (geosites) is made for the Trail “Geo-Carpathians” from the standpoint of the “Study about recreation-touristic destinations”.

Health tourism in Low Beskid spas in the example of Iwonicz-Zdrój and Rymanów Zdrój Turystyka zdrowotna w uzdrowiskach Beskidu Niskiego na przykładzie Iwonicza Zdroju i Rymanowa Zdroju

Małgorzata Buczek-Kowalik 1, Dariusz Jurczak 2

1. Uniwersytet Rzeszowski, 2. PWSZ w Krośnie

Abstrakt Celem artykułu jest prezentacja uwarunkowań i stanu rozwoju turystyki zdrowotnej w uzdrowiskach Beskidu Niskiego na przykładzie Iwonicza Zdroju i Rymanowa Zdroju. Od końca wieku XX obserwuje się przemiany jakie zachodzą w miejscowościach uzdrowiskowych w Polsce, które stają się ośrodkami wielofunkcyjnymi, gdzie realizowane są różne formy turystyki zdrowotnej (uzdrowiskowa, wellness & spa). W pracy przedstawiono uwarunkowania przyrodnicze i historyczne rozwoju turystyki zdrowotnej w Iwoniczu Zdroju i Rymanowie Zdroju. Przeanalizowano ofertę uzdrowisk, bazę noclegową a także ruch turystyczny w obu miejscowościach. Wprowadzenie Lata 90. ubiegłego stulecia wywołały wiele przemian ustrojowych w Polsce i Europie. Wśród społeczeństwa europejskiego nastąpiła znaczna zmiana sposobu myślenia i działania. Człowiek obok działań związanych z rozwojem zawodowym, zapewnieniem sobie godnych warunków bytowania zaczął skupiać coraz większą uwagę na samym sobie. Wśród społeczeństw europejskich coraz większe znaczenie zaczął odgrywać nie znany dotąd i mało powszechny kult ludzkiego ciała, charakteryzujący się nie tylko dbałością o własny intelekt. ale przede wszystkim pielęgnacją ciała, dbałością o jego wygląd i kondycję. Trend ten spowodował również głębokie zmiany w lecznictwie uzdrowiskowym,w którym oprócz aspektów leczniczych, zaczęto coraz większa uwagę zwracać na aktywizację ruchową kuracjuszy. Z czasem w miejscowościach uzdrowiskowych zaczęła rozwijać się bardzo powszechna dziś nawa forma turystyki – turystyka zdrowotna. Na terenie uzdrowisk zaczęły powstawać biura turystyczne, oferujące i propagujące wśród

kuracjuszy wiele form aktywizacji ruchowej. Do lecznictwa uzdrowiskowego zaczęto coraz powszechniej włączać zabiegi wellness & spa. Dziś turystyka zdrowotna w Polsce i Europie stała się bardzo modną i powszechną formą dbałości o zdrowie. Wzbogacenie oferty leczenia zabiegami pielęgnującymi i ujędrniającymi ciało, szeroką oferta imprez kulturalno-oświatowych połączona z aktywizacja ruchową wśród piękna przyrodniczego sprawia, że turystyka zdrowotna nabiera dziś masowego charakteru szczególnie na terenach uzdrowisk Beskidu Niskiego. Bogactwo krajobrazu, szeroka oferta imprez kulturalnych, bogaty wachlarz oferty turystycznej regionu sprawia, że Beskidzkie uzdrowiska są częstym kierunkiem wybieranym przez kuracjuszy-turystów. Turystyka w uzdrowiskach – zakres terminologiczny Uzdrowiska są jednym z ważniejszych typów miejscowości turystycznych. To obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców leczniczych, spełniających określone warunki, któremu został nadany status uzdrowiska (Ustawa o uzdrowiskach, gminach i lecznictwie uzdrowiskowym z 28 lipca 2005 r.). Status uzdrowiska może być nadany obszarowi, który spełnia łącznie następujące warunki: »» posiada złoża naturalnych surowców o potwierdzonych właściwościach leczniczych, »» ma klimat o właściwościach leczniczych potwierdzonych na zasadach określonych w ustawie »» na jego obszarze znajdują się zakłady lecznictwa uzdrowiskowego i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, przygotowane do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego, »» spełnia określone w przepisach o ochronie środowiska wymagania w stosunku do środowiska, 131

»» posiada infrastrukturę techniczną w zakre-

sie gospodarki wodno-ściekowej, energetycznej, w zakresie transportu zbiorowego, a także prowadzi gospodarkę odpadami »» Zgodnie z Ustawą na terenie każdego uzdrowiska powinny być wyznaczone strefy ochrony uzdrowiskowej (strefy ochronne A, B, C). Strefa A obejmuje obszar, na którym zlokalizowane są zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, a także inne obiekty służące lecznictwu uzdrowiskowemu lub obsłudze pacjenta lub turysty, w szczególności: pensjonaty, restauracje, kawiarnie, dla której procentowy udział terenów zielonych wynosi nie mniej niż 75%. Strefa B obejmuje obszar przyległy do strefy A, przeznaczony dla niemających negatywnego wpływu na właściwości lecznicze uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej obiektów usługowych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych i komunalnych, budownictwa mieszkaniowego. Procentowy udział terenów zielonych w tej strefie wynosi nie mniej niż 55% Strefa C obejmuje tereny przyległe do strefy B , mający wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych (Ustawa o uzdrowiskach, gminach i lecznictwie uzdrowiskowym z 28 lipca 2005 r.). Cechą charakterystyczną uzdrowisk jest posiadanie nie tylko naturalnych surowców leczniczych, bazy zabiegowej, a także atrakcyjnych walorów przyrodniczych i kulturowych, odpowiedniej infrastruktury umożliwiającej uprawianie różnych form turystyki. Współczesne uzdrowiska to wielofunkcyjne ośrodki, przystosowane do różnych grup turystów, posiadające urozmaiconą ofertę, miejsca gdzie można realizować różne formy aktywności, związane nie tylko z lecznictwem, ale także z profilaktyką, dbaniem o kondycję fizyczną i psychiczną. W miejscowościach uzdrowiskowych mogą rozwijać się różne formy szeroko rozumianej turystyki zdrowotnej: turystyka uzdrowiskowa, turystyka wellness & spa, turystyka medyczna, turystyka wypoczynkowa, turystyka kwalifikowana i inne. Według Wolskiego (1978) turystyka zdrowotna obejmuje zmianę stałego miejsca pobytu na pobyt w miejscowościach klimatycznych z zadaniem fizycznej i psychicznej poprawy zdrowia, a w szczególności drogą wypoczynku i profilaktyki. Jej uczestnikami są zatem nie tylko ludzie chorzy, ale przede wszystkim tacy, którzy wymagają poprawy kondycji. 132

Gaworecki (2003) podkreśla następujące motywy uprawiania turystyki zdrowotnej: »» odnowa sił jako główny cel, któremu jest podporządkowany tryb życia w miejscowości turystycznej, »» stan zdrowia uczestnika turystyki zdrowotnej, określany jako stan wyczerpania lub przemęczenia, powodujący potrzebę spędzenia urlopu we wskazany przez lekarza sposób, w miejscu i porze roku najbardziej odpowiednich, »» aktywny wypoczynek, którego formy powinny być dostosowane do indywidualnych możliwości turysty. Na turystykę zdrowotną składają się usługi związane z zaspokojeniem potrzeb zdrowotno-wypoczynkowych, poprawą urody i samopoczucia. Do tradycyjnych form turystyki zdrowotnej należą zatem pobyty w uzdrowiskach w ramach tzw. turystyki uzdrowiskowej rozumianej jako wyjazdy związane z kuracją sanatoryjną, rehabilitacją, lecznictwem uzdrowiskowym, powiązane z zabiegami przyrodoleczniczymi świadczonymi na podstawie konsultacji lekarza uzdrowiskowego (Januszewska 2004). Głównym celem uprawiania tej formy turystyki jest leczenie różnego typu schorzeń i podnoszenie ogólnego stanu zdrowia poprzez prewencję, czyli zapobieganie schorzeniom (Mika, Ptaszycka-Jackowska 2007). Od lat 90. XX wieku rozwija się w Polsce nowa forma turystyki zdrowotnej – wellness & spa, opierająca się na idei określanej jako „filozofia dobrego samopoczucia”. Oferta wellness & spa skierowana jest do osób chcących poprawić swoją kondycję fizyczną i psychiczną. W ofercie tej szczególnie akcentuje się odnowę biologiczną, sprawność fizyczną, psychiczną oraz urodę. Określenie spa pochodzi z łac. spargere – zraszać, lub jest akronimem łac. zwrotu sanus per aquam – zdrowie dzięki wodzie. Podstawowym tworzywem leczniczym wykorzystywanym w zabiegach spa jest woda: lecznicza, mineralna, termalna, użytkowa (Mika, Ptaszycka-Jackowska 2007). Z kolei wellness (ang. well, be well) odnosi się do działań ludzkich zmierzających do zdrowego stylu życia, w tym szczególnie zachowania młodości, witalności, urody oraz dobrego samopoczucia, czyli harmonii pomiędzy kondycją fizyczną a psychiczną (Łęcka 2003). Wśród wielu różnorodnych usług oferowanych w ramach spa & wellness wyróżnić można m.in. zabiegi związane z poprawieniem wyglądu skóry, masaże, ćwiczenia fizyczne oraz zabiegi z medycy-

Ryc. 1. Położenie uzdrowisk na tle podziału fizyczno-geograficznego Karpat (opracowanie własne wg Kondrackiego 2000) . Fig. 1. Location of spas in the physical and geographical distribution of the Carpathians (own elaboration based on Kondracki)

ny alternatywnej. Współczesna turystyka spa & wellness rozwija się w ramach czterech form: »» pobyty lecznicze, »» pobyty, których celem jest ograniczenie wizualnych efektów starzenia się organizmu, »» pobyty ukierunkowane na odnowę sił witalnych organizmu, »» odnowa biologiczna nakierowana na estetykę i wygląd zewnętrzny (Mika, Pawlusiński 2006). Nieodzowną formą turystyki zdrowotnej zdobywająca coraz szersze grono zwolenników jest turystyka medyczna. Pod pojęciem turystyki medycznej rozumie się dobrowolne wyjazdy głównie, poza granice własnego kraju w celu skorzystania z fachowej opieki medycznej obejmującej najczęściej zabiegi chirurgiczne i stomatologiczne. Do głównych czynników rozwoju tej formy podróży należą: »» wysoki koszt opieki zdrowotnej w krajach bogatych, »» poprawa jakości i standardów leczenia w wielu krajach, »» swoboda podróżowania »» nielegalność niektórych zabiegów medycznych w kraju pochodzenia turysty (np. aborcja), »» długi czas oczekiwania na niektóre zabiegi we własnym kraju,

»» możliwość skorzystania z wolnych od opłat

lub tańszych usług medycznych (Mika, Ptaszycka-Jackowska 2007). Poza wymienionymi formami turystyki zdrowotnej, cele zdrowotne mogą być realizowane także w innych rodzajach turystyki np. turystyce kwalifikowanej, wypoczynkowej, aktywnej. Wszystkie te aktywności mogą rozwijać się w miejscowościach uzdrowiskowych, szczególnie w tych położonych na obszarach górskich i podgórskich. Zarządcy uzdrowisk starają się coraz lepiej wykorzystywać walory środowiska przyrodniczego organizując specjalne zajęcia rekreacyjno-ruchowe m.in. popularny nordic walking, wytyczając szlaki i ścieżki spacerowe, organizując wycieczki turystyczne. Położenie i rys historyczny Iwonicza Zdroju i Rymanowa Zdroju W artykule badaniami objęto dwa sąsiadujące ze sobą uzdrowiska Iwonicz-Zdrój i Rymanów Zdrój. Obie miejscowości leżą w województwie podkarpackim, w południowo – wschodniej części powiatu krośnieńskiego. Według regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (2000) uzdrowiska leżą w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich, w makroregionie Beskidy Środkowe, mezoregionie – Beskid Niski (Ryc. 1). 133

Beskid Niski stanowi najniższą i najrozleglejszą część Beskidów wchodzących w skład Karpat. Na zachodzie granicę stanowią dolinę Mochnaczki i Kamienicy Nowowiejskiej, a na wschodzie dolina Osławicy i Osławy. W Beskidzie Niskim dominują szerokie, kopulaste pasma o przebiegu północny zachód – południowy wschód. Ich wysokość wynosi 700-850 m.n.p.m. Obszar zbudowany jest z osadów fliszowych – utworów osadowych powstałych na dnie zbiornika morskiego, które tworzą naprzemianległe warstwy piaskowców, zlepieńców i łupków. Na przełomie oligocenu i miocenu osady zostały sfałdowane, w wyniku którego powstały płaszczowiny: śląska, dukielska i magurska (Krukar 2007). Iwonicz-Zdrój jest siedzibą gminy Iwonicz. To niewielkie miasteczko liczące ok. 2000 mieszkańców, położone w dolinie Potoku Iwonickiego. Za umowną datę rozpoczęcia lecznictwa uzdrowiskowego przyjmuje się rok 1578, kiedy to dr Wojciech Oczko, lekarz króla Stefana Batorego w dziele Cieplice wskazał na walory lecznicze wód iwonickich (Papierkowski 1936). Rozbudowa i rozwój kurortu przypadają na wiek XIX i związane są z rodziną Załuskich. Karol Załuski i jego żona Amelia z Ogińskich Załuska odbudowali źródła, rozpoczęli budowę zakładu kąpielowego, budynków dla kuracjuszy. Oni także zlecili Teodorowi Torosiewiczowi przeprowadzenie pierwszych analiz chemicznych wód iwonickich (Kwilecki 1993). Ważnym wydarzeniem dla uzdrowiska był rok 1856, kiedy to kurort odwiedził Józef Dietl – wybitny balneolog, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, stając się jego wielkim miłośnikiem i propagatorem. On nazwał Iwonicz „księciem wód jodowych”. Od lat 20. XX wieku sytuacja uzdrowiska zaczęła się pogarszać. Trwało to aż do zakończenia II wojny światowej, w wyniku której kurort poniósł dotkliwe straty ludnościowe i materialne. W okresie powojennym trwała intensywna rozbudowa uzdrowiska. W latach 60. i 70. XX wieku powstała nowa dzielnica sanatoryjna na stoku Góry Winiarskiej. Obecnie Iwonicz-Zdrój uznawany jest za uzdrowisko o międzynarodowej sławie (Kajoch 1990). Na jego terenie działają obiekty należące do Uzdrowiska Iwonicz S.A (szpital uzdrowiskowy Excelsior, sanatoria: Pod Jodłą, Stare Łazienki, Ustronie, Biały Orzeł, sanatorium uzdrowiskowe IV, Centrum Lecznictwa Uzdrowiskowego, Pijalnia Wód Mineralnych, Stary Pałac) oraz obiekty sanatoryjne należące do gestorów prywatnych 134

(sanatorium Górnik, hotel Wisła – Margot, sanatorium Piast, Stomil – Ziemowit, KRUS itp.). Rymanów Zdrój to niewielka miejscowość położona 4 km od miasta Rymanów, w dolinie rzeki Tabor. Początki rozwoju uzdrowiska sięgają 1876 roku i związane są z odkryciem źródeł mineralnych (Kiryk 1985). Rozkwit i rozwój uzdrowisko zawdzięcza hrabiemu Stanisławowi Potockiemu i jego żonie Annie, którzy zlecili analizę wód mineralnych, wybudowali zakład kąpielowy, sale ćwiczeń, zajazd, wytyczyli ścieżki spacerowe. Potoccy także zapoczątkowali lecznictwo dzieci w uzdrowisku rymanowskim. W końcu XIX wieku zaznaczył się regres w rozwoju uzdrowiska spowodowany klęskami jakie w tym czasie nawiedziły te okolice: powódź, pożar, epidemia cholery. Już na początku XX wieku rozpoczął się pomyślny okres w historii kurortu który stał się miejscem licznie odwiedzanym przez artystów, malarzy, poetów tj. Stanisław Wyspiański, Władysław Bełza, Jan Wiktor, Kornel Makuszyński czy Hanka Ordonówna. W czasie wojny miejscowość bardzo ucierpiała, a ponowne wznowienie lecznictwa nastąpiło w 1947 roku. W latach powojennych kontynuowano lecznictwo dzieci i dorosłych, remontowano i modernizowano obiekty sanatoryjne, wybudowano szpital dziecięcy, wytyczano nowe ścieżki spacerowe, rozszerzono i unowocześniono działalność rozlewni wód mineralnych (Kiryk 1985). Według Kajocha (1990) Rymanów Zdrój jest uzdrowiskiem o znaczeniu krajowym. W ostatnich latach w wyniku niekorzystnych reform w uzdrowisku ograniczono lecznictwo dziecięce na rzecz lecznictwa osób dorosłych ze schorzeniami kardiologicznymi. Dzięki działaniom władz lokalnych udało się wykonać szereg prac upiększających kurort. Obecnie większość obiektów sanatoryjnych działających na terenie miejscowości należy do Uzdrowiska Rymanów S.A. Są to: sanatorium dla dzieci Anna – Staś, sanatorium Gołąbek – Opatrzność, sanatorium Teresa, Maria, szpital Zimowit, szpital Eskulap, Podkarpackie Centrum Rehabilitacji Kardiologicznej Polonia, przychodnia uzdrowiskowa, hotel Kasztanowy Dwór. Poza tym w uzdrowisku funkcjonuje Sanatorium Stomil należące do Sanockich Zakładów Przemysłu Gumowego „Stomil – Sanok” S.A. Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju uzdrowisk w Beskidzie Niskim Jednym z ważniejszych czynników decydującym o otrzymaniu statusu uzdrowiska jest posiada-

Charakterystyka Wysokość m n.p.m Usłonecznienie Średnie zachmurzenie (%) 12 GMT Temperatura średnia dobowa (0C) Temperatura o12 GMT(C) Liczba dni gorących (tmax ≥250C) Liczba dni upalnych (tmax ≥ 300C)

Iwonicz-Zdrój 380-450 1255 73 7,1 9,4 15,4 0,3

Rymanów Zdrój 375-430 1500 61 6,6 9,8 24,4 1,4

Liczba dni mroźnych (tmin ≤ – 100C) Liczba dni bardzo mroźnych (tmax ≤ – 100C) Suma opadów (mm) Liczba dni z burzą Liczba dni z pokrywą śnieżną Średnia prędkość wiatru o 12 GMT

14,7 2,1 858 21,3 91,9 2,6

31,2 4,2 930 25,7 106,6 2,6

Tab. 1. Wartości charakterystyk bioklimatycznych w Iwoniczu Zdroju i Rymanowie Zdroju. Źródło: Kozłowska-Szczęsna i in. . Tab. 1. Selected climatic characteristics in spas

nie przez miejscowość odpowiednich warunków przyrodniczych. Szczególną uwagę zwraca się na klimat miejscowości (mikroklimat), czystość powietrza, występowanie wód mineralnych i peloidów. Uwzględniając warunki bioklimatyczne analizowanych miejscowości uzdrowiskowych należy zauważyć, że zarówno Iwonicz-Zdrój jak i Rymanów Zdrój leżą w regionie bioklimatycznym VI „podgórskim i górskim”. Charakteryzują się typem bioklimatu umiarkowanie, a okresowo silnie bodźcowym. Pomimo bliskości położenia średnia wartość charakterystyk bioklimatycznych Iwonicza Zdroju i Rymanowa Zdroju wykazuje zróżnicowanie. Średnie roczne zachmurzenie ma większą wartość w Iwoniczu Zdroju i wynosi 73%. Wpływ na to ma położenie podgórskie, dolinno-zboczowe uzdrowiska. Temperatura średnia dobowa w Iwoniczu Zdroju wynosi 7,1°C, a w Rymanowie Zdroju jest nieco niższa – 6,6°C. W Rymanowie Zdroju odnotowano większą liczbę dni charakterystycznych: gorących i upalnych oraz mroźnych i bardzo mroźnych (Tab. 1). Suma opadów rocznych ma większą wartość w Rymanowie Zdroju (930 mm). W uzdrowisku tym dłużej zalega pokrywa śnieżna – około 106 dni w roku. Średnia prędkość wiatru w obu miejscowościach wynosi 2,6 m/s (Tab. 1) (Kozłowska-Szczęsna i in. 2002). Cechą charakterystyczną tej części Beskidów jest występowanie ciepłych i suchych wiatrów południowych – dukielskich lub rymanowskich, które powodują dużą zmienność pogody i nie-

korzystnie wpływają na samopoczucie człowieka (Lewińska 1958). Na podstawie lokalnego zróżnicowania warunków bioklimatycznych w uzdrowiskach wydziela się strefy bioklimatyczne: »» strefa korzystna – charakteryzuje się bardzo dobrymi warunkami solarnymi i termicznymi, lecz także znaczną bodźcowością klimatu. W Iwoniczu Zdroju warunki takie występują na wschodnich zboczach góry Winiarskiej, a w Rymanowie Zdroju na południowo-wschodnich i południowo-zachodnich zboczach otaczających Tabor, »» strefa umiarkowanie korzystna – ma dobre warunki solarne i higieniczne powietrza. W Iwoniczu Zdroju obejmuje strefę sanatoryjną, a w Rymanowie Zdroju dolinę rzeki Tabor »» strefa niekorzystna – charakteryzuje się ograniczonym czasem usłonecznienia, dużymi dobowymi kontrastami warunków termicznych. Obejmuje dno doliny Potoku Iwonickiego oraz zbocza o ekspozycji północnej, zaś w Rymanowie Zdroju dolinę Czarnego Potoku. Obszar tej części Karpat charakteryzuje się występowaniem wód mineralnych o zróżnicowanym składzie i zastosowaniu. Odkrycie i eksploatacja wód dały początek uzdrowiskom w Wapiennem, Wysowej, Iwoniczu Zdroju i Rymanowie Zdroju. Poza miejscowościami uzdrowiskowymi wody mineralne występują także w Ropie i Sękowej (chlorkowo-sodowe, słabozmineralizowane), Klimkówce k. Rymanowa, Równem, Turzańsku (chlorkowe), Szczawnem, Komańczy (siarczkowe), Lubatówce i Rudawce Rymanowskiej (solanki). 135

Nazwa źródła

Poziom wodonośny

Charakterystyka

Emma

II piaskowiec ciężkowicki

0,66% woda chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, jodkowa, borowa

Elin 7

II piaskowiec ciężkowicki

0,61% woda kwasowęglowa, chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa

Zofia 6

II piaskowiec ciężkowicki

1,29% woda kwasowęglowa, wodorowęglanowo -chlorkowo-sodowa, bromowa, jodkowa

Klimkówka 27

III piaskowiec ciężkowicki

1,30% woda kwasowęglowa, wodorowęglanowo -chlorkowo-sodowa, bromowa, jodkowa

Iza 19

II piaskowiec ciężkowicki

0,09% woda borowa

Karol 2

II piaskowiec ciężkowicki

0,15% woda siarczanowo-wodorowęglanowo-sodowo -wapniowa, żelazista, manganowa, jodkowa, borowa

Lubatówka 12

II i III piaskowiec ciężkowicki

1,93% woda chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, fluorkowa, bromkowa, jodkowa, borowa

Tab.2. Charakterystyka wybranych wód mineralnych w Iwoniczu Zdroju. Źródło: Kamiński, Mackoś Tab.2. Characteristics of mineral water in Iwonicz-Zdrój

Nazwa źródła Tytus

Poziom wodonośny II piaskowiec ciężkowicki

Klaudia

II piaskowiec ciężkowicki

Celestyna

II piaskowiec ciężkowicki

136

lokalne złoża na Górze Borowinowej. W wyniku nieprawidłowej gospodarki zostało ono wyeksploatowane i wyłączone z użytkowania (Kamiński, Mackoś 1998). Aby móc kontynuować leczenie borowiną konieczne stało się znalezienie nowego złoża. Po licznych pracach badawczych wytypowano złoża w Woli Chorzelowskiej k. Mielca i w Czarnym Dunajcu, z których do dziś pozyskuje się borowinę wysokiej jakości. Nieco później, bo w latach 30. XX wieku, borowina stała się jednym z surowców leczniczych w Rymanowie Zdroju. W tym okresie wykorzystywano złoża borowinowe odkryte w pobliskich lasach. Jak wskazywały badania dr. Jana Parnasa z Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie były to borowiny pochodzenia leśnego, silnie zmineralizowane, o bardzo dobrych właściwościach leczniczych (Kiryk 1985). Podobnie, jak w Iwoniczu Zdroju, złoża lokalne zaczęły się wyczerpywać i w latach 80. XX wieku zdecydowano się na wykorzystanie borowiny z Czarnego Dunajca. Mówiąc o turystyce zdrowotnej należy zwrócić uwagę nie tylko na surowce naturalne ale także na harmonię krajobrazu, bliskość obszarów chronionych, stan i czystość środowiska. Na analizowanym obszarze ważnym elementem krajobrazu są lasy. W gminie Iwonicz zajmują one 23%, a w gminie Rymanów – 34%. Znaczny udział w powierzchni lasów mają tzw. lasy uzdrowiskowo-klimatyczne, chroniące właściwości uzdrowiskowe oraz przeznaczone do rekreacji i wypoczynku. Zlokalizowane są one w kompleksach: Mogiła, Zamczysko, Żabia Góra, Góra Winiarska. Stanowi

0,85% szczawa chlorkowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, borowa 0,85% woda kwasowęglowa chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa

Tab. 3. Charakterystyka wybranych wód mineralnych w Rymanowie Zdroju. Źródło: www.uzdrowisko-rymanow.com.pl Tab.3. Characteristic of mineral water in Rymanów Zdrój Nazwa wody Elin 7 Karol 2 Zofia 6 Klimkówka 27

Wody mineralne, stanowiące podstawę powstania i rozwoju uzdrowiska w Iwoniczu Zdroju związane były ze stropową częścią II piaskowca ciężkowickiego. Pod względem genetycznym są to wody związane z utworami fliszowymi i mają charakter reliktowy. Związane są ze złożami ropy naftowej, uzupełnione w różnym stopniu wodami infiltracyjnymi (Dowgiałło i in. 1969, Kamiński, Mackoś 1998). Z punktu widzenia balneologicznego są to wody chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowo-jodkowo-bromkowe z zawartością wolnego CO2. (Tab. 2). Początki lecznictwa w Rymanowie Zdroju związane są z 3 źródłami: Tytus, Klaudia, Celestyna zlokalizowanymi w dolinie rzeki Tabor. Ponadto, rejestr wód uzupełniają ujęcia: Marysieńka, Jan III Sobieski, Naftusia, Żelaziste i inne (tab.3). Są to wody reliktowe, związane z osadami fliszowymi, seria II i III piaskowca ciężkowickiego. Występują w postaci samowypływów lub odwiertów o głębokości 530-600 m (Dowgiałło i in. 1969). Poza mikroklimatem i wodami mineralnymi w analizowanych uzdrowiskach wykorzystuje się także peloidy, czyli naturalne utwory geologiczne, powstałe przy udziale wody i mikroorganizmów. Najpowszechniej w lecznictwie stosuje się borowiny obejmujące część masy torfowej, która w wyniku składu botanicznego i na skutek rozkładu materii organicznej wykazuje stosowne właściwości fizyczne i chemiczne (Kucharski, Szymak 1993). Zastosowanie borowin w lecznictwie uzdrowiskowym w Iwoniczu Zdroju znane było już w XIX wieku. Aż do połowy XX wieku wykorzystywano

Charakterystyka 0,85% szczawa chlorkowo-sodowa, żelazista, bromkowa

Iza 19

Wskazania Przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka, stany zapalne dróg żółciowych, otyłość Stany zapalne dróg żółciowych, choroby przemiany materii, cukrzyca, otyłość Zapalenie błony śluzowej żołądka, przewlekły nieżyt dróg moczowych Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy Kamica dróg moczowych, choroby przemiany materii, nerwobóle, bóle mięśniowe, nieżyty oskrzeli

Dawkowanie Zaleca się picie wody chłodnej na 1/2godz przed posiłkiem Picie 200 ml wody 1-2 razy dziennie na ½ godz przed posiłkiem lub 500 ml na czczo 2 razy dziennie po 250 ml Picie 500ml wody na czczo, 2 razy po 250 ml przed posiłkiem Picie 250 ml wody na 1,5 h po posiłkach Picie 500 – 1000 ml na czczo w dawkach podzielonych

Tab. 4. Wskazania lecznicze i dawkowanie wybranych wód w uzdrowisku Iwonicz-Zdrój. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z Uzdrowiska Iwonicz S.A Tab. 4. Indications of mineral waters in Iwonicz-Zdrój

je głównie drzewostan bukowo-dębowo-jodłowy z domieszką modrzewia europejskiego oraz sosny zwyczajnej. W podszyciu rozpowszechnione są leszczyna, bez czarny, jałowiec (Krukar 1998, Walter-Croneck 1978). Oprócz gatunków roślin i drzew występujących w naturalnych zespołach na terenie uzdrowisk rosną także rośliny sprowadzone z innych obszarów – tuje, daglezje, miłorząb, akacje amerykański. Gminy, w których położone są uzdrowiska leżą w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Beskid Niski. Poza tym w niedalekim sąsiedztwie występują inne formy ochrony przyrody. Należą do nich: »» Magurski Park Narodowy – utworzony w 1995 roku, o powierzchni 19 363 ha, który chroni przede wszystkim zbiorowiska leśne (głównie drzewostan bukowy), »» Jaśliski Park Krajobrazowy – utworzony w 1992 roku, powierzchnia 19 520 ha, »» Rezerwaty przyrody – Tysiąclecia na Górze Cergowej, Cisy w Nowej Wsi, Przełom Jasiołki, Źródliska Jasiołki, Kamień nad Jaśliskimi, Modrzyna, Wadernik Uwzględniając uwarunkowania przyrodnicze można stwierdzić, że analizowane miejscowości

posiadają bardzo dobre warunki rozwoju funkcji zdrowotnej (uzdrowiskowej). Oferta turystyki zdrowotnej w Iwoniczu Zdroju i Rymanowie Zdroju – wybrane przykłady Turystyka uzdrowiskowa Uwzględniając warunki przyrodnicze, występowanie surowców naturalnych, kadrę medyczną Ministerstwo Zdrowia wyznaczyło kierunki lecznicze dla uzdrowisk. W Iwoniczu Zdroju leczy się: »» choroby ortopedyczno-urazowe, »» choroby układu nerwowego, »» choroby reumatologiczne, »» choroby górnych dróg oddechowych, »» choroby układu trawienia, »» otyłość, »» osteoporozę, »» choroby skóry, »» choroby kobiece, Dla Rymanowa Zdroju profil ten obejmuje: »» choroby ortopedyczno-urazowe, »» choroby kardiologiczne i nadciśnienie, »» choroby górnych dróg oddechowych, »» choroby dolnych dróg oddechowych, 137

Nazwa ujęcia

Wskazania

Tytus

Choroby górnych i dolnych dróg oddechowych, stany po zatruciach, choroby układu krążenia, mózgowe porażenie dziecięce

Klaudia Celestyna

Choroby górnych i dolnych dróg oddechowych, choroby wieku dziecięcego, choroby skóry Miażdżyca tętnic, nieżyty jelit, choroby skórne

Dawkowanie Zalecane spożywanie wód ciepłych, 3 razy dziennie po 150 – 250 ml, wykorzystywana także w kąpielach i inhalacjach

Picie małymi łyczkami 2-3 razy dziennie, 1,5- 2 h po posiłku

z zakresu elektrolecznictwa, światłolecznictwa, kinezyterapii (Tab. 6). Lecznictwo uzdrowiskowe, a także turystyka uzdrowiskowa korzystają także z innych usług leczniczych dostępnych w kurortach. W Iwoniczu Zdroju działa Ośrodek Diagnostyki i Leczenia Osteoporozy pod patronatem Kliniki Ortopedii Akademii Medycznej w Lublinie, Ośrodek Diagnostyki i Leczenia Kobiet (leczenie i rehabilitacja osób po mastektomii), Ośrodek Leczenia Łuszczycy stale współpracujący z Zespołem Naukowo-Klinicznym „ IWOLANG ” pod kierunkiem prof. dr hab. med. Andrzeja Langnera (www.uzdrowisko-iwonicz.com.pl/pobyty.html). W Rymanowie zdroju w szpitalach uzdrowiskowych działają pracownie diagnostyczne oferujące następujące usługi: echokardiografia z Dopplerem kolorowym, usg naczyń, monitorowanie ciśnienia krwi, EKG metodą Holtera, testy wysiłkowe na bieżni, EKG spoczynkowe, spirometria, ergospirometria

(www2.mz.gov.pl) Podstawą lecznictwa uzdrowiskowego w Iwoniczu Zdroju jest woda mineralna z której można skorzystać w pijalni zlokalizowanej w centrum uzdrowiska oraz w niektórych sanatoriach. Najczęściej stosuje się wody: Elin 7, Karol 2, Zofia 6, Klimkówka 27, Iza 19 (Tab. 4). Wykorzystuje się ją w kuracji pitnej (krenoterapii), kąpielach, inhalacjach w leczeniu różnorodnych schorzeń (choroby układu pokarmowego, układu moczowego, układu krążenia, układu oddechowego). Wody mineralne z uzdrowiska Rymanów Zdrój wykorzystywane są do leczenia wielu schorzeń (nieżyty żołądka, nieżyty jelit, nadciśnienie tętnicze, schorzenia górnych i dolnych dróg oddechowych). Zabiegi z użyciem wód mineralnych wykonywane są zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci; obejmują inhalacje, kąpiele. Stosuje się także krenoterapię wykorzystując wody mineralne Tytus, Klaudia, Celestyna, które doprowaTurystyka spa & wellness w uzdrowiskach dzane są do pijalni wód mineralnych. W sezonie zimowym można również skorzystać ze zdrojów W analizowanych uzdrowiskach poza turystyką czerpanych w szpitalach uzdrowiskowych Esku- uzdrowiskową od kilku lat rozwija się inna forma turystyki zdrowotnej – spa & wellness. Stanowi lap, Zimowit i sanatorium Stomil. W obu miejscowościach w lecznictwie sto- ona uzupełnienie tradycyjnych metod wykorzysuje się borowinę. Wykorzystuje się ją przede stywanych w leczeniu schorzeń i rehabilitacji. W Iwoniczu Zdroju zabiegi z zakresu odnowy wszystkim do okładów pastą borowinową, tradycyjnych zawijań borowinowych, masek boro- biologicznej, oferuje Uzdrowisko Iwonicz S.A , winowych, kąpieli w papce borowinowej. Zabiegi sanatoria (Górnik, Sanvit) oraz hotele (Glorietz użyciem borowiny stosuje się w schorzeniach ta, Energetyk). „Zatrzymać młodość, zregenerować organizm” neurologicznych, reumatycznych, nerwobólach, chorobach zwyrodnieniowych. Szczególnie ob- – to motto działalności Uzdrowiska Iwonicz S.A . ciążające dla organizmu są kąpiele borowino- Uzdrowisko wykorzystując najnowsze osiągnięwe dlatego korzystać z nich powinny osoby ze cia nauki proponuje kuracje odnowy biologicznej, połączone z pielęgnacją ciała. Poza zabiegami tusprawnym układem krążenia. Gamę zabiegów z użyciem naturalnych su- ryści skorzystać mogą ze specjalnie przygotowarowców leczniczych uzupełniają także zabiegi nych pakietów relaksacyjno-pobytowych. Jest to 138

