Ulotka a5 15

PRZE£OM WIS£OKA Jego geneza, ska³y i skamienia³oœci jako dokumenty dziejów ziemi beskiej

Projekt wspó³finansowany przez Szwajcariê w ramach szwajcarskiego programu wspó³pracy z nowymi krajami cz³onkowskimi Unii Europejskiej, poprzez projekt „Alpy Karpatom”, realizowany przez Fundacjê Karpack¹ – Polska

Jar Wis³oka znajduje siê w gminie Besko, powiecie sanockim województwa podkarpackiego.

Rzeka Wis³ok ma d³ugoœæ 228 km, a jej dorzecze powierzchniê 3528,2 km2. ród³a znajduj¹ siê na wysokoœci 740-770 m n.p.m. w Beskidzie Niskim, w pobli¿u granicy ze S³owacj¹. Zlewnia Wis³oka nale¿y do dorzecza rzeki Wis³y w zlewisku Morza Ba³tyckiego. Jest on najwiêkszym lewobrze¿nym dop³ywem Sanu, który z kolei jest najwiêkszym karpackim dop³ywem Wis³y.

Dorzecze Wis³oka stanowi 21% zlewni Sanu.

Jeden z najciekawszych odcinków Wis³oka znajduje siê w Besku, po³o¿onym na granicy dwóch mezoregionów (wg podzia³u dokonanego przez Jerzego Kondrackiego (2002) tj. Pogórza Bukowskiego i Kotliny JasielskoKroœnieñskiej.

Pomiêdzy zapor¹ w Sieniawie, a mostem w Besku rzeka Wis³ok przedziera siê przez niewysokie wzgórza pó³nocnych krañców Pogórza Bukowskiego (Garb Wysoczan) tworz¹c malowniczy prze³om zwany Jarem Wis³oka a przez miejscow¹ ludnoœæ po prostu „Ska³kami”. Warto te¿ wymieniæ dwa inne godne uwagi obiekty œwiadcz¹ce o zagospodarowaniu doliny Wis³oka oraz jego najbli¿szej okolicy. W samym Jarze Wis³oka, na jego prawym brzegu, jest to stary tartak oraz ruiny m³yna z pocz¹tku XX wieku. Oba napêdzane by³y energi¹ wodn¹, o czym œwiadczy m³ynówka doprowadzaj¹ca wodê od spiêtrzenia na jazie.

Prze³om Wis³oka w Besku jest prze³omem regresyjnym.

Tego typu prze³om zwany jest równie¿ prze³omem z erozji wstecznej lub kapta¿owym. Powstaje w wyniku rozciêcia grzbietu górskiego wskutek erozji wstecznej rzeki i przechwycenia przez ni¹ (kapta¿u) górnego odcinka innej rzeki. Erozja wsteczna cieku o ni¿szej

bazie erozyjnej doprowadzi³a do obni¿enia dzia³u wodnego i przesuniêcia go w stronê rzeki przeci¹ganej (pra-Wis³ok), a w konsekwencji z czasem do przechwycenia jej górnego odcinka.

Grzbietem górskim, który uleg³ rozciêciu w wyniku erozji wstecznej jest dzisiejszy pas wzgórz Pogórza Bukowskiego ci¹gn¹cy siê na interesuj¹cym nas odcinku od Mymonia (Lasu Mymoñskiego) w kierunku zachodnim. Ciekiem, który w wyniku erozji wstecznej rozci¹³ grzbiet wzgórz miêdzy dzisiejszym Beskiem a Mymoniem i Sieniaw¹ oraz doprowadzi³ do kapta¿u praWis³oka by³ ma³y potok p³yn¹cy generalnie w kierunku pó³nocnym. Wczeœniej Wis³ok p³yn¹³ w kierunku pó³nocno-zachodnim, wykorzystuj¹c obni¿enie miêdzy Sieniaw¹ a Rymanowem.

