Zagroda Albrechta

MUZEUM POMORZA ŚRODKOWEGO W SŁUPSKU 2008

„Ocalone dziedzictwo”

Słowo wstępne

Publikacja przygotowana z okazji otwarcia Muzealnej Zabytkowej Zagrody w Swołowie zrekonstruowanej w latach 2006-2008 w ramach projektu „Wzmocnienie potencjału turystycznego Krainy w Kratę – rekonstrukcja Zagrody Albrechta w Swołowie” współfinansowanego w 73% ze środków Unii Europejskiej w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego oraz w 27% ze środków Budżetu Państwa i Samorządu Województwa Pomorskiego.

Rekonstrukcja i rewitalizacja zabytkowej Zagrody Albrechta w Swołowie realizowana ze środków Unii Europejskiej jest ważnym wydarzeniem w działalności Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Powstał drugi, po Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach oddział, który obrazuje kulturę materialną bogatego pomorskiego rolnika (bauera).

Swołowo uchodzi za stolicę tzw. „Krainy w Kratę” a unikatowa zabudowa wsi zwana owalnicą od dawna fascynowała muzealników – szczególnie etnografów. Cała wieś zasługuje na rewitalizację i ochronę konserwatorską. Mam nadzieję, że przywrócenie do dawnej świetności zespołu budynków zwanych Zagrodą Albrechta jest dopiero pierwszym, ale i ważnym krokiem w tym kierunku. Stało się to możliwe dzięki wejściu Polski do Unii Europejskiej i pojawieniu się szansy skorzystania z dofinansowania projektu z jej środków. Program przygotowany przez zespół specjalistów, nie tylko z muzeum, uzyskał uznanie Komitetu Sterującego Urzędu Marszałkowskiego w Gdańsku i otrzymał bardzo wysoką ocenę merytoryczną.

Wszystkim współpracownikom, wolontariuszom, realizatorom rekonstrukcji, a przede wszystkim pani Marzennie Mazur, kierownikowi Oddziału Etnografii MPŚ (Młyn Zamkowy w Słupsku i Zagroda Muzealna w Swołowie), autorce programu rewitalizacji Zagrody Albrechta, składam serdeczne gratulacje i wyrazy uznania.

Panu Janowi Kozłowskiemu, Marszałkowi Województwa Pomorskiego, dziękuję za niezwykłą życzliwość i wsparcie finansowe naszego projektu na każdym kolejnym etapie jego realizacji oraz przyjęcie honorowego patronatu nad uroczystością otwarcia zagrody. Podziękowania składam wójtowi Gminy Słupsk, panu Mariuszowi Chmielowi za bezpłatne przekazanie zagrody na rzecz Muzeum oraz za wieloletnią współpracę. Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego za wsparcie finansowe projektu. Dziękujemy za zaufanie. Jestem przekonany, że środki te zostały przez słupskie muzeum dobrze wykorzystane.

Wszystkim mieszkańcom Swołowa życzę dużo satysfakcji z działalności Zabytkowej Zagrody Muzealnej w Swołowie.

Mieczysław Jaroszewicz

Opracowanie katalogu:

Marzenna Mazur Fotografie kolorowe na okładce i str. 5, 6, 16-42 oraz projekt graficzny i skład:

Jakub Matuszkiewicz Fotografie archiwalne ze zbiorów prywatnych Wydawca:

Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku

ul. Dominikańska 5-9 76-200 Słupsk tel. 059 842 40 81 www.muzeum.slupsk.pl www.muzeum.swolowo.pl Instytucja Samorządu Województwa Pomorskiego

Dyrektor Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku

Druk:

Grawipol – Zakład Poligraficzny ul. Poznańska 42, 76-200 Słupsk

ISBN 83-89329-43-3

Ocalone dziedzictwo • Słowo wstępne | 5

Jak powstała „Kraina w Kratę”?

Nazwa „Kraina w Kratę” powstała jesienią 1996 roku w trakcie opracowywania koncepcji fotograficznej wystawy przygotowywanej przez działaczy słupskiego oddziału Towarzystwa Opieki nad Zabytkami.

Materiał ilustracyjny zebrałam w latach 1994-96, kiedy to pracując jako projektantka w Wojewódzkim Biurze Planowania Przestrzennego w Słupsku od 1990 roku badałam nurty regionalne w krajobrazie ówczesnego województwa słupskiego, dokumentując m.in. krajobraz kulturowy wsi w okolicach Słupska. Po wspólnie ustalonym z historykiem sztuki mgr Stanisławem Szpilewskim scenariuszu wystawy trzeba było znaleźć atrakcyjnie brzmiący tytuł, bo np. „drewniano-gliniana architektura regionalna” nie objaśniała cech wystawy przedstawiającej – krajobraz, zagrody, domy, kościoły, budynki usługowe, cechy konstrukcji, stan zachowania budynków, przykłady regionalizmu stosowanego w architekturze dworów, kościołów, kamienic i domów wczasowych w Darłowie i Ustce.

Patrząc na projekty plansz z fotografiami spostrzegłam i skojarzyłam, że zasadniczym, powtarzającym się elementem plastycznym jest regularna czarna krata z białym tłem, którą tworzą drewniane konstrukcje budynków i bielone wapnem, gliniane wypełnienia pomiędzy słupami, belkami i skośnymi ryglami. Nazwa „Kraina w Kratę” zaistniała jako tytuł wystawy, która po pierwszej prezentacji w Słupsku pokazywana

była w wielu innych miejscach Polski. Prezentowaliśmy wystawę także w wiejskich świetlicach, aby pokazać piękno pomorskiego krajobrazu mieszkańcom tych wsi i domów.

Kraina w pojęciach geograficznych oznacza terytorium wyróżniające się położeniem, dające się wyodrębnić pod jakimś względem w oparciu o jakąś dominującą cechę. Drewniane budownictwo kratownicowe występuje w wielu miejscach Europy. W zlewni Morza Bałtyckiego tak budowano na wsiach i dawniej w miastach na Warmii, Żuławach, Półwyspie Helskim, na Pomorzu, w północnych obszarach Niemiec, w Danii i w południowej Szwecji.

Ten typ konstrukcji w Polsce nazywany jest „pruskim murem” i na obszarze Pomorza Zachodniego władze polityczne i administracyjne celowo dążyły do eliminowania lub przemilczania dziedzictwa kulturowego z okresu, kiedy Księstwo Pomorskie po 1648 roku straciło polityczną samodzielność i zostało włączone w strefę wpływów Brandenburgii, a potem Prus.

Ten typ konstrukcji na Pomorzu ma bardzo długą historię, co potwierdzają najstarsze konstrukcje drewniane wiejskich kościołów w okolicy Słupska w Kuleszewie (XVI w.), Krupach k. Sławna (ok.