Zabiegi wziewne

2 razy dziennie po 200 ml, 1,5 – 2 h po posiłku lub na czczo

Tab. 5. Wskazania lecznicze i dawkowanie wybranych wód w uzdrowisku Rymanów Zdrój. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów z Uzdrowiska Rymanów S.A Tab. 5. Indications of mineral waters in Rymanów Zdrój »» choroby reumatologiczne, »» choroby nerek i dróg moczowych

Grupy zabiegów

Hydroterapia

Masaże

Kinezyterapia

Fizykoterapia

Termoterapia

Rodzaj zabiegu Rymanów Zdrój Inhalacje indywidualne z naturalną wodą leczniczą lub z lekiem

Rymanów Zdrój

Iwonicz -Zdrój

Inhalacje zbiorowe naturalną wodą leczniczą Kąpiel kwasowęglowa/kwasowęglowa sucha Kąpiel perełkowa Kąpiel mineralna Natrysk wodny Masaż podwodny Hydromasaż Masaż hydropowietrzny kąpiel perełkowa z hydromasażem Masaż wirowy nóg/rąk Kąpiel z hydromasażem Masaż klasyczny częściowy/całego ciała Masaż pneumatyczny Aquavibron Ćwiczenia indywidualne/zbiorowe Ćwiczenia w basenie Nordic Walking Magnetoterapia Prądy inferencyjne Intedryn +intervac Prądy diadynamiczne Prądy Kotza Prądy Tens Prądy Traeberta Diatermia Galwanizacja Jonoforeza Ultradźwięki Terapuls Fonoforeza Laser skaner Elektrostymulacja Lampa solux Lampa kwarcowa Leczenie światłem spolaryzowanym Lampa bioptron Lampa Bio-V Sanotherm Krioterapia miejscowa Kriosauna Okład żelowy zimny Okłady parafinowe Sauna

Tab. 6. Zabiegi w Uzdrowisku Rymanów S.A i Iwoniczu S.A. Źródło: www.uzdrowisko-rymanow.com.pl/images/ uzdrowisko/Pliki/2014/Cenniki_%202014.pdf, http://uzdrowisko-iwonicz.com.pl/cennik/zabiegi-lecznicze-i-rekreacyjne-.html . Tab. 6. Treatments in Iwonicz-Zdrój S.A and Rymanów S.A

139

Turystyczne obiekty noclegowe obiekty ogółem obiekty całoroczne miejsca noclegowe ogółem miejsca noclegowe całoroczne korzystający z noclegów ogółem korzystający z noclegów turyści zagraniczni wynajęte pokoje ogółem

Jednostka miary obiekt obiekt miejsce miejsce osoba osoba -

2010 r. 13 10 1351 1144 26945 143 6096

2011 r. 12 10 1121 967 23153 173 8848

2012 r. 16 13 1346 1182 25062 238 7858

Jednostka miary obiekt obiekt miejsce miejsce osoba osoba -

2010 r. 7 5 640 587 14191 695 5511

2011 r. 8 6 706 629 16469 270 8222

2012 r. 19 14 1079 955 20553 440 7675

wynajęte pokoje turystom zagranicznym udzielone noclegi ogółem udzielone noclegi turystom zagranicznym

92 223497 1150

345 206194 1159

152 267089 1161

wynajęte pokoje turystom zagranicznym udzielone noclegi ogółem udzielone noclegi turystom zagranicznym

612 129222 1238

264 155596 480

280 222350 1615

Tab. 7. Charakterystyka bazy noclegowej w Iwoniczu Zdroju. Źródło: Główny Urząd Statystyczny Tab. 7. Characteristic of accommodation in Iwonicz-Zdrój

oferta skierowana zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn, obejmuje pobyty jednodniowe, weekendowe, 5-, 7-, 10-, 14-dniowe. Najpopularniejsze programy to: zapobieganie cellulitowi, program z odnową biologiczną, turnus kondycyjno-odchudzający, program antystresowy. Poza tym w ramach Uzdrowiska Iwonicz S.A działa Iwonickie Centrum Terapii Manualnej, Podkarpacki Ośrodek Terapii Solnej oferujący zabiegi w jaskini solnej leczniczej, a także w jaskini solnej relaksacyjnej z aromafitoterapią. Szeroki zakres usług spa & wellness proponuje turystom także sanatorium Górnik. Nowoczesne Studio Zdrowia i Urody Spa działające w obiekcie posiada ofertę z zakresu zabiegów relaksacyjno-kondycyjnych z wykorzystaniem m.in. sauny fizjologicznej na podczerwień, sauny suchej, wanny do hydromasażu, łóżka do suchego masażu, solarium, groty solnej, kapsuły SPA . Są to zabiegi na twarz, dłonie, stopy oraz całe ciało. Na bazie tych zabiegów skomponowano pobyty spa m.in. pakiet odchudzający, pakiet relaksacyjno-odstresowujący, nawilżająco-wyszczuplający, oczyszczający, relaksujący. Jako jedyne w Iwoniczu Zdroju, sanatorium posiada kriokomorę do krioterapii ogólnoustrojowej, korzystanie z której znacząco wpływa na poprawę kondycji fizycznej i psychicznej. Za wysoką jakość świadczonych usług, profesjonalizm Studio zostało nagrodzone Brązową Pieczęcią Natury 2012 jako najlepszy ośrodek odnowy biologicznej w Polsce (www.sanatorium gornik.pl). Nieco uboższą ofertę z zakresu zabiegów spa & wellness, pobytów rekreacyjnych posiadają także inne sanatoria działające na terenie uzdrowiska np. Sanatorium Stomil-Ziemowit (pobyty dla osób odchudzających się, pobyty dla osób rzucających 140

palenie, pakiet antystresowy), Centrum Promocji Zdrowia Sanvit (pobyty antystresowo-rozwojowe, pobyty odchudzające, upiększająco-regenerujące, pakiet dla osób ze schorzeniami kręgosłupa). Pozostałe sanatoria tj. Wisła – Margot, Piast, KRUS skupiają swoją działalność na tradycyjnym lecznictwie i turystyce uzdrowiskowej. Z usług spa & wellness skorzystać można także w hotelach i pensjonatach działających w Iwoniczu Zdroju. Hotel Glorietta*** ma w swojej ofercie różnego rodzaju masaże (bańką chińską, gorącymi kamieniami, antycellulitowy, wyszczuplający), Hotel Energetyk poza masażami proponuje swoim gościom także zabiegi na całe ciało (relaksujące, odmładzające, wyszczuplające, relaksujące) oraz zabiegi na twarz (ochronne, wzmacniające, redukujące zmarszczki, nawilżające, normalizujące). W Rymanowie Zdroju oferta usług spa & wellness jest znacznie słabiej rozwinięta. Ze względu na charakter prowadzonej działalności – leczenie chorób układu krążenia, chorób układu moczowego Uzdrowisko Rymanów S.A stawia na rozwój tradycyjnego lecznictwa uzdrowiskowego i turystyki uzdrowiskowej. Schorzenia kardiologiczne zaliczane są do grupy chorób cywilizacyjnych i zgodnie z przewidywaniami, liczba chorych cierpiących na te schorzenia będzie wzrastać. Ofertę zabiegów rekreacyjnych z zakresu odnowy biologicznej posiada jedynie pensjonat Szajna SPA , działający od 2 lat na rynku turystycznym. Pensjonat posiada basen rekreacyjny, proponuje zabiegi na ciało (rewitalizujące, antycellulitowe, odżywcze), masaże (klasyczny, bańkami chińskimi, olejkami aromatycznymi, żelem silikonowym), zabiegi na twarz, zabiegi w kapsule oraz usługi kosmetyczne.

Tab. 8. Charakterystyka bazy noclegowej w Rymanowie Zdroju. Źródło: Główny Urząd Statystyczny Tab. 8. Characteristic of accommodation in Rymanów Zdrój

Ruch turystyczny w uzdrowiskach acja przedstawia się jeśli chodzi o liczbę udziew latach 2010-2012 lonych noclegów (Tab. 9). Z przedstawionych Przemiany zachodzące w uzdrowiskach odzwier- danych wynika, że goście zagraniczni przyjeżciedlają zmiany liczby obiektów noclegowych, dżają do Iwonicza Zdroju na krótkie, kilkudniomiejsc noclegowych a także ruch turystyczny, we pobyty. w tym liczba kuracjuszy zagranicznych. W analizowanym okresie liczba turystów W świetle przedstawionych danych w Iwo- zagranicznych w Rymanowie Zdroju była praniczu Zdroju w latach 2010-2012 widoczny jest wie dwukrotnie większa niż w Iwoniczu Zdroju systematyczny wzrost liczby obiektów hotelar- (Tab. 10). Najliczniej reprezentowani byli mieszskich oraz miejsc noclegowych. Systematycznie kańcy USA , Kanady oraz Niemiec. Podobnie, jak wzrasta zarówno liczba miejsc noclegowych jak w Iwoniczu Zdroju, dominowały pobyty króti obłożenie w obiektach hotelarskich. W roku koterminowe. Poza tym wzrost liczby turystów 2010 na terenie Iwonicza Zdroju funkcjonowa- zagranicznych w latach 2010 i 2012 w obu uzdroło ogółem 13 obiektów noclegowych, a dwa lata wiskach może być związany z odbywającym się później w roku 2012 – 16 obiektów, z czego 13 co 2 lata Dziecięcym Festiwalem Zespołów Poloświadczyło usługi całoroczne. Obiekty te dys- nijnych, na który przyjeżdża młodzież z różnych ponowały łącznie 1346 miejscami noclegowymi. krajów świata. Obłożenie obiektów noclegowych w 2012 roku Podsumowanie wyniosło 25062 osób, z czego 238 osób stanowili goście zagraniczni. W 2012 roku na terenie Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat gama Uzdrowiska Iwonicz-Zdrój udzielono ogółem usług uzdrowiskowych uległa znacznym prze267 089 noclegów z czego 1161 gościom zagra- obrażeniom. Nieodłącznym elementem lecznictwa uzdrowiskowego stała się szeroko pojęta nicznym (Tab. 7). Analogiczna sytuacja jak w przypadku Iwo- turystyka zdrowotna. Współcześni kuracjusze nicza Zdroju występuje w Rymanowie Zdroju. przybywają do uzdrowisk Beskidu Niskiego W analizowanym okresie liczba obiektów noc- – Iwonicza Zdroju i Rymanowa Zdroju, nie tyllegowych wzrosła z 7 w roku 2010 do 9 w roku ko w celach leczniczych ale również dla popra2012, a liczba gości z 14191 w roku 2010 do 20553 wy kondycji fizycznej, psychicznej, regeneracji w roku 2012. Wśród turystów zagranicznych na organizmu. Zarówno uzdrowisko Iwonicz-Zdrój jak przestrzeni lat 2010-2012 zanotowano znaczny spadek przyjazdów. W roku 2010 było to 695 osób i Rymanów Zdrój oferują swoim kuracjuszom szeroki wybór oferty leczniczej, turystycznej, a w roku 2012 – 440 osoby (Tab. 8). Wraz ze wzrostem ogólnej liczby turystów rozrywkowej. Walory lecznicze i turystyczne analizowanych przyjeżdżających do Iwonicza Zdroju wzrasta liczba gości z zagranicy (Tab. 9). Największą uzdrowisk beskidzkich coraz częściej doceniają grupę turystów zagranicznych stanowili Ame- kuracjusze zagraniczni nie tylko z Europy, ale rykanie, Niemcy i Brytyjczycy. Podobnie sytu- także z USA i Kanady. 141

238 7 3 1 0 4 5 0 1 17 6 0 2 38 0 0 16 9 0 55 3 2 10 18

1161 45 21 1 0 12 39 0 1 147 6 0 4 246 0 0 16 49 0 275 63 2 29 18

118

103

Tab. 9. Turyści zagraniczni korzystający z noclegów w Iwoniczu Zdroju. Źródło: Główny Urząd Statystyczny Tab. 9. Foreign tourists accommodated in Iwonicz-Zdrój

ogółem Austria Belgia Białoruś Czechy Finlandia Francja Grecja Hiszpania Kanada Litwa Holandia Niemcy Norwegia Portugalia Rosja Słowacja USA Szwajcaria Szwecja Ukraina Węgry Wielka Brytania Włochy pozostałe kraje

Liczba turystów Liczba udzielonych noclegów

1159 16 34 0 17 0 42 36 13 59 0 0 0 445 28 70 0 7 0 140 2 53 32 20

Literatura

Liczba udzielonych noclegów

173 3 2 0 5 0 4 8 2 12 0 0 0 39 2 27 0 5 0 13 2 5 4 20

2012

Liczba turystów

853 15 22 0 0 0 25 0 3 89 0 14 14 176 0 52 9 11 6 157 12 69 0 0

Kraje

2011

Liczba udzielonych noclegów

Liczba turystów Liczba udzielonych noclegów

143 2 2 0 0 0 3 0 2 12 0 1 2 18 0 13 2 6 3 19 1 8 0 0

2010 Liczba turystów

Liczba turystów Liczba udzielonych noclegów

ogółem Austria Belgia Czechy Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Kanada Litwa Luksemburg Holandia Niemcy Norwegia Portugalia Rosja Słowacja Słowenia USA Szwajcaria Szwecja Ukraina Węgry Wielka Brytania Włochy pozostałe kraje

2012

Liczba udzielonych noclegów

Kraje

2011

Liczba turystów

2010

Dowgiałło J., Karski A., Potocki I. 1969. Geologia surowców balneologicznych Polski, Wyd. Geologiczne, Warszawa.

695 1 1 2 4 2 4 0 2 0 14 0 69 8 23 0 8 192 2 6 21 4

1238 3 1 2 4 2 6 0 4 0 18 0 157 8 39 0 8 422 6 8 24 4

270 0 0 0 1 1 3 0 0 0 0 0 44 0 15 47 12 70 2 3 36 2

480 0 0 0 1 2 5 0 0 0 0 0 141 0 24 47 17 83 4 17 38 4

440 1 0 0 1 0 15 2 0 66 0 1 52 0 4 18 4 177 0 0 44 3

Gaworecki W.W. 2003. Turystyka, PWE, Warszawa.

1615 1 0 0 1 0 18 41 0 467 0 16 142 0 13 18 6 719 0 0 55 6

252 395

120

Tab. 10. Turyści zagraniczni korzystający z noclegów w Rymanowie Zdroju. Źródło: Główny Urząd Statystyczny . Tab. 10. Foreign tourists accommodated in Rymanów Zdrój

Kucharski M., Szymak M. 1993. Złoża torfów leczniczych (borowina) w Polsce. Wyd. MZiOS oraz Balneoprojekt, Warszawa. Kwilecki A. 1993. Załuscy w Iwoniczu 1799-1994, Kórnik. Lewińska J. 1958. Wiatry ryterskie i rymanowskie, „Przegląd Geofizyczny”, nr 3 (11).

Januszewska M., 2004, Znaczenie produktu uzdrowi- Łęcka I. 2003. Nowe (?) trendy w turystyce zdrowotnej, skowego w rozwoju turystyki w Polsce, [w:] Panasiuk „Prace i Studia Geograficzne”, t. 32, Warszawa. A. (red.), Markowe produkty turystyczne, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin – Nie- Mika M., Pawlusiński R. 2006. Some problems of the development of spa &wellness services in the Polish Carchorze. pathian Mountains [w:] Wyrzykowski J. (red.), ConKajoch A. 1990. Atlas uzdrowisk Polski, PPWK War- ditions of the foreign tourist development in Central szawa – Wrocław. and Eastern Europe, Contemporary Models of Spa ToKamiński J., Mackoś W. 1998. Naturalne zasoby lecz- urism, v. 9, Institute of Geography and Regional Development UW, Wrocław. nicze Iwonicza Zdroju i ich wykorzystanie, „Iwonicz

-Zdrój. Rocznik Stowarzyszenia Przyjaciół Iwonicza Zdroju”, t.1, Chemigrafia, Krosno.

Kiryk F. 1985. Rymanów. Dzieje miasta i zdroju. Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów.

Mika M., Ptaszycka-Jackowska D. 2007. Formy turystyki zdrowotnej, [w:] Kurek W. (red.), Turystyka, PWN, Warszawa. Papierkowski J. 1936. Iwonicz Zdrój, Częstochowa.

Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa.

Ustawa o uzdrowiskach, gminach i lecznictwie uzdrowiskowym z 28 lipca 2005 r.

Kozłowska-Szczęsna T., Błażejczyk K., Krawczyk B., Limanówka D. 2002. Bioklimat uzdrowisk polskich i możliwości jego wykorzystania w lecznictwie, „Monografie IGiPZ PAN ”, t.3, Warszawa.

Walter-Croneck K. 1978. Szata roślinna i świat zwierzęcy. Iwonicz Zdrój. Monografia.

Krukar W. 1998. Rymanów Zdrój – charakterystyka środowiska geograficznego, „Rocznik Rymanowa Zdroju”, t.1, Roksana, Krosno. Krukar W. 2007. Beskid Niski z lotu ptaka. Przewodnik Beskid Niski dla prawdziwego turysty, Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków.

Wolski J. 1978. Wypoczynek i turystyka w uzdrowiskach, AWF w Poznaniu, Poznań. http://tsz.po.opole.pl/?d=12&nid=5&l=pl www2.mz.gov.pl www.sanatorium-gornik.pl

Summary The purpose of this article is to present the conditions and state of development of health tourism in spas Low Beskid for example Iwonicz-Zdrój and Rymanów Zdrój. Since the end of the twentieth century observed changes taking place in health resorts in Poland that become multifunctional centers, where they are implemented various forms of health tourism (spa, wellness & spa). The paper presents the natural conditions and historical development of health tourism in Iwo nicz-Zdrój and Rymanów Zdrój. We analyzed the offer spas, accommodation facilities and tourist traffic in both towns.

Innovative tourist products of rural tourism in the example of Podkarpackie voivodeship Innowacyjne produkty turystyki wiejskiej na przykładzie województwa podkarpackiego

Małgorzata Buczek-Kowalik, Teresa Mitura

Uniwersytet Rzeszowski

Abstrakt Celem artykułu jest prezentacja innowacyjnych produktów turystyki na obszarach wiejskich w województwie podkarpackim. Produkty te, z jednej strony mają za zadanie prezentację dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz poprawę atrakcyjności turystycznej obszaru, z drugiej strony przyczyniają się do zachowania bogatego i różnorodnego dziedzictwa. W artykule przedstawiono uwartunkowania rozwoju turystyki wiejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem różnorodności etnicznej i religijnej obszaru dzisiejszego województwa podkarpackiego. Szczegółowo opisano trzy innowacyjne produkty – ekomuzea, questingi i zagrody edukacyjne, prezentując zasady ich funkcjonowania oraz ich ofertę turystyczną. Wprowadzenie Turystyka wiejska to spędzanie czasu wolnego w środowisku wiejskim, opiera się ona na zasobach naturalnych, historycznych i kulturalnych obszaru w połączeniu z innymi formami rozwoju społeczności i gospodarki lokalnej (Gaworecki2010). Podróżowanie na wieś w celu poznania jej dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego cieszyło się popularnością już w czasach historycznych. Podstawę do rozwoju tej formy podróżowania stanowią walory historyczno-kulturowe (pomniki, muzea, skanseny, budynki gospodarskie, przedmioty codziennego użytku) oraz przyrodnicze (rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, osobliwości flory i fauny). Turystów na wieś przyciągają również walory niematerialne wsi: tradycje, obrzędy, sposób gospodarowania, a także jarmarki, festyny, na których można spróbować regionalnej kuchni, czy zakupić wyroby rękodzielnicze. Zwiedzający coraz częściej są zainteresowani aktywnym poznawaniem otaczającego środowiska, uczestnictwem w pracach gospodarskich,

wykazują chęć nauki wytwarzania lokalnych wiejskich produktów. Aby sprostać coraz to nowym wymaganiom podróżujących i rosnącej konkurencji na rynku usług turystycznych konieczne jest wprowadzenie na obszarach wiejskich nowych, innowacyjnych produktów turystycznych takich jak ekomuzea, questing, czy zagrody edukacyjne. Celem artykułu jest prezentacja innowacyjnych produktów w turystyce wiejskiej, które z jednej strony mają za zadanie prezentację dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz poprawę atrakcyjności turystycznej obszaru, z drugiej strony przyczyniają się do zachowania wspomnianego dziedzictwa. Przedmiotem badań jest obszar województwa podkarpackiego. Innowacje w turystyce Innowacja (łac. innovatio – odnawiać), to według Słownika Języka Polskiego wprowadzenie czegoś nowego, lub rzecz nowo wprowadzona (http://sjp. pwn.pl/slownik/2561627/innowacja). Pojęcie innowacja zaczerpnięte z gospodarki, oznacza wdrażanie nowych technologii (następstwo postępu naukowo-technicznego) oraz organizacji i instytucji (związane z przedsiębiorczością, stanowiąc jej nieodzowny element) (http:// encyklopedia.pwn.pl/haslo/3914833/innowacje. html; Soliński 2010) W turystyce innowacje polegają na tworzeniu nowych, atrakcyjnych produktów turystycznych, choć najczęściej bywa to dodanie, do produktów już istniejących, dodatkowych korzyści zwiększających jego atrakcyjność. Rosnąca konkurencja na rynku turystycznym wymusza poszukiwanie i wprowadzanie innowacyjnych produktów w celu przyciągnięcia, utrzymania lub zwiększenia ruchu turystycznego. Produkt turystyczny to w najprostszym ujęciu (sensu stricto), wszystko to, co nabywa turysta oddzielnie (transport, noclegi) lub w formie 145

pakietu usług. Złożony produkt turystyczny (sensu largo) to kompozycja tego, co turyści robią oraz walorów, z których w tym czasie korzystają (Kaczmarek i in. 2005). Każdy produkt turystyczny zaliczyć można do jednej z kategorii: »» produkt turystyczny rzecz – to głównie dobra materialne (mapy, przewodniki, pamiątki); »» produkt turystyczny usługa – to usługi hotelarskie, gastronomiczne, transportowe lub przewodnickie; »» produkt turystyczny wydarzenie – imprezy (muzyczne, sportowe, folklorystyczne), festiwale, wystawy okazjonalne lub cykliczne; »» produkt turystyczny impreza – to zestaw usług i dóbr materialnych oferowanych przez organizatorów turystyki (wycieczka, wczasy); »» produkt turystyczny obiekt – to jedna, główna atrakcja z usługami towarzyszącymi (zabytek, muzeum, obiekt rekreacyjny); »» produkt turystyczny szlak – to kilka obiektów połączonych ze sobą wspólną ideą, w formie oznakowanej trasy; »» produkt turystyczny obszar – to zdeterminowany geograficznie zbiór elementów wyróżnionych ze względu na swoją konkretną lokalizację w przestrzeni (region, miejscowość, obszar chroniony) (Kaczmarek i in. 2005). Historyczne zróżnicowanie etnograficzne i religijne woj. podkarpackiego Województwo podkarpackie to region o bogatej historii, położony na pograniczu Wschodu i Zachodu, na terenie którego krzyżowały się zwyczaje, religie i kultury. Tu znajdują się ślady dawnych grup etnicznych, wyznawców chrześcijaństwa, zarówno obrządku wschodniego (prawosławnego i grekokatolickiego), jak i zachodniego (rzymskokatolickiego i ewangelickiego), a także wyznania mojżeszowego (Buczek-Kowalik, Mitura 2011). Grupy etniczne, zamieszkujące ten obszar prezentowały odmienną kulturę, często religię, sposób gospodarowania i zabudowy wynikający z cech lokalnego środowiska przyrodniczego. Etnografowie wyszczególniają kilka charakterystycznych grup etnicznych zamieszkujących omawiany region, z których największymi społecznościami byli Łemkowie, Bojkowie, Dolinianie, Pogórzanie, Lasowiacy i Rzeszowiacy. Łemkowie zamieszkiwali obszar od Krynicy po Dolinę Osławy. Zajmowali się głównie rolnictwem, ale również eksploatacją lasu, rzemiosłem 146

(wyroby drewniane, kamieniarstwo). Łemkowie byli wyznawcami chrześcijaństwa wschodniego (prawosławne i unickie). Bojkowie zamieszkiwali na wschód od Doliny Osławy. Byli wyznania greckokatolickiego, a zajmowali się głównie rolnictwem, w którym znaczącą rolę odgrywało pasterstwo i hodowla owiec i wołów, a także eksploatacją lasu. Dolinianie to grupa zamieszkująca okolice Sanoka i Leska. To ludność mieszana zajmująca się głównie rolnictwem oraz, w niektórych osadach, rzemiosłem (produkcja wyrobów z drewna, tkactwo, kamieniarstwo, garncarstwo). Pogórzanie zamieszkiwali Pogórze od rzeki Białej po środkowy San. Ich głównym zajęciem było rolnictwo, a ponadto w wielu miejscowościach na dużą skalę rozwinęło się rzemiosło (tkactwo, garncarstwo, wikliniarstwo, obróbka drewna, kamieniarstwo) (Orzechowska-Kowalska 2007) Rzeszowiacy zajmowali szeroki pas żyznych ziem między Rzeszowem a Przeworskiem. Głównie zajmowali się rolnictwem oraz rzemiosłem (tkactwo, kowalstwo, szewstwo). Lasowiacy zamieszkiwali tereny Puszczy Sandomierskiej. Utrzymywali się głównie z bogactw naturalnych lasów i wód (łowiectwo, myślistwo) oraz rzemiosła (wyroby z drewna, wikliniarstwo, garncarstwo). Ważna była gospodarka pszczelarska, a w miarę trzebienia lasów rozwijało się rolnictwo (www.muzeumkolbuszowa.pl/skansen/ grupy-etnograficzne). Ta mozaika kulturowo-etniczno-religijna charakterystyczna była dla obszaru obecnego województwa do połowy XX wieku. Wydarzenia II wojny światowej i lat powojennych spowodowały ogromne zmiany w strukturze kulturowej i wyznaniowej mieszkańców tych terenów. Zagłada Żydów, wysiedlenia rdzennych mieszkańców Bieszczad i Beskidu Niskiego (Ukraińców, Łemków i Bojków) doprowadziły do wyludniania, a w niektórych przypadkach do zaniku wsi i miasteczek, oraz do zniszczenia nie tylko obiektów materialnych, ale również i kultury, obrzędowości, religii. Ekomuzea – innowacyjne podejście do prezentacji dziedzictwa Współczesne społeczności lokalne coraz powszechniej starają się identyfikować oraz nawiązywać więź ze swoim otoczeniem. Usiłują zachować nie tylko miejsca, zabytki oraz symbole, mające dla danej społeczności szczególne znaczenie oraz rangę, ale również w sposób aktywny zachować i przekazać młodszym pokoleniom

kulturę, obrzędowość i tradycje lokalnego rze- »» ochrona zasobów naturalnych i kulturowych, miosła. Jednym ze sposobów, łączącym potrzebę »» odkrywanie i interpretacja miejscowego dziezachowania dziedzictwa oraz jego prezentacji dzictwa, »» zaangażowanie lokalnej społeczności i wzmacszerszemu gronu odbiorców jest ekomuzeum. Etymologicznie termin ekomuzeum pocho- nianie lokalnej tożsamości, dzi od greckich słów: oikos, które oznacza „dom” »» rozwój zrównoważonej turystyki i promocja w sensie symbolicznym, rozumianym, jako śro- lokalnych wytworów (Zaręba 2008). W potocznym rozumieniu ekomuzeum to dowisko, a odpowiadający dzisiejszemu pojęciu „mała ojczyzna” i museion, jako zbiór rzeczy, ko- „muzeum bez murów” lub tzw. muzeum rozprolekcja – dając w połączeniu zbiór rzeczy material- szone. Przyroda, kultura i historia są prezentonych i niematerialnych związanych z miejscem wane in situ, a odwiedzający mają okazję obserpochodzenia i życia określonej grupy ludzi, czyli wacji wzajemnej interakcji między środowiskiem naturalnym a ludźmi. Głównym celem, przymuzeum „małej ojczyzny” (Zaręba 2008). International Council of Museums (ICOM) de- świecającym twórcom ekomuzeów, jest ochrona finiuje Ekomuzeum jako instytucję, która zarzą- zabytków oraz obiektów przyrodniczych, jako dza, bada i wykorzystuje, metodami naukowymi, śladów przeszłości w krajobrazie, w miejscu ich edukacyjnymi i kulturowymi, przyrodnicze i kul- naturalnego, pierwotnego występowania. turowe dziedzictwo danej społeczności. W ten Ekomuzeum to sieć rozproszonych w terenie sposób, ekomuzeum jest środkiem do osiągnięcia obiektów, tworzących żywą kolekcję obrazującą zaangażowania społecznego w proces planowania wartości przyrodnicze i kulturowe regionu oraz i rozwoju (http://dbpedia.org/page/Ecomuseum). dorobek jego mieszkańców, dając doskonałą Koncepcja ekomuzeum zakłada interakcję za- okazję do stworzenia wszechstronnej prezentachodzącą na trzech płaszczyznach: terytorium cji różnych obiektów, miejsc, tradycji czy legend, – społeczność – dziedzictwo historyczne (Wi- tworzących dziedzictwo kulturowe miejscowej dawski 2011) i realizuje cztery podstawowe cele: ludności. Lp.

Ekomuzeum

Lokalizacja

Siedem Przysiółków (w trakcie organizacji)

Gmina Rakszawa

W Widłach Wisły i Sanu

Gminy: Baranów Sandomierski, Bojanów, Nowa Dęba, Jeżowe, Jarocin, Krzeszów, Harasiuki, wiejska Leżajsk, miejsko-wiejska Nowa Sarzyna, gminy i miasta: Nisko, Rudnik nad Sanem, Ulanów

Góry Wolności

Gmina Frysztak

Wybrane obiekty • Neolityczna wioska tematyczna „Osada Rakszawa” • Pałacyk Myśliwski w Julinie • Browar Van Pur w Rakszawie • Rezerwat „Wydrze” • Warsztaty archeologiczne, rzemiosła (tkactwo, wyroby z drewna, koronkarstwo i inne) • Drewniany Kościół p.w. św. Jana Gwalberta i św. Tekli w Stanach • Wzgórze Zamkowe w Przybyszowie • Muzeum Regionalne w Stalowej Woli • Willa „Paulusówka” w Nowej Dębie • Muzeum – Zbiornica Figur Chrystusa Frasobliwego w Jeżowym • Dworek w Chmielowie • Kościół p.w. św. Trójcy (tzw. flisacki) w Ulanowie • Leśniczówka Łętowni • Zespół pałacowo-parkowy w Rudniku nad Sanem • Dwór i park w Bielinach • Stara kuźnia w Krzeszowie • Rynek w Baranowie Sandomierskim • Zabytkowa zagroda w Krzeszowie Górnym • Zabytkowy Młyn w Jelnej • Zespół Klasztorny oo. Bernardynów w Leżajsku • Winnica Sztukówka w Gliniku Średnim • Galeria Przybytku Wiejskiego w Gogołowie • Schron kolejowy Stępina – Cieszyna • Hodowla koni huculskich w Stępinie • Późnogotycki drewniany kościół p.w. św. Mikołaja w Lubli • Warsztaty tkackie, koronkarskie, rzeźbiarskie 147

Trzy Kultury

Hołe

W Krainie Bojków

W Krainie Bobrów

• Miejsce po dawnym dworze • Arboretum przyszkolne • Kirkut • Cerkwisko i cmentarz greckokatolicki • Chyże bojkowskie • Ruiny synagogi • Stara szkoła polska Lutowiska • Stara szkoła żydowska • Neogotycki kościół p.w. św. Stanisława Biskupa • Pomnik na cześć Żydów pomordowanych przez hitlerowców podczas II wojny światowej • 4 punkty widokowe na pobliskich wzgórzach • Miejsce, w którym kręcono zdjęcia do filmu J. Hoffmana Pan Wołodyjowski • Siedliska roślin i zwierząt • Rezerwat cisów „Cisy w Serednicy” • Ścieżka Edukacyjno przyrodnicza • Pomnik przyrody 200 letnia lipa w Dźwiniaczu Dolnym • Festyn „Święto chleba”, gospodarstwo agroturystyczne „U Flika” w Dźwiniaczu Dolnym • Cerkwisko i cmentarz greckokatolicki w Dźwiniaczu Dolnym • Fortyfikacje ziemne z XVII wieku w Dźwiniaczu Dolnym • Pamiątkowe słupy graniczne – PRL i ZSRR w Dźwiniaczu Dźwiniacz Dolnym; Dolny, Łodyna, • Kapliczka przydrożna z początku XX wieku w Łodynie Leszczowate, Wań• Cerkiew (obecnie kościół rzymskokatolicki) z 1862 roku w Łokowa, dynie Serednica, • Chyża bojkowska w Łodynie Berlików • Kopalnia ropy naftowej w Łodynie • Cerkiew (obecnie kościół rzymskokatolicki) z 1922 roku w Leszczowatem • Krzyż Pańszczyźniany w Leszczowatem • Dwór w Berlikowie • Koziarnia w Wańkowej • Drewniana cerkiew (obecnie kościół rzymskokatolicki) w Wańkowej • Ścieżka przyrodniczo-historyczna „Hylaty” • Wodospad – Szepit Zatwarnica • Chata Bojkowska (rekonstrukcja tradycyjnej chaty) w Zatwarnicy • Punkt widokowy, wychodnie skalne na Dwerniku Kamień (1004 m n.p.m.) • Murowany późnobarokowy kościół rzymskokatolicki p.w. Św. Biskupa Stanisława (1754-1757) w Uhercach Mineralnych • Dwór obronny Herburtów w Uhercach Mineralnych • Dom ubogich z XIX wieku w Uhercach Mineralnych • Kurhan na Kostryniu, • Rezerwat Bobry w Uhercach Mineralnych Kotlina • Zabytkowa cerkiew drewniana z ok. 1740 roku w Orelcu Uherczańska: • Pomnik przyrody „Orelecki Kamień” w Orelcu Uherce Mineralne, • Zapora wodna na Sanie i Jezioro Myczkowieckie, Orelec, • Dawna murowana cerkiew greckokatolicka, (obecnie kościół Myczkowce, rzymskokatolicki) w Myczkowcach Zwierzyń. • Ruiny zabytkowego kamiennego spichlerza z XVII wieku w Myczkowcach • Pomnik przyrody „Skałki Myczkowieckie” nad Sanem w Myczkowcach • Dawna murowana cerkiew greckokatolicka, obecnie kościół rzymskokatolicki w Zwierzyniu • Rezerwat Krajobrazowy „Przełom Sanu pod Grodziskiem” • Cudowne źródełko w Zwierzyniu

Zielony Cień im. Marii Czerkawskiej

Rudenka

Hoszów – Jałowe

Hoszów, Jałowe

10.

Ziemi Przecławskiej

Gmina Przecław

Beskidzkie Wędrowanie

Gminy: Dukla, Miejsce Piastowe, Bukowsko, Rymanów, Iwonicz-Zdrój, Jedlicze, Zarszyn, Besko, Chorkówka, Jaśliska

11.