Zdaniem Wójcika (2003) do powstania prze³omowego odcinka rzeki Wis³ok i zmiany w przebiegu jego koryta dosz³o w czasie interglacja³u eemskiego – okresu ocieplenia oddzielaj¹cego zlodowacenie Warty (najm³odsze zlodowacenie œrodkowopolskie) od ostatniego na ziemiach Polski zlodowacenia Wis³y (zlodowacenie pó³nocnopolskie), tzn. oko³o 132-115 tys. lat temu. W trakcie zlodowacenia Wis³y Wis³ok p³yn¹³ przez prze³om i Kotlinê Beska obecn¹ dolin¹.

Zdaniem Wójcika (2003) czêœæ osadów rzecznych wystêpuj¹ca w obrêbie jaru Wis³oka wskazuje, ¿e prze³om Wis³oka móg³ powstaæ nieco wczeœniej, ju¿ pod koniec zlodowacenia Warty, które by³o najm³odszym ze zlodowaceñ œrodkowopolskich, a wiêc oko³o 150-132 tys. lat temu.

Jar Wis³oka ci¹gnie siê od Beska do Sieniawy na d³ugoœci oko³o 5 km. Jego strome, miejscami urwiste brzegi wznosz¹ siê 40 m, a miejscami nawet 60 m ponad

koryto rzeki. Na ca³ej d³ugoœci koryta rzecznego w Jarze Wis³oka zaznaczaj¹ siê wychodnie bardziej odpornych ³awic ska³ osadowych fliszu karpackiego – w tym p r zy p a d ku g ³ ó w n i e wa rst w k ro œ n i e ñ s k i c h , wchodz¹cych w sk³ad p³aszczowiny œl¹skiej – tworz¹ce niewielkie, ale malownicze progi skalne. Po tych skalistych grzêdach o ró¿nym stopniu rozcz³onkowania i o wyraŸnych deniwelacjach woda p³ynie turbulentnie ze wzmo¿on¹ prêdkoœci¹ tworz¹c bystrza zwane szypotami. Pomiêdzy progami skalnymi znajduj¹ siê liczne formy erozji wg³êbnej w postaci mis i kocio³ków eworsyjnych.

Jar Wis³oka jest obecnie ograniczony od po³udnia zapor¹ w Sieniawie, która zosta³a oddana do eksploatacji w 1978 r. Jest to zapora betonowa typu ciê¿kiego o wysokoœci 38 m. D³ugoœæ zapory wynosi 174 m, a szerokoœæ korony 8,5 m. W wyniku jej powstania utworzony zosta³ Zbiornik Wodny Besko o powierzchni maksymalnej 126 ha. Powierzchnia zlewni rzeki Wis³ok do zapory wynosi 207 km2.

Warto te¿ wymieniæ dwa inne godne uwagi obiekty œwiadcz¹ce o zagospodarowaniu doliny Wis³oka oraz jego najbli¿szej okolicy. W samym Jarze Wis³oka, na jego prawym brzegu, jest to stary tartak oraz ruiny m³yna z pocz¹tku XX wieku. Oba napêdzane by³y energi¹ wodn¹, o czym œwiadczy m³ynówka doprowadzaj¹ca

wodê do tartaku od spiêtrzenia na jazie.

W Mymoniu znajduje siê miejsce zwane Zamczyskiem.

Nazwa nawi¹zuje do istniej¹cej tu jeszcze w póŸnym œredniowieczu niewielkiej pogranicznej warowni, usytuowanej w pobli¿u szlaku handlowego wiod¹cego z Wêgier na Ruœ. Odkryto tutaj równie¿ œlady wczeœniejszego osadnictwa z prze³omu X i XI wieku, a nawet z okresu halsztackiego epoki ¿elaza.

Prze³om Wis³oka w Besku jest jednym z dwóch g³êboko wciêtych jarów w górnym biegu tej rzeki. Jego powstanie doprowadzi³o do skrócenia biegu tej rzeki w poprzek Pogórza Bukowskiego (Garbu Wysoczan) i intensywnej erozji wg³êbnej, która d¹¿y³a do uzyskania profilu równowagi z now¹, nisko po³o¿on¹ podstaw¹ erozyjn¹ w Kotlinie Beska. Intensywna erozja wsteczna doprowadzi³a do g³êbokiego wciêcia siê Wis³oka i

utworzenia g³êbokiego jaru równie¿ w Rudawce Rymanowskiej.