1670 r.), Objeżdzie (1606 r.), Charnowie (XVII w.) czy Wytownie (XVII w.). Z literatury, fotografii i rysunków znamy kilka budynków bramnych z połowy XVII

6 | Ocalone dziedzictwo • Jak powstała „Kraina w Kratę”?

wieku z Ryczewa, Zajączkowa, Machowina czy Możdżanowa. Potwierdza się, że ten typ konstrukcji był rodzimy i wynikał z naturalnych warunków i zasobów surowcowych. Z użytkowanych mieszkalnie lub gospodarczo budynków z XVIII wieku zachowały się sporadycznie obiekty w Krupach, Łącku, Swochowie, Swołowie, Starkowie. Są one mocno zniszczone, przebudowane lub zrekonstruowane, jak np. chałupa Charlotty w skansenie w Klukach. Najwięcej, bo około 1500 obiektów, w dobrym stanie to budynki z połowy XIX wieku. Tradycyjnie z drewna i gliny budowano na wsiach do końca XIX wieku i te wzory wykorzystywano także w budynkach użyteczności publicznej i wypoczynkowej nad morzem.

Ponieważ w północno-zachodniej części powiatu słupskiego do naszych czasów przetrwało bardzo dużo tradycyjnego pomorskiego budownictwa ludowego, uznałam, że przygotowywana wystawa promująca to dziedzictwo kulturowe powinna nazywać się „Kraina w Kratę”. Obszar tej Krainy w mniejszym stopniu, jak inne rejony Polski, został oszpecony kubicznymi domami, ponieważ po latach powojennych tworzenia we wsiach chłopskich spółdzielni produkcyjnych powrócono do indywidualnych form gospodarowania.

Wdrożone po 1945 roku zasady reformy rolnej znacząco zmieniły stabilną przez kilka wieków strukturę gospodarczą, z którą zgodna była forma i skala zagród, często bardziej przypominających siedziby dworskie na lichych, piaszczystych ziemiach. Krajobraz wiejski potwierdza, że indywidualni rolnicy w niewielkim stopniu korzystali z kredytowych możliwości lat 70. i 80. ubiegłego wieku.

Nazwę „Kraina w Kratę” rozpowszechniono.

Obecnie wpisując do wyszukiwarki internetowej to hasło, możemy zapoznać się z 9190 informacjami. Starostwo Powiatowe w Słupsku w taki sposób promuje ją i objaśnia: „KRAINA W KRATĘ – mianem tym określony został teren nadmorskich gmin Pomorza Środkowego, gdzie dominującym elementem krajobrazu wiejskiego było lub jest budownictwo szkieletowe. Drewniane konstrukcje budynków, budowane z potężnych bali wypełniano dylami okręconymi powrósłami słomianymi i obrzucano gliną. Następnie gliniane kwatery bielono wapnem, a drewnianą konstrukcję malowano na czarno, co dawało piękny „malarski” efekt przypominający „kratę”. W stylu tym budowano na wsiach nie tylko mieszkalne chałupy, budynki inwentarskie, stodoły,

kuźnie, szkoły, ale także kościoły i dwory. Konstrukcja ta była też widocznym elementem architektonicznym w pomorskich miastach w XIX i na początku XX wieku. Powszechne występowanie tego typu budownictwa, ich dominacja w pomorskim pejzażu jest powodem nadania całemu obszarowi nazwy „Kraina w Kratę”. Wschodnią część tego regionu zamieszkiwali w okresie międzywojennym Kaszubi Zachodniopomorscy, zwani Słowińcami. Ich tradycja i kultura, typowa dla przyjeziornych wsi rybackich, prezentowana jest w Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach, w Oddziale Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku.

W położonej niedaleko Kluk wsi Czysta planuje się zrekonstruowanie rolniczej osady słowińskiej z dworem, kościołem, czworakami i zagrodami rzemieślniczymi. W zachodniej części „Krainy w Kratę” znajdują się najbardziej reprezentatywne dla tego obszaru zagrody. Spotkać je można w Możdżanowie, Starkowie, a przede wszystkim w Swołowie – zabytkowej wsi o średniowiecznym rodowodzie, zwanej stolicą „Krainy w Kratę”. W jednej z zabytkowych zagród w Swołowie planuje się utworzenie Filii Działu Etnograficznego Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, w której prezentowana będzie tradycja i kultura bogatego chłopa pomorskiego. Swołowo to wieś o szczególnych walorach zarówno architektonicznych, jak i historycznych. Jest jedną z nielicznych wsi pomorskich, w której zachował się średniowieczny układ przestrzenny zwany owalnicą.”

Podejmując problematykę „Krainy w Kratę” przyświecała mi idea, aby odrzucać irracjonalne, polityczne traktowanie przestrzeni i zasobów dziedzictwa kulturowego na Pomorzu Zachodnim. Architektura, jako sztuka zagospodarowywania przestrzeni szczególnie w otwartych krajobrazach powinna współgrać z naturą, co w tradycyjnym, pomorskim budownictwie chłopskim dobrze rozwiązywano.

Po wystawie kolejnym etapem było tworzenie i rozwój na bazie dziedzictwa kulturowego agroturystyki, wyznaczanie i zagospodarowanie rowerowych szlaków turystycznych. Przedsięwzięcie zapoczątkowane wystawą o tradycyjnej architekturze trafiło na dobry klimat społeczny i na czas, który sprzyja różnym lokalnym inicjatywom. Z satysfakcją teraz stwierdzam, że nastaje moda na regionalne wątki w architekturze, czemu sprzyja dbałość o dziedzictwo kulturowe.

ELŻBIETA SZALEWSKA

Ocalone dziedzictwo • Jak powstała „Kraina w Kratę”? | 7

Rys historyczny wsi Swołowo

Widok na owalnicowy układ wsi, na kolorowo zaznaczono obszar zajmowany przez zrekonstruowaną zagrodę nr 8. (fot. W. Zblewski)

Swołowo położone jest na Pomorzu Środkowym, w zachodniej części województwa pomorskiego około 14 km na północny-zachód od Słupska. Niecały kilometr od wsi przebiega droga ze Słupska do Darłowa wybudowana pod koniec XVIII w., co spowodowało iż Swołowo pozostało na uboczu zachowując w nienaruszonym stanie swój układ przestrzenny. Stanowi go średniowieczny układ lokacyjny w kształcie owalnicy położonej na osi wschód-zachód, wzdłuż niewielkiego strumyka tzw. Zielonej Strugi wypływającej niedaleko zabudowań wiejskich. Dzięki spiętrzeniu tego cieku wodnego utworzono pośrodku wsi w niewielkiej dolince mały staw, który przez wieki pełnił funkcje gospodarcze i rekreacyjne. Położony jest on na tzw. „nawsiu” stanowiącym w okresie średniowiecza pastwisko dla całej wspólnoty wsi. Obok stawu usytuowany jest kościół zbudowany około 1400 roku.

Otoczenie dookoła „nawsia” tworzą łagodne zbocza, na których posadowiono siedliszcza chłopskie, a za nimi wytyczano pola i drogi.