• Pracownia gobelinów w Uhercach Mineralnych • Drewniana cerkiew greckokatolicka z 1843 roku (obecnie kościół rzymskokatolicki) w Rudence • Dawna kuźnia z połowy XX wieku (obecnie pracownia rzeźbiarska) w Rudence • Izba Pamięci Marii Czerkawskiej w Szkole Podstawowej w Rudence • Czynny wypał węgla drzewnego, • Miejsce po dworze Czerkawskich w Bezmiechowej Górnej. • Rezerwat przyrody „Dyrbek” • Szybowisko w Bezmiechowej z punktem widokowym • Drewniana cerkiew greckokatolicka (obecnie kościół rzymskokatolicki) w Hoszowie • Drewniana cerkiew greckokatolicka (obecnie kościół rzymskokatolicki) w Jałowem • Ruiny kaplicy grobowej, dzwonnica przycerkiewna, miejsce po dawnym dworze, przydrożne krzyże w Jałowem • Stanowiska zimowitów jesiennych w Jałowem • Rezerwaty przyrody: „Bagno Przecławskie”, „Buczyna”, „Końskie Błota” • Baszta w Rzemieniu • Młyn w Rzemieniu • Pałac „Szaszkiewiczów” w Rzemieniu • Zamek w Przecławiu • Krzyż Szwedzki w Przecławiu • Poligon pocisków V1 i V2 w Bliźnie • Huta szkła w Dobryninie • Cmentarz wojenny nr 500 w Tuszymie – Biały Bór • Góra Śmierci w Pustkowie • Góra „Babi Mór” i Grób Dragona w Korzeniowie • Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu • Muzeum Kultury Szlacheckiej w Kopytowej • Drewniana zabudowa Jaćmierza • Skansen Przemysłu Naftowego w Bóbrce • Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej • Park Linowy w Iwoniczu Zdroju • Huta Szkła w Rymanowie • Ruiny cerkwi w Płonnej • Warsztaty rzemiosła (tkactwa, ceramiki, gobeliniarskie i inne)

Tab. 1. Ekomuzea w województwie podkarpackim w 2013 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie stron internetowych ekomuzeów oraz informacji własnych liderów ekomuzeów Tab. 1. Ecomuseums in podkarpackie voivodeship in 2013

Na terenie województwa podkarpackiego obecnie funkcjonuje 11 ekomuzeów (Tab. 1), najwięcej w Bieszczadach (6 obiektów). Ekomuzea na Podkarpaciu są zróżnicowane powierzchniowo, kulturowo i osadzone w różnorodnym typie środowiska przyrodniczego. Na terenie ekomuzeów znajdują się zabytki sakralne (kościoły, cerkwie, synagogi), zabytki kultury świeckiej (dworki, tradycyjne chaty), muzea, izby pamięci oraz gospodarstwa agroturystyczne. Ekomuzeum to nie tylko materialne obiekty dziedzictwa, to również sposób na aktywizowanie odwiedzających. Twórcy i opiekunowie ekomuzeów oferują prezentację i warsztaty tradycyjnego rzemiosła i rękodzieła, kuchni, orga-

nizowane są różnorodne imprezy folklorystyczne prezentujące lokalną kulturę ludową. Questing – jako innowacyjny produkt turystyki wiejskiej Questing (z ang. quest – poszukiwanie, śledztwo) jako forma zwiedzania i poznawania dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego regionu po raz pierwszy został wykorzystany w latach 90. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Według Clark i Glazera (2004), twórców koncepcji questingu, jest to model edukacji regionalnej skupiających się na odkrywaniu najbliższego otoczenia człowieka, poznawaniu i zdobywaniu wiedzy na temat

149

dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, przede wszystkim w skali lokalnej. W Polsce jest to zjawisko stosunkowo nowe, które dopiero zaczyna się rozwijać. Pierwsze questy powstały w 2006 roku podczas kampanii promującej markę Warmii i Mazur. Na szerszą skalę questy opracowywane są od 2011 roku, kiedy zrealizowano projekt „Bałtów – polska stolica Questingu” (Pawłowska 2014). Powstające questy stanowią przykłady innowacyjnego produktu turystycznego tworzonego w oparciu o zasoby kulturowe i przyrodnicze. Stanowią połączenie elementów edukacji regionalnej, aktywnego wypoczynku, zwiedzania oraz promocji dziedzictwa. Korzystać z nich mogą różne grupy turystów, zarówno indywidualnych jak i zorganizowanych, w różnych grupach wiekowych dzieci, młodzież, a także dorośli. Trasy questu można pokonywać pieszo, rowerem, a nawet kajakiem, a przejście szlaku najczęściej potwierdzane jest pieczątką, którą również należy odnaleźć według podanych wskazówek i przybić na wydrukowanej ulotce questu. Questing jako innowacja turystyczna może być rozpatrywany jako: »» innowacja produktowa – tworzenie nowych możliwości zwiedzania lub rozszerzanie istniejących, »» innowacja marketingowa – promocja lokalnego dziedzictwa w niekonwencjonalny sposób, »» innowacja organizacyjna – nawiązanie współpracy pomiędzy podmiotami odpowiedzialnymi za rozwój turystyki na poziomie lokalnym w sektorze publicznym, prywatnym i społecznym (Pawłowska 2014). Szlaki questingowe (questy), to ścieżki tematyczne charakteryzujące się brakiem oznaczenia w terenie i określoną tematyką, umożliwiające samodzielne zwiedzanie i poznawanie regionu według schematycznych map, wierszowanych wskazówek czy rozwiązywanych na trasie zagadek (Wilczyński 2011). Szlaki te wiodą przez miejsca ważne pod względem historycznym, kulturowym, obiekty cenne przyrodniczo oraz atrakcyjne turystycznie, ale często mało znane, położone z dala od głównych tras turystycznych. Stanowią one uzupełnienie istniejącej sieci szlaków tematycznych i turystycznych. Przy tworzeniu tras questingowych, oprócz wymienionych wyżej elementów, wykorzystuje się także: »» budynki użyteczności publicznej – poczty, muzea, »» budynki prywatne – sklepy, bary, restauracje, »» geomorfologię terenu, zjawiska geologiczne, 150

cieki wodne – jeziora, rzeki, źródła, tereny publiczne – lasy, parki, sąsiednie miejscowości, ulubione miejsca lokalnej społeczności, elementy kultury niematerialnej – tradycje, obyczaje, legendy, »» osoby związane z danym miejscem – postacie historyczne, twórcy ludowi (Florys & Kazior 2011, Kazior 2008) Dobrze opracowany quest powinien uwzględniać następujące elementy: »» dobra zabawa – odkrywanie dziedzictwa, wzbudzanie zainteresowania regionem, aktywny wypoczynek; »» wyzwanie – konstrukcja i tematyka szlaku powinna motywować do rozwiązania końcowej zagadki i przejścia całej trasy; »» rozwiązanie – osiągalne dla uczestnika, trudność questu winna być dopasowana do możliwości turystów; »» obszar – o unikatowych walorach przyrodniczych, kulturowych i historycznych; »» historia – historie, legendy, ciekawostki związane z danym regionem, niepublikowane w przewodnikach; »» wskazówki – w formie wierszowanej, schematyczna mapa, coraz częściej pojawiają się zdigitalizowane wersje szlaków dostępne dla użytkowników smartfonów i tabletów, »» zaangażowanie twórców – unikatowa wiedza osób projektujących szlak, regionalistów, twórców ludowych, zaangażowanie ludności lokalnej; »» skarb – element motywujący do działania, obietnica rozwiązania zagadki, drobny upominek, nagroda; »» odkrywanie – możliwość ponownego zwiedzania tego samego miejsca lub obszaru w celu odkrycia innych walorów i atrakcji (Pawłowska 2014). Według Pawłowskiej w 2013 roku w Polsce funkcjonowało ok. 250 szlaków questingowych w dużych miastach, miasteczkach a także na obszarach wiejskich. Najwięcej utworzono w województwie świętokrzyskim (25) i małopolskim (19), a najmniej w lubuskim, warmińsko-mazurskim (4) oraz zachodniopomorskim (1). W Polsce questing rozwija się na dwóch płaszczyznach: z jednej strony tworzone są niezależne szlaki questingowe w miastach lub na obszarach wiejskich wiodące przez występujące atrakcje przyrodnicze i kulturowe, z drugiej strony produkt ten stanowi poszerzenie i uatrakcyjnienie oferty zwiedzania muzeów, skansenów czy ekomuzeów. »» »» »» »» »»

Ekomuzeum

W Widłach Wisły i Sanu

Góry Wolności we Frysztaku

Siedem Przysiółków w Rakszawie

Tematy questów • Spacerkiem po Nisku • Cudze chwalicie swego nie znacie • Śladami rodu Tarnowskich • Najmniejszy rezerwat w Polsce • Spacerkiem po Baranowie Sandomierskim • Uroki Krzeszowa • Zalew w Brzózie Królewskiej • Rowerem po Jarocinie • Quest Przychojec • Quest Jeżowe • Wędrówki po Rudniku nad Sanem • Quest Sarzyna • Wędrówki po Ulanowie • Drewniany szlak • Miodem, winem, haftem • W Karinie Wodza • Ceglany Szlak • Żelazny Szlak • Szlakiem Wincentego Witosa • Szlakiem pozostałości po Potockich

Tab. 2. Questy w ekomuzeach podkarpackich w 2013 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie www. ekomuzeum.eu; www.gorywolnosci.frysztak.pl; informacje własne GOK w Rakszawie Tab. 2. Quests in ecomuseums in podkarpackie voivodeship in 2013

W województwie podkarpackim opracowano android. Jest to pierwsza tego typu aplikacja na 11 szlaków questingowych – 2 kulturowe i 9 hi- Podkarpaciu. storycznych. Do szlaków kulturowych należą: Tematyka questów zyskuje coraz więcej zwo„Bandrów wielonarodowy” (Bandrów Narodowy) lenników. Organizowane są szkolenia, warsztaty i „Pokochaj Krosno” (Krosno), zaś szlaki histo- dotyczące ich tworzenia i funkcjonowania. Szczeryczne tworzą: „Legendy Rzecha”, „Opowieść gólną rolę odgrywa Fundacja Bieszczadzka z sierzeszowskiego kupca”, „Nutki historii w rze- dzibą w Ustrzykach Dolnych, która jest w trakcie szowskich pomnikach” (Rzeszów), „Skarb Mo- opracowywania kilku nowych projektów m.in. nastera” (Orelec), „Barwinkowy wianek” (Mo- po Stefkowej i Baligrodzie. Realizowała ona takczary), „Śladami Portiusa”, „Historia zapisana że program polsko-ukraiński, w ramach którew szkle”, „Wędrówka Czeladnicza”, „Skarby go młodzież z Polski i Ukrainy przygotowała po Szklanego Miasta” (Krosno). 4 projekty szlaków questingowych po stronie polJak wspomniano wyżej z metody questingu skiej i ukraińskiej. korzystają także ekomuzea, które w ten sposób uatrakcyjniają i rozszerzają swoją ofertę. W PodZagrody edukacyjne karpackich ekomuzeach: „W widłach Wisły i Sanu”, – nowa oferta turystyki wiejskiej „Góry Wolności” we Frysztaku oraz „Siedem Przy- Działalność edukacyjna to nowy, rozwijający się siółków” w Rakszawie powstały już pierwsze oferty współcześnie obszar działań gospodarstw wiejquestingu (Tab. 2). Czas przejścia tras questingo- skich. Realizuje on misję polegającą na upowych wynosi od kilkudziesięciu minut do ponad wszechnianiu wiedzy na temat wsi, jej walorów 3 godzin. Są one przeznaczone dla różnych grup kulturowych, historycznych i przyrodniczych, wiekowych – dzieci, młodzieży, osób dorosłych, tu- zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Gospodarrystów indywidualnych lub zorganizowanych, osób stwa edukacyjne stanowią nowatorskie podejście lubiących aktywny sposób poznawania dziedzictwa do edukacji – łączącej teorię z praktyką, przyprzyrodniczego i kulturowego regionu. Poza tra- jaznej dziecku, które poznaje otaczający świat dycyjną, papierową wersją questów w ekomuzeum wszystkimi zmysłami. Programy edukacyjne „Góry Wolności” istnieje możliwość uruchomie- w oparciu o działalność rolną organizowane nia aplikacji z questami na smartfony z systemem są w wielu krajach europejskich. Najbardziej 151

zaawansowane systemy zagród edukacyjnych znajdują się we Francji, Szwajcarii, Austrii, w Niemczech (Kmita-Dziasek 2011) Początki funkcjonowania sieci zagród edukacyjnych w Polsce sięgają 2011 roku i związane są z realizacją projektu „Utworzenie Sieci Agroturystycznych Gospodarstw Edukacyjnych”, którego głównym celem było opracowanie i upowszechnienie koncepcji funkcjonowania gospodarstwa edukacyjnego oraz zasad uczestnictwa tego typu gospodarstw w ogólnopolskiej sieci. Zagroda edukacyjna to inicjatywa, która powinna być realizowana przez mieszkańców wsi i na obszarach wiejskich, a jej głównym zadaniem jest edukacja w zakresie m.in. dwóch zagadnień spośród następujących: »» edukacja w zakresie produkcji zwierzęcej, »» edukacja w zakresie produkcji roślinnej, »» edukacja w zakresie przetwórstwa płodów rolnych, »» edukacja w zakresie dziedzictwa kultury materialnej wsi, tradycyjnych zawodów, rękodzieła i twórczości ludowej, »» edukacja w zakresie świadomości ekologicznej i konsumenckiej (Kmita-Dziasek 2011). Aby móc realizować wymienione cele gospodarstwo powinno posiadać hodowlę zwierząt gospodarskich lub uprawy rolnicze, które będą przedmiotem prezentacji, udostępnienia i będą stanowić atrakcję turystyczną dla odwiedzających turystów. Upowszechnieniu idei edukacji w gospodarstwie rolnym oraz promocji działalności gospodarstw edukacyjnych służy Ogólnopolska Sieć Zagród Edukacyjnych. Celem działania sieci jest: »» podniesienie prestiżu zawodu rolnika i upowszechnienie wiedzy na temat pochodzenia żywności, »» różnicowanie pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich, »» zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi. Funkcjonowanie zagrody edukacyjnej przynosi korzyści zarówno dla sektora rolnictwa jak i dla szkolnictwa. Prowadzenie usług edukacyjnych w gospodarstwie to dla rolnika m.in. »» możliwość uzyskania dodatkowego dochodu, »» przedłużenie sezonu przyjmowania gości, »» promocja produktów pochodzących z gospodarstwa, »» zachęta i pozyskanie klientów do bezpośrednich zakupów, »» urozmaicenie codziennego życia, »» przyjemność pracy z dziećmi, 152

»» rozwój osobowy, »» nowe perspektywy rozwoju przedsiębiorczości

(Kmita-Dziasek 2011). Szkolnictwo zyskuje natomiast urozmaicenie i wzbogacenie procesu kształcenia, programy nauczania zorientowane zostają na praktyczne działanie, możliwość organizacji ćwiczeń i warsztatów z różnych przedmiotów, pojawia się atrakcyjne, alternatywne miejsce edukacji, uczniowie mają możliwość bezpośredniego poznania kultury ludowej (www.zagrodaedukacyjna.pl). Największe zainteresowanie prowadzeniem działalności edukacyjnej wykazują gospodarstwa agroturystyczne, ale obserwuje się wzrost zainteresowania taką formą działalności także wśród osób, które nie oferują zakwaterowania, a jedynie jednodniowe zajęcia czy warsztaty. W listopadzie 2013 roku funkcjonowało w Polsce 105 zagród edukacyjnych. Najwięcej z nich, 15 (14%), działało w województwie dolnośląskim. W województwie podkarpackim 8 gospodarstw agroturystycznych świadczyło usługi edukacyjne (Tab. 3). Zagrody edukacyjne w województwie podkarpackim oferują różnorodne programy edukacyjne związane z tematykę rolnictwa, ekologii, przetwórstwa płodów rolnych, rękodzieła, ginących zawodów. Niektóre gospodarstwa oferują także zajęcia sportowo-rekreacyjne. Adresatami tych programów są dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów, studenci a nawet osoby dorosłe. Podsumowanie Województwo podkarpackie, peryferyjnie położone, było miejscem styku i przenikania się zwyczajów, kultur i religii, co miało niewątpliwy wpływ na różnorodność dziedzictwa kulturowego stanowiącego o obecnej atrakcyjności regionu. Liczne są tu zabytki architektury sakralnej (kościoły i kościółki, cerkwie, synagogi), rezydencje magnackie, zamki, dworki czy zabytkowe zespoły urbanistyczne. Atrakcyjna jest również bogata i zróżnicowana kultura ludowa charakterystyczna dla terenów wiejskich. Wiele śladów dawnych tradycji podkarpackich wsi przetrwało, stanowiąc o jej dziedzictwie. Obrzędy, rzemiosło, tradycyjna kuchnia to ważne elementy mające istotny wpływ na wybory potencjalnego turysty. Rosnąca konkurencyjność na rynku turystycznym „wymusza” poszukiwanie i tworzenie nowych i coraz bardziej atrakcyjnych produktów turystycznych. Szczególnie na obszarach wiejskich

Lp. Nazwa; lokalizacja

Programy edukacyjne

Tematyka zajęć

Adresaci oferty edukacyjnej

Gospodarstwo • Od ziarenka do bochenka Agroturystyczne • Zioła z mojego ogródka „Pod Lipą” – Przychojec • Zdobnictwo bibułkowe (gmina Leżajsk)

Tradycyjna żywność, ginące zawody, zwyczaje i obrzędy, edukacja regionalna, zajęcia rekreacyjne

Gospodarstwo Agroturystyczne „W międzyczasie” – Cieplice (gmina Adamówka)

• Owca w gospodarstwie • Ekologia na co dzień

Dzieci w wieku przedEkologia, przyroda szkolnym, uczniowie szkół podstawowych

Gospodarstwo Agroturystyczne „Zakucie” – Daliowa (gmina Jaśliska)

• Woskiem malowane – łemkowska pisanka i rękodzieło artystyczne • Kropla miodu

Gospodarstwo Agroturystyczne „Bazyl” – Bóbrka (gmina Solina)

Gospodarstwo Agroturystyczne „Koralowe” – Cierpisz (gmina Łańcut)

Przetwórstwo produktów, tradycyjna żywność, kuchnia domowa, rękodzieło artystyczne, ekologia Rolnictwo, kuchnia domowa, • Bibułkowy świat Bazyla rękodzieło, ginące • Nie taki garnek straszny zawody, edukacja jak go malują regionalna, zajęcia edukacyjne

Dzieci w wieku przedszkolne, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich, studenci

Uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich, studenci, osoby dorosłe Dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich, studenci, osoby dorosłe

• Owoce z tradycyjnego sadu

Przetwórstwo płodów rolnych, przyroda, kuchnia domowa, zajęcia sportowe i rekreacyjne

Dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich, studenci, osoby dorosłe

Gospodarstwo Agroturystyczne „U Flika” – Dźwiniacz Dolny (gmina Ustrzyki Dolne)

• Tradycyjny wypiek chleba • Owce w gospodarstwie • Pozyskiwanie papieru czerpanego

Rolnictwo, przetwórstwo, tradycyjna żywność, rękodzieło, ginące zawody, edukacja regionalne, zajęcia rekreacyjne

Dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich, studenci, osoby dorosłe

Gospodarstwo Agroturystyczne „Boska Dolina” – Dylągówka (gmina Hyżne)

• Ekologia i ochrona środowiska – chrońmy przyrodę • Koń dawniej i dziś • Wędrówka po łące

Rolnictwo, ekologia, przyroda, zajęcia sportowe i rekreacyjne

Dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie szkół podstawowych, Dzieci i młodzież bez opieki dorosłych

Gospodarstwo Agroturystyczne „Ranczo Pstrągowa” – Pstrągowa (gmina Czudec)

• Wszystko o ziemniaku • Poznajemy zwierzęta w tradycyjnym gospodarstwie rolnym • Wypalanie traw degradacją życia

Rolnictwo i zajęcia gospodarskie, ekologia, przyroda, zajęcia sportowo -rekreacyjne

Dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich, studenci, osoby dorosłe

Tab. 3. Wykaz zagród edukacyjnych działających w województwie podkarpackim w 2013 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie www.zagrodaedukacyjna.pl Tab. 3. Educational farms in podkarpackie voivodeship in 2013

153

województwa podkarpackiego, które przeszły niekorzystną transformację gospodarczą powodującą zubożenie społeczeństwa, a które posiadają ogromny potencjał kulturowy i przyrodniczy do rozwijania turystyki. Istotne znaczenie w aktywizacji turystycznej i rozwoju lokalnym obszarów wiejskich mają ekomuzea, questingi, czy tworzenie zagród edukacyjnych. Bibliografia Buczek-Kowalik M., Mitura T. 2011. Uwarunkowania religijne i ich wpływ na tworzenie szlaków turystyczno -kulturowych w województwie podkarpackim, „Zeszyty Naukowe”, nr 648, Ekonomiczne Problemy Usług, nr 66, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 79. Clark D., Glazer S. 2004. Questing. A guide to Creating Community Treasure Hunts, University Press of New England, Lebanon. Gaworecki W.W. 2010. Turystyka, PWE , Warszawa, s. 74, 80. Florys K., Kazior B. 2011. Badanie obszaru LGD w zakresie możliwości wdrożenia questingu na obszarze Lokalnej Grupy Rybackiej Stowarzyszenia Dolina Karpia, Wyd. Fundacja Miejsc i Ludzi Aktywnych, Kraków. Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B. 2005. Produkt turystyczny. Pomysł. Organizacja. Zarządzanie, PWE , Warszawa, s. 74-73.

radztwa Rolniczego w Brwinowie oddział Kraków, Kraków, s. 44. Orzechowska-Kowalska K. 2007. Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowego w Euroregionie Karpackim, [w:] Fedan R., Kisiel L., Makieła Z. (red.), Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne rozwoju turystyki Karpat Wschodnich, UM Przeworska, Przeworsk, s. 79-82. Pawłowska A. 2014. Questing jako innowacja w turystyce kulturowej, „Turystyka Kulturowa”, nr 1/2014 (styczeń 2014), s. 30-46. Soliński T. 2010. Innowacyjne zarządzanie rozwojem turystyki, [w:] Krupa J. (red.), Innowacyjność w turystyce, procarpathia , Rzeszów, s. 98-114. Widawski K. 2011. Wybrane element dziedzictwa kulturowego środowiska wiejskiego – ich wykorzystanie w turystyce na przykładzie Hiszpanii i Polski, „Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego”, nr 17, Wrocław, s. 128. Wilczyński Ł. 2011. Questing – nowy trend w turystyce [w:] Włodarczyk B., Krakowiak B., Latosiński J. (red.), Kultura i turystyka. Wspólna droga, Wyd. Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego, Łódź, s. 53-59. Zaręba D. (red.) 2008. Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa. Zbiór dobrych praktyk, Kraków, s. 14. www.dbpedia.org www.ekomuzeum.eu

Kazior B. 2008. Questing – nowa metoda odkrywania dziedzictwa miejsca, [w:] Zaręba D. (red.), Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa. Zbiór dobrych praktyk, Wyd. Fundacja Fundusz Partnerstwa, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków, s. 17-21.

www.encyklopedia.pwn.pl

Kmita-Dziasek E. 2011. Wprowadzenie do zagadnień edukacji w gospodarstwie rolnym, Wyd, Centrum Do-

www.zagrodaedukacyjna.pl

www.gorywolnosci.frysztak.pl www.muzeumkolbuszowa.pl www.sjp.pwn.pl

Summary A presentation of innovative products of the tourism is a purpose of the article in country areas in the Podkarpackie province. These products, on one hand they have a presentation of the natural and cultural legacy and an improvement in tourist attraction of area for the task, on the other are contributing to preserve the rich and diverse legacy. In the article conditioning of the development of the rural tourism was described, with particular reference to of ethnic and religious diversity of area of the today’s Podkarpackie province. In detail three innovative products were described – presenting ecomuseums, questingi and educational homesteads principles of their functioning and their tourist offer. Keywords: tourist product, rural tourism, ecomuseum, questing, the educational homestead

154

Activity of the Ukrainian tourist organizations in 1910-1944 as a starting point for cognitive tourism in the Carpathians Działalność ukraińskich organizacji turystycznych w latach 1910-1944 jako punkt wyjścia dla turystyki poznawczej w Karpatach

Dariusz Dyląg

Galicyjskie Towarzystwo Historyczne

Abstrakt źródłowe oraz prowadzić rokroczne badania tePraca jest przyczynkiem poświęconym historii renowe, które zaowocowały wydaniem w 2008 r. ukraińskiej turystyki rozumianej jako punkt wyj- przewodnika po Gorganach1. W ramach prac międzynarodowego (czesko ścia dla współczesnej turystyki poznawczej w Karpatach. Zwłaszcza w kontekście działań podej- -polsko-ukraińskiego) zespołu wolontariuszy remowanych przez trzy najważniejsze organizacje konstruujących i rewitalizujących infrastrukturę turystyczne w Karpatach Wschodnich w latach turystyczną w Karpatach Wschodnich, w latach 1910-1944. Autor przedstawia genezę oraz dzia- 2006-2010 zajmowałem się również odnajdywałalność tych organizacji, a także opisuje wybit- niem licznych pozostałości militarnych umocnych działaczy i ich dokonania dla tamtejszej tu- nień z okresu obydwu wojen światowych. Uzyrystyki. Odnotowuje również istniejącą wówczas skane w ten sposób materiały pozwoliły m.in. na infrastrukturę turystyczną, zachowane odznaki identyfikację w terenie oraz odróżnienie stanoorganizacyjne, najważniejsze periodyki i wydaw- wisk polskich i ukraińskich legionistów od potrójnego systemu węgierskich bunkrów i umocnictwa książkowe. nień, tworzących linie obronne św. Władysława, Wstęp Hunyadyego i Arpada. Wbrew potocznemu mniemaniu zorganizoDzieje wschodniokarpackiej turystyki stanowią fragment szerszej historii wielu narodów. Oprócz wana ukraińska działalność turystyczna miaPolaków, byli to przede wszystkim Ukraińcy, jak ła swój początek jeszcze przed pierwszą wojną również Węgrzy, Czesi, sascy Niemcy czy Rumu- światową. W 1910 r. powstało w Stanisławowie ni. Takie syntetyczne opracowanie, dotyczące (obecnie ukr. Iwano-Frankiwśk) Ukraińskie Toobszarów Karpat Wschodnich o zmieniającej się warzystwo Turystyczne „Czarnohora”. W owym przynależności państwowej, nie stanowiło osob- początkowym okresie turystyka ukraińska nego przedmiotu badań. Myśl podjęcia szcze- związana była na ogół ze strukturami organigółowych studiów w tym zakresie oraz opra- zacji sportowych; przede wszystkim z utworzocowania najważniejszych wydarzeń z historii ną w 1909 r. swoistą centralą, grupującą różne wschodniokarpackiej turystyki powstała w l. 90. ukraińskie stowarzyszenia, pod nazwą „Sokił ubiegłego stulecia, na kanwie moich praktyk stu- -Baťko” (Ukrajinske sportywne…; Zaborniak denckich na Uniwersytecie Lwowskim i w sa- 2006, 2007). W 1911 r. do struktur tych włączono mych Karpatach Wschodnich. Zachęcony przez również organizacje młodzieżowe. M.in. Spormłodych ukraińskich naukowców z Wydziału towe Towarzystwo Studentów Szkół Wyższych Geograficznego, Iwana Rowenczaka i Jurija Ziń- „Ukrajina”. Założone przez Stepana Hajduczoka ko, zacząłem gromadzić opracowania i materiały na zebraniu w sali „Sokiła-Baťko” we Lwowie, 1. Jak informował oficjalny serwis internetowy polskiego Towarzystwa Karpackiego, był to pierwszy od czasów Gąsiorowskiego przewodnik po Gorganach (http://karpaccy.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=245&Itemid=5). Doczekał się również recenzji w magazynie historycznym „Mówią Wieki”, w której czytamy: Szczegółowo potraktowana jest historia regionu, z uwzględnieniem roli ukraińskiej i węgierskiej oraz kultury ludowej huculskiej i bojkowskiej; bardzo ciekawe są obszerne fragmenty dotyczące dziejów turystyki, przedstawiające m.in. nieistniejącą już sieć schronisk i szlaków. Uwagę zwraca duża ilość archiwalnych zdjęć – rzecz normalnie nie spotykana w przewodnikach turystycznych (Janowski 2009). 155

22 września 1911 r., ze statutem zatwierdzonym lę, popod Bojaryn do Zielonej i dalej do Dory przez c.k. Namiestnictwo we Lwowie, 27 wrze- w dolinie Prutu. Oto charakterystyka grupy wyśnia 1911 r. (Butiel 1936). Należała tu również cieczkowej, która świadczy o wysokim stopniu ukraińska organizacja skautowa „Płast”, posia- organizacji, dokonana przez Mirona Dumkodająca wśród swoich celów statutowych m.in. wycza: (...) w skład jej wchodzili członkowie ze poznanie przyrody poprzez wędrowanie (Wer- stałym podziałem funkcji: zmieniany codziennie chowna Płastowa…). Dobrodziejem „Płasta” był kierownik grupy, odpowiedzialny za rozmowy metropolita Andrej Szeptyćkyj, który podarował w trakcie marszu, kucharz, zmywacz oraz piąty ukraińskim skautom miejsce na obozowiska na członek grupy z funkcją do „wszystkich czynności” górze Sokół nad Podlutem w Gorganach. (Dumkowycz 1936). Jesienią 1921 r. na turystycznym firmamencie Niniejsza praca dotyczy wyłącznie faktów hipojawiło się ukraińskie Koło Miłośników Lwowa storycznych związanych z ukraińską działalnością (ukr. Krużok liubyteliw Lwiwa), które organizo- turystyczną, która może stanowić obecnie punkt wało wycieczki (nazywane z ukr. pochody) po wyjścia dla turystyki poznawczej. Bowiem turyLwowie i jego okolicach. Dawał się jednak odczuć styka była także jednym z elementów podtrzymubrak organizacji typowo turystycznej. Turystycz- jących narodową odrębność Ukraińców w czanyj ruch maje w nas bahato prychylnikiw, ale wid- sie, gdy istniała na obszarze Karpat Wschodnich czutnym je brak orhanizaciji – pisała codzienna uznana na forum międzynarodowym państwoukraińska gazeta „Diło” (Fedorczenko et al. 2002). wość austriacka (1772-1918), a następnie polska Ubolewał nad takim stanem rzeczy również znany (1923-1939), węgierska (do 1918, 1939-1944) i czehistoryk i jednocześnie krajoznawca ukraiński, dr chosłowacka (1920-1939), jak również w czasie II Iwan Krypiakewycz: Prohulianky iduť zczasta bez wojny światowej okupacja sowiecka (1939-1941, nijakoho pryhotywania, mandriwnyky ne znajuť, po 1944) i niemiecka (1941-1944). Upatrywano na szczo zwertaty jim uwahu, ne możuť zamitnyty w tych działaniach możliwość pozyskiwania nieriznych ważnych pamiatnykiw pryrody czy mynuw- uświadomionej jeszcze młodzieży do politycznej działalności narodowej, zmierzającej do uzyskania szyny (Fedorczenko et al. 2002). Najbardziej znanymi organizacjami z okresu niepodległej państwowości ukraińskiej (Zabormiędzywojennego, które przeprowadzały wy- niak 2008). Próby takie podejmowano podczas cieczki i budowały infrastrukturę turystyczną wojny polsko-ukraińskiej (1918-1919), kiedy to w Karpatach Wschodnich (w tym pierwsze ukra- proklamowano Zachodnioukraińską Republikę ińskie górskie schronisko turystyczne w Gor- Ludową, a nawet w okresie późniejszym, kiedy ganach), było Ukraińskie Krajoznawczo-Tu- na Zakarpaciu doszło do powstania efemeryczrystyczne Towarzystwo „Płaj” oraz Karpacki nej Ukrainy Karpackiej (1939). Wyjątkowa złożoKlub Narciarski (ukr. Karpatśkyj Łeszczetarś- ność badanej materii, obarczona jeszcze do tego kyj Kłub). Historia ich działań, zapoczątkowa- historycznymi i publicystycznymi stereotypami, na 90 lat temu, nie była dotąd szerzej przedsta- wymaga od badacza odrzucenia kwestii polityczwiona w polskiej literaturze, dotyczącej dziejów nych i skupieniu się na merytorycznej działalturystyki w Karpatach Wschodnich. Pozostałe ności turystycznej poniższych organizacji. Tym organizacje, których działalność przynajmniej bardziej, że konsekwencje wygranej przez Armię częściowo związana była z krajoznawstwem, to Czerwoną II wojny światowej i następujące po m.in.: Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki, niej zmiany granic oraz przymusowe ekspatriacje Towarzystwo „Proswita” (Naukowe towary- ludności sprawiły, iż owe organizacje zakończyły bezpowrotnie – oprócz istniejącego w Niemczech, stwo…; Towarystwo „Proswita”…). Przy ukraińskich organizacjach sportowych USA i Kanadzie emigracyjnego KŁK, następnie i młodzieżowych również powstawały odrębne reaktywowanego we Lwowie 12 września 1989 r. sekcje zajmujące się turystyką. Np. w 1931 r. ab- – swoją działalność w Karpatach. Celem niniejsolwenci ukraińskiego gimnazjum akademic- szego artykułu przyczynkarskiego jest przedstakiego we Lwowie założyli przy ST „Ukrajina” wienie działalności ukraińskich organizacji tusekcję turystyczno-kajakową (Zaborniak, 2007). rystycznych w Karpatach w kontekście turystyki 9 czerwca 1931 r. członkowie tej sekcji urządzili poznawczej. Dla polskiego badacza i turysty nie wycieczkę, której trasa przebiegała z Broszniowa stanowiła ona – jak do tej pory – punktu odniekolejką leśną do Podlutego i Osmołody, następ- sienia dla uprawiania jednej z najpopularniejszych nie pieszo przez Wysoką, Ihrowyszcze, Sywu- obecnie form turystyki. 156

Ryc. 1. Kolejka leśna przy Skicie św. Andrzeja w Gorganach, lata 30. XX w. Ze zbiorów D. Dyląga Fig. 1. Forest railways at St. Andrew’s Skit in the Gorgans, the 1930 s. From the collections of D. Dyląg