Niskie po³o¿enie nowej bazy erozyjnej wynika³o nie tylko ze skrócenia biegu rzeki, ale tak¿e z ruchów obni¿aj¹cych w obrêbie Kotliny Beska. Ju¿ po powstaniu prze³omu, u schy³ku ostatniego zlodowacenia, istnia³o w jej obrêbie jezioro, o czym œwiadczy warstwa kredy jeziornej stwierdzona na g³êbokoœci 11 m w przysió³ku ZapowiedŸ. Poni¿ej tej warstwy zalegaj¹ mu³ki i ¿wiry dokumentuj¹ce okres zasypywania Kotliny Beska przez wody p³yn¹ce.

Na podstawie badañ szcz¹tków i py³ków roœlin zachowanych w osadzie Wanda Koperowa (1970) stwierdzi³a, ¿e we wschodniej czêœci kotliny Beska, oko³o 12 tys. lat temu, u schy³ku Allerodu ,utworzy³ siê zbiornik wodny ze sta³ym dop³ywem wód zasobnych w wêglan wapnia. Jego otwarte przestrzenie zajmowa³y zbiorowiska roœlin wodnych. S¹siadowa³y z nimi podwodne ³¹ki. Podmok³e ³¹ki po³o¿one najbli¿ej brzegów jeziora porasta³y obficie skrzypy, turzyce i mchy, prowadz¹ce zarastania zbiornika. Otaczaj¹ce kotlinê Beska zbocza Pogórza i stoki Beskidu zajmowa³y lasy sosnowo-limbowe z brzoz¹, modrzewiem, œwierkiem i olsz¹.

W m³odszym dryasie osadzi³a siê czysta kreda jeziorna, bez domieszki piasku, co œwiadczy o zmniejszeniu przep³ywu wód i stopniowym zarastaniu jeziora. W starszej czêœci m³odszego dryasu istnia³a jeszcze otwarta powierzchnia wodna, o czym œwiadcz¹ liczne szcz¹tki roœlin wodnych. W m³odszej g³ówn¹ misa jeziora zarasta roœlinami szuwarowymi. Za nimi wkracza³a brzoza, sosna, modrzew i prawdopodobnie olsza, których szcz¹tki znaleziono w warstwie kredy powsta³ej w tym czasie.

Stopniowe zarastanie jeziora w kotlinie Beska i jego ca³kowity zanik na progu okresu preborealnego oraz

Profil osad贸w jeziornych w przysi贸鲁ku Zapowied鸥 na podstawie W. Koper (1970)

rozwój roœlinnoœci stepowej, wskazuj¹ na klimat kontynentalny. W okresie preborealnym powsta³a dziesiêciocentymetrowa warstwa torfu zbitego.

Pocz¹tkowo by³ to torf trzcinowo-turzycowy (z licznymi fragmentami trzciny) z ma³¹ domieszk¹ mchów, a nastêpnie turzycowy.

Domieszka drobnoziarnistego, prawie pylastego materia³u nieorganicznego w torfie turzycowym wskazuje, ¿e torfowisko by³o w zasiêgu wód powodziowych.

W okresie atlantyckim powstawa³ torf o strukturze gruze³kowatej i zabarwieniu brunatno-czarnym, zawieraj¹cy fragmenty drewna, ga³êzi i kory olszy. Z³o¿e torfu przykryte jest warstw¹ i³ów, koñcz¹cych wzrost torfowiska. Wi¹¿e siê to prawdopodobnie ze wzmo¿onymi opadami w okresie atlantyckim, które powodowa³y przybór wód i siln¹ erozjê. Wezbrane rzeki wynosi³y z gór materia³ ¿wirowo-piaszczysty i ilasty, sk³adaj¹c go w kotlinach œródgórskich i na przedpolu Karpat w postaci sto¿ków nap³ywowych.