Swołowo jest starym miejscem osadniczym, co dokumentuje wiele znalezisk, z których część jest w posiadaniu Muzeum w Koszalinie. Należy do nich kompleks 15 obiektów z okresu wpływów rzymskich, które wykopano podczas badań prowadzonych w latach 30. i 40. XX wieku, w tym m.in. szklany pucharek oraz srebrną czarkę z pierwszych wieków n.e.

8 | Ocalone dziedzictwo • Rys historyczny wsi Swołowo

Wieś należy do najstarszych w regionie słupskim, a pierwsze pisemne wzmianki o niej pochodzą z 1230 roku, kiedy to sławieński książe nadał ją zakonowi Joannitów sprowadzonemu do Starego Sławna. Nadanie wsi „Zelov” lub „Zwolov” potwierdził w 1240 roku gdański książe Świętopełk II. Jej przekazanie zakonowi wiąże się z przebudową prawną, z prawa rodzimego na wzór niemiecki. Zakonnicy umacniali chrześcijaństwo na tych terenach, wprowadzali też nowe formy gospodarki rolnej, jak również pobierali należną sobie dziesięcinę.

W dalszym okresie wieś należała do rodów szlachty pomorskiej: w XIV w. stanowiła własność von Below.

W 1476 roku jako właściciel wymieniany jest Peter Glasenapp, a w 1536 ród von Schwave, następnie przechodzi pod Zarząd Dóbr Królewskich w Słupsku.

Przez następne kilka wieków stosunki prawne i społeczne w Swołowie praktycznie się nie zmieniają.

We wsi o charakterze czynszowym zamieszkuje cieszący się wolnością sołtys oraz 16 chłopów uprawiających duże gospodarstwa rolne (do 50 ha gruntów). Tabela prestacyjna urzędu domen z 1732 roku wymienia we wsi – wolnego sołtysa, 15 chłopów, 3 zagrodników i kowala. L. Bruggemann analizując gospodarstwa w Swołowie w 1784 roku, dodaje jeszcze 3 chałupników: kowala, leśniczego i nauczyciela, szacuje też, iż łącznie we wsi jest 25 „dymów”. Pod koniec XVIII wieku zniesiono większość pańszczyzn, a około 1820

roku przekształcono ostatecznie dziedziczne prawo użytkowania gospodarstw w prawo własności. Decyzja ta była pokłosiem tzw. reformy uwłaszczeniowej Steina z początku XIX wieku obejmującej m.in. tereny Pomorza Środkowego. Reformy rolne z tego okresu przyczyniły się do rozwoju pomorskich wsi – w tym znacząco samego Swołowa.

Intensywny rozwój i rozbudowa trwa od połowy XIX w. W tym okresie wzniesiono większość zachowanych do dziś budynków wchodzących w skład zagród bogatych chłopskich gospodarzy, a także budynków dla robotników rolnych i budynek na sprzęt pożarowy oraz rozbudowano miejscowy kościół. W 1851 roku we wsi było 31 domów zamieszkanych przez 236 osób, a w 1885 r. ilość domów powiększyła się ponad dwukrotnie (66), zamieszkiwało w nich 499 osób.

Wewnątrz wrzecionowatego placu pośrodku wsi (tzw. nawsiu) oraz przy wiejskiej drodze zbudowano kilka niedużych budynków zagrodników, chałupników czy rzemieślników a także mleczarnię. Mimo postępującej zabudowy Swołowo zachowało swój historyczny, sięgający średniowiecza, układ przestrzenny.

Nie zmieniła się też znacząco jego wielkość. W latach 40. XX wieku we wsi, jak przed wiekami, uprawiało rolę 15 właścicieli dużych gospodarstw chłopskich oraz funkcjonowało jedno duże gospodarstwo należące do gminy kościelnej.

Po obu stronach brukowanej drogi czworoboczne zagrody bogatych pomorskich chłopów (od strony północy i południa) sprawiają wrażenie samodzielnie funkcjonujących dworów. Zamknięte są budynkiem bramnym, szerokim frontowym domem, posadowionym w głębi podwórza, oraz spinającymi całość po bokach – budynkiem inwentarskim i stodołą.

K. H. Pagel wymienia, iż przed II wojną światową powierzchnia wsi wynosiła 901 hektarów, a liczba ludności to 315 osób (stan na 17.05.1939 r.), liczba gospodarstw domowych – 78, a domów mieszkalnych – 52 (stan w 1925 r.). W 1939 w Swołowie było 39 gospodarstw rolnych następującej wielkości:

Mleczarnia w Swołowie, 1925 r.

Rodzina Zessin ze Swołowa

10 gospodarstw o powierzchni od 0,5 do 5 ha ziemi 10 gospodarstw o powierzchni od 5 do 10 ha ziemi 4 gospodarstwa o powierzchni od 10 do 20 ha ziemi 15 gospodarstw o powierzchni od 20 do 100 ha ziemi Wśród właścicieli gospodarstw chłopskich ostatnia księga adresowa przed 1945 rokiem wymienia następujące osoby:

Konie w zagrodzie nr 8, lata 30. XX wieku

Ocalone dziedzictwo • Rys historyczny wsi Swołowo | 9

Albert Albrecht I – 71 ha Albert Albrecht II – 52 ha Auguste Albrecht – 28 ha Artur Albrecht – 53 ha Friedrich Albrecht I – 63 ha Friedrich Albrecht II – 54 ha Gerhard Albrecht – 48 ha Fritz Duske – 50 ha Ida Duske – 24 ha Herman Kloh – 28 ha Albert Muller – 50 ha Proboszcz – 72 ha August Schulz – 52 ha Wilhelm Schulz – 47 ha Willi Wockenfluss – 24 ha Paul Zessin – 51 ha Pogłowie w ich gospodarstwach wynosiło do 9 koni, od 9 do 30 sztuk bydła, do 72 sztuk świń, oraz do kilkunastu sztuk owiec. Średni dochód z hektara wynosił 11,23 RM, przy średniej w powiecie słupskim wynoszącym 5,95 RM. Wartym odnotowania stanowi fakt wielowiekowego zasiedzenia mieszkańców Swołowa na rodzinnych siedliszczach. W leżącym nieopodal Starkowie odbyło się 10 maja 1934 roku uroczyste spotkanie, na którym 131 rodzinom z Pomorza, osiadłym na zagrodach ponad 200 lat wręczono honorowe tablice dębowe. Ze Swołowa odznaczeni zostali: 1573 r. – Albert Albrecht I 1654 r. – Friedrich Albrecht I 1659 r. – Gerhard Albrecht 1585 r. – Albrecht – Albrecht 1694 r. – Schulz – Albrecht 1581 r. – Albrecht – Zessin 1689 r. – Paul Zessin 1669 r. – Franz Schulz 1712 r. – Albrecht Schulz W latach międzywojennych XX w. po wschodniej stronie Swołowa wybudowano nowy budynek szkolny (1931 r.). W dwustopniowej szkole podstawowej nauczyciel wiejski Friedrich Horn uczył rok później 66 dzieci. Do wsi doprowadzono elektryczność, wybrukowano drogę, dno stawu pośrodku wsi uszczelniono gliną i kamieniami, wyprofilowano rowy cieków, a miejsca wilgotne odwodniono.