Stan badań Systematyczne prace badawcze prowadzono w Karpatach Wschodnich od chwili powstania we Lwowie Uniwersytetu Franciszkańskiego, który w okresie Wiosny Ludów (6 kwietnia 1848 r.) uzyskał pełną autonomię. M.in. pozwolenie – podpisane przez austriackiego gubernatora Franza Stadiona – na prowadzenie wykładów w języku polskim. Już w 1847 r. zrelacjonował owe badania Wincenty Pol w roczniku „Biblioteka Naukowego Zakładu Ossolińskich”. O pracach Aleksandra Zawadzkiego i Franciszka Herbicha z lat 30. XIX w. czytamy u Pola: Co do prowincji naszej zwiedził pan doktor Herbich naprzód równiny położone nad Wisłą i część zachodniego Beskidu około Myślenic, dalej Tatry i Pieniny, następnie okolice Lwowa i Brodów, dalej Podole aż po Zbrucz, dalej równiny nad Bystrzycami położone około Stanisławowa i przedgórza tamecznych Beskidów, dalej góry Pokucia, a słynną na Rusi Czarną Horę i góry Bukowiny zwiedził w towarzystwie p. Zawadzkiego w roku 1833 po raz pierwszy, począwszy zaś od roku 1835 robił rokrocznie wycieczki naukowe z Czerniowiec, badając wyłącznie roślinność wschodniego skrzydła Karpat, a mianowicie roślinność równej i gó-

rzystej Bukowiny, tudzież siedmiogrodzkie pograniczne góry i góry stolicy marmorozkiej (Pol 1847). Przykładowo o wykonywanych w tym samym okresie badaniach meteorologicznych w Gorganach pojawiła się następująca wzmianka: (...) obserwacje robione przez przeciąg lat kilku w miesiącach letnich z rozkazu księdza arcybiskupa Lewickiego we wsi Podlutym leżącej w obwodzie Stryjskim wśród wielkich gór i odwiecznych lasów na zejściu się Łomnicy i Mołody rzeki za wsią Perechińskiem (Pol 1847). Na przełomie XIX i XX wieku Uniwersytet Lwowski był największą uczelnią Galicji i drugą w Austrii. Słynna lwowska szkoła geograficzna szczyciła się m.in. dokonaniami Eugeniusza Romera (1960, 1961), który organizował ze swoimi studentami wycieczki m.in. w 1911 r. na gorgańską Popadię. W okresie międzywojennym szereg badaczy i naukowców zajmowało się wybiórczo niektórymi tylko aspektami turystyki i krajoznawstwa. Publikowano również wiele cennych prac ilustrujących prowadzone w Karpatach Wschodnich badania. Przykładowo wymieńmy tutaj działalność Wołodymyra Kubijowycza (Kubijowicz 1922, 1926, 1929, 1938; Kubijovič 1932, 1935, 1937). 157

Ryc. 2. Wołodymyr Kubijowycz. Ze zbiorów D. Dyląga Fig. 2. Volodymyr Kubijovych. From the collections of D. Dyląg

Po II wojnie światowej brak górskich schronisk i profesjonalnych szlaków turystycznych oraz umieszczenie w Karpatach Wschodnich radiowych baz pelengacyjnych Armii Czerwonej spowodowało praktyczną izolację tych obszarów. Szczególnie dla ruchu turystycznego i prac naukowych cudzoziemców. Oprócz działań dotyczących ochrony przyrody, nie prowadzono tutaj ściśle naukowych badań związanych z dziejami turystyki. Publikacje nt. turystyki polskiej czy węgierskiej w Karpatach Wschodnich – nawet te natury wspomnieniowej – były w PRL i na Węgrzech cenzurowane i faktycznie zabronione. W ośrodkach emigracyjnych zachodnich Niemiec i Francji prowadził prace nad Encyklopedią Ukrainoznawstwa W. Kubijowycz, a we Francji i Szwajcarii kontynuował swoją huculską tetralogię Na wysokiej połoninie Stanisław Vincenz. Obecnie wiele europejskich i pozaeuropejskich ośrodków naukowych podejmuje wielodyscyplinarne badania w ukraińskich Karpatach (również badania dotyczące historii turystyki). W interesującej nas tematyce należy wymienić dla przykładu prace Krzysztofa Szpary (2004) z Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Mateusza Trolla (2006) z Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego czy Tomasza Witesa (2008)

158

z Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Z polskich badaczy zajmujących się rozwojem turystyki ukraińskiej należy wymienić Stanisława Zaborniaka (2005, 2006, 2007, 2008) z ośrodka rzeszowskiego czy Marka Olszańskiego (1993) i Leszka Rymarowicza (1994a, 1994b, 1995) z ośrodka krakowskiego. Wśród rodzimych naukowców ukraińskich są to m.in. następujący badacze: Iwan Krypiakewycz (1925, 1937), Oksana Waceba (1997), Jarosław Łućkyj (1997, 2008), Władymyr Fedorczenko (2002), Wasyl Petraniwśkyj (2005), Bohdan Myckan (2008) i Wołodymyr Myckan (2008). Najbardziej znani badacze węgierscy zajmujący się historią wschodniokarpackich sekcji MKE -UKV i MTE to: Károly Siegmeth (1878, 1880, 1885, 1889, 1902), Jenő Révész (1915), Szilárd Schermann (1937) i Jenő Cholnoky (1939), a ze współczesnych – Lászlo Boros (1999), Sándor Kovács (2007), Ákos Neidenbach (1994, 2005), Sándor Pusztay (2005) i Imre Tóth (2004). Z czeskich i słowackich badaczy o Karpatach Wschodnich pisali m.in.: Jiři Král (1923, 1924, 1928, 1930), Jaroslav Dostál (1936, 1937), Karel Hlávka (1936), Ivan Honl (1936, 1937), Zdenek Kolařík (1938), Antonín Margittai (1936) oraz Anton Straka (1923) i Robert Vosyka (19251926). W ostatnim czasie ukazało się kompendium poświęcone Podkarpackiej Rusi, autorstwa Petra Štěpánka (2008). Historią rumuńskiej turystyki zajmowali się m.in.: Valeriu Puşcariu (1943), Mircea Ordean (1992), Raisa Radu (2009). Tematyka dotycząca turystyki rumuńskiej, ukraińskiej i węgierskiej we Wschodnich Karpatach pojawiła się również w pracach autora niniejszego artykułu (Dyląg 2008, 2009, 2011). Ukraińskie Turystyczne Towarzystwo „Czarnohora” [Ukrajinśke Turystyczne Towarystwo „Czarnohora”] (1910-1939) W kwietniu 1910 r. grupa miłośników wędrówek ze Stanisławowa założyła komitet organizacyjny w celu utworzenia stowarzyszenia turystycznego. 20 maja 1910 r. odbyło się pierwsze zebranie, na którym wybrano przewodniczącego i członków wydziału Ukraińskiego Turystycznego Towarzystwa „Czarnohora”. Pierwszym prezesem został S. Stebłyćkyj, a do zarządu weszli: J. Hruszkewycz, I. Stasyneć, Ł. Czaczkowśkyj, J. Biłynśkyj. Ł. Hajanowśkyj, W. Janowycz. 10 czerwca 1910 r., ówczesny namiestnik Galicji i jednocześnie znany polski historyk, Michał Bobrzyński, w imie-

niu cesarza Austro-Węgier zatwierdził oficjalnie statut (Dyląg 2008). Statut Towarzystwa określał, że najwyższym organem było walne zebranie oraz tzw. wydział. Walne zebranie miało być zwoływane raz w roku w kwietniu, według potrzeb można było zwoływać nadzwyczajne zebrania. Na zebraniach zatwierdzano plan pracy i finansów, wybierano komisję rewizyjną złożoną minimum z trzech osób, która dwa razy w roku kontrolowała finanse lub inwentarz i sporządzała jawne sprawozdania. Wydział zbierał się raz w miesiącu lub częściej w celu wykonywania uchwał walnych i nadzwyczajnych zebrań, realizacji spraw organizacyjnych; np. planowania pracy przewodników, którzy mieli obowiązek prowadzenia grup wycieczkowych, jak również tzw. górskiej straży, która chroniła obiekty noclegowe i infrastrukturę dla turystów. Członkowie Towarzystwa mieli prawo bezpłatnego korzystania z górskich schronisk, biblioteki, materiałów naukowych i kartograficznych oraz ze zniżek kolejowych (Fedorczenko et al. 2002). Ukraińskie Turystyczne Towarzystwo „Czarnohora” postawiło przed swoimi członkami następujące cele i zadania: »» poznanie kraju, gór Galicji, Bukowiny, Alp i Tatr; »» zbieranie materiałów na temat tychże gór; »» agitację i propagandę wśród turystów i badaczy przyrody; »» współpracę z Towarzystwem Naukowym im. Szewczenki we Lwowie, Węgierskim Towarzystwem Karpackim (MKE-UKV) i Polskim Towarzystwem Tatrzańskim (PTT); »» wymianę materiałów naukowych i doświadczeń; »» dostarczanie metodycznych oraz praktycznych wskazówek i pomocy podczas wędrówek (Kubijowycz 1993). Powyższe zadania planowano wykonywać za pomocą następujących środków i metod: spotkań i wspólnych wycieczek, wystaw i raportów z naukowych badań turystycznych, wydawania czasopisma, publikacji artykułów naukowych, wydawania pocztówek z górskimi widokami, opisów tras turystycznych, materiałów kartograficznych, budowania i utrzymywania schronisk turystycznych, mostów, ścieżek, dróg, znakowania szlaków w górach, budowania letniej bazy noclegowej (obozowisk), utrzymywania w górach odpowiedniego personelu (przewodników i górskiej straży). Po Wielkiej Wojnie wznowiło Towarzystwo działalność 30 maja 1922 r., ponownie w Stani-

sławowie, z dwiema filiami w Kołomyi i Kosowie. Na czele towarzystwa stanął lekarz J. Hruszkewycz, który jednocześnie pełnił w Stanisławowie wiele odpowiedzialnych funkcji: członka Okręgowej Rady „Płasta”, członka kolegium redakcyjnego bezpartyjnego organizacyjno-informacyjnego tygodnika „Stanisławśki Wisti”, szefa „Sokiła” i członka zarządu stowarzyszenia „Besida”. Członkami zarządu zostali: F. Wełyczko (urzędnik magistratu), prof. gimn. S. Nykyforak (również związany z „Płastem”), O. Karpatnyćkyj (organizator i założyciel klubu sportowego „Buj-Tur”), S. Slusarczuk, S. Stebłynśkyj, Ł. Czaczkowśkyj, O. Boryk, S. Hawanśka, T. Maćkiw. Wśród głównych zadań odrodzonego towarzystwa znajdziemy m.in.: prowadzenie badań naukowych w Karpatach, zbieranie i publikowanie informacji na temat ciekawych historycznie i krajobrazowo miejsc, badanie i ochrona pamiątek historycznych, kulturowych i przyrodniczych, wreszcie gromadzenie zbiorów ludowej sztuki i przemysłu. Pod znakiem zapytania należy postawić działania „Czarnohory”, które – wg autorów współczesnych akademickich ukraińskich podręczników z historii turystyki (Fedorczenko et al. 2002) – miały koncentrować się na budowaniu schronisk i schronów (na Płyścach pod Grofą, na Doboszance, Sywuli oraz na przełęczach Ryzy i Stoły), stawianiu drogowskazów oraz malowaniu kolorem niebieskim i żółtym szlaków turystycznych (m.in. z Osmołody przez Gorgany do Tatarowa). Jak na razie, nie znajdują one potwierdzenia w innych źródłach, m.in. na archiwalnych fotografiach czy w periodykach organizacji faktycznie prowadzących w Karpatach podobne prace. Jeśli taka działalność miała miejsce, to musiała odbywać się poza oficjalną siecią szlaków turystycznych, utrzymywanych – w okresie międzywojennym – sumptem oddziałów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (Rymarowicz 1994b). Wybuch II wojny światowej położył kres zorganizowanej działalności tego Towarzystwa. Ukraińskie Krajoznawczo-Turystyczne Towarzystwo „Płaj” [Ukrajinśke Krajoznawczo -Turystyczne Towarystwo „Płaj”] (1924-1939) Myśl utworzenia odrębnej organizacji turystycznej od początku dojrzewała wśród szczególnie aktywnych w latach 1921-23 działaczy ukraińskiego Koła Miłośników Lwowa. W październiku 1924 r. założono w końcu we Lwowie Ukraińskie Krajoznawczo-Turystyczne Towarzystwo „Płaj”, które

159

Ryc. 3. Iwan Krypiakewycz. Ze zbiorów D. Dyląga Fig. 3. Ivan Krypiakevych. From the collections of D. Dyląg

prowadziło działalność również w Karpatach. Założycielami byli znani ukraińscy historycy i krajoznawcy: dr Iwan Krypiakewycz2, Bohdan Janusz, Edward J. Pełenśkyj i Jurij Polianśkyj. Pierwszym prezesem został, cieszący się dużym autorytetem adwokat, Wołodymyr Starosolśkyj3. Statut „Płaju” został zatwierdzony w połowie listopada 1924 r. przez odnośne władze województwa lwowskiego. Wydział główny Towarzystwa przystąpił od razu do działania i utworzył dwie pierwsze sekcje: oświa-

tową i wycieczkową, wśród których najważniejsze zadanie przypadło sekcji wycieczkowej. Już 23 listopada 1924 r. odbyło się pierwsze jej posiedzenie, na którym opracowano plan organizacji wycieczek po Lwowie i okolicy. Szcze 24 żowtnia 1924 r., naperedodni zasnuwania towarystwa, widbułas’ persza ekskursija krajeznawciw Lwowom z metoju utocznennia marszruty, szczo prolihaw okołyciamy mista wid hory kniazia Łewa czerez Kajzerwald i Łyczakiw na Pohulianku. 2 łystopada widbyłas’ wełyka prohulianka po cych samych miscach dlia wsich bażajucych. Nadali, u period z 26 żowtnia 1924 r. do 15 kwitnia 1925 r., „Płaj” orhanizuwaw 14 ekskursij (Fedorczenko et al. 2002). Najczęściej obowiązki przewodnika pełnił dr Iwan Krypiakewycz. Statut Towarzystwa przewidywał rozszerzenie działalności na cały obszar województwa lwowskiego, jak również na tereny ościennych województw: tarnopolskiego, stanisławowskiego i krakowskiego. Zapisane w statucie cele brzmiały: popieranie krajoznawstwa, zbieranie i opracowywanie materiałów fizjograficznych, etnograficznych, antropologicznych i archeologicznych, organizowanie zjazdów i konferencji, ochrona i konserwacja pamiątek historycznych i osobliwości przyrody, propagowanie i organizacja turystyki, budowa schronisk, znakowanie szlaków, prowadzenie dokumentacji wycieczek, wydawanie prac naukowych i przewodników. Powstały następne sekcje: krajoznawcza, odczytowa i sportowa.

2. Iwan Krypiakewycz (ur. 25 czerwca 1886 we Lwowie – zm. 21 kwietnia 1967 tamże) – historyk Akademii Nauk USRS, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, dyrektor Instytutu Nauk Społecznych Akademii Nauk Ukrainy. Autor wielu prac naukowych na temat Bohdana Chmielnickiego i podręczników na temat historii Ukrainy. W latach 1904-1909 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Od 1908 r. ściśle współpracował z „Proswitą”. Działalność naukową rozpoczął pod kierunkiem prof. Mychajły Hruszewśkiego. Od 1905 zaczął publikować swoje artykuły w czasopiśmie Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki „Zapysky NTSz” (od 1934 r. – redaktor). W 1911 roku obronił pracę doktorską nt. Kozacczyzna a wolności Batorego. Uczył historii w ukraińskim gimnazjum akademickim we Lwowie (1912-1914), później – w gimnazjach w Rohatynie i Żółkwi. Współpracował z ukraińskimi czasopismami wydawanymi na zachodniej Ukrainie, m.in. „Pyśma z Proswity”, „Mołoda Ukrajina”, „Literaturo-Naukowyj Wisnyk”, redagował „Dzwinoczok” (1911-1914) i „Iliustrowana Ukrajina” (1913-1914). W latach 1921-1924 profesor tajnego ukraińskiego uniwersytetu (sekretarz senatu uniwersyteckiego), w 1934/39 wykładał historię Ukrainy we lwowskiej Akademii Teologicznej, ściśle współpracował z Towarzystwem Naukowym im. Szewczenki (od 1920 r. był sekretarzem sekcji historycznej). W 1921/22 pracował w Komitecie Ochrony Grobów Wojennych, który zajmował się poszukiwaniem i odnawianiem grobów strzelców ukraińskich w Galicji. W 1924 r. był założycielem UkTT „Płaj”. Współpracował z czasopismem „Polityka” (1925-1926). Od października 1939 r. – szef katedry historii Ukrainy, był profesorem (od 1941) Uniwersytetu Lwowskiego. Podczas okupacji hitlerowskiej pracował jako redaktor naukowy Wydawnictwa Ukraińskiego we Lwowie. Po wojnie został oskarżony o „ukraiński burżuazyjny nacjonalizm” i był prześladowany. W 1946 r. razem z częścią lwowskich naukowców został deportowany do Kijowa. Jakiś czas pracował jako starszy współpracownik naukowy Instytutu Historii Ukrainy AN USRS . W maju 1948 r. mógł wrócić do Lwowa. W latach 1953-1962 – dyrektor Instytutu Nauk Społecznych Akademii Nauk USRS we Lwowie. NTSz. Biografiji czleniw towarystwa. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 309. 3. Wołodymyr Starosolśkyj (ur. 8 stycznia 1878 – zm. 25 lutego 1942) – działacz społeczno-polityczny, prawnik (dr 1903) i socjolog. Urodził się w Jarosławiu, członek Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki (od 1924), mąż Darii 160

W sezonie letnim 1925 r. zaplanowano pierw- Lwowie nakładem „Płaju” książeczkę E.J. Pełenśsze wycieczki w Karpaty Wschodnie, które – nie- kiego pt. Dołyna Oporu i Stryja. Turystycznyj stety – nie doszły do skutku. Udało się natomiast prowidnyk (Ryc. 8). W niektórych zestawieniach nawiązać kontakt z działającym w Stanisławowie bibliograficznych występuje pod tytułem DołyTowarzystwem „Czarnohora”, jak również z or- noju Oporu i Stryja. Turystycznyj prowidnyk dla ganizatorami ukraińskiego ruchu turystycznego litnikiw i prohulkiwciw (tak na stronie tytułowej, w innych miejscowościach: Romanem Szczypaj- natomiast na okładce – jak zdanie wyżej). Ukazałem z Kołomyi i M. Herbowym z Kosowa (Szczy- ła się ona jako pierwsza pozycja „Biblioteky Płaju” pajło 1938). Dr Iwan Krypiakewycz pisał: Jak i na 64 stronach zawierała propozycje wycieczek dowidujemosia, w inszych misciach tworiaťsia oraz część ogólną z informacjami dotyczącymi hurtky, poczynajuťsia prohulky. Bażano było b, historii i kultury Ukraińców, która to tematyka szczob ci hurtky uwijszły w czleny towarystwa w polskich przewodnikach była zazwyczaj po„Płaj”, tak szczob usi zachodni zemli można było mijana. Z numerem drugim wydano w 1938 r. obniaty odnocilnoju turystycznoju orhanizacieju pracę Julijana Tarnowycza Werchamy Łemki(Fedorczenko et al. 2002). wśkoho Beskydu. Mandrownićkyj prowidnyk po Od lutego 1925 r. zaczął się ukazywać organ Łemkiwszczyni. Na 62. stronach typowego mateprasowy Towarzystwa pod nazwą „Turystyka riału krajoznawczego kryła też informacje dotyi Krajeznawstwo”, jako comiesięczny dodatek czące aktualnej sytuacji politycznej i społecznej do „Nowoho Czasu”, ukraińskiego czasopisma na Łemkowszczyźnie. Nakładem Ukrainśkoho społeczno-kulturalnego, wydawanego przez Wydawnyctwa ukazało się w Krakowie w 1940 r. koncern Iwana Tyktora. Nie zdobył on jednak drugie wydanie tego przewodnika, ze znacząwiększej popularności. Z powodów finansowych cymi zmianami, jako drugi tom Biblioteki „Doukazały się wtedy tylko trzy numery o objęto- rohy” (Rymarowicz 1994b). Na łamach „Naszej ści czterech stron formatu gazetowego (inne Baťkiwszczyny” reklamowano również cykl pod dodatki, jak np. „Studentśki Wisti”, „Ruchan- nazwą „Krajeznawcza Biblioteka”, w ramach któka i Sport” czy „Płastowyj prapor”, były jedno- rej ukazały się: Arsena Riczynśkiego Staryj horod lub dwustronicowymi wkładkami). Wznowiono Wołyń (Lwów 1938), Myrona Korduby Szczo każuť jego wydawanie w 1931 r., następnie zmieniono nam nazwy oseľ? (Lwów 1938; Ryc. 9) i przełożona tytuł na „Płaj”, a w latach 1937-39 ukazywał się z języka niemieckiego książka Hansa Cbindena – pod redakcją Stepana Szczurata, a następnie (właśc. Zbinden) Mandriwka po huculśkych hoMychajły Tarańko – pierwszy ukraiński mie- rach (Lwów 1939). sięcznik turystyczno-krajoznawczy „Nasza W 1931 r. prezesem został Dmytro Korenec, Baťkiwszczyna” (Ryc. 7). Jako ciekawostkę po- który jednocześnie pełnił funkcję dyrektora szkodajmy, iż od razu – w pierwszym numerze tego ły handlowej „Proswity”, a jego zastępcą, znany miesięcznika – pojawiły się informacje z historii organizator turystyki – Timisz Biłostoćkyj. PoXIX-wiecznej ukraińskiej turystyki indywidu- nieważ były to czasy kryzysu ekonomicznego, alnej (Krypiakewycz 1937). który najbardziej dawał się we znaki ludności Właśnie w dziedzinie wydawniczej osiągnię- ukraińskiej, skromna działalność Towarzystwa cia Towarzystwa były największe. To dzięki nie- koncentrowała się na organizowaniu popularmu opublikowano pierwsze w historii ukraiń- nych wykładów z historii, geografii, geologii skie przewodniki górskie. W 1934 r. wydano we czy statystyki tzw. zachodnioukraińskich ziem, z d. Szuchewycz (córki znanego etnografa Wołodymyra Szuchewycza). W młodości brał udział w życiu studenckim we Lwowie; był członkiem-założycielem stowarzyszenia „Mołoda Ukrajina” i redaktorem naczelnym jej magazynu. Po zakończeniu studiów prawniczych w Wiedniu i pogłębieniu ich w Berlinie, Grazu i Heidelbergu, był adwokatem we Lwowie i obrońcą w procesach politycznych (m.in. w 1908 r. Myrosława Siczynśkiego, zabójcy namiestnika Galicji i b. prezesa TT, Andrzeja Potockiego). Był jednym z organizatorów paramilitarnej organizacji Siczowych Strilciw, w 1913 r. przewodniczącym (Główny Ataman). Po wybuchu pierwszej wojny światowej – członek Ukraińskiej Głównej Rady. Członek UWO i OUN. 1920-1924 na emigracji w Wiedniu i Pradze (profesor prawa publicznego na Uniwersytecie Wolnej Ukrainy w Pradze i Ukraińskiej Akademii Ekonomicznej w Podiebradach). W 1924 r. ponownie we Lwowie; pracował jako prawnik (członek Izby Adwokatów w Warszawie). Podczas okupacji sowieckiej Lwowa (1939) profesor Uniwersytetu Lwowskiego, później aresztowany i skazany na 8 lat więzienia, zmarł w sowieckim obozie w Maryjsku (zachodnia Syberia). (Starosolśkyj Wołodymyr. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 360). 161

Ryc. 4. Huculscy narciarze. Ze zbiorów NAC Fig. 4. Hutsul skiers. From the collections of NAC

turystycznej propagandy prasowej i prowadzeniu Pod koniec 1931 r. zarejestrowano oddział w Tarwycieczek. Wykłady prowadzili: Mychajło Ha- nopolu z prezesem T. Wodiannym (30 członłuszynśkyj, Roman Zubyk, Iwan Fediw, bracia ków; w 1938 r. był w zaniku). 26 czerwca 1932 r. Jarosław i Seweryn Pasternakowie, Danyło Pa- – w Samborze (prezes W. Hurkewycz, 45 członlijiw. Sekcja sportowa zorganizowała kilkana- ków), który ściśle współpracował z muzeum ście wycieczek w Karpaty. 30 czerwca 1931 r., na samborskiego Towarzystwa „Bojkiwszczyna” wspólnej naradzie przedstawicieli „Płaju”, Ukra- (drukowało periodyk „Litopys Bojkiwszczyny”; ińskiego Akademickiego Związku Sportowego, w latach 1931-39 wyszło 11 numerów), posiadał Klubu Sportowego „Strzała”, stanisławowskiego trzy sekcje: sportową, turystyczną i odczytową Towarzystwa „Czarnohora”, UKTT „Płaj” zosta- (z A. Kniażynśkim); od 1934 r. główna działalło centralnym organem koordynującym sprawy ność oddziału koncentrowała się na organizoorganizacji ukraińskiej turystyki (Petraniwśkyj waniu wycieczek po okolicy. Na zwyczajnym 2005). Po raz pierwszy w planach – na wniosek zebraniu oddziału w Stryju, które odbyło się bardzo zaangażowanego działacza „Płaju”, Kosti 25 kwietnia 1937 r., pojawiło się 30 członków, Pańkiwśkiego – uwzględniono zagraniczne wy- a w sprawozdaniu czytamy o istnieniu trzech cieczki na Podkarpacką Ruś w Czechosłowacji sekcji: wycieczkowej, narciarskiej i sportowej (Gorgany) i Bukowinę w Rumunii (Czarnoho- oraz 12 wycieczkach letnich i 8 zimowych przera i Góry Marmaroskie), gdzie mieszkała lud- prowadzonych w minionym roku (Z żyttia… ność pochodzenia ukraińskiego. W nawiązaniu 1937). Przed 1935 r. powstał oddział lwowski Todo powyższej akcji należy wspomnieć o artykule warzystwa; przede wszystkim w celu odciążenia Wołodymyra Ohonowśkiego na temat Zakarpa- zarządu od absorbującej działalności krajoznawcia, który ukazał się w „Naszej Baťkiwszczynie” czo-wycieczkowej w okolicach Lwowa. w 1938 r. (Ohonowśkyj 1938). W latach 1933-35 podjęto się budowy pierwTowarzystwo posiadało swoje oddziały we szego ukraińskiego schroniska górskiego, które Lwowie, Przemyślu, Samborze, Stryju i Tarno- zostało oddane do użytku w sierpniu 1935 r. na polu (Zahalni zbory… 1936) oraz Stanisławowie. połoninie Płyśce w Gorganach. Tak informował 162

o tym fakcie miesięcznik „Nasza Baťkiwszczyna” (Ryc. 6, 7): Swiatoczne widkryttia zachystu, połuczene z prohulkoju zi Lwowa, widbułosia w serpni 1935 roku. Wid toho czasu zachyst, pobudowanyj na ważnomu turystycznomu szliachu, w centri zachidnich Gorgan, na połonyni, widky czudownyj wyd na Kanosiaky, Popadiu, Koretwynu j Parynky, widdaje wełyki usłuhy litnij i zymowij turystyci (Paszkewycz 1937). Pod koniec lat 30., w szczytowym okresie działalności, do UKTT „Płaj” – wg szacunków Leszka Rymarowicza (Rymarowicz 1994b) – mogło należeć 300-500 osób. Jak łatwo zauważyć, tak niewielka ilość członków, przy tak szeroko zakrojonej działalności, musiała powodować problemy natury finansowej. Przykładowo w 1936 r. łączny obrót finansowy Towarzystwa wynosił 894 zł; przychody: 452,60 zł, rozchody: 442 zł, a saldo: 10,60 zł (Zwidomlennia… 1938). Bardzo deficytowa była działalność wydawnicza „Płaju”. W 1937 r. zarząd zwrócił się nawet z dramatycznym apelem, żeby każdy członek namówił przynajmniej jedną osobę do wpisania się w poczet członków Towarzystwa. Oszacowanie ilości organizowanych wycieczek w Karpaty jest równie trudne. W jednym ze sprawozdań np. czytamy: W 1936 r. uładżeno try litni prohulky, a w 1937 r. – dwi. W zymi 1936 r. odnu prohulku na łeszczetach (Zwidomlennia… 1938). W czwartym numerze „Naszej Baťkiwszczyny” z 1939 r. dostajemy sześciostronicową relację z wycieczki w Pasmo Bratkowskiej z pięcioma ilustracjami fotograficznymi: Sywula – królowa Gorganów, Doboszanka, Bratkowska z Pantyru, Na połoninie, Widok na Bratkowską (W-yj 1939). Musiały więc to być faktycznie niezbyt duże ilości wycieczek – kilka rocznie – ale zwróćmy uwagę, że chodzi tu właściwie o wycieczki organizowane ze Lwowa. Narzekano również na nieopłacalność utrzymywania stacji noclegowych Towarzystwa; nawet wyłącznie w sezonie letnim. Niemniej starano się takie obiekty pozyskiwać – np. w Podlutym w Gorganach (Zwidomlennia… 1938). Troszczono się również o turystów indywidualnych, m.in. podając obowiązujące opłaty

przy przewozie osób wąskotorową kolejką leśną na gorgańskich trasach: Broszniów – Perehińsko – Osmołoda, Ludwikówka – Świca, Nadwórna – Rafajłowa (Opłaty… 1939). W ostatnich latach przed II wojną światową prezesem „Płaju” był Kosť Pankiwśkyj4. Towarzystwo działało jako oficjalnie zarejestrowane ukraińskie stowarzyszenie o wyraźnie podkreślonym profilu narodowym. Zdarzały się ingerencje tzw. czynników państwowych. M.in. starostwo powiatowe we Lwowie stwierdziło niezgodność działań „Płaju” z zatwierdzonym statutem i zarządziło rozwiązanie sekcji sportowych (statut faktycznie nie przewidywał działalności sportowej). Władze „Płaju” – stojące na gruncie legitymizmu – oczywiście je rozwiązały i przystąpiły do prac nad nowym statutem (Komunikat… 1937). Nie było żadnej oficjalnej współpracy z Polskim Towarzystwem Tatrzańskim, choć istniały kontakty prywatne między członkami zarządu (m.in. dra Piotra Kontnego czy dra Tadeusza Wilczyńskiego). W „Wierchach”, roczniku PTT, życzliwie zamieszczano wzmianki o działaniach „Płaju” i recenzowano jego wydawnictwa (Gąsiorowski 1934; d.ł. 1937). Jak na razie nie wiemy czy udała się próba utworzenia własnych szlaków turystycznych „Płaju” wokół Osmołody w Gorganach, na wytyczanie których faktyczny monopol miało PTT. Nieco kontrowersji wzbudzały działania związane z ochroną przyrody; m.in. budowa schroniska na Płyścach w rok po utworzeniu rezerwatu na Jajku Perehińskim (obydwa za zgodą zarządu Dóbr Stołowych Metropolii Greckokatolickiej we Lwowie) czy projekt poszerzenia biegnącego przez gęste zarośla kosodrzewiny szlaku na Grofę. Metropolita Andrej Szeptyćkyj usiłował wpływać na prezesa oddziału lwowskiego PTT, Adama Lenkiewicza, żeby gospodarzami schronisk PTT w Gorganach – m.in. w dolinie Mołody czy projektowanego w dolince Zhonyłowa – byli Ukraińcy, co bez wątpienia umożliwiłoby częstsze korzystanie z nich przez członków „Płaju” (Rymarowicz 1994b).