Intensywna erozja wsteczna i wg³êbna w dolinie Wis³oka ods³oni³a starsze, pofa³dowane serie skalne p³aszczowiny œl¹skiej buduj¹cej tê czêœæ Karpat Zewnêtrznych. Na odcinku od Beska po Sieniawê s¹ to g³ównie oligoceñskie utwory zaliczane do warstw kroœnieñskich dolnych (lokalnie przejœciowych), a dalej ku po³udniowi œrodkowych. W pobli¿u zapory ods³ania siê horyzont ³upków i wapieni jasielskich oraz warstwy kroœnieñskie górne.

W Rudawce Rymanowskiej, powy¿ej mostu na Wis³oku, ods³aniaj¹ siê warstwy kroœnieñskie na które nasuniête s¹ powsta³e na prze³omie eocenu i oligocenu warstwy menilitowe, spod których w j¹drze antykliny ukazuj¹ siê eoceñskie margle globigerinowe oraz ³upki i piaskowce warstw hieroglifowych. Lokalnie, w obrêbie warstw menilitow ych, mo¿na zaobser wowaæ silnie skrzemienia³e, ostrokrawêdziste, rogowce, a tak¿e prze³awicenia piaskowców cergowskich i horyzont wapieni tylawskich.

Seria osadowa powsta³a w eocenie i oligocenie utworzy³a siê w zbiorniku morskim, który by³ fragmentem Oceanu Tetydy rozci¹gaj¹cego siê pomiêdzy Afryk¹ i Europ¹. Materia³ buduj¹cy te ska³y to zarówno resztki glonów i innych organizmów morskich, zachowanych w obrêbie margli globigerinowych, rogowców i wapieni, jak i przynoszone przez pr¹dy zawiesinowe, sp³ywaj¹ce po stoku kontynentalnym, osady m u³ owcowo- piaszc zyste go m ate rialu pochodz¹cego z przyleg³ego ladu.

W obrêbie ska³, w których dominuje udzia³ materia³u pochodzenia organicznego, wystêpuj¹ czêsto cienkie warstewki (laminy) powstaj¹ce w wyniku powolnego opadania na dno morza wapiennych resztek otwornic z rodzaju Globigerina lub krzemionkowych pancerzyków okrzemek. Okresowe zakwity tych jednokomórkowych

glonów powodowa³y zró¿nicowan¹ intensywnoœæ gromadzenia siê tego osadu i powstanie laminacji.

Najwiêksz¹ zawartoœci¹ materii organicznej charakteryzuj¹ siê lupki menilitowe, a towarzysz¹ce im ostrokrawêdziste rogowce to produkt spojenia ska³y krzemionk¹ pochodz¹c¹ z pancerzyków okrzemek.

Nazwa tych ³upków pochodzi od wystêpuj¹cego w nich brunatnego opalu – menilitu. £upki te uwa¿ane s¹ za ska³ê macierzyst¹ ropy naftowej i gazu ziemnego. W ³upkach menilitowych oprócz resztek glonów mo¿na znaleŸæ skamienia³e fragmenty ryb, a niekiedy tak¿e drzew i ptaków zasiedlaj¹cych przyleg³e l¹dy.

Osady bêd¹ce produktem pr¹dów zawiesinowych wykazuj¹ szereg struktur wskazuj¹cych na warunki

Legenda do fragmentu Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski arkusz Rymanów (Wdowiarz i inn. 1988)

Fragment Szczeg贸鲁owej Mapy Geologicznej Polski arkusz Ryman贸w (Wdowiarz i inn. 1988) z uproszczonym przekrojem geologicznym opracowanym przez A. Soleckiego.