10 | Ocalone dziedzictwo • Rys historyczny wsi Swołowo

We wsi istniało towarzystwo oszczędności i pożyczek, spółdzielnia mleczarska, sklep towarów mieszanych L. Baller i W. Barz. Działający rzemieślnicy to: kowal Pagel, mistrz murarski Bauske, szewcy F. Boldt i R. Sill i stolarz Schulz, stelmach Zielske. Po obu stronach wsi (od strony wschodniej i zachodniej) stały 2 wiatraki należące do Alberta i Roberta Papenfuss.

Mieszkańcy Swołowa byli wyznania ewangelickiego, a kościół należał do parafii w Bruskowie Wielkim.

Na początku marca 1945 roku do wsi (w której oprócz stałych mieszkańców przebywali dodatkowo uciekinierzy m.in. z Prus Wschodnich), wkroczyły wojska radzieckie pozostawiając Swołowo w nienaruszonym stanie. Władze polskie przejęły wieś oficjalnie 1.08.1945 roku. Od tego czasu następuje stopniowe zasiedlanie przez polskich osadników.

Pierwszym z nich (przybył jeszcze przed nadejściem frontu) był Szczepan Ptaszkowski, pamiętający najlepiej pierwsze powojenne lata w Swołowie.

Osadnicy przybywali głównie z terenów kielecczyzny, z białostockiego, z okolic Ciechanowa i Łomży, z rzeszowskiego, a także z dawnych kresów wschodnich. Pierwszym nauczycielem w wiejskiej szkole był pochodzący z okolic Warszawy p. Cejmer. Po kilku miesiącach jego obowiązki przejął Wojciech Radtke, mieszkający wcześniej w niedalekiej odległości od Kartuz na Kaszubach.

Nie wszyscy przybywający na Pomorze Środkowe po II wojnie światowej zamierzali osiąść tutaj na stałe. Powszechne było poczucie tymczasowości przebywania na Ziemiach Odzyskanych. W pierwszych latach powojennych część osadników żyła w przekonaniu, że wybuchnie kolejna wojna światowa i będą musieli wracać tam, skąd przybyli. Taka postawa niepewności powodowała często niechęć do dbania o wygląd domostw i stan techniczny budynków wchodzących w skład poszczególnych gospodarstw. Ówczesna polityka władz komunistycznych nie sprzyjała też pełnemu wykorzystaniu budynków gospodarskich w poszczególnych zagrodach. Gospodarstwa, do których przed II wojną światową przynależało od 20 do 70 ha ziemi rolnej, łąk i pastwisk rozparcelowano, pozostawiając polskim gospodarzom zaraz po wojnie, po kilka, kilkanaście hektarów. Szczególnie ciężka sytuacja panowała do 1956 roku.

Mimo wszystko zmiany przestrzenne w Swołowie po 1945 roku były stosunkowo niewielkie.

29.07.1945 roku spaliły się budynki bramne i inwen-

Pierwsi polscy osadnicy – rodzina Ptaszkowskich

Pierwsi polscy mieszkańcy w zagrodzie nr 8

Nauczyciel wiejski Radtke z rodziną przed budynkiem szkoły

Zwożenie siana, lata powojenne XX w.

tarskie w zagrodach nr 17 i 18, kilka lat później także w zagrodzie nr 22. W latach 70. (w tym czasie nie było już 2 wiatraków typu „koźlak” rozebranych wcześniej) wzniesiono we wsi, na miejscu jednego z rozebranych domów – piętrowy budynek z płaskim dachem.

Obecnie po likwidacji szkoły pełni on funkcje mieszkalną. W latach 1997-1999 wybudowano przy wjeździe do wsi nowoczesny, parterowy dom ogrodzony metalowym płotem. Zepsuł on krajobraz wsi od strony północno-wschodniej. W 1998 r. postawiono sklep w centrum Swołowa, nieopodal wiejskiego stawu.

W 2007 roku rozpoczęto budowę kolejnego domu, od strony północno-zachodniej wsi.

Tak więc od ponad 50 lat w Swołowie wybudowano tylko 4 nowe budynki, pozostałe w liczbie ponad 70, stanowią przykłady tradycyjnego budownictwa chłopskiego na Pomorzu Środkowym z XVIII, XIX i początków XX w. Znaczna część z nich jest

w bardzo złym stanie technicznym, wymagającym natychmiastowych remontów.

Wjeżdżając do Swołowa trudno nie oprzeć się wrażeniu, że mamy do czynienia ze wsią, w której zatrzymał się czas. Takich miejsc, o tak czytelnym, bardzo dobrze zachowanym owalnicowym układzie przestrzennym, nie ma już wiele w naszym kraju. Tym bardziej cenne są w tym kontekście działania podejmowane przez Muzeum Pomorza Środkowego dla ratowania zabytkowego charakteru wsi Swołowo.

DAWID GONCIARZ Literatura: 1.K. H. Pagel, Landkreis Stolp in Pommern, Lubeck 1989 2.A. Livonius, Alte pommersche Bauerngeschlechter, [w:] Ekkehard, Mitteilungsblatt deutscher Genealogischer Abende vom 10 September 1935, 11 Jg. nr 415, s. 203-205

Ocalone dziedzictwo • Rys historyczny wsi Swołowo | 11

Rekonstrukcja zabytkowej zagrody nr 8 w Swołowie Swołowo ze względu na swój unikatowy, sięgający czasów średniowiecza, układ przestrzenny uznane zostało za Pomorską Wieś Dziedzictwa Kulturowego i zwane jest umownie Stolicą Krainy w Kratę.

Dziś wiele mówi się i pisze na temat tej pełnej uroku zabytkowej wsi położonej na zachodnich krańcach województwa pomorskiego. Przybywają reporterzy, powstają kolejne programy telewizyjne, często o zasięgu ponadregionalnym. Popularność tej niewielkiej wsi wzrasta z roku na rok. Mamy nadzieję, że z chwilą uruchomienia muzealnej placówki w zagrodzie nr 8 nastąpi ożywienie Swołowa zarówno pod względem kulturalnym jak i turystycznym. Takie było założenie projektu, który pozwolił nam na pełną i kompleksową rekonstrukcję zagrody.