4. Kosť Pankiwśkyj (ur. 6 grudnia 1897 we Lwowie – zm. 20 stycznia 1973 w Livingston) – ukraiński polityk, adwokat i działacz charytatywny, premier emigracyjnego rządu Ukrainy. Ukończył uniwersytet w Pradze, przewodniczył w tym czasie grupie Ukraińskiej Młodzieży Postępowej. W latach 1924-39 występował jako obrońca w wielu procesach politycznych. W latach 1939-41 pracował w zarządzie aptek we Lwowie. Od sierpnia 1941 był sekretarzem Ukraińskiej Rady Narodowej we Lwowie i przewodniczącym Ukraińskiego Komitetu Krajowego. W latach 1942-45 był zastępcą przewodniczącego CUKN. W latach 1945-49 przebywał na emigracji w Niemczech, w latach 1945-48 r. był premierem emigracyjnego rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej. W 1949 r. wyemigrował do USA . (Pańkiwśkyj Kosť. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 374.) 163

Ruchankowe Towarystwo) „Sokił”, prezesem od 28 sierpnia 1908 r., autorem wielu publikacji z zakresu metodyki sportu, m.in. Jizda na łeszczatach. Karpatśkyj Łeszczetarśkyj Kłub założono 9 grudnia 1924 r. we Lwowie (Kuzmowycz 1989). Pierwszym prezesem wybrano Lwa Szeparowycza6. A oto skład pierwszego zarządu: Roman Howkowycz, Stepan Hajduczok, Zenowija Kopertynśka, Iryna Leżohubśka, Iwan Mryc, Zenon Rusin, Wołodymyr Rożankowśkyj, Omelian Szeparowycz (Kuzmowycz 1989). Honorowym członkiem KŁK wybrano I. Boberśkiego, pioniera ukraińskiego narciarstwa, który wówczas przebywał na emigracji w Kanadzie. Klub miał swoją dewizę, która brzmiała: „Na łeszczatach, mow na kryłach!” (na nartach, jak na skrzydłach); był to pierwszy wers refrenu klubowego hymnu, napisanego przez Romana Kupczynśkiego w 1933 r. Uprawiano przede wszystkim narciarstwo sportowe, ale również jego Ryc. 5. Ihor Czaykowśkyj (z prawej) z żoną odmianę turystyczną, wykorzystując własną bazę na zawodach narciarskich. Ze zbiorów R. Dmytrach w Sławsku i Worochcie. M.in. klub dysponował Fig. 5. Ihor Czaykovsky (on the right) with his wife at własnym schroniskiem, wystawionym w latach a skiing contest. From the collections of R. Dmytrach 1931-34 w Sławsku, dzięki prywatnym środkom Karpacki Klub Narciarski [KŁK – Karpatśkyj dra Dmytra Łewyćkiego, przewodniczącego ukraŁeszczetarśkyj Kłub] (1924-1944) ińskiej frakcji parlamentarnej w Sejmie II RP. Tak Historię ukraińskiego narciarstwa należy zacząć o tej inicjatywie pisała „Nasza Baťkiwszczyna”: od postaci Iwana Boberśkiego5 – inicjatora W 1931 r. „Karpatśkyj Łeszczetarśkyj Kljub”, pryrozwijania wielu dyscyplin sportow ych, dbawszy z własnych oszczadnostej, hromadianśktórym nadawał ukraińską terminologię. kych datkiw i z hojnoho daru Prez. Dra Dmytra Na określenie narciarstwa przyjął nazwę – Łewyćkoho hroszi, prystupyw do budowy zachystu. łeszczetarstwo (obecnie łyżnyj sport). W 1909 r. Projekt zachystu bezkorysno zładyw człen Kljubu w celu upowszechnienia narciarstwa objechał na inż. Ołeksander Peżanśkyj, szczo i samyj razom iz nartach Lwów. Nie ulega wątpliwości, że ten czyn buwszym hołowoju dyr. Wołodymyrom Pańkowom należy zaliczyć do narciarstwa turystycznego. Był pryłożyw usich starań, szczoby poczate diło uwinduchowym ojcem ukraińskiej kultury fizycznej, czałosia uspichom. Zachyst cej maje piať prostorych od 1901 r. członkiem zarządu Ukraińskiego komnat, kuchniu ta dwa peredsinky j może pomiTowarzystwa Gimnastycznego (ukr. Ukrajinśke styty trydciať piať łeszczetariw (Zachyst… 1937). 5. Iwan Boberśkyj (ur. 14 sierpnia 1873 – zm. 1947) – pedagog, działacz i organizator ukraińskiego ruchu sportowego. Absolwent gimnazjum klasycznego w Samborze (1891), studiował na Uniwersytecie Lwowskim i w Grazu, został następnie profesorem j. niemieckiego. W l. 1908-1914 prezes Ukraińskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokił-Baťko”. W l. 1914-18 skarbnik Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych. W 1919 r. wyjechał z polecenia rządu Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej do USA i Kanady. Od 1920 na emigracji w Kanadzie, a od 1932 w Jugosławii, gdzie zmarł. (Boberśkyj Iwan. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 366.) 6. Łew Szeparowycz (ur. 1887 w Kołodijiwce koło Stanisławowa – zm. 1941 w Krakowie) – oficer Ukraińskiej Halickiej Armii, ukraiński działacz społeczny. Wykształcenie wyższe (inżynier-elektryk) zdobył na studiach w Karlsruhe. W czasie I wojny światowej służył w armii austro-węgierskiej w stopniu kapitana. 1 listopada 1918 r., podczas wojny polsko-ukraińskiej, zajął we Lwowie pocztę główną i centralę telefoniczną, skąd wysłał w świat wiadomość o powstaniu ZURL . Później był komendantem szkoły oficerskiej UHA , dowódcą łączności w Kwaterze Głównej UHA , następnie dowódcą kurenia technicznego CzUHA w Bałcie. W kwietniu 1920 r. przyłączył się z oddziałem do Armii Czynnej URL . Po wojnie do 1939 r. był przedstawicielem na Galicję firmy Siemens-Szukert. Po zajęciu Lwowa przez ZSRS przedostał się do Krakowa. Jego żoną była Ołena z d. Fedak, siostra Stepana Fedaka, który dokonał, 25 listopada 1921 r., nieudanego zamachu na marszałka Józefa Piłsudskiego. 164

O narciarskiej turystyce KŁK w Gorganach pisał prezes Wołodymyr Pańkiw: Riwnoż Gorgany je zymoju czudowi, odnacze dyki werchy tiażko dostupni j wymahajuť wełykoho łeszczetarśkoho doswidu (Pańkiw 1937). Wspominał jedną z gorgańskich wycieczek i jednocześnie ubolewał, że tak mało ukraińskich narciarzy spotyka w górach. Pryhaduju sobi odnoho zymowoho ranku z tiażkymy napłecznykamy wyruszyły my z domiwky K.Ł.K. u Sławśku na prohulku Gorganamy do Worochty. Snih buw tiażkyj i hłubokyj. Mołodszi towaryszi-łeszczetari, prykłonnyky sportowych rekordiw, zdwyhały tilky ramenamy, dywujiczys’, szczo nam choczeťsia narażuwatysia na stilky newyhod. Wony na dowszij zymowij prohulci ne buły szcze nikoły! I sprawdi! Pidczas mojich zymowych mandriwok striczaw ja bahato polśkych i żydiwśkych turystiw. Ukrajinciw ni razu (Pańkiw 1937). Dostajemy w tym artykule również informacje o zimowych wejściach członków KŁK. Oto kilka przykładów z najtrudniej dostępnych Gorganów: »» 30 grudnia 1933: wycieczka narciarska na Grofę; uczestnicy: A. i W. Rożankowscy, R. Kobrynśkyj, J. Rożankowśkyj, B. Hwozdećkyj, W. Czapelśkyj, W. Pańkiw. »» 1 stycznia 1934: wycieczka narciarska na Parenki i Popadię; uczestnicy: A. i W. Rożankowscy, R. Kobrynśkyj, J. Rożankowśkyj, B. Hwozdećkyj, W. Czapelśkyj, W. Pańkiw. »» 3 stycznia 1934: wycieczka narciarska na Mołodą; uczestnicy: A. i W. Rożankowscy, R. Kobrynśkyj, W. Czapelśkyj, W. Pańkiw. »» 4 stycznia 1934: wycieczka narciarska na Sywanię Lolińską; uczestnicy: A. i W. Rożankowscy, R. Kobrynśkyj, W. Czapelśkyj, W. Pańkiw. »» 5 stycznia 1934: wycieczka narciarska na Gorgan Wyszkowski; uczestnicy: A. i W. Rożankowscy, R. Kobrynśkyj, W. Czapelśkyj, W. Pańkiw. W latach 1924-1931 – KŁK posiadał jedną filię, 1932-35 – cztery, a w 1936 r. – piętnaście; m.in. w Worochcie, Stryju, Kosmaczu, Kosowie, Sławsku, Sanoku, które wtedy liczyły w sumie 868 członków. Próbowano również otworzyć filię w Krakowie, ale Starostwo Grodzkie nie wyraziło na to zgody. Zebranie organizacyjne odbyło się 26 maja 1938 r. i wybrało zarząd z przewodniczącym Bazylim Zacharkewyczem. W Archiwum Państwowym w Krakowie zachowała się związana z tą rejestracją dokumentacja. M.in. zezwolenie na założenie filii wydane we Lwowie 9 czerwca 1938 r. i podpisane przez ówczesnego prezesa inż. Oresta Kliufasa oraz przetłumaczo-

ny z języka ukraińskiego statut KŁK . Dowiadujemy się również, że KŁK wpisano do rejestru stowarzyszeń i związków Urzędu Wojewódzkiego Lwowskiego pod nr. 189, na mocy decyzji Wojewody Lwowskiego z 21 czerwca 1935 r., nr B.P. 62/174 (Karpatśkyj…). W 1937 r., na podstawie art. 6 ustawy z 1932 r., który zakazywał łączenia w stowarzyszeniach celów wychowania fizycznego, gimnastycznych lub sportowych z celami politycznymi (Zaborniak 2007), zdelegalizowano Ukrainśkyj Sportowyj Sojuz, który gromadził dane nt. klubów sportowych, w tym ich działalności związanej z narciarstwem turystycznym. W konsekwencji, w tymże 1937 r., wśród ukraińskich stowarzyszeń kultury fizycznej nastąpiła decentralizacja i podział na referaty. Referat turystyki przypadł właśnie KŁK (Za nasz… 1937). Zajmowano się również innymi dyscyplinami sportu, m.in.: lekką atletyką, wioślarstwem i pływaniem. Oto wykaz prezesów KŁK (w nawiasach okres prezesury): Łew Szeparowycz – 1924-29, Julijan Mudrak 1929-32, Wołodymyr Pańkiw 1932-33, Andrij Palij 1933-37, Wołodymyr Pańkiw 1937-38, Orest Kliufas 1938-1939 (Waceba 1997). Wybuch II wojny światowej przerwał działalność klubu, którą wznowiono w latach 1941-44. Po przejściu Armii Czerwonej przez Karpaty w 1944 r. klub przestał funkcjonować, ale odrodził się wśród emigrantów. Najpierw w Niemczech (1945-50), a następnie – od 1951 r. – w USA i Kanadzie. Działalność KŁK we Lwowie została reaktywowana w 1989 r., a obecnie – w roku 90-lecia – prezesem jest Ołeh Kubiw. Schroniska górskie Schronisko na połoninie Płyśce (ok. 1425 m n.p.m.) – zbudowane przez Ukraińskie Krajoznawczo-Turystyczne Towarzystwo „Płaj” w latach 1933-35. 20 noclegów na pryczach. Bez gospodarza. Opodal czerwonego szlaku, na pd. wsch. stoku Grofy. Grunt UKTT „Płaj” otrzymało w dzierżawę od Zarządu Dóbr Stołowych Metropolii Greckokatolickiej we Lwowie i uzyskało również materiał budowlany. Autorem projektu schroniska był członek „Płaju”, inż. Ołeksandr Peżanśkyj. Wzniesiono je w dużej części siłami społecznym pod kierunkiem dr. M. Sajewycza (Paszkewycz 1937). Zbudowane z elementami stylu huculskiego, obejmowało trzy pomieszczenia i użytkowe poddasze. Już w 1938 r. wymagało remontu z powodu niekorzystnych warunków klimatycznych. 165

Ryc. 6. Schronisko UKTT „Płaj” na Płyścach. Fot. T. Wilczyński. Ze zbiorów B. Śmigielskiego Fig. 6. Tourist shelter UKTT „Płaj” on Płyśce. Photo T. Wilczyński. From the collections of B. Śmigielski

Schronisko w Sławsku – zbudowane przez Karpacki Klub Narciarski w latach 1931-34 dzięki własnym oszczędnościom Klubu, dobrowolnym datkom i prywatnym środkom dra Dmytra Łewyćkiego. Projekt schroniska bezinteresowanie wykonał członek Klubu, inż. Ołeksander Peżanśkyj, który razem z byłym prezesem Wołodymyrem Pańkiwem dołożył wszelkich starań, żeby zapoczątkowane prace zakończyły się sukcesem. Schronisko dusponowało pięcioma przestronnymi pomieszceniami, kuchnią i dwoma przedsionkami. Mogło pomieścić 35. narciarzy (Zachyst… 1937). Odznaki organizacji turystycznych

Odznaka UKTT „Płaj” z 1924 r. Wykonana w białym metalu metodą płytkiego bicia, bez emalii, ma prostą i czytelną symbolikę. W centralnej części rozpościera się dwuspadowy namiot-pałatka, po prawej stronie płonie góralska watra (ognisko). W tle namiotu widnieje maszt z powiewającą „flagą”, którą tworzy stylizowany napis cyrylicą „Плай”. Zapięcie na szpilkę, możliwe też było na zakrętkę (Motyka 2002). 166

Odznaka KŁK z 1924 r. Twórcą projektu odznaki był Robert Lisowśkyj. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Kijowie oraz w Berlinie (1937 r.). W czasie II wojny światowej był profesorem w ukraińskiej szkole sztuk plastycznych w Pradze. Na wniosek zarządu KŁK zaprojektował dwie wersje odznaki: stylizowane litery „КЛК” w dużym rozmiarze noszone na czapce narciarskiej lub na koszulkach zawodników oraz małą odznakę wykonaną w metalu i noszoną przypiętą szpilką do klapy ubrania w wersji ze skrzyżowanymi nartami i dwoma kijkami na tle ośnieżonych trójkątnych szczytów (przypominających tzw. tryzub), nad nimi na niebieskim tle żółte stylizowane litery „КЛК”. Ryc. 7. Roczniki „Наша Батьківщина” 1937-39. . Fig. 7. Annuals „Наша Батьківщина” 1937-39

Wydawnictwa:

Zakończenie Dzieje turystyki górskiej świadczą o bardzo żywym zainteresowaniu Karpatami Wschodnimi począwszy od połowy XIX w. Ich specyficzna budowa geologiczna i idące za tym ukształtowanie terenu oraz roślinna piętrowość utrudniały początkowo do nich dostęp. Jednocześnie były tym, co najbardziej przyciągało spragnionych wrażeń turystów. Równolegle funkcjonowała gospodarka hodowlana, a pasterskie staje niejednokrotnie stanowiły schronienie i miejsce noclegowe pierwszych „turystów”. Karpaty Wschodnie tworzyły niezmierzony rezerwuar leśny, z którego pozyskiwano drewno, spławiane następnie bystrymi rzekami dzięki systemowi klauz, a w końcowym okresie transportowano olbrzymie kloce przy pomocy leśnych kolejek wąskotorowych. To one właśnie w l. 30. XX w. stały się również środkiem transportu dla coraz liczniejszych rzesz turystów. W zwartej kosodrzewinie rychło pojawił się labirynt sztucznie wyciętych myśliwskich ścieżek, zwanych rajsztokami. Stąd już krok był do gęstej plątaniny znakowanych szlaków i rozbudowanej infrastruktury turystycznej. Działalność turystyczna przedstawicieli ukraińskiej narodowości miała również doniosłe znaczenie. Pojawiły się postaci wybitne, których dokonania poddano analizie podczas omawiania poszczególnych organizacji. Wśród Ukraińców

Ryc. 8. Okładka książki E.J. Pełenśkiego pt. Dołyna Oporu i Stryja. Turystycznyj prowidnyk . Fig. 8. Cover of the book Dołyna Oporu i Stryja. Turystycznyj prowidnyk by E.J. Pelensky

Ryc. 9. Okładka książki M. Korduby pt. Szczo każuť nam nazwy oseľ? . Fig. 9. Cover of the book Szczo każuť nam nazwy oseľ? by M. Korduba

na słowa uznania zasłużyli m.in. Iwan Krypiakewycz czy Wołodymyr Pańkiw. Jedno zdanie należy poświęcić postaci Wołodymyra Kubijowycza, polskiego, a następnie ukraińskiego geografa. Prowadzone przez niego badania w okresie międzywojennym oraz dorobek naukowy stawiają go na poczesnym miejscu w dziedzinie wschodniokarpackiego krajoznawstwa. Z organizacji ukraińskich wybrano Ukraińskie Krajoznawczo-Turystyczne Towarzystwo „Płaj” (Ukrajinśke Krajeznawczo-Turystyczne Towarystwo „Płaj”), Ukraińskie Towarzystwo Turystyczne „Czarnohora” (Ukrajinśke Towarystwo Turystyczne „Czarnohora”), Karpacki Klub Narciarski (Karpatśkyj Łeszczetarśkyj Klub), wzmiankowano

Ryc. 10. Exlibris Iwana Krypiakewycza . Fig. 10. Exlibris by Ivan Krypiakevych

Koło Miłośników Lwowa (Krużok Liubyteliw Lwiwa), Sekcję Turystyczno-Kajakową Sportowego Towarzystwa „Ukraina” (Turystyczno-Bajdarkowa Sekcja Sportowoho Towarystwa „Ukrajina”). UKTT „Płaj” było najbardziej aktywnym stowarzyszeniem wywodzącym się z KLL. Zbudowało jedyne ukraińskie schronisko w Gorganach na Płyścach pod Grofą, organizowało wycieczki, odczyty, posiadało swoje filie, wydawało na wysokim poziomie periodyk „Nasza Baťkiwszczyna”, drukowało przewodniki i planowało przystąpić do znakowania szlaków w rejonie Osmołody (faktyczny monopol w tym zakresie miało jednak PTT). UTT „Czarnohora” mimo, że było organizacją najstarszą nie wyszło z działalnością poza region 167

stanisławowski. Jego dokonań związanych z two- Dostál J. 1936. Podkarpatská Rus, Praha. rzeniem infrastruktury turystycznej nie udało się Dumkowycz M. 1936. Turystyczno-bajdarkowa sekcja całkowicie potwierdzić. KŁK był odpowiednikiem (1931-1934 rr.), [w:] 25-littia Sportowoho Towarystwa polskiego Karpackiego Towarzystwa Narciarzy. „Ukrajina”, Lwiw, s. 98-107. Oprócz działalności związanej z turystyką narDyląg D. 2008. Gorgany. Przewodnik, Pruszków. ciarską, a następnie – na skutek zdelegalizowania Ukraińskiego Związku Sportowego (Ukrajinśkyj Dyląg D. 2009. Węgrzy w Gorganach. Suplement do Sportowyj Sojuz) – w ogóle turystyką ukraińską, przewodnika, „Płaj”, 39, s. 123-139. zajmował się również lekką atletyką, wioślar- Dyląg D. 2011. Rumuńskie organizacje turystyczne stwem i pływaniem. W Karpatach Wschodnich w Karpatach Wschodnich do wybuchu drugiej wojny światowej. Przyczynek do historii karpackiej turystyzorganizował szereg zimowych wycieczek. Do tej pory w polskiej literaturze turystycz- ki, [w:] Troll M., Warchalska A. (red.) Huculszczyzna nej nie spotkałem się ze szczegółowym opisem w badaniach młodych naukowców, Kraków, s. 247-256. i omówieniem działalności ukraińskich organizacji. Fedorczenko W.K., D’orowa T.A. 2002. Istorija turyMimo prowadzenia badań nad ich działalnością zmu w Ukrajini, Kyjiw, http://tourlib.net/books_histowyłącznie w Karpatach, należało wcześniej od pod- ry/fedorchenko34.htm. staw ustalić dane dotyczące roku powstania, statutu, [Gąsiorowski, H.] hg. 1934. Mg. J. J. Pełenśkyj, Dołynopierwszego zarządu, siedziby czy faktycznej nazwy. ju Oporu i Stryja. Turystycznyj prowidnyk dla letnikiw Starałem się zachować od zapomnienia znaczą- i prohulkiwciw (turystów), Lwów 1933. Nakład ruskiego cy dorobek ukraińskiej turystyki i krajoznawstwa. Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego „Płaj”; 62 Dorobek również materialny, po którym w terenie str. szesnastki z kilkoma ilustracjami i szkicem schezostały tylko ruiny fundamentów schronisk i daw- matycznym, „Wierchy”, 12, s. 212. ne turystyczne ścieżki. Mam także nadzieję, że na- Honl I. 1936. Na Pantyru, „Časopis Turistů”, s. 48. zwiska Kubijowycza, Krypiakewycza czy Pańkiwa, Honl I., Dostál J. 1937. Jasinský průsmyk. Dejište boju staną się na powrót znane polskim turystom i ba1914 a 1916-1917, Praha. daczom. Warto na koniec zacytować słowa znanego polskiego działacza turystycznego, Władysława Janowski M. 2009. Dariusz Dyląg, Gorgany. Przewodnik, Krygowskiego, który ze wstydem przyznawał się do Pruszków 2008, Rewasz, s. 368, „Mówią Wieki”, 1, s. 62. swej niewiedzy na temat istniejącej obok, ale rozwi- Karpatśkyj Łeszczetarśkyj Kłub. Archiwum Państwojającej się i idącej równolegle turystyki ukraińskiej: we w Krakowie, Starostwo Grodzkie, sygn. StGKr 238. Czasem wydaje mi się, że moje pokolenie, wędrując Kolařík Z., Pokorný O. 1938. Podkarpatská Rus – Obpo Burkutach, Kosmaczach i Krzyworówniach, po razy, skizzy, zajímavosti, Užhorod. Szeszorach i Akreszorach, po Babach Ludowych i Brebenieskulach, chodziło jak owe szlachcian- Komunikat Hołownoho Wydiłu T-wa „Płaj” u Lwowi. 1937, „Nasza Baťkiwszczyna”, 9, s. 204. ki podolskie i kuckie mieszczanki z zawiązanymi oczami, aby nie widzieć niebezpieczeństw. Zau- Korduba M. 1938. Szczo każuť nam nazwy oseľ?, Lwiw. roczeni górami i życiem Huculszczyzny, Bojków Kovács S. 2007. Máramarosi bércek között. Kárpátalja i Łemków, widzieliśmy malownicze zjawiska, lecz máramarosi térségének kalauza, Budapest. nie docenialiśmy problemów w wymiarze dziejów Kozyćkyj A. 1997. Krajeznawczo-turystyczne towary(Krygowski 1982). stwo „Płaj” (1924-1939 r.), [w:] Z istoriji witczyznianoLiteratura

ho turyzmu, Iwano-Frankiwśk.

Boros L. 1999. Kárpátalja, Nyíregyháza.

Král J. 1923. Geografická bibliografie Podkarpatské Rusi, Praha.

Butiel M. 1936. ST „Ukrajina” (1911-1936). Ałmanach ST „Ukrajina”, s. 19-29.

Král J. 1924. Podkarpatská Rus, Praha.

Cbinden H. 1939. Mandriwka po huculśkych horach, przeł. Derkacz M., Lwiw.

Král J. 1928. Geografická bibliografie Podkarpatské Rusi za rok 1923-1926, Praha.

Cholnoky J. 1939. Az Északkeleti Felvidék, „Turisták Lapja”, s. 51.

Král J. 1930. Uvahy o rozčleněni československých Karpat na přírodní oblasti a pojmenování těchto oblasti, „Sborník Filosofické Fakulty Un. Kom. v Bratislavé”, 54.

d.ł. 1937. Julian Tarnowycz: Ilustrowana istorija Łemkiwszczyny, Lwów 1936, „Wierchy”, 15, s. 241.

Krygowski W. 1982. W litworowych i piarżystych kolebach, Kraków, s. 58-59.

168

Krypiakewycz I. 1925. Z istoriji Hałyćkoho krajeznawstwa, „Turystyka i krajeznawstwo”, 1, s. 1-3. Krypiakewycz I. 1937. Z istoriji ukrajinśkoji turystyky, „Nasza Baťkiwszczyna”, 1, s. 35-38. Kubijowicz W. 1922. Przyczynek do antropogeografii Gorganów, „Przegląd Geograficzny”, 2. Kubijowicz W. 1926. Życie pasterskie w Beskidach Wschodnich, „Prace Instytutu Geograficznego UJ ”, 5. Kubijowicz W. 1929. Górna granica osadnictwa w dolinie Bystrzycy Nadwórniańskiej, „Przegląd Geograficzny”, 9. Kubijowycz W. 1938. Geografija ukrajinśkych i sumeżnych zemel, Lwiw, 2. wyd. Krakiw-Lwiw 1943. Kubijowycz W. 1939. Turystyka w Karpatśkij Ukrajini, „Nasza Baťkiwszczyna”, 1, s. 4-8. Kubijowycz W. 1993. Encyklopedija ukrajinoznawstwa, Lwiw, 2, s. 583-589. Kubijovič V. 1932. Rozšiření kultur a obyvatelstva v severních Karpatech, „Sborník Filosofické Fakulty Un. Kom. v Bratislavé”, 60. Kubijovič V. 1935, 1937. Pastýřský život v Podkarpatské Rusi, „Zeměpisné práce”, Bratislava, 1 i 2. Kuzmowycz O. 1989. Poczatok i rozwit Karpatśkoho łeszczetarśkoho Kłubu 1924-1984, Lwiw-MonachiumNiu Jork, 16. Łućkyj J.W. 1997. Istorija turyzmu w Hałyczyni do 1939 roku, [w:] Z istoriji witczyznianoho turyzmu, Iwano -Frankiwśk, s. 66-75. Łućkyj J.W., Myckan B., Myckan W. 2008. Turyzm ta krajeznawstwo na Hałyczyni (kineć XIX ST. – persza połowyna XX st.), [w:] Król P., Zaborniak S. (red.) Szkice z dziejów turystyki w Polsce (1887-2007), Rzeszów, s. 164-170.

Opłaty na lisowych zaliznyczkach. 1939. „Nasza Baťkiwszczyna”, 6, s. 164-165. Ordean M. 1992. Sus la munte, la izvor, [Bucureşti]. Pańkiw W. 1937. Zymowa turystyka, „Nasza Baťkiwszczyna”, 3, s. 80. Paszkewycz O. 1937. Z krajeznawczoho żyttia. Za organizaciju krajeznawstwa j turystyky. Z dijalnosty „Ukrajinśkoho Krajoznawcze-Turystycznoho T-wa Płaj”, „Nasza Baťkiwszczyna”, 2, s. 48. Pełenśkyj E. 1934. Dołyna Oporu i Stryja. Turystycznyj prowidnyk, Lwiw. Petraniwśkyj W., Rutynśkyj M. 2005. Z istoriji hałyćkoho turystycznoho krajeznawstwa (druha połowyna XVIII st. – 1945 r.), [w:] Istorija ukrajinśkoji geografiji, Tarnopol, http://tourlib.net/statti_ukr/petranivsky2.htm. Pol W. 1847. Muzeum natury we Lwowie, „Biblioteka Naukowego Zakładu Ossolińskich”, Lwów, 1, s. 476, 486. Puşcariu V. 1943. Turismul în România, [w:] Enciclopedia României, Bucureşti, 4. Radu R. 2009. Din istoricul organizării turismului în România, „Economia seria Management”, 1. Révész J. 1915. Máramarosi kirándulások, „Turisták Lapja”, 27. Riczynśkyj A. 1938. Staryj horod Wołyń, Lwiw. Romer E. 1960, 1961. Wybór prac, Warszawa, 1-2. Rymarowicz L. 1994a. Słów kilka o cerkwi Skitu św. Andrzeja w Łużkach koło Osmołody, „Płaj”, 9, s. 140-141. Rymarowicz L. 1994b. Z historii ukraińskiego krajoznawstwa w Karpatach Wschodnich, „Płaj”, 9, s. 118-126. Rymarowicz L. 1995. Rezerwat limbowy na Jajku Perehińskim w Gorganach, „Płaj”, 10, s. 81-93.

Margittai A. 1936. Květena Podkarpatské Rusi, „Časopis Turistů”, 48.

Schermann S. 1937. Szögescipők nyomai Kárpátok Bércein, Budapest.

Motyka J. 2002. Ukraińskie Krajoznawczo-Turystyczne Towarzystwo „Płaj”. Z krajoznawczych kolekcji (5), „Na Szlaku”, 9.

Siegmeth K. 1878. Egy kirándulás az Ungh-megyei Kárpátokba, „A Magyarországi Kárpátegyesület Évkönyve”, 5.

Naukowe towarystwo imeni Szewczenka. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 309.

Siegmeth K. 1880. Úti vázlatok a Munkácsi-Beszkidekből, „A Magyarországi Kárpátegyesület Évkönyve”, 7.

Neidenbach Á. 1994. A Kárpátmedence. Hegymászó és turista irodalma, Budapest.

Siegmeth K. 1885. Reiseskizzen aus der Máramaros – Máramarosi úti vázlatok, Igló.

Neidenbach Á., Pusztay S. 2005. Magyar hegyisport és turista enciklopédia, Budapest.

Siegmeth K. 1889. Die Ungarischen Ostkarpathen – A magyar Keleti Kárpátok, Zürich.

Ohonowśkyj W. 1938. Zakarpatśka Ukrajina, „Nasza Baťkiwszczyna”, 11, s. 251-259.

Siegmeth K. 1902. Képek a Felső-Tisza vidékéről, „Turisták Lapja”, 13.

Olszański M., Rymarowicz L. 1993. Powroty w Czarnohorę. Nie tylko przewodnik, Pruszków.

Straka, A. 1923. Turistika v Podkarpatskej Rusi, „Krásy Slovenska”, 3.

169

Szczypajło R. 1938. Na Huculszczyni, „Nasza Baťkiwszczyna”, 2, s. 284-292. Szpara K. 2004. Wybrane aspekty turystyki trampingowej na przykładzie Ukrainy i Rumunii, [w:] Mieczkowski T. (red.) Dodatnie i ujemne aspekty aktywności ruchowej, Instytut Kultury Fizycznej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Štĕpánek P. 2008. Podkarpatská Rus v letech 1919-1939, Náchod. Tarnowycz J. 1936. Ilustrowana istorija Łemkiwszczyny, Lwiw. Tarnowycz J. 1938. Werchamy Łemkiwśkoho Beskidu, Lwiw. Tóth I. 2004. Kárpátalja a rahói járás honismereti olvasókönyve, Szeged. Towarystwo „Proswita”. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 348. Troll M. 2006. Czarnohora. Przyroda i człowiek, Kraków. Ukrajinske sportywne towarystwo „Sokił-Baťko”. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 312.

(1894-1914) oraz na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (1921-1939), [w:] Nowak L. (red.) Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, Gorzów Wlkp., 7, s. 68. Zaborniak S. 2007. Kultura fizyczna ludności ukraińskiej na ziemiach polskich (1868-1939), Rzeszów, 79, s. 122. Zaborniak S. 2008. Wychowanie fizyczne na Kresach Wschodnich przed 1939 r. na polsko-ukraińskim pograniczu, [w:] Nowak L. (red.) Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, Gorzów Wlkp., 8, s. 871. Zachyst „Karpatśkoho Łeszczetarśkoho Kljubu” u Sławśku. 1937. „Nasza Baťkiwszczyna”, 2, s. 51. Zahalni zbory ukrajinśkoho Turystyczno-Krajeznawczoho Towarystwa „Płaj”. 1936. „Nowyj Czas”, 133, s. 175-176. Za nasz sportowyj prowid. 1937. „Zmah”, 43, s. 1. Zwidomlennia zi Zahalnoho Zboru czleniw Twa „Płaj” u Lwowi. 1938. „Nasza Baťkiwszczyna”, 5, s. 138. Z żyttia krajeznawczych ustanow. 1937. „Nasza Baťkiwszczyna”, 6, s. 148.

Mapy

Waceba O. 1997. Narysy z istoriji zachidno-ukrajinśkoho sportywnoho ruchu, Iwano-Frankiwśk, s. 181.

Austrian Empire 1850, Milner’s Descritpive Atlas, London 1850.

Werchowna Płastowa Komanda 1910-1939. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u Lwowi, fond 389.

Galicia 1882, Blackie & Sons Atlas, Edinburgh 1882, skala 1 : 2 700 000.

Wites T. 2008. Atrakcyjność turystyczna Zakarpacia, „Dokumentacja Geograficzna”, 36. W-yj A. 1939. Na Bratkiwśku, „Nasza Baťkiwszczyna”, 4, s. 102-107. Vosyka R. 1925-1926. Podkarpatská Rus – ruská kraina, „Krásy Slovenska”, 5. Zaborniak S. 2005. Zarys rozwoju turystyki w działalności ukraińskich organizacji kultury fizycznej w Galicji oraz Kresach Południowo-Wschodnich, [w:] Nowakowski A., Zaborniak S. (red.) Szkice z dziejów turystyki w Polsce, Rzeszów. Zaborniak S. 2006. Zarys rozwoju i działalności Ukraińskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokił” w Galicji

Kaiserlich und Königlich Militärgeografisches Institut, Zone 11 Col. XXX , Porohy, skala 1 : 75 000, 1880-1906. Kummerer C.R. von Kummersberg, Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien mit den Grossherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz, Zator und Bukowina, skala 1 : 115 000, Verlag und Eigenthum von Artatia, Wien 1855. Liesganig J., Königreich Galizien und Lodomerien herausgegeben in Jahre 1790. Regna Galiciae et Lodomeriae, 1:288 000. Vindobonae, Vien 1790. Vogel C., Österreich-Ungarn in 4 Blätten, Blatt 2, Stieler’s Hand-Atlas nr 19, Berlin 1891, skala 1 : 1 500 000. Země Podkarpatoruská, osmibarevná mapa, skala 1 : 300 000, KČST, Praha 1936.

Summary The work is a contribution to the history of Ukrainian tourism understood as a starting point for the contemporary cognitive tourism in the Carpathians. Especially in the context of the activities undertaken by three most important touristic organizations in the Eastern Carpathians in the years 1910-1944. The author presents the genesis and the activity of the organizations. He also describes outstanding activists and their doings for contemporary tourism. He also makes note of the infrastructure which existed back then, along with the preserved organization badges the most important periodicals and publishers. 170

Forest Railways in the Eastern Carpathians. Past, Present and Future Kolejki leśne Karpat Wschodnich. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość

Rafał Kapica1, Łukasz Szmyd 2

1. Uniwersytet Rzeszowski, 2. PWSZ w Krośnie

Abstrakt – Rachów (1894 r.), Stryj – Mukaczewo (1887 r.), Wąskotorowe kolejki leśne od ponad stu lat Suczawa – Vatra Dornei (1902 r.) oraz Lwów – są obecne w krajobrazie Karpat Wschodnich. Sambor – Użgorod (1905 r.), które pozwoliły na W tym mocno zalesionym terenie były one je- eksport towarów do całej Europy. dynym środkiem transportu, który umożliwiał Na fali rozwijającej się gospodarki wzrosło masową zwózkę drewna z miejsca wyrębu do jednocześnie zapotrzebowanie na drewno z kartartaków. Szczyt rozwoju kolejek przypadł na packich lasów. Poważnym ograniczeniem był połowę XX wieku, po którym zaczęły być powoli jednak jego transport z wyżej położonych oblikwidowane. Wielokrotne powodzie oraz zmia- szarów w doliny. Tradycyjnym sposobem pozyny gospodarcze jakie zaszły w tej części Europy skiwania drewna była jego zrywka końmi i spław latach 90. spowodowały, że do obecnych czasów przez system specjalnych, drewnianych śluz (tzw. zachowało sie ich jedynie kilka. klauz) na potokach. Celem artykułu jest przedstawienie obecnej Masowe pozyskiwania drewna było jednak sytuacji ocalałych kolejek. Aktualnie zmniej- niemożliwe z powodu ograniczonej sieci utwarszyła się ich rola przemysłowa, natomiast sta- dzonych dróg, a ciężki transport samochodonowią dużą atrakcję dla coraz większej liczby wy dopiero się rozwijał. Do wywozu drewna turystów. Doniosłe znaczenie w ich zachowaniu zaczęto wykorzystywać wąskotorowe kolejki odgrywa pomoc finansowa i organizacyjna en- leśne. Ze względu na stosunkowo nieduże kosztuzjastów oraz wielu stowarzyszeń. Tymczasem ty przygotowania terenu pod torowiska, prostą zlikwidowane kolejki mogą być wciąż wyko- konstrukcję taboru i łatwość jego konserwacji rzystane jako podbudowa nowej infrastruktury były one wręcz idealnym rozwiązaniem. Paroturystycznej. wozom, które zaczęto powszechnie wykorzystywać nie brakowało opału, a na wielu kolejWstęp kach wystarczało jedynie wyciągnięcie pustych Karpaty Wschodnie, według podziału Kondrac- wagonów i platform kłonicowych w górę trasy. kiego (1989), rozciągają się od dolin Sanu, Osławy Ich powrót z dłużycą odbywał sie grawitacyjnie. i Laborca aż po przełącz Predeal i dolinę Praho- Ponadto kolejki dostarczały surowiec wprost do wy. Leżą głównie na obszarze Ukrainy i Rumu- miejsc przeróbki, przeładunku czy stacji kolei nii, a częściowo Polski i Słowacji. Duża lesistość normalnotorowej. omawianego terenu sprawiła, że od dawna jego Kolejki wielokrotnie stanowiły jedyny śromieszkańcy trudnili się przede wszystkim po- dek lokomocji dla okolicznych mieszkańców. zyskiwaniem i obróbką drewna. Impulsem do Na niektórych trasach prowadzony był regurozwoju przemysłowego regionu było powsta- larny, rozkładowy ruch pasażerski. Każda konie w II poł. XIX wieku drohobycko-borysław- lejka posiadała tabor dla przewożenia robotskiego zagłębia naftowego. Potęgowany był on ników leśnych, z którego korzystali miejscowi przez budowę sieci kolejowej. W 1872 r. powstała oraz turyści. linia z Przemyśla i Sanoka przez Chyrów i Drohobycz do Stryja i Borysławia. Kolejno powstaPrzeszłość wały połączenia Stryja z Lwowem i Stanisławo- W kolejki pierwsi zaczęli inwestować właściciele wem (Rąkowski 2013). Doniosłe znaczenie miało wielkich majątków leśnych oraz tartaków. Wywybudowanie linii transkarpackich: Stanisławów mierne korzyści ze stosowania takiego środka 171

transportu zachęcały kolejne przedsiębiorstwa do budowy wąskotorówek. W ten sposób w stosunkowo krótkim czasie teren Karpat Wschodnich został poprzecinany gęstą siecią kolejek. W szczytowym okresie funkcjonowania było ich kilkadziesiąt. Trudność w ich klasyfikacji polega na tym, że w różnych okresach czasu istniały one jako samodzielne kolejki, by później łączyć się w większe systemy. Wiele z nich funkcjonowało bardzo krótko jako łącznice tartaków z miejscami wyrębu. Po wyczerpaniu się surowca kolejki przenoszono w inne miejsca. W Karpatach Wschodnich koleje wąskotorowe posiadały różny rozstaw toru. Na większości budowanych na terenie Monarchii Austro-Węgierskiej wynosił on 760 mm. Stosowano także inne szerokości, jak 600, 700, a nawet 800 mm. Po II wojnie światowej wiele linii przekuto na rozstaw 750 mm, jaki powszechnie obowiązywał w Związku Radzieckim. Jednymi z pierwszych jakie powstały na omawianym terenie były kolejki ze Skola do Korostowa (1888 r.) oraz z Nowego Łupkowa do Cisnej (1895 r.). Powołując się na opracowania Zintela (1995), Kučera, Bílek (2007), mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego, a także źródła internetowe należy wymienić na terenie Polski: »» kolejka Nowy Łupków – Cisna z odnogą do Rzepedzi. Powstała w 1895 r. i funkcjonowała do 1994 r. Po trzech latach przerwy i zmianach organizacyjnych na linii zostały reaktywowane pociągi turystyczne, które jeżdżą do dzisiaj. »» Sokoliki – Ustrzyki Górne. Funkcjonowała w latach 1900 – ok. 1932, na długości ok. 45 km toru szerokości 760 mm. Na terenie Słowacji znajdowały się dwie kolejki: »» Remetské Hámre – Morské Oko. Powstała w 1924 r. w miejsce wcześniejszej kolejki o drewnianych szynach oraz wagonach ciągniętych przez konie. Pierwotna trasa, o rozstawie 760 mm, biegła u podnóża Vyhorlatu do Michaloviec. Dopiero w 1939 r. dobudowano odcinek do Morskiego Oka, który przetrwał do 1970 roku. »» Kamenica nad Cirochou – Kamienka. Rozstaw toru 760 mm, długość 21 km. Data jej powstania przypada na lata 20. XX wieku, a zlikwidowano ją w 1974 r. Największa liczba kolejek powstała na terenie dzisiejszej Ukrainy: »» Turka – Zawadka. Funkcjonowała w latach 1907-1960. Rozstaw toru w chwili budowy wynosił 760 mm, a jego długość sięgnęła 16 km. 172