przep³ywu i stopniowego wytracania siê osadu. Pr¹d zawiesinowy to mieszanina wody z drobn¹ mineralna zawiesin¹, która sp³ywa gwa³townie po nachylonym dnie zbiornika wodnego. Intensywny pr¹d zawiesinowy w warunkach turbulentnego przep³ywu tworzy jamki wirowe w nieskonsolidowanym pod³o¿u, a wleczone fragmenty ryb, niekiedy pni drzew z przyleg³ego l¹du rzeŸbi¹ w dnie charakterystyczne bruzdy. Ca³y zespó³ takich struktur ró¿nego pochodzenia okreœlanych jest mianem hieroglifów. W miarê spadku prêdkoœci przep³ywu pr¹du zawiesinowego na p³askim dnie zbiornika osadzaj¹ siê najpierw najgrubsze, a potem najdrobniejsze, ilaste ziarna mineralne. W rezultacie nak³adania siê na siebie osadów kolejnych pr¹dów zawiesinowych powstaje flisz-charakterystyczny przek³adaniec piaskowcowo-³upkowy, gdzie kolejne warstwy zlepieñca lub piaskowca oznaczaj¹ pocz¹tek wytr¹cania siê osadu z zawiesiny, a mu³owce – warstwy py³owca i i³owca (³upki) to nagromadzenia drobnego osadu wytr¹conego na koñcu. Niekiedy ciê¿szy osad piaszczysty deformuje i pogr¹¿a siê w ni¿ejlegle miêkkie ilaste osady poprzedniego pr¹du zawiesinowego tworz¹c charakterystyczne struktury konwolutne. W obrêbie nagromadzonych osadów fliszowych dochodzi³o niekiedy do powstawania, bochenkowatych w kszta³cie, konkrecji dolomitycznych – nagromadzeñ wêglanu wapnia i magnezu wytr¹conych z nasyconych wêglanami wód penetruj¹cych osad. W szczelinach tych konkrecji krystalizuj¹ niekiedy ¿y³ki wêglanu wapnia-kalcytu.

Osady fliszowe zgromadzone w zbiorniku Tetydy zosta³y zafa³dowane i ponasuwane na siebie w formie po³ogich p³aszczowin w miocenie, w czasie kolizji p³yty afrykañskiej z europejsk¹. Efekty tych fa³dowañ widoczne s¹ na za³¹czonym przekroju opracowanym dla fragmentu Szczegó³owej Mapy Geologicznej Arkusz Rymanów (Wdowiarz i inn. 1988). W rejonie Beska i Rudawki Rymanowskiej widoczne s¹ na przekroju dwa obalone fa³dy antyklinalne. W strefach przegubowych tego typu struktur czêsto dochodzi do powstania pustek skalnych i rozluŸnieñ, gdzie z kr¹¿¹cych wód mog¹ krystalizowaæ kryszta³y kwarcu, niekiedy o charakterystycznej formie podwójnej piramidy (tzw. diamenty marmaroskie). W terenie malownicze fa³dy widoczne s¹ we wschodnim brzegu Wis³oka w Rudawce Rymanowskiej w tzw. Œcianie Olzy. Jest to najwiêksze w polskich Karpatach ods³oniêcie ³upków menilitowych, zwane przez geologów ods³oniêciem im. prof. S. D¿u³yñskiego – zas³u¿onego badacza fliszu karpackiego.

Oko³o 500 m powy¿ej tego ods³oniêcia w zachodniej œcianie jaru Wis³oka mo¿na obserwowaæ nacieki wêglanu wapnia-trawertyny.

Literatura KondrackiJ. 2002:: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002.

Koperowa W., 1970: PóŸnoglacjalna I holoceñska historia roœlinnoœci wschodniej czêœci Do³ów Jasielsko-Sanockich. Acta Paleobot.11.2. 32s Wdowiarz S. Zubrzycki A., Frysztak Wo³kowska A.,1988: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski arkusz Rymanów Wójcik, A.: 2003, Czwartorzêd zachodniej czêœci Do³ówJasielsko-Sanockich (polskie Karpaty Zewnêtrzne) (Quaternary of the western part of the Jas³o-SanokDepression, Polish Outer Carpathians), Prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 178, 1–148.

Stowarzyszenie Mi³oœników Ziemi Beskiej ul.. Starowiejska 64, Besko 38-524

Opracowali: Andrzej Solecki, Daniel Sza³ankiewicz Wspó³praca: Wojciech Schmid, Damian Smoleñ Sk³ad graficzny: Jacek Wnuk

Projekt wspó³finansowany przez Szwajcariê w ramach szwajcarskiego programu wspó³pracy z nowymi krajami cz³onkowskimi Unii Europejskiej, poprzez projekt „Alpy Karpatom”, realizowany przez Fundacjê Karpack¹ – Polska