Prace nad projektem trwały kilka lat. Pomysł, by w Swołowie powstała placówka muzealna zrodził się ponad 10 lat temu. W roku 1997 wieś objęta została pilotażowym programem Unii Europejskiej PHARE „TOURIN II” mającym na celu rozwój turystyki wiejskiej – w założeniach także poprzez utworzenie filii Muzeum Pomorza Środkowego na bazie zabytkowej zagrody. Gmina Słupsk i ówczesny jej wójt Władysław Rajszczak jeszcze w lipcu 1998 roku skierował do Muzeum pismo z propozycją przekazania i wykorzystania zagrody nr 8 w Swołowie dla celów muzealnych. „Zagospodarowanie tego obiektu przez MPŚ (…) dawałoby rękojmię prawidłowego objęcia ochroną i właściwą prezentację zabytków wsi pomorskiej i dorobku jej mieszkańców” – czytamy w piśmie z dnia 13.05.1998 r. Dyrektor MPŚ i słupscy etnografowie z zainteresowaniem odnieśli się do tej propozycji, tym bardziej, że docenialiśmy wartość i znaczenie unikatowego budownictwa ludowego w krajobrazie kulturowym tej części Pomorza.

Od jesieni 1998 roku rozpoczęły się działania mające na celu prawne przekazanie dla Muzeum zagrody nr 8 w Swołowie. Wójt Gminy Słupsk Mariusz Chmiel zgodnie z deklaracją doprowadził do wykupu przez Gminę zagrody, a następnie, poprzez Urząd Marszałkowski w Gdańsku, nieodpłatnie przekazał nabytą nieruchomość na rzecz słupskiego Muzeum.

Etnografowie, zabiegając o przejęcie nieruchomości, jeszcze w kwietniu 2001 roku przygotowali wstępną koncepcję użytkowania zabytkowej zagrody.

Zyskała ona pozytywną opinię konserwatora Zdzisława Daczkowskiego – kierownika słupskiej Delegatury Państwowej Służby Ochrony Zabytków. Latem 2001 roku Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku otrzymało swołowską nieruchomość w użytkowanie wieczyste, które z początkiem 2002 roku zostało przekształcone w prawo własności.

Czas oczekiwania na dopięcie wszystkich formalności niekorzystnie wpłynął na stan zachowania zagrody. Każdy budynek z osobna wołał o ratunek.

Palącą potrzebą było opracowanie inwentaryzacji konserwatorskiej. Już w listopadzie 2001 roku byliśmy w posiadaniu kompletnej dokumentacji autorstwa inż. Andrzeja Łopaciuka. Był to pierwszy etap niezbędny do przygotowania projektu zagospodarowania i zmiany sposobu użytkowania zabytkowej zagrody.

Od stycznia 2002 roku wspólnie z projektantem inż.

A. Łopaciukiem, jako Kierownik Działu Etnograficznego MPŚ, do którego organizacyjnie przypisana została swołowska placówka, pracowałam nad programem rekonstrukcji i szczegółowym planem zagospodarowania poszczególnych obiektów wchodzących w skład zagrody. W wyniku wielogodzinnych dyskusji i ustaleń wyłoniła się logiczna koncepcja powstania interesującej, nowoczesnej placówki mającej charakter centrum kulturotwórczego. Mając wieloletnie doświadczenie w pracy muzealnej, uczestnicząc w programie rozbudowy skansenu w Klukach udało mi się wykorzystać zdobyte doświadczenia i zaplanować takie funkcje użytkowe dla poszczególnych obiektów w zagrodzie w Swołowie, które niosłyby za sobą wiele innowacyjnych rozwiązań i czyniły ją nowoczesną placówką. Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku podejmując się rekonstrukcji pomorskiej zagrody bogatego chłopa w Swołowie wpisało się w strategię województwa pomorskiego, opartą w dziedzinie kultury na jego wieloetniczności i wielokulturowości, wynikającej ze złożonych procesów dziejowych. Muzealnicy, pomimo wielu trudności dążyli do utworzenia zagrody muzealnej w Swołowie (będącej być może zalążkiem przyszłego skansenu), jako że droga ta jest sprawdzoną formą ratowania budownictwa ludowego i odtwarzania krajobrazu kulturowego.

Zagroda muzealna w Swołowie posiada typowy dla wsi kształt zamkniętego czworoboku. W jej skład

12 | Ocalone dziedzictwo • Rekonstrukcja zabytkowej zagrody nr 8 w Swołowie

wchodzą: chałupa z II połowy XIX w.; budynek bramny z tego samego okresu przebudowany w 1924 r.; budynek inwentarski z II połowy XIX w. przebudowany na początku XX w.; stodoła datowana na 1858 r.; wolnostojący budynek gospodarczy z mieszkaniami dla robotników rolnych posadowiony w ogrodzie oraz szopa z pszczelimi ulami stojąca w głębi sadu.

Konstrukcja najstarszych budynków jest w większości szkieletowa, natomiast obiektów z końca XIX i początku XX w. – mieszana. Parter stanowi mur z cegły, piętro natomiast posiada konstrukcję szkieletową.

W pierwszej połowie XIX wieku zagroda należała do Joachima Albrechta, w II połowie właścicielem był Michael Albrecht posiadający blisko 50 ha ziemi. W 1910 roku, gdy właścicielem został August Albrecht do zagrody należało 8 budynków, w 1914 roku dostawiono szopę na wozy i maszyny. Od roku 1921 gospodarzem zagrody nr 8 był Gerard Albrecht i jego żona Gertha z domu Schulz. Za ich czasów wykonany został remont budynku bramnego, co oznaczono na belce od strony podwórza napisem: „B.H.G.A. 1924 B.M.C.Z.” (inwestor Gerard Albrecht, rok 1924, majster C.Z.). Oznaczenia znajdują się także na belkach innych budynków – nad wrotami stodoły z wyrytą datą 1858 oraz nad drzwiami chałupy z napisem „B.H.M.A.+B.M.L.A”. Warto też dodać, że rodzina Gerarda Albrechta była jedną z dziewięciu ze Swołowa, które 10 maja 1934 roku na uroczystości w Starkowie otrzymały dębową tablicę honorową wręczaną rodzinom osiadłym na zagrodach od ponad 200 lat.

Podając za Czesławą Betlejemską takich rodzin na Pomorzu uhonorowano 121, a sama zagroda Gerarda Albrechta sięgała rodowodem 1659 r. Po wojnie losy zagrody, podobnie jak wielu innych na ziemiach zachodnich, uległy zasadniczym zmianom. Właściciel zagrody nr 8 Gerhard Albrecht wraz z żoną Herthą i córką Minną opuścili wieś po 1945 roku. Ich zagrodę zasiedliła rodzina Piecuskich. Pierwszym rolnikiem ze strony polskiej na siedlisku nr 8 był Tadeusz Piecuski. Zagroda we wspomnieniach córki T. Piecuskiego prezentowała się imponująco, zadbane budynki, pięknie urządzony dom, ogród na tyłach domu z drzewami owocowymi, kwiatami. Czasy jednak były trudne i zniechęcały wielu do gospodarzenia na roli. W 1952 roku rodzina Piecuskich zdała gospodarstwo, po nich przejął ją Jan Kowalski z rodziną, który gospodarzył tutaj do 1998 roku. Dalsze losy zostały już przedstawione – dzięki realizacji programu pilotażowego PHARE

TOURIN II zagroda trafiła pod opiekę Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku.