»» Jawora – Jasionka Masiowa. Długość 15 km. Rozstaw toru w chwili budowy wynosił 760 mm. »» Synowódzko Wyżne – Zubrzyca. Funkcjonowała w latach 1895-1969. Długość ok. 69 km. Zlikwidowana po powodzi w 1968 r. »» Skole – Korostów. Funkcjonowała w latach 1888-1969 r. Długość 25 km. »» Zełemianka – Kobylec i Zełemianka – Szeroka. Długość ok 5 km. Rozstaw toru w chwili budowy 800 mm. »» Bolechów – Cisów – Chyrawa i Cisów – Łużki. Funkcjonowała w latach 1907-1950. Długość ok. 50 km. Rozstaw toru w chwili budowy 760 mm. »» Wygoda – Jałowy i Wygoda – Beskid. Zbudowana w 1898. Długość całkowita ok. 143 km. Rozstaw toru w chwili budowy 800 mm. »» Dolina – Turza Wielka. Funkcjonowała w latach 1904-1968. Długość ok. 27 km. Rozstaw toru w chwili budowy 760 mm. »» Svalava – Izvorska Huta i Svalava – Uklin. Funkcjonowała w latach 1906-1984 na dłudości 104 km. »» Rożniatów – Suchodół. Długość ok. 45 km, rozstaw toru 760 mm. W chwili powstania z pewnością stanowiła odrębny system od kolejki Broszniów – Osmołoda (Mapa WIG 1929). W Broszniowie istniały dwa tartaki, z których każdy posiadał własną wąskotorówkę. Można przypuszczać, że połączenie kolejek nastąpiło w efekcie zacieśnienia współpracy między tartakami. »» Broszniów – Osmołoda. Wybudowana w 1910 r., o rozstawie toru 760 mm. Kolejka ta posiadał najdłuższą, sięgającą 150 km i najbardziej rozgałęzioną sieć torową w Karpatach Wschodnich. Katastrofalne powodzie w latach 90. zniszczyły znaczną część toru, w wynik czego kolejka została zlikwidowana. Obecnie zachowało się kilka odseparowanych odcinków, na których nie prowadzi sie ruchu. »» Nadwórna – Rafajłowa. Funkcjonowała w latach 1902-1978. Długość całkowita ok. 57 km, rozstaw toru 760 mm. Zlikwidowana po zniszczeniach powodziowych. »» Delatyn – Łuh. Funkcjonowała w latach 19201950 i posiadała ok. 13 km toru. »» Mikuliczyn – dolina Prutca Czemegowskiego. Funkcjonowała w latach 1914-1969. Jej 20. kilometrowy tor o prześwicie 760 mm nie został odbudowany po powodzi i kolejka została zlikwidowana. »» Worochta – Foreszczenka. Funkcjonowała w latach 1896-1965, a jej rozstaw toru wynosił 760 mm. Stanowiła ona dogodny środek trans-

portu dla turystów wyruszających na główne pasmo Czarnohory, ponieważ koniec toru znajdował się w pobliżu schroniska Zaroślak u podnóża Howerli. »» Ust` Czorna – Teresva. Funkcjonowała w latach 1903-1999. Jej długość wynosiła ok. 124 km, a rozstaw toru 750 mm. Formalnie została rozebrana w 2003 r. po powodzi i rozjeżdżeniu torowiska ciężkim sprzętem leśnym. »» Wielki Byczków – Kobylecka Polana – Popitnik. Funkcjonowała w latach 1897-2006, a jej długość sięgnęła 50 km. »» Lazestina k/Jasinii – Kozmescik. Funkcjonowała w latach 1911-1950, na długości 21 km. Opracowania dotyczące terenu Rumunii wskazują na istnienie kilkunastu kolejek w obrębie Karpat Wschodnich, m.in.: »» Sighetul Marmatiei. Wybudowana została w 1883 r., posiadała 86 km i prowadziła kilkoma odnogami z Sigethu do Costiui, Runcu i Sugau. Została zlikwidowana w 1976 r. »» Viseu de Sus – Coman. Wybudowana w 1932 roku obecnie wciąż funkcjonuje. »» Moldovita – Rasca – Argel. Zbudowana została w 1888 r. Cały system miał 78 km, a przewozy towarowe utrzymywane były do 2001 r. »» Risca – Deleleu. Zlikwidowana w 1995 r., miała 48 km długości. »» Rastolita – Gura Scurtu. Funkcjonowała w latach 1926-1992, miała 65 km długości. »» Roznov – Falcau. Pierwszy odcinek linii powstał w 1901 r. W okresie II wojny światowej została znacznie rozbudowana, łączna długość torów sięgnęła 90 km. Zlikwidowana w 1991 r. »» Tazlau – Gryl. Zlikwidowana w 1995 r., miała 43 km długości. »» Comanesti – Negru. Zlikwidowana w 1992 r., miała 68 km długości. »» Scutaru – Comanici. Zlikwidowana w 1996 r., miała 32 km długości. »» Oituz – Fagrotund. Zlikwidowana w 1991 r., miała 14 km długości. »» Covasna – Ghiula. Zlikwidowana w 1998 r., miała 70 km długości. »» Toplita – Borsec. Zlikwidowana w 1992 r., miała 45 km długości. »» Cimpu Cetati – Nirajul. Funkcjonowała w latach 1954-1997, miała 18 km długości. Wyszczególnienie kolejek wąskotorowych oraz ich danych technicznych nie jest pełne. Brakuje w nim wielu krótszych, przemysłowych czy nawet wojennych.

Teraźniejszość Większość wąskotorówek na terenie Karpat Wschodnich niestety nie dotrwała do obecnych czasów. Wieloletnie niedoinwestowanie wpłynęło na zły stan taboru i torowisk. Budowa utwardzonych dróg biegnących w głąb lasów, wzrost konkurencyjności transportu samochodowego, wyczerpywanie się surowca oraz zmniejszenie zapotrzebowania rynku na produkty drewniane powodowały zamykanie kolejnych linii. Majątek nieczynnych linii niejednokrotnie sprzedawano po cenie niższej niż koszt złomu, przyczyniając się do zniszczenia wielu cennych obiektów kultury przemysłowej. Koniec kolejek przypieczętowało też zniszczenie wielu mostów i nasypów w efekcie gwałtownych powodzi, które nawiedzały teren Karpat w latach 60. i 90. XX wieku. Obecnie nieczynne linie kolejowe zaczyna się wykorzystywać turystycznie. W zależności od stopnia zachowania infrastruktury kolejowej i taboru wprowadza się różne formy udostępniania. Formą wymagającą najmniej nakładów finansowych jest ich statyczna ekspozycja. W niektórych miejscach zabytkowy tabor ustawiany jest w formie pomników. Rozwiniętą wersją pomników są wystawy techniki kolejowej na ograniczonym terenie, np. w formie skansenu lub muzeum. Na krótkich odcinkach toru ustawia się w nieprzypadkowy sposób zabytkowy tabor, inscenizując tradycyjne składy pociągów. Na terenie ekspozycji umieszcza się także elementy infrastruktury kolejowej takiej, jak semafory i wskaźniki. W wagonach lub innych pomieszczeniach wystawiane są dokumenty, zdjęcia oraz inne przedmioty związane z kolejką. W 2009 r. ekspozycję wąskotorowego taboru urządzono w miejscowości Kolochava. Ciekawostką jest fakt, że w tej wiosce nigdy nie funkcjonowała kolejka. W istniejącym tam skansenie architektury „Stara Wieś” położono 800 m toru, na którym ustawiono zabytkowy parowóz z kolejki borżawskiej, kilka wagonów oraz innych pojazdów. Oprócz zwiedzania istnieje możliwość przejażdżki ręczną drezyną. Podobne przedsięwzięcie powstało w Skole. Od 1882 r. istniała w tej miejscowości kolejka na drewnianych szynach, po których wózki ciągnęły konie (Zintel 1995). Możliwości pozyskiwania drewna w okolicy były jednak tak duże, że 6 lat później ułożono stalowe szyny. Kolejka funkcjonowała do 1969 roku, a następnie ją rozebrano. Po 30 latach fizycznego nieistnienia, z inicjatywy entuzjastów kolejowych z Europy i Stanów 173

Zjednoczonych oraz dzięki przychylności za- łączone z degustacją wina. W planach jest zarządu Parku Narodowego Beskidów Skolskich chowanie i odbudowa najbardziej atrakcyjnego podjęto starania, aby odbudować ją dla celów pod względem krajobrazowym odcinka linii Irturystycznych. Od roku 2005 ułożono kilka- szawa – Przyborżawskie (borzhava-railway.com/ set metrów toru, a pierwszymi zakupami były: main-ua). duża drezyna z kolei w Osmołodzie, kryty wagon Na Bieszczadzkiej Kolejce Leśnej przerwa z Lwowskiej Kolejki Dziecięcej oraz mała dre- w ruchu pociągów trwała od 1994 r. Całkowizyna z Antonówki. Kolejno przybywało taboru, tej rozbiórce kolejki zapobiegło wpisanie jej wśród którego znalazł się także pług odśnieżny. w 1992 r. na listę zabytków województwa kroTym samym uchroniono pozyskane eksponaty śnieńskiego. W 1996 r. powołano Fundację przed całkowitym zniszczeniem. Projekt odbu- Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej, aby rok później, dowy kolejki został zarejestrowany pod nazwą po wcześniejszych pracach odkrzaczających Золота лісова залізниця i posiada status orga- i remontowych, uruchomić pierwszy skład turynizacji pozarządowej (www.karpaty.net). styczny na 12 kilometrowej trasie do Przysłupia. Tam, gdzie kursowanie pociągów odbywało Od tej pory regularnie inwestowano w naprawę się bez dłuższych przerw, uruchamia się pocią- torowisk oraz nowy tabor. gi turystyczne. Kolejka w Wygodzie jest jedną Atrakcyjność kolejki doceniają turyści. z ostatnich w ukraińskiej części Karpat, która W okresie od 2001 do 2010 roku liczba przewoprowadzi ruch pociągów z drewnem. Pomysł zów systematycznie rosła z 32 tys. do 60,2 tys. „Karpackiego Tramwaju” powstał w 2003 r., osób rocznie (www.kolejka.bieszczady.pl). Rozw trakcie przygotowań do Międzynarodowego wój przedsięwzięcia umożliwił zakup i ponowFestiwalu Bojkowskiego. Rok później odbyły się ne uruchomienie na trasie parowozów. W 2011 r. pierwsze kursy. Obecnie ten turystyczny pociąg Bieszczadzka Kolejka została laureatem w konfunkcjonuje na 13-kilometrowym odcinku z Wy- kursie Polskiej Organizacji Turystycznej na najgody do przystanku Dębowy Kąt, gdzie można bardziej atrakcyjny, nowatorski i przyjazny dla podziwiać wodospady na Mizuńce (Воронцова turystów produkt Podkarpacia. Obecnie kolejka Ю. 2008). Na zamówienie operator może urucho- przewozi ok. 70 tys. rocznie. mić skład na dłuższą, ośmiogodzinną wycieczkę Kolejka w Viseu de Sus jest ostatnią kolejką w górę doliny Mizuńki, aż do podnóża Magury górską, która przetrwała do obecnych czasów. (1362 m n.p.m.). „Karpacki Tramwaj” dysponu- Podobnie jak na Ukrainie, rumuńska część Karje wagonami krytymi, jednym odkrytym typu pat poprzecinana była gęstą siecią kolejek, któkabriolet, wagonem barowym oraz czterema rych jeszcze w roku 1989 było ok. 1000 km. Przewagonami sypialnymi. Oprócz standardowych miany polityczne i gospodarcze spowodowały, przejazdów, z których często korzystają kura- że w ciągu kilku lat prawie wszystkie zostały cjusze z pobliskich uzdrowisk, operator oferuje zlikwidowane. Ogromne znaczenia dla przewynajmowanie składów na różne imprezy oko- trwania kolejki w Viseu de Sus miało to, że od licznościowe (greentrain.com.ua). 2000 r. otrzymywała ona wsparcie finansowe Po południowej stronie ukraińskich Kar- z zagranicy od szwajcarskiego stowarzyszenia pat ruch pociągów turystycznych utrzymuje „Pomoc dla Wassertalbahn”. Pomogło to utrzyBorżawska Kolej Wąskotorowa. Kolejka zosta- mać planowy ruch parowozów oraz odbudować ła uruchomiona w 1908 r. Przez kolejne lata jej linię po dwóch wielkich powodziach. Zbudosieć była rozbudowywana i w 1911 r. osiągnęła wano także infrastrukturę turystyczną. Sto107 km. Kłopoty kolejki zaczęły się w latach 90. warzyszenie rozpropagowało tę kolejkę wśród XX wieku. Uzyskanie przez Ukrainę niepodle- miłośników kolejnictwa na całym świecie (www. głości w 1991 r. i przejście na gospodarkę rynko- wassertalbahn.ch). wą spowodowało upadek wielu przedsiębiorstw Na kolejce Moldovita w Rumunii ruch pociąw otoczeniu kolejki. Brak zamówień na transport gów został wstrzymany w 2001 r. Tylko dzięki surowców i towarów wpłynął na nieopłacalność wysiłkom entuzjastów kolejnictwa, którzy zautrzymywania ruchu pociągów. Obecnie na ko- częli działać w sprawie zachowania linii, udało lejce utrzymywany jest ruch pasażerki na trasie się w 2005 r. przejąć majątek kolejki, przygotoWynohradiv – Chmielnik – Irszawa, choć tor wać dziesięciokilometrowy tor i organizować przejezdny jest także do stacji Berehovo. Wpro- regularne kursy składem ciągniętym parowowadza się nowe oferty takie, jak przejazdy po- zem (www.cfi.ro). 174

Przyszłość Statyczna ekspozycja zabytkowego taboru wielokrotnie stawała sie przyczynkiem do ponownego uruchamiania kolejnych odcinków szlaku kolejowego. Linie na których istnieje kompletne torowisko, ale nie przetrwał tabor, udostępnia się wszelkiego rodzaju drezynom ręcznym, nożnym czy motorowym. Przykłady z innych krajów Europy wskazują, że pozyskiwane z działalności ekspozycyjnej oraz dodatkowych źródeł środki finansowe skutkują stałym poszerzaniem oferty turystycznej. Uwzględniając wiele zmiennych, różne kolejki rozwijały się w kierunku utrzymania na szklaku ruchu np. drezyn albo regularnego ruchu pociągów turystycznych, z docelowym wykorzystaniem parowozów. Szansą dla omawianych kolejek są z pewnością różne stowarzyszenia i organizacje pozarządowe. Jak pokazują przykłady z Polski i Rumunii, dzięki nim potrafiono ożywić linie, które praktycznie skazane były na całkowitą likwidację. Stowarzyszenie „Pomoc dla Wassertalbahn” w 2013 r. przekazało kolejkę w Viseu de Sus w rumuńskie ręce i przekształciło się w „OstGleis – Pomoc dla zagrożonych kolei w Europie Wschodniej”. Dziesięcioletnie doświadczenie, jakie zdobyło w Rumunii, z pewnością będzie dobrze wykorzystane. Jak czytamy w jego statucie, stowarzyszenie będzie zapewniało finansowe, materialne i logistyczne wsparcie dla kolei, które mają problemy gospodarcze, a działają w krajach wywodzących sie z byłego bloku krajów socjalistycznych. Pomoc będzie uzależniona od spodziewanych efektów społeczno-gospodarczych, które powinny się przekładać np. na tworzenie nowych miejsc pracy. Nowy projekt, oprócz Viseu de Sus obejmie Borżawską Kolejkę Wąskotorowa oraz przemysłową kolejkę w Banovici w Bośni i Hercegowinie. Podobne założenia przyświecają założonemu w 1999 r. Nowemu Europejskiemu Funduszowi Dziedzictwa Kolei (NERHT). Stowarzyszenie działa w ramach wolontariatu i jest członkiem Europejskiej Federacji Muzeów i Kolei Turystycznych (FEDECRAIL). Wspiera organizacyjnie i promocyjnie inicjatywę Karpackiego Tramwaju w Wygodzie oraz kolejkę borżawską (nerht.heritage-railways.com). Na Bieszczadzkiej Kolejce Leśnej realizowany jest obecnie projekt „Rozszerzenie oferty turystycznej Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej poprzez rozwój infrastruktury oraz sprzedaż

produktów lokalnych”. Jest on współfinansowany przez szwajcarski program współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej w projekcie „Alpy – Karpatom”. Wcześniej kolejka korzystała ze współfinansowania Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach projektu „Restauracja, modernizacja i rozbudowa obiektów stacyjnych oraz torowisk i taboru Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej w Majdanie”. Wymiernym rezultatem tych działań jest wzbogacenie oferty turystycznej kolejki m.in o możliwość przejazdu kolejnym uruchomionym odcinkiem toru. W ramach projektu zrealizowano także kapitalny remont kolejnego parowozu. Wstępne plany odbudowy dotyczą także kolejki w Ust` Czornej. Katastrofalna powódź w listopadzie 1998 r. zniszczyła prawie całkowicie układ torowy. Potencjalna odbudowa będzie wyjątkowo kosztowna. Ze względu na niestabilność gruntu i zmieniające się koryto rzeki trzeba będzie wykonać nowe nasypy i mosty, często w nowo wytyczonych miejscach (www. karpaty.net). We współczesnej turystyce zauważa się dużą rolę specyficznych zainteresowań w podejmowaniu aktywności turystycznej. Ludzie coraz częściej podróżują, by realizować swoje pasje, a także udzielać się społecznie. W aspekcie zachowania kolejek w Karpatach Wschodnich należy doceniać przejawy takiej aktywności, a wręcz ją pielęgnować, bowiem pasjonaci potrafią dokonywać rzeczy spektakularnych. Pasjonaci kolejek zaczynają przyjeżdżać na wybrane linie, aby odbyć podróż w sposób wyjątkowy, np. składem ciągniętym parowozem lub pragną dotrzeć do miejsc, które są niedostępne dla standardowych składów turystycznych. Podstawowym punktem programu takich przejazdów są tzw. fotostopy. Polega to najczęściej na tym, że pociąg się zatrzymuje w wybranym miejscu szlaku, uczestnicy wysiadają i zajmują miejsca w okolicy toru. Następnie skład cofa, aby po chwili ponownie przejechać przed uczestnikami robiącymi mu zdjęcia. Miłośnicy kolejek organizują się także, by móc pracować przy np. odkrzaczaniu szlaku czy innych pracach na rzecz kolejki. O ich determinacji świadczy m.in. przykład z Przeworskiej Kolei Wąskotorowej. Parowozy zniknęły z tej linii w latach 90. XX w., a sama kolejka przez długi czas miała problemy z utrzymaniem nawet turystycznego ruchu. W październiku 2013 r. grupa miłośników 175

z Europy wypożyczyła z odległego o ponad 500 km Gniezna parowóz i przetransportowała go do Przeworska. Przez trzy dni uczestnicy imprezy wykonywali zdjęcia i filmy pracującego na tle malowniczych miejsc parowozu, po czym wrócił on na macierzystą kolejkę. Obecnie wiele nieczynnych linii kolejowych w Europie i świecie przekształca się na szlaki dla drezyn. Europejskim liderem w trasach drezynowych jest Francja i funkcjonują tam 44 linie. Kolejki wąskotorowe w Karpatach mają podobnie duże tradycje. Każda kolejka posiadała bogaty park maszynowy, wśród którego znajdowały sie także drezyny i pojazdy silnikowe przerobione z samochodów, motocykli, a także własnej konstrukcji. Te niecodzienne pojazdy stanowią współcześnie dużą atrakcję dla turystów. Utrzymanie ich w sprawności technicznej dla ruchu turystycznego stanowić będzie o atrakcyjności oferty kolejki. Innym sposobem wykorzystania zlikwidowanej kolei jest poprowadzenie na ich nasypach dróg dla rowerów. Zapotrzebowanie na takie drogi, prowadzone z dala od ruchu samochodowego, ciągle wzrasta. Skala zjawiska jest tak duża, że można jedynie szacować liczbę takich przedsięwzięć. Obecnie tylko w Niemczech takich tras jest ponad 450 (www.achim-bartoschek.de). Ich profil bez stromych podjazdów, zjazdów i ostrych łuków nadaje się nie tylko dla wytrawnych rowerzystów, ale także dla rodzin z dziećmi, rolkarzy a nawet osób niepełnosprawnych na wózkach. Droga rowerowa na dawnym szlaku kolejowym pozwala także na zachowanie dziedzictwa przemysłowego terenu. W dawnych dworcach kolejowych i nastawniach urządza się hotele i restauracje. Dawne przystanki służą jako zadaszone miejsca odpoczynku. Zabytkowy tabor eksponuje się w naturalnym otoczeniu budynków kolejowych. Pozostawia się także część infrastruktury kolejowej takiej, jak semafory, szlabany, wskaźniki torowe i inne. W otoczeniu takich ścieżek rowerowych naturalnie powstają uzupełniające usługi turystyczne, nawet takie, jak możliwość przewozu rowerów w/na rozkładowych autobusach kursujących przez miejscowości styczne ze szlakiem, umożliwiając powrót z rowerem do domu. Takie działania pozwalają na tworzenie spójnych, kompleksowych produktów turystycznych. Wydaje się, że ratowanie pozostałości karpackich kolejek może przebiegać dwukierunkowo. Z jednej strony powinno zmierzać do utrzy-

176

manie ruchu pociągów turystycznych na czynnych obecnie kolejkach, a kompletna odbudowa zniszczonych po powodziach nasypów kolejek oraz innych budowli inżynieryjnych w wąskich karpackich dolinach wydaje się nieuzasadniona ekonomicznie. Tam, gdzie wąskotorówki zostały zlikwidowane istnieją szanse na utworzenie na nasypach dróg rowerowych, a gdzie zachowały się fragmenty toru zasadne jest wprowadzenie ruchu drezyn ręcznych. Pierwsze takie przedsięwzięcia powinny powstawać tam, gdzie istnieje już podstawowa infrastruktura turystyczna oraz styczność z koleją normalnotorową czy szerokotorową na Ukrainie. Umożliwi to dostęp większej liczbie turystów, włączając rodziny z dziećmi i osoby starsze, do korzystania z takiej infrastruktury. Oprócz tego należy zmierzać do zachowania zabytkowego taboru nawet w postaci nieczynnych pomników techniki. Literatura Kondracki J. 1989. Karpaty, WSiP, Warszawa, s. 139. Kučera A., Bílek A. 2007. Karpackie kolejki leśne, Ruthenus, Krosno, s. 370-371. Rąkowski G. 2013. Ukraińskie Karpaty i Podkarpacie, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów, s. 41. Wojskowy Instytut Geograficzny. 1919-1939. Mapa Polski 1:100000, różne arkusze. Воронцова Ю. 2008. Iвано-франківськ ta область. Біблекс, Харків, c.74. Zintel K. 1995. Koleje leśne w Karpatach Wschodnich, M. Malczewski, K. Zintel (red.) Leśne kolejki wąskotorowe południowo-wschodniej Polski, gryf-druk, Poznań, s. 39-66.

Strony internetowe 760net.heimat.eu z 12.01.2014 borzhava-railway.com/main-ua/ z 12.01.2014 greentrain.com.ua z 16.01.2014 nerht.heritage-railways.com z 12.01.2014 www.achim-bartoschek.de z 2.02.2014 www.cfi.ro z 27.01.2014 www.karpaty.net z 20.01.2014 www.kolejka.bieszczady.pl z 28.01.2014 www.wassertalbahn.ch z 16.01.2014 www.narrow.parovoz.com z 16.01.2014

Summary Narrow-gauge forest railways for over a hundred years are present in the landscape of the Eastern Carpathians. In this heavily forested area they were the only means of transportation, which enabled carrying wood from the place of felling timber to sawmills. The growth of forest railways to their maximum extent were in the 1950s. Economic changes that have occurred in this part of Europe in 90s meant that only few of them have survived. Many were destroyed by the floods. Now they are a big attraction for growing number of tourists. The purpose of this article is to present the current situation of the surviving forest railways. There are a lot of associations and enthusiasts who support their preservation. Additionally, many defunct railways can be rebuilt to accommodate the new tourist facilities.

Selected geotouristic objects of the Lower Beskids, the Western Bieszczady Mountains and the Sanok Turczyn Mountains in the light of terrain names/nomenclature Wybrane obiekty geoturystyczne Beskidu Niskiego, Bieszczadów Zachodnich i Gór Sanocko-Turczańskich w świetle nazw terenowych

Wojciech Krukar PWSZ Krosno

Abstrakt Przedmiotem niniejszej pracy jest nazewnictwo topograficzne wschodniej części polskich Karpat. Najliczniejszą grupę tworzą tzw. nazwy topograficzne, które obejmują około 60-65% ogółu nazewnictwa regionu. Znaczna część tych mian w swym znaczeniu leksykalnym odnosi się do reliefu i jednocześnie pozostaje z nim w trwałym związku. Daje to podstawy do sformułowania ogólnych prawidłowości zachodzących między nazwami a cechami i morfometrią terenu. W badaniu korelacji nomenklatury topograficznej z ich desygnatami wybrano: nazwy skał, np. Kamień, Skała, Petrus, Płyta, nazwy stoków, np. Berdo, Berce, nazwy zboczych przełomów rzecznych, np. Boroło, Debra, Ubicz, Olzy, Tisnyny, Strymtury, oraz nazwy procesów denudacyjnych, np. Zwezło, Zomkło, Społzłe. Bazę materiałową pracy stanowią własne dane toponimiczne (około 12 tys. nazw), uzyskane od miejscowej ludności drogą wywiadów. Wstęp Nazewnictwo terenowe wyraża bezpośrednio relację człowieka do ziemi i pojawia się wraz z opanowywaniem przez niego nowych obszarów. Nazwy z różnym natężeniem nawiązują w swym znaczeniu leksykalnym do komponentów środowiska geograficznego, a najliczniej do elementów rzeźby, hydrografii i flory. Nazwy, których treść ma związek z właściwościami terenu tworzą pod wzglę-

dem znaczeniowym, zgodnie z podziałem nazw miejscowych W. Taszyckiego1,odrębną grupę tzw. nazw topograficznych. Przedmiotem niniejszego opracowania są te nazwy topograficzne, które odnoszą się bezpośrednio do obiektów geologicznych, np, odkrywek i wychodni skalnych, lub geomorfologicznych – wzgórz, osuwisk, tarasów rzecznych itp. Analiza wzajemnych powiązań toponimów topograficznych z ich desygnatami jest rzadko spotykana w literaturze2, co wynika to z faktu, że można ją prawidłowo przeprowadzić tylko na kanwie materiału nazewniczego pełnego pod względem ilościowym oraz w całości zweryfikowanego pod względem jakościowym (nazwy prawidłowo zlokalizowane i przyporządkowane właściwym przedmiotom terenowym). Metoda badań Podstawą materiałową artykułu są toponimy zebrane i zlokalizowane na mapie dla fragmentu polskich Beskidów, leżącego między dolinami górnej Wisłoki i górnego Sanu. Przeprowadzenie szczegółowej dokumentacji toponomastycznej dla zakreślonego regionu to zadanie obecnie bardzo trudne3, gdyż cała ludność autochtoniczna została wysiedlona po drugiej wojnie światowej. Szczegółowe wywiady musiały się odbywać w zdecydowanej większości poza górami. Dawnych mieszkańców odszukiwano na Warmii i Mazurach, Pomorzu i Pobrzeżu oraz w zachodnich i czarnomorskich obwodach Ukrainy. W okresie ponad

1. Taszycki W. 1946. Słowiańskie nazwy miejscowe (ustalenie podziału), „Prace Komisji Językoznawczej PAU ”, nr 29, Kraków. 2. Por. Staszewski J. 1956. Nazwy geograficzne na obszarze Polski. Próba syntezy, „Przegląd Geograficzny” (R. XXVII, Z . 1), s. 113. 3. Ogólne założenia metodyczne zbierania nazw miejscowych znajdzie czytelnik w pozycji: J. Gołaski. 1967. Opracowanie nazw na mapach wielkoskalowych. Toponomastyka kartograficzna, Warszawa: PPWK . s. 83-119. Metody dokumentacji nazewniczej autora zostały przedstawione w pracach: W. Krukar. 1995. Prace nazewnicze w Beskidzie Niskim i Bieszczadach, „Płaj”, 11, Rocznik TK , s. 63-83 oraz W. Krukar. 2001. Środowisko geograficzne i historia osadnictwa Beskidu Niskiego i Bieszczadów Zachodnich w świetle kartograficznej dokumentacji nazewnictwa. IGiGP UJ. s. 22-38 179

Fot. 1. Góra Krzemień w Bieszczadach Zachodnich. Oronim Krzemień oznacza ‘skalisty szczyt’. Druga nazwa jej nazwa: Hrebień nawiązuje do kształtu i ułożenia wychodni skalnych (Fot. W. Krukar)

Ryc. 1. Boroło pod szczytem Łopiennika (mapa)

dwudziestoletnich badań (1989-2014) udokumentowano kartograficznie ponad 12 tysięcy nazw. Nazwy topograficzne tworzą najliczniejszą grupę, która obejmuje około 60-65% ogółu nazewnictwa regionu. Około połowy dokumentowanych w Karpatach nazw terenowych (Pawłowski E. 1984, s. 245; Krukar W. 1994a, s. 47; 1996, s. 23) wywodzi się od różnych terminów topograficznych oraz wyrazów w różny sposób określających właściwości topograficzne terenu. Znaczna część tych mian w swym znaczeniu leksykalnym odnosi się do reliefu i jednocześnie pozostaje z nim w trwałym związku. Daje to podstawy do sformułowania ogólnych prawidłowości zachodzących między nazwami a cechami i morfometrią terenu, po-

mimo że kryterium onomastyczne wyróżniania przedmiotów terenowych jest powierzchowne, względne i poniekąd subiektywne. W toponomastyce znajduje odbicie wnikliwa znajomość terenu przez społeczeństwo zamieszkujące dany obszar, które utworzyło i użytkuje toponimię. Do szczegółowej analizy wybrano przede wszystkim te nazwy, które poprzez swoje znaczenie wskazują w terenie obiekty geologiczne i geomorfologiczne, np. skały, ściany skalne, przepaście, jaskinie, osuwiska. Pominięto oronimy, które były korelowane z desygnatami w pracy „Wołoskie nazwy topograficzne w Bieszczadach Zachodnich i Beskidzie Niskim”4. O wyborze nazw zadecydowały przede wszystkim: znaczenie (nazwy o treści geologicznej, np. Kamień, Berdo, Berce, Zomkło) i frekwencja (nazwy najliczniejsze pozwalają na pełniejszą analizę). W omawianym regionie dominuje ukraiński (łemkowski lub bojkowski) element nazewniczy z silnymi wpływami wołoskimi. Liczne są tu nazwy typowe dla całych Karpat, ale także zwracają uwagę miana koncentrujące się wyłącznie we wschodniej albo zachodniej części badanego obszaru. 1. Nazwy wychodni skalnych głównych jednostek strukturalno-litofacjalnych Tytułowy obszar, stanowiący część Karpat Zewnętrznych, zbudowany jest przede wszystkim z osadów kredy i paleogenu, rozwiniętych głównie w facji fliszowej. Wyróżnia się tu kilka fliszowych sukcesji skalnych, które są charakterystyczne dla następujących regionów facjalnych: śląskiego, dukielskiego i magurskiego. Każda z formacji składa się z licznych ogniw litostratygraficznych. Ze względu na cele pracy omówiono wyłącznie najbardziej odporne fragmenty profilów, które zaznaczają się w terenie wychodniami skalnymi i znajdują odbicie w toponomastyce. W obrębie warstw skalnych odporniejszych i odznaczających się silnym uszczelinnieniem oraz przepuszczalnością powstają i rozwijają się na skutek wietrzenia i odpadania malownicze formy skalne (Klimaszewski M. 1947, s. 57-71). Prace na ten temat z obszaru badań dotyczą przede wszystkim najwyższej grupy górskiej – gniazda Tarnicy i Halicza (por. Tokarski A. 1975; Pękala F. 1969, s. 47-76; 1997, s. 19-39). O skałkach z innych rejonów wspominają wydawnictwa przewodnikowe, np. (Kłos S. 1986, s. 245). Nie brak jednak

4. Krukar W. 2004. Wołoskie nazwy topograficzne w Beskidzie Niskim i Bieszczadach Zachodnich, we: „Wierchy”, 69, s. 99-124. 180

Nazwa

Miejscowość

1. Boroło

Dołżyca ad Cisna, Łopienka

2. Boroło

Górzanka, Radziejowa, Tyskowa

3. Cerkwiszcze

Wołosate

4. Hrebeń 5. Kamienie Perednie 6. Kamienie Zadnie 7. Kamienna

Tarnawa Niżna Jawornik Jawornik Puławy

8. Kamienna Deberka

Posada Jaśliska

9. Kamienna Góra 10. Kamienna Hora

Nowa Wieś, Trzciana Daliowa

11. Kamienna Hora

Huczwice

12. Kamienna Łuka

Wetlina

13. Kamiennik

Olchowiec, Smereczne

14. Kamień

Bereżki

15. Kamień

Hulskie Jawornik, Przybyszów, Wisłok Wielki

16. Kamień

Obiekt terenowy stożkowate wzniesienie 1033 m wysokie wychodnie skalne na stoku wysoka wychodnia skalna na stoku góra ze skalna granią stok stok góra stok z rumoszem skalnym góra, stok góra góra z ambonami, grzybami skalnymi i gołoborzami szczyt z wychodniami skalnymi wzniesienie z niewielkimi wychodniami część wsi pod grzbietem z wychodniami skalnymi skała góra z grzybami skalnymi stok z niewielkimi wychodniami skała góra z dawnymi kamieniołomami szczyt z wychodniami skała skała ? brzeg skalny wychodnie skalne pod szczytem góry Kamień skała grań najeżona turniczkami, blokami ściana skalna

17. Kamień

Rudawka Jaśliska

18. Kamień

Buk

19. Kamień

Daliowa, Jaśliska, Lipowiec

20. Kamień 21. Kamień Bakiw~ 22. Kamień Biały 23. Kamień Łysy 24. Kamień Syni

Krempna, Myscowa Mików Wołosate Stężnica Duszatyn

25. Kamień Wołczy

Myscowa

26. Kamień Wysoki

Mchawka

27. Krzemień

Wołosate

28. Piwnice

Wołosate Daliowa, Tylawa, Zawadka Rymagrzęda skalna nowska, Zyndranowa Tarnawa Niżna, niezlokalizowana skała część wsi pod grzbieUstrzyki Górne tem z wychodniami skalnymi Wetlina skała

29. Piotruś (Pitrosa) 30. Płyta Dobosza 31. Skała 32. Skała

Piaskowiec tworzący wychodnie otrycki otrycki otrycki otrycki z Mszanki z Mszanki cergowski z Mszanki z Mszanki inoceramowy istebiański ciśniański magurski otrycki otrycki przybyszowski z Mszanki otrycki przybyszowski magurski brak lokalizacji otrycki brak lokalizacji z Mszanki magurski otrycki otrycki otrycki z Mszanki otyrycki otrycki ciśniański

181

33. Skała

Krywe nad Sanem

34. Skała 35. Skała 36. Skała (Na Skali) 37. Skała Andrijciowa 38. Skała Czortiska 39. Skała Dobosza 40. Skała Dobosza

Krywe nad Sanem Tylawa Wola Niżna Wola Michowa Berehy Górne Zatwarnica Tworylne

41. Skała Hasiakowa

Berehy Górne

42. Skała Maczaca 43. Skała Riaba 44. Skała Sliśka

Polanki Smerek, Wetlina Nowa Wieś

45. Skała Tworyńcka

Zawój

46. Skała Wysoka

Radziejowa, Wola Górzańska

47. Skała Za Łokciem

Zawój

48. Skały Łyse

Prełuki

polana na grzbiecie Otrytu wychodnia skalna brzeg pole skała z brzegu Osławy skała skała skała grzęda skalna na kocie 1231 m skała w zboczu Wetlinki przepaść ławica skalna skała w zboczu Wetlinki skała skała w zboczu Wetlinki pd-zach zbocze niszy osuwiska duszatyńskiego

otrycki otrycki z Mszanki krośnieński krośnieński otrycki otrycki otrycki otrycki otrycki ciśniański cergowski otrycki otrycki

Ryc. 2. Boroło koło Tyskowej (mapa)

Ryc. 3. Skały: Cerkwiszcze, Piwnice, Berdo i Kamień w rejonie Halicza (mapa)

otrycki ciśniański

Tab. 1. Zestawienie nazw sygnujących formy skalne na obszarze badań. Opracowanie własne

Fot. 2. Widok na Kamień (Kopę Bukowską) spod Bukowego Berda (Fot. W. Krukar)

na omawianym obszarze form zupełnie nieznanych. Nierzadko identyfikują je nazwy typu Kamień, Skała, lub inne, występujące pojedynczo, np. Piotruś (por. rum. pietros ‘skalisty’), Krzemień (por. krzemień ‘kamień’) (Stieber Z. 1949, s. 42, 56). Niektóre z nazw ostańców skalnych nawiązują do ich rozmiarów i kształtów, np. inna nazwa Krzemienia Hrebeń (por. ukr. hrebeń ‘grzebień’) (fot. 1), Płyta ‘rozległa i gruba warstwa skalna’, Cerkwiszcze ‘skała w kształcie cerkwi (z trzema kopułami)’. Nazwy sygnujące teren z wychodniami skalnymi lub grunt kamienisty zestawiono w tabeli 1. Najliczniejsze są nazwy sygnujące wychodnie skalne piaskowców otryckich w Bieszczadach. Wiąże się to z bardzo wyraźnym dopasowaniem rzeźby do struktury i tektoniki. W dorzeczu górnego Sanu każda strefa odpornościowa zaznacza się w określony sposób w reliefie (Starkel L. 1965, s. 34). W dwóch miejscach zwanych Boroło znajdujemy wysokie grzędy skalne: na szczycie 1033 m pod Łopiennikiem i nad połączeniem potoków z Tyskowej i Radziejowej (ryc. 1, 2). Termin Boroło ma kilkanaście stanowisk w wysokiej części polskich Bieszczadów, ale przeważnie sygnuje strome, przepastne stoki, niekoniecznie skaliste5.

Ryc. 4. Skała Dobosza pod Połoniną Wetlińską (mapa)

Udokumentowane toponimy: Cerkwiszcze, Piwnice (ryc. 3), Hasiakowa Skała, Skały Dobosza pod Połoniną Wetlińską (ryc. 4) i Otrytem (ryc. 5) oraz wychodnie nazywane Kamień, np. Biały Kamień pod Szerokim Wierchem, czy Kamień w dolinie Hulskiego desygnują ostańce piaskowców otryckich warte poznania ze względu na swoje rozmiary i kształty. Warto dodać, że pierwotnym określeniem Kopy Bukowskiej (1320 m) w grupie Tarnicy też była nazwa Kamień (fot. 2, ryc. 3). Oronim Kopa Bukowska nie ma nic wspólnego z Połoniną Bukowską, która była na terenie wsi Bukowiec, gdyż wznosi się na granicy Tarnawy Niżnej i Wołosatego. Jednostka dukielska odznacza się najbogatszym inwentarzem ogniw odpornych. Najwyższe skałki – góra Kamień nad Rzepedzią – budują piaskowce przybyszowskie. Te same skały możemy oglądać w starym kamieniołomie zwanym Nad Sinym Wyrem, położonym pod szczytem Kamienia nad Jaśliskami (Paszet Cz, Bromowicz J., Buczek-Pułka M. 1985, s. 42) (fot. 3).

Ryc. 5. Skała Dobosza na Szczobie w paśmie Otrytu (mapa)

5. Desygnaty tej nazwy omówiono w dalszej części pracy. 182

183

Fot. 3. Kamieniołom Nad Sinym Wyrem pod Kamieniem nad Jaśliskami (Fot. W. Krukar)

Fot. 4. Rabia Skała (właściwie Riaba Skała). Widok z polany Bungiwskie (Fot. W. Krukar)

z Mszanki (Warchałowska-Pazdrowa O. 1930, s. 921; Świdziński H. 1947, s. 88; Słownik Stratygraficzny 1968, s. 305). Największa w Bieszczadach Zachodnich przepaść z piękną odkrywka piaskowców ciśniańskich zwana jest na mapach Rabią Skałą (fot. 4). Przedwojenni mieszkańcy miejsce to nazywali Riaba Skała lub Riabula. Właściwa forma tego oronimu wiąże się z ukraińskim słowem riabyj ‘pstry’, z czego wynika, że nazwa nawiązuje do koloru podłoża skalnego6. W obrębie płaszczowiny magurskiej wychodnie skalne występują w szczytowej części Kamienia nad Kątami (nazwy Kamień i Wołczy Kamień). Jest to wschodnia część tej jednostki z piaskowcami magurskimi bardziej drobnoziarnistymi, cieniej uławiconymi i zawierającymi więcej wkładek łupkowych (Świdziński H. 1953, s. 418; Bromowicz J.1992, fig.1a7) niż poza obszarem baRyc. 6. Grzęda szczytowa na Piotrusiu (mapa) dań, gdzie znane są liczne stanowiska skałek, np. Nad doliną Jasiołki na południe od Dukli na Kornutach czy pod Jaworzyną Krynicką. zwracają uwagę dwie nazwy terenowe: KamienZa pośrednictwem nazw terenowych zlokalina Góra koło Pustelni świętego Jana i Piotruś zowano w terenie kilkanaście obiektów nie wy(właściwie Petrus) między Daliową a Zawadką mienianych dotychczas w literaturze, np. Skała Rymanowską. Desygnatami tych oronimów są Dobosza na północnych stokach Połoniny Wetlińgrzędy skalne założone na piaskowcach z Mszan- skiej, skałki Kamień w dolinie potoku Hulskiego, ki (ryc. 6). Kamienna Góra ma na mapach nie- skalne ściany w zboczach doliny Wetlinki koło znaną miejscowej ludności nazwę Mszana. Jest Zawoja (Skała Tworyńcka i Skała Maczaca), Biały to powtórzenie miana pobliskiej wsi, od którego Kamień, Piwnice i Cerkwiszcze w grupie Tarnicy z kolei pochodzi nazwa piaskowców (zlepieńców) – Halicza, skałę Kamień nad Daszówką oraz ska6. Taki zapis jest na: Militär Aufnahmssektionen, 1 : 25 000, ark. 4369/3, Budapest IV a 397. 7. Fig. – figura. 184

ły: Na Madrycie i Na Linii w Górach Słonnych, które genetycznie są związane ze znanym Orlim Kamieniem nad Sanokiem. Prowadzona w terenie dokumentacja toponomastyczna przynosiła często także dodatkowe informacje o inwentaryzowanych obiektach. Przykładowo samotną skałę między jarami dopływów górnej Wołosatki, na tzw. Bewzach, nazywano Cerkwiszczem. Legenda głosi, iż „wielka woda” zabrała w to miejsce cerkiew z Wołosatego, która zamieniła się w kamień (Na Cerkwiszczu nawet try kopuły buły. Wsi kazały, szczo tam nie można chodyty, że straszy dieti i hudoby tam nie hnały pasyty). (Krukar W. 2000, s. 45). Dwie nazwy skał nawiązują do słynnego wschodniokarpackiego Dobosza. Na północnych stokach Połoniny Wetlińskiej znajdziemy olbrzymią płytę skalną stromo zapadającą na północ. W części wschodniej, gdzie płyta się kończy, jej szerokość sięga 15 m przy ponad dwumetrowej grubości. Długość mierzona wzdłuż granicy lasu sięga 30 m. Miejsce to uważano dawniej za stworzone czarcią ręką i omijano z daleka: To wszystko z diablej ręki, takie cuda to sa straszne..., to takie basysko... W skale jest dziura i tej dziurze siedział Dobosz (Krukar W. 1994b, s. 105). Szczelinę, o której wspominał 90 letni Bojko z Zatwarnicy, odnajdziemy pod wschodnim brzegiem skały. Ma ona kilka metrów długości i ciągnie się równolegle do płyty (fot. 5). W paśmie Otrytu szczyt Szczobu (754 m) wieńczy trzymetrowa skała, na której rzekomo Dobosz jednym uderzeniem odcisnął ślad swojej dłoni. Śladu tego dziś nie widać, ale skałę warto odszukać, gdyż znajdują się na niej stare, wykute napisy (ryc. 7). 2. Relief stoków i zboczy w aspekcie nazewniczym Rzeźba omawianej części Karpat jest pochodną odporności i miąższości skał, ich tektoniki oraz miejsca na stoku. Wymienione czynniki determinują profil reliefu stoków. W ścisłym związku z tektoniką pozostają grzbiety i stoki. Klasyfikacja stoków jest bardzo rozbudowana, a stosowane kryteria uwzględniają nachylenie, kształty, rozmiary, jednostkę genetyczną (stoki grzbietów, zbocza dolin) (Klimaszewski M. 1978, s. 194-202; Terenoznawstwo 1965, s. 10-14). W omawianej części Karpat dominują grzbiety monoklinalne z północnymi stokami krawędziowymi. Stoki założone na czołach warstw o ekspozycji południowej związane są z fałdami obalo-

Fot. 5. Skała Dobosza pod Połoniną Wetlińską (Fot. W. Krukar)

Ryc. 7. Wykute napisy na Skale Dobosza w paśmie Otrytu (rys. J. Tomkiewicz)

nymi wstecznie w środkowej części Bieszczadów. Duża różnorodność stoków występujących w górach znajduje odbicie w bogactwie ich określeń. Z uwagi na dużą liczebność nazw stoków i zboczy, niejednokrotnie o zbliżonym znaczeniu, wyselekcjonowano nazwy najczęściej spotykane i na wybranym materiale omówiono fizjonomię desygnatów. Pozwoliło to sprecyzować znaczenia rozpatrywanych toponimów oraz uściślić wzajemne relacje. Nazwy Berdo i Berce wydają się być spokrewnione zarówno na polu językowym jak i topograficznym. Pierwszy z terminów ma różne formy, np. Berdo, (plur.) Berda, Międzyberda (ukr. Medziberda), Za Berda, Berdysty, Berdyczka, Berdycia, i oznacza ‘skalisty szczyt lub grzbiet góry’, wtórnie ‘wzgórze’ (Jurkowski M. 1967, s. 155). Nazwa jest wtórna względem prasłowiańskiego brьdo ‘grzebień tkacki’ (Gołąb Z. 2004, s. 130). Toponimy typu Berdo są częste na terenie Słowiańszczyzny południowej. W granicach Polski koncentrują się w najwyższej części Bieszczadów. Najdalej na 185

Nazwa 1. Berdo 2. Berdo 3. Berdo 4. Berdo 5. Berdo 6. Berdo 7. Berdo 8. Berdo 9. Berdo 10. Berdo 11. Berdo 12. Berdo 13. Berdo 14. Berdo 15. Berdo 16. Berdo 17. Berdo 18. Berdo 19. Berdo 20. Berdo 21. Berdo 22. Berdo 23. Berdo 24. Berdo 25. Berdo 26. Berdo 27. Berdo 28. Berdo 29. Berdo 30. Berdo 31. Berdo 32. Berdo 33. Berdo 34. Berdo 35. Berdo Borsukowe 36. Berdo Bulowe 37. Berdo Hnatowe 38. Berdo Hromadzke 39. Berdo Koszaryszczowo 40. Berdo Kruhłe 41. Berdo Kruhłe 42. Berdo Kuźnio 43. Berdo Makarowe 44. Berdo Miśkowe 45. Berdo Oparowe 46. Berdo Pańskie

Miejscowość Barwinek Berehy Górne Berehy Górne Berehy Górne Bereżki Buk Buk Bukowiec, Polanki, Terka Bystre koło Baligrodu Chmiel Chmiel Darów Dołżyca koło Cisnej Dołżyca koło Cisnej Górzanka Kiełczawa Krywe koło Cisna Łokieć Łopienka Łopienka Moszczaniec, Wisłok Wielki Przysłup Radziejowa Strubowiska Tworylne Tyskowa Ustrzyki Góne Wetlina Wola Michowa Wołosate Wołosate Zatwarnica Zawój Żubracze Bereżki Hulskie Jaworzec, Wetlina, Zatwrnica Przysłup Wetlina Jaworzec Zawój Jaworzec Jaworzec Berehy Górne Stężnica Hulskie, Zatwarnica

Obiekt terenowy zbieg trzech głębokich jarów zbocze zbocze góra grzbiet stok góra góra nie zlokalizowane pole pole zbocze góra zbocze góra góra urwisko zbocze doliny Sanu grzbiet zbocze zbocze urwisko góra góra góra góra stok góry zbcze góra zbocze stok góra urwisko góra góra wzgórze grzbiet z wychodniami skalnymi stok stok góra góra góra góra wzgórze stok góra

47. Berdo Pańskie 48. Berdo Rusynowo 49. Berdo Suche 50. Berdo Suche 51. Berdo Suche 52. Berdo Sycziw~skie 53. Berdo Szare 54. Berdo Szarowo 55. Berdo Ture 56. Berdo Wołkowe 57. Berdo Wysokie 58. Berdo Wysokie 59. Berdo Zymiw~czane 60. Berdo Żołobyńskie 61. Berdycia 62. Berdyczka 63. Berdysty 64. Berdysty 65. Berdziaw~skij Wyrszok 66. Berdziawa 67. Medżyberdy 68. Miżberdami 69. Miżberdami 70. Pid Berdami 71. Pid Berdo 72. Pid Berdo 73. Pid Berdom 74. Pid Berdom 75. Pid Berdom 76. Pid Berdom 77. Pid Berdom 78. Za Berdem 79. Za Berdom

Przysłup Wetlina Jaworzec Kobylskie Zawój Wetlina Zatwarnica Wetlina Radziejowa Wołosate Tyskowa Wetlina Wetlina Wetlina Terka Wola Górzańska Stężnica Stężnica Polany Wilsznia Dołżyca koło Cisna Wetlina Wetlina Tyskowa Buk Radziejowa Buk Dołżyca koło Cisna Krywe nad Sanem Smerek Wetlina Smerek Krywe nad Sanem

stok stok góra stok zbocze las szczyt z grzędą skalną wzniesienie stok góra góra zbocze potoku stromy fragment stoku stromy fragment stoku wzgórze stromy stok potok potok góra stok polana pole pole pole pole pole pole pole pole część wsi pole część wsi pole

Tab. 2. Zestawienie obiektów górskich noszących nazwę Berdo w Beskidach między Wisłoką a Sanem. Opracowanie własne

zachód wysunięte stanowiska tej nazwy są w okolicy Przełęczy Dukielskiej: Berdo w Barwinku i Berdziawa8 nad Wilsznią (tab. 2). Interesujące przykłady bezpośrednich związków nazwy Berdo z reliefem pochodzą z najwyższej części naszych Bieszczadów: spod Połoniny Wetlińskiej i Halicza. Z terenu Wetliny, przed ostatnią wojną jednej z największych wsi na Bojkowszczyźnie, zebrano 10 nazw typu Berdo. Desygnaty tych mian występują w dwóch grupach:

na południowych stokach Połoniny Wetlińskiej oraz w obrębie północnych podnóży Działu. Masyw Połoniny Wetlińskiej założony jest na czołach dolnych warstw krośnieńskich ujętych we wstecznie obaloną synklinę. Oś łęku przebiega u południowego podnóża pasma. Cały omawiany stok oraz główny grzbiet wycięte są w północnym, lepiej rozwiniętym skrzydle synkliny (Górka A., Kuśmierek J. 1973, s. 149-157; Boumgart-Kotarba M. 1974, s. 68-69). Cały południowy stok pasma

8. Na mapach nazwa przekręcona: Bordiawa. 187

Fot. 6. Połonina Wetlińska od strony południowej. (Fot. W. Krukar)

Ryc. 8. Nazwy typu Berdo pod Połoniną Wetlińską (mapa)

Ryc. 10. Skała Berdo pod Haliczem (mapa)

Fot. 7. Hnatowe Berdo w masywie Połoniny Wetlińskiej. (Fot. W. Krukar)

Ryc. 9. Nazwy typu Berdo pod Połoniną Wetlińską (przekrój)

cechuje schodowy profil rzeźby. Strome załomy reliefu, a niekiedy pokaźnych rozmiarów ławice skalane, rozwinięte są na pakietach gruboławicowych piaskowców otryckich, natomiast spłaszczenia wycięte w obrębie fliszu drobnorytmicznego. Przed ostatnią wojną na spłaszczeniach tych były pastwiska, rozdzielone pasami lasu, porastającego bardziej strome odcinki stoku. Pastwiska te miały nazwy: Żołobiny, Zymówki, Koszaryszcza, a rozdzielające je laski Berdo Żołobyńskie, Berdo Koszaryszczowe, Berdo Zymówczane (ryc. 8, 9 fot. 6). W masywie Połoniny Wetlińskiej najładniejszym przykładem oronimu Berdo jest Hnatowe Berdo (fot. 7). Pod Haliczem nazwa Berdo położona jest na zachodnim stoku góry, powyżej górnej granicy 188

lasu. Halicz jest niemal podręcznikowym przykładem zgodności rzeźby ze strukturą geologiczną. Procesy denudacyjne zdarły kompleksy skalne z najwyżej wyniesionych partii siodła, dlatego szczyt Halicza buduje kompleks starszy, a kompleksy młodsze, pierwotnie leżące wyżej, zachowały się tylko w niżej położonych częściach stoków, gdzie zaznaczają się jako progi strukturalne i wychodnie skalne (Tokarski 1975, s. 60). Przykładem tego jest Berdo (1255 m), rozwinięte na stropie II pakietu piaskowców otryckich (ryc. 10, fot. 7, 8). Toponim Berce (czasem wymawiany przez autochtonów jako Byrcia) w pracach onomastycznych jest objaśniany dwojako: ‘zdrobnienie od słowa berdo (berdo – berdce – berce)’ albo ‘ścieżka’

Fot. 8. Berdo pod Haliczem. Widok ze szczytu Halicza. (Fot. W. Krukar)

Nazwa 1. Berce 2. Berce 3. Berce 4. Berce 5. Berce 6. Berce 7. Berce 8. Berce 9. Berce 10. Berce 11. Berce 12. Berce 13. Berce 14. Berce 15. Berce 16. Berce 17. Berce 18. Berce 19. Berce 20. Berce 21. Berce 22. Berce 23. Berce 24. Berce 25. Berce 26. Berce 27. Berce Jałowe 28. Berce Kipciw~ 29. Berce Koriacze 30. Berce Wołcze 31. Berce Wysokie 32. Berce Wysokie 33. Bercia 34. Bercia Błyszcowe 35. Hromadzkie Berce

Obiekt

Miejscowość Balnica zbocze Berehy Górne zbocze Buk stok Buk zbocze Dołżyca koło Cisnej stok Dołżyca koło Cisnej stok Hulskie stok Kiełczawa stok Łopienka stok Łopienka stok Polanki zbocze Sękowiec zbocze Solinka stok Studenne zbocze Studenne stok Studenne wzgórze Stężnica wzgórze Stężnica grzbiet Tworylne zbocze Tworylne zbocze Wetlina wzgórze Wetlina zbocze Wołkowyja stok Wołosate zbocze Zatwarnica zbocze Zawój stok Zatwarnica wzgórze Radziejowa zbocze Dołżyca koło Cisnej stok Polanki stok Hulskie stok Studenne grzbiet Krywe n/Sanem wzgórze

Krywe n/Sanem

zbocze

Przysłup

Tabela 3. Zestawienie obiektów terenowych noszących nazwę Berce w Beskidach między Wisłoką a Sanem. Opracowanie własne

190

Fot. 9. Berdo pod Haliczem. Widok ze Tarnicy. (Fot. W. Krukar)

Ryc. 11. Nazwy typu Berdo i Berce w rejonie Tyskowej – Radziejowej (mapa)

(Rudnicki J. 1939, s. 17). Liczebność i obszar występowania jest analogiczny do rozprzestrzenienia toponimu Berdo, przy czym najdalej na zachód wysunięte stanowisko nazwy odnotowano w Balnicy (tab. 3). Porównując miejsca wyróżniane nazwami Berdo i Berce widać, że te ostatnie mają mniej urozmaicony relief. Najczęściej są to wzniesienia lub bardziej strome odcinki stoków, ale z reguły mniejsze i położone bliżej zabudowy wsi. Te cechy wskazują, że fizjonim Berce jest młodszym (sekundarnym) odpowiednikiem Berda. Wzajemne relacje między omawianymi toponimami można obserwować w okolicy nieistniejących dziś wsi Radziejowej i Tyskowej, położonych na wschód od Baligrodu (ryc. 11). Nad dolinami tych osad góruje aż pięć grzbietów, zwanych dawniej Berdami: Berdo – wzgórze 738,9 m nad dawną cerkwią w Tyskowej, Berda – boczny grzbiet Korbani z piaskowcowymi skałkami, Wysokie Berdo – wschodnia kulminacja Korbani (ok. 880 m n.p.m.) oraz Berdo Radziejowskie (893 m) i Berdo Ture nad Radziejową. Wszystkie wymienione elementy genetycznie związane są z wychodniami piaskowców otryckich obalonej wstecznie synkliny Magurki – Stołów. Berdo nad cerkwiskiem w Tyskowej sygnuje wzgórze, założone na kompleksie skalnym, z którym dalej w kierunku północno-zachodnim związane są formy sygnowane nazwami Kipców Berce i Małe Berce Układ tych nazw wskazuje na ich bliskoznaczność. Ale są tu trzy Berda zdecydowanie górujące nad doliną. Wysokie Berdo stanowi południowo-wschod-

nie zakończenie wyrównanego, szerokiego grzbietu nazwa góry Ostrej na zachód od Jaślisk. Wiele Korbani (Starkel L. 1960, s. 92-98) ze stromym mo- „Berehów” ma dodatkowe określenia wyróżniające, noklinalnym stokiem opadającym w dolinę poto- które mogą być ciekawe dla geologa. Przykładowo ku Niedźwiedziego. Szczyty Berdo Radziejowskie Z. Stieber (1949) zaznacza: W Woli Sękowej mamy ma wysokość 893 m, a wyrastające u jego podnóża nazwę pola Pid Biłyj Bereh (zapewne od jakiejś wzgórze Kipców Berce jest o 250 niższe. jasnej odkrywki). A mamy w terenie jeszcze Berehy: Synie (Sine) w Polanach Surowicznych, Żółte 3. Nazwy elementów dolin (w przełomie Jasiołki poniżej Daliowej), Sypkie Omawiane poniżej nazwy tworzą podgrupę (w miejscu zwanym Tisnyn między Ciechanią określeń sygnujących stoki. Wiele toponimów, a Hutą Polańską), Wysokie (w Krempnej). np. Berdo, Berce, Debra, odnosi się zarówno Toponimy typu Debrz (ukr. Deber, Dyber), Dedo stoków położonych wysoko, jak i do zboczy brza (ukr. Debra, Dybria), Debrze (ukr. Debry), głębokich dolin. Analiza względnego ich roz- Deb należą do pospolitych terminów topograficzmieszczenia pozwala wyróżnić podgrupę nazw nych, znanych także poza Karpatami. Ich zakres komponentów dolin, np. nomenklaturę zboczy, znaczeniowy jest szeroki: ‘stromy stok góry, przetarasów, nazw związanych z rodzajem biegu rze- paść’ (Stieber Z. 1949, s. 20; Rudnicki J. 1939, s. 19), ki oraz specyficzną roślinnością łęgową. Zbo- ‘przepaść, dół’ (Hrabec S. 1950, s 35), ‘dół, wąwóz, cza dolin rzecznych, zwłaszcza w ich odcinkach miejsce trudne do przejścia, teren pocięty, nieprzełomowych, desygnują przede wszystkim fi- dostepny, porośnięty gęstymi krzakami’ (Rieger J. zjonimy: Ubicz, Brzeg (ukr. Bereh), Debrz, Skała, 1995, s. 161), wąwóz; dolina zwłaszcza leśna’ (MoBoroło, Berdo, Obłaz. Rzadziej (poniżej 10) wy- szyński K. 1921, s. 6). Na obszarze badań udokustępują nazwy Olzy i Tysnyny. Na uwagę zasługu- mentowano ponad 130 takich mian. Tylko w jedje toponim Strymtury, sygnujący jedno ze zboczy nym przypadku desygnatem jest wysoka góra: doliny Wetlinki poniżej nieistniejącej wsi Zawój. Wysoka Deb to żywa przed wojną w nieistniejąPierwsze trzy terminy topograficzne nale- cym dziś Darowie nazwa szczytu 778 m w paśmie żą do pospolitych. Toponim Ubicz (Obicz), ale Bukowicy, zwanego w Puławach i na mapach Skibtakże Ubiczka (Obiczka), Ubiczki, to po prostu ce. Nazwy typu Debrz (Debra) mają większą fre‘bok góry, zbocze’ (Stieber Z. 1949, s. 76). Nazwa kwencję występowania w Beskidzie Niskim i zaBrzeg (Bereh) to ‘brzeg, przepaść, urwisko’, ale chodniej części Bieszczadów. Dalej na wschodzie także ‘góra’. Spośród ponad 50 obiektów tereno- wypierają je fizjonimy typu Berdo i Berce. Wywych sygnowanych takimi nazwami tylko dwa to jątkowy związek między mianami Debra i Berdo szczyty lub wysoko położone stoki: Berehy – góra znajdujemy w okolicy Cisnej, gdzie obie nazwy są nad wsią Polany koło Dukli i Syni Bereh – inna synonimami i sygnują jeden obiekt – 40-metrowe 191

Ryc. 12. Urwisko zwane na mapach Jeleni Skok. Przed ostatnią wojną miejsce sygnowały nazwy: Berdo, Zonkla lub Mochnaczka (mapa) Nazwa 1. Boroło 2. Boroło 3. Boroło 4. Boroło 5. Boroło 6. Boroło 7. Boroło 8. Boroło 9. Boroło 10. Boroło 11. Boroło 12. Boroło 13. Boroło 14. Boroło 15. Boroło 16. Boroło 17. Boroło Jabłońskie 18. Boroło Strynyno 19. Nad Borołom 20. Za Borołom 21. Nad Popowym Borołom

Obiekt potok pole zbocze góra zbocze zbocze zbocze zbocze zbocze zbocze zbocze zbocze zbocze skała zbocze zbocze zbocze

Miejscowość Berehy Górne Dołżyca koło Cisnej; Hulskie Jaworzec Krywe nad Sanem Krywe nad Sanem Sękowiec Łokieć Ustrzyki Górne Tworylne Tworylne Tworylne Wetlina Zatwarnica Zawój

zbocze

Dołżyca koło Cisnej

brzeg

Wetlina

pole pole

Wetlina Jaworzec

pole

Wetlina

Chmiel

Tabela 4. Zestawienie obiektów terenowych noszących nazwę Boroło w Beskidach między Wisłoką a Sanem. Opracowanie własne

urwisko pod kotą 777 m, zwaną przez A. Wrzoska (1938, s. 89) Jeleni Skok. Warto uzupełnić, że urwisko to miało dawniej trzecie określenie: Zomkło9, a nazwa Jeleni Skok nie była w ogóle znana miejscowej ludności10 (ryc. 12). Nazwa Boroło, mająca także formy: Borło, Borła, oznacza ‘skałę, przepaść’ (Stieber Z. 1949, s. 12). Nazwy te na ogół grupują się w dolinach rzecznych, gdzie sygnują przepastne zbocza koryt. Wyjątkiem jest szczyt 1033 m n.p.m. po zachodniej stronie Łopiennika. Toponim typowy dla Bojkowszczyzny. Jego zachodnie stanowiska wyznaczają Dołżyca i Wołkowyja (tab. 4). Przedwojennym mieszkańcom Bieszczadów znany był apelatywny sens rozpatrywanej nazwy. W wielu wywiadach (np. Wetlina, Zawój) wraz z wymienieniem nazwy padało również jej objaśnienie ‘przepaść, skała’. Termin Obłaz (Obłazy) oznacza ‘stromą ścianę skalną’ (Rudnicki J. 1939, s. 26) lub ‘grzbiet wznoszący się w poprzek doliny’. Fizjonomia desygnatów wyczerpują te dwa znaczenia (tab. 5). Nazwy terenowe typu Obłaz, Obłazy desygnują najczęściej strome zbocza dolin. W kilku przypadkach określenie to dotyczy całych odcinków przełomowych. Przykładowo takie miana noszą: odcinek doliny Solinki między Łopiennikiem a Falową, gdzie rzeka rozcina fałd połonin, oraz fragment doliny Wołosatego między Magurą Stuposiańską a Bukowym Berdem, gdzie ciek przełamuje się przez fałd Magurki – Stołów. W pobliżu Duszatyna i Daliowej mamy poprzeczne grzbiety w dolinach, tworzące naturalną przeszkodę dla drogi wiodącej wzdłuż cieku (por. ryc. 15). Zbocza kilku przełomów rzecznych sygnowane są nazwą Olzy. Rudnicki J. (1939, s. 33) wyprowadza ją od słowa ylz, ylzy ‘przepaść, urwisko’. Takie objaśnienie nazwy jest w pełni zgodne z cechami jej desygnatów (por. tab. 6, fot. 10). Związek omawianego terminu z nazwą Olza wydaje się ograniczać tylko do podobieństwa form. Objaśnienie hydronimu nie jest jednoznaczne11, a jego wiek jest z pewnością bardziej odległy niż nazw zboczy dolin we wschodniej części polskich Karpat. Wąskie odcinki rzek mają w kilku przypadkach nazwę Tisnyny, co odpowiada polskiemu słowu Cieśniny. Pod względem semantycznym do Tisnyn

9. Nazwa Zomkło jest omówiona w dalszej części pracy. 10. Wywiad korespondencyjny: Jerzy Sywanycz, Czaplin Wielki (27.02.1995 r.). 11. Językoznawcy w różny sposób wyjaśniają znaczenie nazwy Olza, np. od prasłowiańskiej podstawy *olьg – ‘mokry, wilgotny’ (Rospond S. 1984, s. 58); od prasłowiańskiego oliga ‘woda, ciecz’ (Staszewski J. 1968, s. 318); por. też. Rozwadowski J. (1948, ss. 153-154). 192

Nazwa 1. Obłaz 2. Obłaz 3. Obłaz 4. Obłaz 5. Obłaz 6. Obłaz 7. Obłazy 8. Obłazy 9. Obłazy 10. Obłazy 11. Obłazy 12. Obłazy 13. Obłazy 14. Obłazce

Obiekt zbocze doliny Sanu zbocze doliny Solinki zbocze, brzeg doliny Osławy zbocze nad drogą na Przełęcz Dukielską góra, grzbiet na drodze Jaśliska – Tylawa zbocze doliny Sanu zbocze doliny Tarnawki zbocze doliny Solinki wzgórze, stok góra, pole zbocze doliny Wołosatego zbocze doliny Sanu zbocze doliny Sanu zbocze doliny Wisłoki

Miejscowość Beniowa Buk Duszatyn, Prełuki Barwinek,Tylawa Daliowa Dębna Kalnica k/Leska Polanki Zahoczewie Kalnica koło Leska Bereżki Monasterzec Tworylne, Studenne Krempna, Polany

Tabela 5. Zestawienie obiektów terenowych noszących nazwę Obłaz w Beskidach między Wisłoką a Sanem. Opracowanie własne Nazwa 1. Olzy 2. Olzy 3. Olzy 4. Wolzy 5. Pod Olzy

Miejscowość Sieniawa, Mymoń Studenne Rudawka Rymanowska Dołżyca k/Cisnej Rudawka Rymanowska

6. Olzy

Średnia Wieś

Obiekt terenowy przełom Wisłoka powyżej Beska zbocze doliny Sanu przepastne zbocze doliny Wisłoka przełom Solinki między Dołżycą a Bukiem pole nad Wislokiem wschodnie, strome zbocze doliny Sanu pod górą Grodzisko

Tabela 6. Zestawienie obiektów noszących nazwę Olzy w Beskidach między Wisłoką a Sanem. Opracowanie własne

Fot. 10. Ściana skalna Olzy w Rudawce Rymanowskiej. (Fot. W. Krukar) 193

Nazwa 1. Tisnyny 2. Tisnyny 3. Tisnyny

Miejscowość Beniowa Maniów Duszatyn

4. Tisnyny

Ciechania

5. Tisnyny 6. Strymtury

Skorodne

Obiekt terenowy dolina w północno zachodniej części wsi przełomowy odcinek Osławy przełomowy odcinek Osławy. W pobliżu położone są nazwy: Łokieć i Obłaz przełomowa dolina potoku między Ciechanią a Hutą Polańską. Jedno ze zboczy tego przełomu na nazwę Sypki Bereh. krótki przełomowy odcinek doliny potoku Pańskiego pod grzbietem Ostre

Zawój

jedno ze zboczy w przełomie Wetlinki miedzy Połomą a Pereszlibą

Tabela 7. Zestawienie obiektów noszących nazwy Tisnyny i Strymtury w Beskidach między Wisłoką a Sanem. Opracowanie własne