Szansę na ocalenie i pełną rekonstrukcję zabytkowych budynków otwierała możliwość pozyskania środków unijnych. Obranie takiego kierunku obligowało do podejmowania określonych działań. Fundusze unijne stwarzają niewątpliwie ogromną szansę dla rozwoju placówek muzealnych, ale trzeba też pamiętać, że to jest długa i żmudna droga, bowiem projekt musiał spełniać szereg wymogów formalnych. W lipcu 2003 roku zakończone zostały prace projektowe związane z rekonstrukcją zabytkowej zagrody – powstało kilkanaście tomów dokumentacji, będących bazą wyjściową do przygotowania wniosku o dofinansowanie zadania ze środków unii europejskiej. Koncepcja zagospodarowania i urządzenia zagrody zyskiwała coraz większe uznanie, tym bardziej, że przygotowana w formie elektronicznej wizualizacja pozwalała na podejmowanie działań promocyjnych. W styczniu 2005 roku za zgodą Mieczysława Jaroszewicza, dyrektora MPŚ, został powołany zespół w osobach: Marzenna Mazur, Dawid Gonciarz, Katarzyna Woźniak, Inga Kawałek i Paweł Skwarek mający na celu przygotowanie wniosku aplikacyjnego o pozyskanie funduszy unijnych na remont zabytkowej zagrody w Swołowie. Zespół opracował także wniosek do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i uzyskał dofinansowanie projektu z budżetu państwa w ramach Promesy Ministra Kultury w wysokości 460 tys zł. Przystępując do konkursu ogłoszonego przez Marszałka Województwa Pomorskiego Muzeum musiało zmierzyć się z 39 projektami z zakresu kultury i turystyki woj. pomorskiego. Tym większa była satysfakcja, gdy uchwałą Zarządu Województwa Pomorskiego z dnia 28 października 2005 roku w sprawie wyboru projektów kwalifikujących się do wsparcia w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Woj. Pomorskiego na lata 2004-2006 dla działania 1.4 priorytetu I Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego muzealny projekt znalazł się na I miejscu na liście rankingowej. Wybór projektów przez Zarząd Województwa Pomorskiego był ostatnim etapem ich selekcji. Zgodnie z zapisami dokumentów programowych wcześniej zostały przeprowadzone wszystkie 3 etapy oceny: ocena formalna – dokonywana przez Departament Programów Regionalnych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego, ocena merytoryczna – dokonywana przez Panele Ekspertów oraz rekomendacja – dokonywana

Ocalone dziedzictwo • Rekonstrukcja zabytkowej zagrody nr 8 w Swołowie | 13

przez Pomorski Komitet Sterujący dla „Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2004-2006”.

Zarząd Województwa Pomorskiego wybrał do dofinansowania 4 projekty (w tym muzealny) znajdujące się na liście rankingowej (dokonując jednej zmiany w kolejności ustalonej przez Pomorski Komitet Sterujący), w największym stopniu realizujące główne cele działania, a więc wzrost znaczenia kultury i turystyki jako czynników stymulujących rozwój społeczno-gospodarczy regionu z uwzględnieniem potrzeby zapewnienia zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska, ułatwienie dostępu do obiektów kultury i turystyki poprzez rozbudowę infrastruktury i rozwijanie kompleksowego systemu informacji kulturalnej i turystycznej, wydłużenie sezonu turystycznego czy zwiększenie zagranicznej turystyki przyjazdowej do Polski oraz turystyki krajowej poprzez podniesienie konkurencyjności regionalnych produktów turystycznych i kulturowych.

Po podpisaniu umowy o dofinansowanie z Wojewodą Pomorskim na realizację zadania „Wzmocnienie potencjału turystycznego – rekonstrukcja zagrody Albrechta w Swołowie” w dniu 14 grudnia 2005 roku Muzeum rozpoczęło przygotowania do wyłonienia Generalnego Wykonawcy, który dźwignie ciężar rekonstrukcji zagrody. Po rozstrzygnięciu przetargu w lipcu 2006 roku firma „Restauro” z Torunia rozpoczęła prace remontowe, które zgodnie z harmonogramem zostały ukończone w kwietniu 2008 roku. Ogrom prac, jakie w ciągu tych niespełna dwóch lat zostały wykonane na terenie zagrody, wzbudza uznanie. Mimo wielu trudności realizacja projektu przebiegała zgodnie z założeniami. Wartość całej inwestycji pochłonęła ponad 6 mln złotych, z czego ponad 4,5 mln zł sfinansowane zostały przez Unię Europejską, 1 mln z budżetu woj. pomorskiego i 450 tys. z budżetu państwa.

Zorganizowanie w zagrodzie w Swołowie części Oddziału Etnografii Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku pozwoliło na uratowanie pięknego, zabytkowego zespołu obiektów budownictwa ludowego.

Zostało zrekonstruowane wnętrze domu mieszkalnego o powierzchni 273 m2. Odtworzone zostały – stodoła, stajnia, obora, chlew, z całą ich infrastrukturą techniczną o wysokim standarcie (silosy, maszyny rolnicze i urządzenia techniczne napędzane prądem). W oborze i stajni, przy współpracy z odpowiednimi placówkami naukowymi, w przyszłości prowadzona może być

zachowawcza hodowla zwierząt ras popularnych niegdyś na Pomorzu. Ogromne kubaturowo pomieszczenia gospodarcze planuje się wykorzystywać jako sale wystaw czasowych, w których eksponowane będą zagadnienia związane z szeroko pojętą kulturą ludową Pomorza i życiem codziennym w tej bogatej wsi.

Zagroda ma pełnić także funkcje kulturotwórcze na terenie „Krainy w Kratę”, jako ośrodek o charakterze szkoleniowym w zakresie reaktywowania ginących zawodów wiejskich takich jak plecionkarstwo, tkactwo, garncarstwo itp. Jako centrum szkoleniowe będzie miejscem debat i konsultacji dla nauczycieli, instruktorów placówek kulturalnych i naukowych z zakresu regionalizmu. Bezpośrednio projekt pozwoli na zmniejszenie bezrobocia, na reaktywowanie wiejskich zawodów, stworzy bazę turystyczną, gastronomiczną dla odbiorców z miasta i turystów odwiedzających region pomorski, a tym samym przyczyni się do ożywienia gospodarczego powiatu słupskiego i wzmocnienie potencjału turystycznego Krainy w Kratę.