Ryc. 14. Nazwy terenowe doliny Wetlinki koło Zawoja w Bieszczadach Zachodnich

Ryc. 13. Nazwy terenowe doliny Sanu między Zatwarnicą a Rajskiem

nawiązuje toponim Strymtury (rum. strîmtoáre, łąka, pastwisko przy mokradle’). W Beskidzie strîmtóri ‘wąwóz, ciasnota’) (tab. 7, por. ryc. 14). Niskim znamy tylko jedno takie miano z doliny Z tarasami rzecznymi ściśle związana jest na- Wisłoka koło Sieniawy (Sihota). Niekiedy równiny zwa Łęg (ukr. Łuh i pochodne, np. Łużek, Łużki nadrzeczne mają pospolite określenia: Błonia (ukr. itp.), która oznacza ‘równy, często podmokły teren’ Bołonia) lub Równie (i pochodne), ale terminy nie (Zierhoffer K. 1986, s. 5-6). Większość z 73 udo- są związane wyłącznie z dolinami rzek. kumentowanych mian położona jest nad rzekami Do biegu doliny nawiązuję miana Łokieć (ukr. i potokami Beskidu Niskiego i Bieszczadów Za- Łokot, Łokut) ‘zakręt rzeki’, Zawój (ukr. Zawij) chodnich. W dolinie Sanu, zwłaszcza na północ ‘kręta rzeka’ (Stieber Z. 1948, s. 59) i Kręcisz ‘kręod Sanoka, częste są Syhoty, Sihoty, które mają ty’ (Lubaś W. 1963, s. 128). Łokcie licznie wystęźródłosłów rumuński (por. rum. suhát ‘mokra pują w Bieszczadach, np. w dolinie górnego Sanu. 194

Zawoje znamy z różnych miejsc w Karpatach, np. pod Babia Górą. Toponim Kręcisz sygnuje przełomową dolinę Wisłoki między Myscową a Kątmi. Charakterystycznymi określeniami miejsc głębokich w rzece są Wiry (Wyry), a wysp Roztoki. Najpełniejszy i najciekawszy materiał onomastyczny zebrano z doliny Sanu u południowego podnóża pasma Otrytu oraz z przełomowych odcinków dolin Wetlinki, Jasiołki i Wisłoka w Beskidzie Niskim. Dolina Sanu pod Otrytem (obniżenie Smolnika – Krywego) ma charakter asymetrycznej bruzdy, gdzie łagodne stoki pasma połonin kontrastują z podcinannymi stokami Otrytu. Bogaty materiał onomastyczny uzyskano tylko dla zachodniej części: Zatwarnica – Rajskie (ryc. 13). Koryto rzeki wycięte jest w litej skale. Około 6-10 m, 20 m i 50 m nad nim położone są trasy erozyjno-akumulacyjne, których wiek odpowiada trzem glacjałom plejstoceńskim (Starkel L. 1972, s. 91). San tworzy kilka wciętych meandrów. W korycie charakterystyczne są podłużne wysepki, gdzieniegdzie progi skalne. Ludowe określenia poszczególnych elementów doliny opracowano w tabeli 8. Przełomowa dolina Wetlinki miedzy górami Połoma i Pereszliba należy do najpiękniejszych w naszych Bieszczadach. Rzeka przebija się tu przez warstwy piaskowca otryckiego (warstwy krośnieńskie dolne synkliny Magurki – Stołów) (Kuśmierek J. 1979). Obecnie dla tego odcinka

rzeki przyjęła się nazwa Sine Wiry. Przed wojną wirem nazywano tu każde głębsze miejsce na rzece. Było tu pięć wirów i tyleż brodów. Każdy miał swoją nazwę, np. Bryt koło Krymiany, Bryt pid Suchym Berdom. Z wirów najgłębszy był najniżej położony Siny Wyr, od którego poszła nazwa całego omawianego odcinka Wetlinki. Rzeka tworzy w tym rejonie kilka wielkich zakoli, zwanych dawniej „łokciami”. Ich zbocza są w wielu miejscach skaliste, a największe ze skał miały dawniej swoje nazwy, np. Skała Szutyska, Skała Tworyńcka, Skała Maczaca. W nomenklaturze terenowej zwracają ponadto uwagę trzy Berda, nazwa Ubiczki, niesłowiańskie Strymtury i omówiona w dalszej części pracy Zompla (fot. 11, 12, ryc. 14). Jasiołka tworzy malowniczy przełom między lesistymi zboczami Piotrusia i Ostrej na zachód od Jaślisk. Zachodni, największy fragment przełomu budują piaskowce z Mszanki, których miąższość sięga tu ok. 100 m (Ślączka 1973, s. 115-117). W korycie rzeki skały tworzą wysokie progi skalne. Zbocza środkowego fragmentu przełomu budują warstwy hieroglifowe, które ukazują się w wielkich odsłonięciach pod Ostrą w lewym zboczu Jasiołki. Część wschodnia przełomu znajduje się w Daliowej, gdzie rzeka przełamuje się między Pieprzową Górką a Ubiczem, zbocza których założone są na odpornych piaskowcach cergowskich (Ślączka A. 1964/65). Nomenklaturę doliny Jasiołki między Daliową a Stasianami prezentuje rycina 15. 195

konfiguratcję koryta głebie (plosa) wyspy progi skalne Wir pod KlaRoztoka Poroha nowem (Two(Tworylne) (Studenne) rylne) Wir pod Roztoka Młaczkami (Tworylne) (Studenne) Wir na MiczyRoztoka kówce (Stu(Rajskie) denne)

Nazwy sygnujące zbocza dolin

tarasy

bieg doliny

Berdo (Ruskie)

Pastiwnyk (Chmiel)

Łokieć (Krywe)

Boroło (Krywe)

Łuh (Sękowiec)

Zawój (Krywe)

Boroło (Krywe)

Bołonia (Hulskie, Sękowiec)

Łokieć (Tworylne)

Boroło (Tworylne) Boroło (Tworylne) Sanobiczka (Tworylne) Olzy (Studenne) Boroła (Rajskie) Sierpowa Wbicz (Rajskie) Boroło (Rajskie)

Łuh (Krywe) Rowiń (Krywe) Rowiń (Tworylne) Bahna (Krywe, Tworylne) Rowiń (Studenne)

Łokieć (Tworylne) Zawój (Rajskie) Łokieć (Rajskie)

Rowiń (Rajskie)

Tab. 8. Zestawienie nazw elementów doliny Sanu w Bieszczadach Zachodnich. Opracowanie własne

Fot. 11. Przełom Wetlinki kolo Zawoja

Fot. 12. Pod Szutyską Skałą w przełomowym odcinku Wetlinki

Ryc. 15. Nazwy terenowe w przełomie Jasiołki między Piotrusiem a Ostrą

Jedną z najładniejszych dolin w polskich Karpatach utworzył Wisłok powyżej Beska. Piękny odcinek rzeki między Beskiem a Puławami jest obecnie w części środkowej rozdzielony sztucznym zbiornikiem wodnym. Poniżej zapory znajduje się tzw. Jar Wisłoka. Rzeka płynie tu wąskim korytem, otoczonym urwistymi, wysokimi na 40 m zboczami, utworzonymi z zapadających na południe piaskowcowych warstw krośnieńskich. Przełom powstał ok. 80 000 lat temu. Pierwotnie Wisłok od Sieniawy skręcał ku zachodowi, a następnie od Rymanowa na północ, wzdłuż obecnej doliny Taboru. Zmiana biegu nastąpiła wskutek kaptażu Wisłoka przez potok wgryzający się w grzbiet wzgórz w okolicy Beska (Klimaszewski M. 1948, s. 147-148; Kuśmierek J., Magiera J. 1994). Na południe od cofki zbiornika sieniawskiego znajduje się drugi bardzo interesujący fragment doliny. Wschodnie zbocza doliny tworzą wysokie ściany skalne zbudowane z warstw menilitowych (od północy są to: piaskowce z Mszanki, warstwy cergowskie, łupki menilitowe i warstw krośnieńskich w sąsiedztwie Puław). Na szczególną uwagę zasługuje pionowa ściana skalna w prawym zboczu rzeki w Rudawce Rymanowskiej. Odkrywka ta, dochodząca do 40 m wysokości, jest największym w polskich Karpatach odsłonięciem łupków menilitowych (Ślączka A. 1973, s. 121-134). Dla omawianych odcinków rzeki charakterystyczne są nazwy topograficzne: Olzy, Zawoje (po dwa stanowiska) i Sihota. Pierwszy z terminów sygnuje wysokie ściany skalne w Jarze Wisłoka koło Mymonia (fot.

Ryc. 16. Nazwy: Olzy, Sihota i Zawoje w Jarze Wisłoka powyżej Beska

13) i znaną odkrywkę łupków w Rudawce Rymanowskiej. Nazwa Sihota, dość często spotykana w dolinie Sanu, jest wołoskim odpowiednikiem słowiańskiego Łęgu (Łuhu) (ryc. 16). O nazwach stoków i zboczy decydują przede wszystkim: nachylenie, dostępność, wysokość, właściwości gruntu. Te parametry były na tyle wyraziste, że zadecydowały o wyodrębnieniu fragmentu 197

Nazwa 1. Zomkla 2. Zomkło 3. Zomkło 4. Zompla 5. Zompłysko

Obiekt zbocze zbocze urwisko urwisko osuwisko

6. Zwezło

osuwisko

7. Zwezło 8. Zwezło 9. Zwezłyska 10. Zwezłyska 11. Zwezłyska

stok stok pełznący osuwisko osuwisko osuwisko

Zbiorniki osuwis-kowe i ich nazwy Morskie Oko, Stawy (Jeziorka Duszatyńskie)

Morskie Oko

Miejscowość Rajskie Łopienka Przysłup Zawój Smolnik nad Osławą Duszatyn, Mików, Prełuki, Kalnica, Rabe, Huczwice Prełuki Rzepedź Trzciana, Chyrowa Przybyszów Ropianka

Tab. 9. Nazwy osuwisk w Beskidzie Niskim i Bieszczadach. Opracowanie własne

Ryc. 17. Zwezłyska koło Pustelni Świętego Jana z Dukli

Fot. 13. Skały Olzy w Jarze Wisłoka koło Mymonia 198

terenu i jego nazwaniu. Znaczenie poszczególnych mian stokowych i zboczowych jest zbliżone, ale analiza fizjografii, rozmieszczenia oraz względnego położenia na stoku lub zboczu doliny dostarcza dodatkowych informacji. Przykładowo nazwy typu: Debra i Berdo są bliskoznacznikami. Istnieje dość wyraźne rozgraniczenie nazw stoków i zboczy. Typowymi nazwami związanymi ze zboczami dolin są: Berehy (zwłaszcza w części środkowej i zachodniej), Boroła (w Bieszczadach), Ubicze i Olzy. Określeniami wyższych partii stoków są z kolei wymienione już Berda i Debrze. Stoki łagodne lub nie mające urozmaiconego reliefu na ogół nie posiadają nazw topograficznych, najczęściej identyfikują je nazwy z innych grup znaczeniowych, np. nazwy kulturowe lub dzierżawcze. 4. Ludowe określenia procesów denudacyjnych Powszechnym procesem zachodzącym na wszystkich stokach jest przemieszczanie pokrywy zwietrzelinowej w stosunku do podłoża skalnego oraz skał luźnych i zwięzłych w stosunku do podłoża głębszego (Klimaszewski M. 1978, s. 202). W toponomastyce odzwierciedlenie znajdują przede wszystkim procesy osuwiskowe, z którymi związane są duże i łatwe do zaobserwowania formy terenu. W ujęciu generalnym na przedwojennej Łemkowszczyźnie osuwiska sygnowane były nazwą Zwezło (i pochodnymi), a na terenie bojkowskim określeniem Zomkło. Pierwsza z nazw wskazuje ‘stok góry, który się „zwiózł” (Stieber Z. 1949, s. 84), druga nawiązuje do ukraińskiego zomknuty sia ‘obsunąć się’ (Rieger J. 1995, s. 153). Najdalej na wschód wysuniętym Zwezłem jest znane osuwisko w Duszatynie, największe pod względem ilości

przemieszczonego materiału w Karpatach polskich (12 mln m3) i drugie – po Szymbarku – pod względem powierzchni (36 ha) (Kardaszewska E. 1968; Harasimiuk M., Henkiel A. 1973; Schramm W. 1925). Tradycyjna nazwa Zwezłyska wskazuje duży teren osuwiskowy na południowy zachód od Dukli (ryc. 17). Najświeższe osuwisko powstało w tym miejscu w marcu 2001 r. Masy ziemi przemieściły się o około 30 m na obszarze o wymiarach 200 na 450 m, niszcząc stary drzewostan bukowo-jodłowy. Z osuwiskami związane są jeziora zaporowe, powstałe przez zatamowanie wód cieku jęzorem osuwiskowym (tab. 9). Nazwy pozostałych ruchów masowych występują rzadziej, np.: – Sypki Bereh ‘osypujący się brzeg (zbocze)’ (Ciechania) – nazwa związana jest z procesem odpadania łupków. Miejsce występuje w wąskiej dolinie zwanej Tisnyny; – Zmulisko (ukr. Zmułyszcze) ‘miejsce składania spływającej pokrywy zwietrzelinowej’ (Stężnica, Wetlina, Zatwarnica) jest określeniem tarasów denudacyjnych, na których następuje depozycja materiału luźnego przemieszczanego przez spływające wody; – Spełzły (ukr. Społzi) ‘stok z pełznącą pokrywą zwietrzelinową’ (Myscowa, Krempna) wskazuje zadarnione stoki o mocno pomarszczonej powierzchni z licznymi nabrzmieniami i zaklęsłościami. 5. Wnioski 1. Analiza znaczeń oronimów i toponimów odreliefowych, połączona ze szczegółową eksploracją warunków lokalnych, przyniosła nowe dane, 199

które wzbogacają dotychczasową wiedzę o na- pełniejsze poznanie, zwłaszcza w powiązaniu z rezwach – pozwalają na pełniejsze skontrastowanie aliami terenowymi, zasługują przykładowo miana: licznych określeń gór, stoków i zboczy. Prował, Rypa, Obnoha, Zapadyna itp. 2. Desygnatami topograficznych nazw stoko8. W geomorfologii znajdujemy niektóre terwych i zboczowych często są wycinki terenu z uroz- miny pochodzące od ludowych nazw topogramaiconym reliefem (strome stoki i zbocza dolin, ficznych, np. debrze, berda. Szerokie pole znaczenierzadko przepastne, ze skalną mikrorzeźbą). niowe nazwy debrz jest tylko częściowo zbieżne Nazwy odreliefowe mogą być więc dodatkowym z sensem terminu geomorfologicznego ‘wąskie, źródłem informacji, zwłaszcza o małych formach płytkie wcięcie dolinne o dużym spadku, tworzące terenu, które często trudno jest przedstawić na się na stromym stoku’ (Klimaszewski M. 1978, s. mapach topograficznych nawet w dużych skalach. 292). Badania terenowe oraz regionalizacja topoLiczne toponimy typu Kamień i Skała, a także nimii wskazują na paralelizm znaczeniowy nazw występujące rzadziej nazwy Płyta, Pitrosa (Pio- Debrz i Berdo. Odmienna jest geomorfologicztruś), Krzemień, wskazują na miejsca z wychod- na interpretacja ostatniej z nazw ‘żebra skalne na niami skalnymi. Z kolei nazwy z grupy Zwezło bardziej odpornych wychodniach skał osadowych’ lub Zomkło związane są z ruchami osuwiskowymi. (Starkel L. 1972, s. 90; Klimaszewski M. 1978, s. 358, 3. Toponomastyczne prace dokumentacyjne 360), czego przyczyny należy upatrywać w błędnej przyniosły nie tylko nazwy poszczególnych obiek- lokalizacji i niewłaściwym przyporządkowaniu tów terenowych, ale przyczyniły się do zlokalizo- nazwy na mapach12. wania „nowych”, nieznanych w istniejącej literaturze, np. skałki w Górach Słonnych, w pobliżu Literatura Daszówki, w przełomie Wetlinki koło Zawoja. Toponimy Zwezło lub Zomkło wskazują nie tylko znane dzisiaj duże osuwiska, np. koło Dusztyna Boumgart-Kotarba M. 1974. Rozwój grzbietów górskich czy Dukli, ale także kilka mniejszych i starszych, w Karpatach fliszowych, Prace Geograficzne, 106, Wrocław: PAN. np. koło Rzepedzi. 4. Nazwy własne przedmiotów terenowych peł- Bromowicz J. 1992. Basen sedymentacyjny i obszary nią względem nich ważną funkcję identyfikacyjną. źródłowe piaskowców magurskich, „Zeszyty Naukowe Za pośrednictwem nazw poszczególne fragmen- AGH: Geologia”, z. 54. ty reliefu są wyróżniane od innych, sąsiednich, Gołaski J. 1967. Opracowanie nazw na mapach wielczęsto o podobnych cechach. Ta komunikacyjna koskalowych, „Toponomastyka kartograficzna”, Warcecha nazewnictwa terenowego nabiera szczegól- szawa: PPWK . nego znaczenia w miejscach z bogatą rzeźbą, np. Gołąb Z. 2004. O pochodzeniu Słowian w świetle fakw przełomowych odcinkach rzek. tów językowych, Kraków: Universitas. 5. W wielu nazwach odreliefowych zawarta jest Górka A., Kuśmierek J. 1973. Tektonika południowych informacja o jego cechach, np. względnej wielko- stoków Połoniny Wetlińskiej na tle topograficznych pości, zasięgu, kształcie itp. Nazwy w swym znacze- miarów i obserwacji geomorfologicznych (Bieszczady), niu leksykalnym nie ograniczają się tylko do cech „Geologia”, nr 17, Kraków, s. 149-157. topograficznych. 6. Etymologia nazwy obiektu geoturystycznego Harasimiuk M., Henkiel A. 1973. Grawitacyjne struktury pseudotektoniczne w niszy osuwiska w Duszatynie, może być ważnym uzupełnieniem wiadomości „Annales UMCS ”, vol. XXVIII, 5, s.94-105. geologicznych. Szczególnie ciekawe są nazwy, na kanwie których powstały legendy, np. Cerkwisz- Hrabec S. 1950. Nazwy geograficzne Huculszczyzny, cze czy Skały Dobosza. Treści te są przedmiotem „Prace onomastyczne”, Kraków. zainteresowania turystów i krajoznawców. Na- Jurkowski M. 1967. Słowiańskie *bŕdo ‘rodzaj góry’ jako zwy niesłowiańskie, np. Strymtury, Syhot, zwierają termin geograficzny i nazwa własna, „Studia z filologii w sobie nie tylko informację geomorfologiczną, polskiej i słowiańskiej”, 6, s. 147-156. ale także historyczną. Jurkowski M. 1967. Słowiańskie *bŕdo ‘rodzaj góry’ jako 7. Przedstawione w szkicu nazwy nie wyczer- termin geograficzny i nazwa własna, „Studia z filologii pują bogatego zbioru fizjonimów karpackich, a na polskiej i słowiańskiej”, 6, s. 147-156.

Kardaszewska E. 1969. Osuwisko w Duszatynie, „Annales UMCS ”, vol. XXIII, 1, s. 1-26. Klimaszewski M. 1947. Osobliwości skalne w Beskidach Zachodnich, „Wierchy”, r. XVII, Warszawa – Kraków, s. 57-71. Klimaszewski M. 1948. Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwium, Wrocław: Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Klimaszewski M. 1978. Geomorfologia, Warszawa, PWN. Kłos S. 1986. Bieszczady. Przewodnik turystyczny. Warszawa, WSi P. Krukar W. 1994a. Nazewnictwo terenowe okolic Olchowca, [w:] P. Luboński (red.), Magury `93. Warszawa: TK , SKPB , s. 47-50. Krukar W. 1994b. Połonina Wetlińska, „Płaj”, nr 9, Warszawa: TK , s. 91-117. Krukar W. 1995. Prace nazewnicze w Beskidzie Niskim i Bieszczadach, „Płaj”, nr 11, Warszawa: TK , s. 63-83. Krukar W. 2000. Gniazdo Tarnicy – Halicza u dolina Wołosatego, „Płaj”, nr 20, Warszawa: TK , s. 9-68. Krukar W. 2001. Środowisko geograficzne i historia osadnictwa Beskidu Niskiego i Bieszczadów Zachodnich w świetle kartograficznej dokumentacji nazewnictwa, IGiGP UJ. Krukar W. 2004. Wołoskie nazwy topograficzne w Beskidzie Niskim i Bieszczadach Zachodnich, „Wierchy”, nr 69, s. 99-124. Kuśmierek J. 1979. Deformacje grawitacyjne, nasunięcia wsteczne a budowa wgłębna i perspektywy naftowe przedpola jednostki dukielskiej w Bieszczadach, „Prace Geologiczne”, 114, Wrocław: Ossolineum. Lubaś W. 1963. Nazwy terenowe powiatów jasielskiego i krośnieńskiego, „Onomastica”, IX, Wrocław, s. 123-163. Moszyński K. 1921. Uwagi o słowiańskiej terminologii topograficznej i fizjograficznej (oparte przeważnie na materiale białorusko-poleskim). Archiwum Nauk Antropologicznych, t. I, nr 5, Lwów – Warszawa: TNW. Paszet C., Bromowicz J., Buczek-Pułka M. 1985. Perspektywy dokumentowania złóż i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa krośnieńskiego, [w:] Z. Kłeczek (red.), „Geologia. Kwartalnik AGH”, t. 11, z. 4, Kraków, AGH , s. 12-67. Pawłowski E. 1984. Nazwy terenowe Ziemi Sądeckiej, „Prace Onomastyczne”, 30, Wrocław: Ossolineum. Pękala K. 1969. Rumowiska skalne i współczesne procesy morfogenetyczne w Bieszczadach Zachodnich, „Annales UMCS ”, vol. XXIV, 2, s. 47-76.

Pękala K. 1997. Rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego, [w:] Winnicki T. (red.), Roczniki Bieszczadzkie, t. 6, Ustrzyki Dolne: Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny B d PN, s. 19-38. Rieger J. 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper. Rospond S. 1984. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław: Ossolineum. Rozwadowski J. 1948. Studia nad nazwami wód słowiańskich, „Prace Onomastyczne”, 1, Kraków: P.A.U. Rudnicki J. 1939. Nazwy geograficzne Bojkowszczyzny. Rozprawy z Onomastyki Słowiańskiej, Lwów. Schramm W. 1925. Zsuwiska stoków górskich w Beskidzie. Wielkie zsuwisko w lesie Duszatyn ziemi sanockiej, Zakrzewski I. (red.), „Kosmos”, r. 50, Lwów, s. 1355-1372. Słownik stratygraficzny 1968. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne. Starkel L. 1960. Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, „Prace Geograficzne”, 22, Warszawa: WG . Starkel L. 1965. Rozwój rzeźby polskiej części Karpat Wschodnich, „Prace Geograficzne”, 50, Warszawa: WG. Starkel L. 1972. Zachodnie Karpaty Zewnętrzne (fliszowe), [w:] Klimaszewski M. (red.), „Geomorfologia Polski”, t. 1, Warszawa: PWN, s. 52-110. Staszewski J. 1956. Nazwy geograficzne na obszarze Polski. Próba syntezy, „Przegląd Geograficzny”, r. XXVII, z. 1, s. 105-130. Staszewski J. 1968. Mały słownik. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Warszawa: WP. Stieber Z. 1948. Toponomastyka Łemkowszczyzny. (Cz. I). Nazwy miejscowości, Łódź: ŁTN. Stieber Z. 1949. Toponomastyka Łemkowszczyzny. (Cz. II). Nazwy terenowe, Łódź: ŁTN. Ślączka A. 1964/65. Jaśliska (M 34-92D). Mapa geologiczna 1:50 000. Ślączka A. 1973. Wycieczka Dukla – Lipowica – Trzciana – Jaśliska – Tylawa, [w:] Żytko K. (red.). Przewodnik Geologiczny po Wschodnich Karpatach fliszowych, Warszawa: WG , s. 111-120. Ślączka A. 1973. Wycieczka: Besko – Sieniawa – Rudawka Rymanowska, [w:] Żytko K. (red.), Przewodnik Geologiczny po Wschodnich Karpatach fliszowych,Warszawa: WG , s. 121-134. Świdziński H. 1947. Słownik stratygraficzny północnych Karpat fliszowych, „Państwowy Biuletyn Geologiczny”, 37, Warszawa.

12. Por. nazwę Berdo (jako hydronim) na północnych stokach Połoniny Wetlińskiej (por. też Krukar W. 1994b, s. 96). 200

201

Świdziński H. 1953. Karpaty fliszowe między Sanem a Dunajcem, [w:] Książkiewicz M. (red.) Regionalna Geologia Polski (t. 1, z. 2, Tektonika), Kraków: PTGeol ., s. 362-418. Taszycki W. 1946. Słowiańskie nazwy miejscowe (ustalenie podziału), „Prace Komisji Językowej PAU ”, nr 29, Kraków. Tokarski A. 1975. Geologia i geomorfologia okolic Ustrzyk Górnych, „Studia Geologica Polonica”, vol. XLVIII , Warszawa: WG . Warchałowska-Pazdrowa O. 1930. Budowa geologiczna okolic Dukli i Żmigrodu, „Kosmos”, t. 54, Lwów, s. 917-928. Wrzosek A. 1939. Cisna i zachodnie krańce Bieszczadów, „Wierchy”, 1938 (R. XVI). Zierhoffer K. 1986. Formowanie się nazewnictwa od terminów topograficznych na przykładzie wyrazu „łęg”. „Prace Onomastyczne”, 32, Wrocław, Ossolineum.

Summary The subject of this thesis is the topographical nomenclature of the eastern part of the Carpathian Mountains. The most numerous group of all the names in the region are the so-called topographical names. They constitute 60-65% of all the names in the region. The majority of those names refer to the relief in their lexical meaning and signify close links to it. This fact constitutes a basis for formulating general tendencies occurring among the names and the features and the terrain morphometry. In order to study the correlation of the topographical nomenclature and their designata, I have chosen the names of rocks, e.g.: Kamień, Skała, Petrus, Płyta, slopes, e.g.: Berdo, Berce, river gorges, e.g.: Boroło, Debra, Ubicz, Olzy, Tisnyny, Strymtury, and the names of denudative processes, e.g.: Zwezło, Zomkło, Społzłe. The thesis is based on my own toponymic data (approximately 12 thousand names) which I obtained during interviews with local inhabitants.

The Krosno State College Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Pigonia w Krośnie

Historia uczelni stawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa jest czerwca 1999 r. Dz. U. Nr 55, poz. 575). pierwszą uczelnią w Krośnie, z dumą jednak odPierwszym rektorem uczelni został prof. dr wołuje się do bogatej historii kształcenia w na- hab. Janusz Strutyński, polonista-językoznawca szym mieście na poziomie średnim lub półwyż- z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 2000szym kadry nauczycielskiej dla okolicznych szkół. 2004 funkcję tę pełnił prof. dr hab. inż. Andrzej Tradycja ta sięga czasów, w których Kro- Gonet, specjalista w zakresie górnictwa i geosno miało już za sobą świetność gospodarczą dezji inżynierskiej związany z Akademią GórniXV i XVI w. Za sprawą sprowadzonych w 1614 r. czo-Hutniczą w Krakowie. W latach 2004-2008, jezuitów rozpoczęła w 1631 r. funkcjonowanie 2008-2012 rektorem był dr hab. Janusz Gruchała szkoła, która po szesnastu latach intensywnej prof. nadzw., polonista-literaturoznawca z Unidziałalności edukacyjnej w klasach gramatyki, wersytetu Jagiellońskiego. Od roku 2012 uczelretoryki i humanistycznych oraz dzięki odpo- nią zarządza prof. dr hab. Grzegorz Przebinda wiedniemu doborowi kadry została podniesiona – profesor nauk humanistycznych Uniwersytetu do rangi kolegium. W 1647 r. jezuici otworzyli Jagiellońskiego. pierwszą bursę i internat. Dzięki przedsiębiorczości zakonników oraz licznym funduszom i zaOferta kształcenia pisom kolegium przetrwało, z drobnymi prze- Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie rwami, aż do 1773 r. Kasata zakonu i likwidacja kształci na 13 kierunkach studiów: kolegium zapoczątkowały okres zapaści edukacyjnej. W XX w. w budynku kolegium otworzono Studia licencjackie Szkołę Tkacką, a następnie Technikum Tkackie. »» Filologia ›› Dwujęzykowe studia dla tłumaczy, Po drugiej wojnie światowej w części budynku ›› Filologia angielska, mieściła się Szkoła Podstawowa nr 1, do której ›› Filologia germańska, uczęszczała większa część ówczesnych miesz››Język rosyjski dla biznesu. kańców Krosna. Kiedy zaistniały ustawowe warunki dla or- »» Filologia polska ›› Edytorstwo i wiedza o mediach, ganizowania państwowych wyższych szkół za›› Informacja i komunikacja społeczna, wodowych, Wojewoda Krośnieński wystąpił do ›› Filologia polska – nauczycielska. Ministra Edukacji Narodowej z wnioskiem o powołanie uczelni w oparciu o działające w Krośnie »» Pedagogika ›› Edukacja wczesnoszkolna z j. angielskim, i Jaśle placówki kształcące nauczycieli. Dzięki ›› Edukacja wczesnoszkolna z wychowaniem śmiałemu otwarciu władz administracyjnych przedszkolnym, i oświatowych województwa krośnieńskiego ›› Pedagogika społeczno-opiekuńcza z terapią na założenia i wymagania stawiane kolegiom pedagogiczną. oraz życzliwej pomocy władz i twórczemu wysiłkowi pracowników naukowo-dydaktycznych »» Pielęgniarstwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Górni- »» Turystyka i rekreacja ›› Obsługa ruchu turystycznego i rekreacji, czo-Hutniczej i Wyższej Szkoły Pedagogicznej ››Turystyka aktywna z agroturystyką, w Rzeszowie, w 1999 roku powstała w Krośnie ››Turystyka uzdrowiskowa, Wellness i Spa. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa (na pod-

205

»» Wychowanie fizyczne ›› Odnowa biologiczna z gimnastyką korekcyjną, ›› Sportowo-instruktorska, ››Trener osobisty.

Studia inżynierskie »» Budownictwo »» Energetyka »» Informatyka ››Technologie internetowe i bazy danych, ›› Sieciowe systemy informatyczne, ›› Informatyka praktyczna. »» Inżynieria środowiska ››Geotechnika i geologia inżynierska, ›› Instalacje sanitarne i technologiczne, ›› Instalacje gazowe. »» Mechanika i budowa maszyn ›› Obrabiarki sterowane numeryczne, ›› Mechatronika i diagnostyka samochodowa, ›› Mechanika lotnicza. »» Rolnictwo ››Agroekonomia, ›› Ochrona i kształtowanie krajobrazu. »» Towaroznawstwo ›› Kształtowanie i ocena jakości towarów, ››Towaroznawstwo wyrobów przemysłowych, ››Towaroznawstwo i technologia żywności, ›› Inżynier sprzedaży. Różnorodna oferta Studenci krośnieńskiej uczelni przywykli już do doskonałych warunków, jaki stwarza uczelnia w Krośnie. Młodzi ludzie kształcą się w trzech nowoczesnych kampusach wyposażonych w najnowszy sprzęt dydaktyczny i laboratoryjny. Instytut Kultury Fizycznej i Politechniczny mieszczą się w Turaszówce, Instytut Humanistyczny, biblioteka oraz rektorat w obrębie krośnieńskiej starówki, Instytut Gospodarki i Polityki Społecznej w przepięknie położonym kompleksie w Suchodole. W bibliotece uczelnianej studenci mają dostęp do bogatego księgozbioru i internetowych baz danych. Uczelnia ma w swojej ofercie studia podyplomowe, kursy instruktorskie, kursy językowe i egzaminy w Wewnętrznym Ośrodku Egzaminacyjnym British Council. Studenci korzystają z rozbudowanego systemu stypendiów, zamiejscowym proponuje się miejsca w akademiku. Uczelnia dba o wysoki poziom praktyk i zajęć praktycznych realizowanych zgodnie z wymogami Krajowych Ram Kwalifikacji, co stwarza realne szanse na uzyskanie atrakcyjnej pracy po zakończeniu studiów. Rozwija też współpracę 206

międzynarodową; w każdym roku 40 studentów uczelni wyjeżdża na semestralne studia do uniwersytetów w Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Francji, Irlandii, Austrii, do Niemiec, na Węgry i Słowację oraz do Stanów Zjednoczonych. Koszty wyjazdów są finansowane z programu Erasmus. Studenci mogą rozwijać swoje pasje w jednym z kilkunastu kół naukowych lub sprawdzić się w działającym w uczelni Akademickim Związku Sportowym. Baza dydaktyczna Zespół obiektów w Krośnie przy ul. Kazimierza Wielkiego W skład kompleksu dydaktycznego wchodzą cztery budynki, z których trzy posiadają wybitne walory historyczne i architektoniczne. Mieszczą się w nich sale wykładowe i aula ze 160 miejscami i kompletnym wyposażeniem audiowizualnym. Budynek Collegium Pigonianum to najstarszy budynek z tradycją XVII-wieczną. W nim mieściło się krośnieńskie kolegium jezuickie. Po remoncie i przystosowaniu do potrzeb studentów i pracowników stał się nowoczesnym budynkiem dydaktycznym. Studenci i wykładowcy szczególnie cenią sobie atmosferę, swoisty genius loci, której źródłem jest bogata przeszłość tego miejsca. Zespół obiektów dydaktyczno-sportowych przy ul. Wyspiańskiego 20 W skład kompleksu dydaktycznego wchodzą dwa budynki dydaktyczne i zespół obiektów sportowych. Mieści się tu zespół pracowni komputerowych i specjalistycznych oraz obejmuje hala sportowa, sale do gimnastyki korekcyjnej i gimnastyki sportowej oraz siłownia. Budynek przy Rynku 1 i 1a W samym sercu krośnieńskiego rynku, w przepięknie odremontowanej kamienicy „Pod zegarem” mieszczą się biura rektorów, kancelaria, działy kwestury i kadr, promocji i rozwoju uczelni oraz sala obrad Senatu. W bibliotece uczelnianej stworzono nowoczesne warunki do pracy naukowej i studiowania, a jednocześnie stała się ośrodkiem informacji naukowej umożliwiającym obsługę użytkowników z własnej uczelni, miasta i regionu. W wypożyczalni i czytelni wprowadzony wolny dostęp do półek umożliwia czytelnikowi bezpośredni kontakt ze zbiorami bibliotecznymi, gwarantując swobodne przeglądanie i wybór materiałów. W czytelni dla użytkowników przeznaczono 60

miejsc oraz 40 stanowisk komputerowych. Tu można korzystać z Internetu, baz danych oraz z zasobów Wirtualnej Biblioteki Nauki (ISI Web of Knowledge, ScienceDirect, Springer, EBSCO Publishing). Czytelnicy gazet i czasopism mają zapewnione także dogodne warunki, natomiast korzystający ze zbiorów audiowizualnych kameralne miejsce, w którym – nie przeszkadzając innym – mogą przesłuchać CD czy obejrzeć film na DVD. Nowoczesna architektura, przestrzeń, estetyczne i funkcjonalne wyposażenie decydują o tym, że biblioteka nie pełni jedynie funkcji wy-

pożyczalni, ale jest miejscem, w którym chce się być, spędzać czas, korzystając z gazet i czasopism lub „nawigując po sieci”. Kampus Techniczny przy ul. Dmochowskiego W skład Kampusu Technicznego uczelni wchodzą trzy budynki dydaktyczno-badawcze. Mieści się tu amfiteatralna aula wraz z zapleczem, sala wykładowa na 100 osób oraz sale laboratoryjne i pracownie dydaktyczne. Na terenie Kampusu powstały parkingi i drogi dojazdowe oraz odrestaurowano park z zabytkowym drzewostanem.