Zgodnie z założeniami w poszczególnych obiektach zagrody znalazły swoje miejsce: budynek bramny – na parterze część administracyjna, socjalna; na piętrze – sala wystawowa, obrazująca historię Swołowa od czasów średniowiecza po współczesność; stodoła – ekspozycja muzealna z zachowaniem pierwotnej funkcji, prezentacja kolekcji zabytkowych maszyn rolniczych z okresu międzywojennego, które udało się pozyskać w terenie, poddać zabiegom konserwatorskim i uruchomić. Planujemy, że w okresie jesiennym odbywać się będą pokazy z wykorzystaniem oryginalnych maszyn rolniczych; chałupa mieszkalna – na parterze część muzealna, odtworzone wnętrze z okresu międzywojennego, pokoje paradne, sypialnie, kuchnie zostały wyposażone w oryginalne meble pochodzące w większości ze Swołowa, w sieni zachowane malowidło ścienne autorstwa Ballera ukazujące scenkę rodzajową, w kuchni odtworzony czynny trzon kuchenny, który pozwoli poczuć smak domowego ciepła. Na piętrze zachowany został układ pomieszczeń dodatkowo zaadaptowany do pełnienia funkcji konferencyjno-szkoleniowej – urządzona sala kinowo-konferencyjna na 40 osób, w której odbywać się będą cykliczne imprezy m.in. filmowe, w tym np. filmów archiwalnych i o tematyce etnograficznej, starych kronik filmowych, wystawy poplenerowe fotograficzne i malarskie, szkolenia

14 | Ocalone dziedzictwo • Rekonstrukcja zabytkowej zagrody nr 8 w Swołowie

w zakresie edukacji regionalnej, debaty naukowe i inne. Przygotowane zostały także dwa pokoje gościnne również wyposażone w oryginalne meble z epoki, zaś na poddaszu znajduje się ogromna przestrzeń przeznaczona na pomieszczenie gospodarcze i magazyn zbiorów etnograficznych; obora – na parterze budynku została przywrócona pierwotna funkcja, ekspozycja obrazująca hodowlę zwierząt (z czasem zostanie zrealizowany program tzw. żywej zagrody z hodowlą zwierząt), tu znajdują się również sanitariaty dla zwiedzających, punkt sprzedaży rękodzieła, obsługa turystyczna z kasami (w tym sklepik z pamiątkami i wyrobami lokalnych rękodzielników); na piętrze sale wystawowe prezentujące nowoczesne ekspozycje związane z browarnictwem, tkactwem (bardzo charakterystyczne dla Swołowa) oraz ekspozycja fotograficzna dokumentująca etapy rekonstrukcji zagrody z uwzględnieniem stanu przed i po rewitalizacji; budynek gospodarczy posadowiony w głębi ogrodu – przeznaczony na „Gospodę pod wesołym Pomorzaninem”, funkcja użytkowa: piwnice zagospodarowane na część magazynową i technologiczną, parter pomieścił zaplecze kuchenne i salę konsumpcyjną urządzoną w klimacie epoki lat 20. XX w. – tutaj m.in. odbywać się będą imprezy oparte o folklor oraz obrzę-

dowość rodzinną i doroczną, serwowane będą potrawy dawnej kuchni regionalnej oparte o oryginalne przepisy. Usytuowanie budynku poza zamkniętym czworobocznym układem zagrody gwarantuje niezależność i samodzielne funkcjonowanie obiektu. Liczymy, że „Gospoda pod wesołym Pomorzaninem” zyska należną jej renomę i będzie przyciągać lokalną społeczność oraz turystów ze względu na niepowtarzalne i wyśmienite menu, a także urzekający klimat; ogród rozciągający się w głębi zagrody – zagospodarowany i urządzony w oparciu o przekazy miejscowej ludności i pierwszych osadników, z zachowaniem starej roślinności, upraw – w tym m.in. szparagów i chmielu, charakterystycznych dla Swołowa.

Znalazła tu swoje miejsce również obszerna estrada, która służyć będzie m.in. prezentacji zespołów folkowych, orkiestr dętych i zespołów folklorystycznych.

Będzie to także miejsce prezentacji plenerowych filmów o charakterze archiwalnym, dokumentalnym w ramach cyklu spotkań pod nazwą „Filmowa zagroda”, która niewątpliwie wpisze się na stałe w kalendarz wydarzeń kulturalnych naszego regionu.

Rekonstrukcja zabytkowej zagrody w Swołowie pokazała, że warto było zaufać doświadczeniu i pasji słupskich muzealników.

MARZENNA MAZUR

Ocalone dziedzictwo • Rekonstrukcja zabytkowej zagrody nr 8 w Swołowie | 15

Budynek bramny Usytuowany jest on przy drodze, pomiędzy stodołą a oborą, w południowej części zagrody. Rzut przyziemia oparty jest na planie prostokąta o bokach 7,59 m x 18,32 m. Jest to budynek dwukondygnacyjny, szerokofrontowy o symetrycznym układzie konstrukcyjnym, w którym ściany przyziemia wymurowane są z cegły licówki, natomiast ściany poddasza mają konstrukcję szkieletową. Dostęp na wewnętrzne podwórze zapewniony jest

16 | Ocalone dziedzictwo • Budynek bramny

przez dwie bramy umieszczone w elewacji frontowej oraz przez drzwi zlokalizowane w środkowej części budynku. W XX wieku był remontowany, co oznaczono na belce od strony podwórza napisem: „B.H.G.A. 1924 B.M.C.Z.” (inwestor Gerhard Albrecht, rok 1924, majster C.Z.). Obecnie budynek pełni funkcje administracyjno-socjalną. Na piętrze natomiast urządzona jest wystawa poświęcona historii wsi.

Ocalone dziedzictwo • Budynek bramny | 17

Stodoła Usytuowana jest ona w zachodniej części zagrody, pomiędzy budynkiem bramnym a chałupą mieszkalną.

Oś podłużna budynku zorientowana jest w kierunku północ – południe. Rzut przyziemia oparty jest na planie prostokąta o bokach 41,59 m x 9,78 m. Stodoła jest budynkiem jednokondygnacyjnym, szerokofrontowym, o symetrycznym układzie konstrukcyjnym.

W części środkowej budynku znajduje się głębokie podpiwniczenie spełniające funkcję magazynową.

Od strony północnej dobudowane są dwie kondygnacje spełniające funkcję kurnika, chlewika i drewutni.

W południowej części stodoły znajdują się dwa głębokie silosy o wymiarach 7 m x 3 m. Nad środkowymi wrotami znajduje się belka datowana na 1858 rok. Konstrukcja stodoły jest przykładem budownictwa szkiele-

18 | Ocalone dziedzictwo • Stodoła

towego. Fachy wypełnione zostały strychulcem według dawnej technologii. Całość pokryta jest dwuspadowym dachem krytym dachówką cementową. Wnętrze stodoły prezentuje się imponująco. Układ funkcjonalny budynku pozostał bez zmian, dzięki czemu widoczna jest wzbudzająca podziw konstrukcja, w znacznej części oryginalnie zachowana. Remont budynku polegał na ostrożnym rozebraniu obiektu ze szczegółowym oznakowaniem wszystkich elementów. Po analizie i konsultacjach część oryginalnych konstrukcji drewnianych powróciła na swoje miejsce. Budynek stodoły pełnić będzie funkcję muzealną. Wewnątrz planowana jest duża ekspozycja technologii oraz narzędzi, maszyn i sprzętów znajdujących się w dawnym gospodarstwie rolnym.

Ocalone dziedzictwo • Stodoła | 19

20 | Ocalone dziedzictwo • Stodoła

Ocalone dziedzictwo • Stodoła | 21

22 | Ocalone dziedzictwo • Stodoła

Ocalone dziedzictwo • Stodoła | 23

Obora Usytuowana jest ona we wschodniej części zagrody, pomiędzy budynkiem bramnym a chałupą mieszkalną. Oś podłużna budynku zorientowana jest w kierunku północ – południe. Obiekt pochodzący z II połowy XIX wieku został przebudowany na początku XX wieku. Rzut przyziemia obory oparty jest na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 40 m x 12 m.

Jest to budynek dwukondygnacyjny, szerokofrontowy, bez podpiwniczenia. Wszystkie drzwi do pomieszczeń zarówno w części parterowej jak i na piętrze zostały usytuowane od strony podwórza. Na poziomie przyziemia znajdują się pomieszczenia obory, stajni i chlewu.

W tej części budynku zostały zachowane oryginalne ściany wykonane z cegły ceramicznej licowej. Dostęp do pomieszczeń na poddaszu umożliwiała galeryjka, całkowicie osłonięta wystającym, dwuspadowym dachem pokrytym dachówką cementową.

Budynek inwentarski przez lata nie remontowany został w znacznym stopniu zniszczony. Ekipa przystępująca do renowacji obiektu zastała go bez dachu i konstruk-

24 | Ocalone dziedzictwo • Obora

cji szkieletowej piętra, z mocno nadwyrężonym stropem. Dziś obiekt wygląda interesująco. Po remoncie w części parterowej zakłada się przywrócenie pierwotnej funkcji budynku, natomiast na pięterku obejrzeć będzie można wystawę poświęconą browarnictwu oraz tkactwu. W tej części znalazł swoje miejsce także sklepik z pamiątkami i kasa.

Ocalone dziedzictwo • Obora | 25

26 | Ocalone dziedzictwo • Obora

Ocalone dziedzictwo • Obora | 27

Chałupa Usytuowana jest ona w głębi podwórza, w jego północnej części. Rzut przyziemia oparty jest na planie prostokąta o bokach 10,52 m x 19,55 m. Od strony północnej dobudowano jednokondygancuyjną piwniczkę z posadzką położoną poniżej przyległego poziomu terenu. Chałupa jest budynkiem dwukondygnacyjnym, szerokofrontowym, asymetrycznym, dwutraktowym, o konstrukcji szkieletowej. Wejście główne usytuowane jest od strony południowej. Po drugiej stronie budynku znajduje się wyjście do ogrodu. Budynek pokryty jest dachem dwuspadowym z naczółkami. Fundamenty wykonane zostały z kamieni polnych, na których bezpośrednio ułożono drewniane podwaliny. Przystępując do rewitalizacji chałupy podjęto decyzję, że obiekt nie będzie rozbierany, a remontowany etapami poprzez

28 | Ocalone dziedzictwo • Chałupa

stemplowanie konstrukcji i wymianę podwalin oraz uszkodzonych elementów drewnianych. Dzięki temu zachowanych zostało wiele oryginalnych elementów konstrukcyjnych. Po remoncie budynek chałupy pełnić będzie złożoną funkcję. W części przyziemia – funkcja muzealna z przywróceniem układu funkcjonalnego i zabytkowego wystroju wszystkich wnętrz. Na piętrze urządzone zostało biuro, pokoje gościnne oraz salka konferencyjna, gdzie prezentowana będzie wystawa „Historia Pomorza zapisana na archiwalnych mapach i szklanych negatywach”. Układ przestrzenny chałupy nie został zmieniony. Imponująco przedstawia się poddasze, które ze względu na potężną połać dachową jest bardzo przestronne. Wnętrze chałupy zostało odtworzone z niezwykłą starannością.

Ocalone dziedzictwo • Chałupa | 29

30 | Ocalone dziedzictwo • Chałupa

Ocalone dziedzictwo • Chałupa | 31

32 | Ocalone dziedzictwo • Chałupa

Ocalone dziedzictwo • Chałupa | 33

Gospoda Usytuowana jest w północno-wschodniej części zagrody siedliskowej, na zewnątrz zamkniętego czworoboku utworzonego przez pozostałe budynki siedliska. Jest to budynek wolnostojący, którego oś podłużna zorientowana jest w kierunku północ – południe.

Rzut przyziemia oryginalnie oparty był na planie prostokąta o bokach 8,55 m x 10,13 m. Dla realizacji celów projektowych budynek został wydłużony o 7,6 m w kierunku północnym.

Obiekt był mocno zniszczony, został całkowicie rozebrany i ponownie posadowiony. W poziomie piwnic zostały zaprojektowane pomieszczenia technologiczne kuchni i pomieszczenia socjalne dla pra-

34 | Ocalone dziedzictwo • Gospoda

cowników karczmy. W poziomie parteru usytuowane zostały pomieszczenia technologiczne karczmy oraz sala dla konsumentów i sanitariaty. Gospoda jednorazowo pomieścić będzie mogła 50 osób (jedna grupa autokarowa). Będą tu podawane potrawy oparte na dawnych regionalnych przepisach kulinarnych.

Obiekt będzie obsługiwał indywidualnych turystów oraz uczestników imprez folklorystycznych. Gospoda otrzymała nazwę „Pod Wesołym Pomorzaninem”, bowiem w okresie międzywojennym taka gospoda funkcjonowała, co udało nam się ustalić na podstawie szklanych negatywów znajdujących się w zbiorach ikonograficznych MPŚ.

Ocalone dziedzictwo • Gospoda | 35

36 | Ocalone dziedzictwo • Gospoda

Ocalone dziedzictwo • Gospoda | 37

Kotłownia Urządzona została w budynku gospodarczym zbudowanym w południowo-wschodnim narożniku bezpośrednio przy drodze wiejskiej. Jest to budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, wolnostojący, całkowicie podpiwniczony, przeznaczony na kotłownię. Od razu ze względu na planowaną funkcję został przebudowany. Kotłownia będzie zapewniała ogrzewanie budynków – obory, bramnego, chałupy oraz gospody.

38 | Ocalone dziedzictwo • Kotłownia

Ocalone dziedzictwo • Kotłownia | 39

Cieśla Przy rekonstrukcji zagrody Albrechta kluczową rolę odegrał cieśla Władysław Bujak. To dzięki jego pracy wznoszone były konstrukcje szkieletowe rewitalizowanych obiektów. Z niezwykłą starannością przygotowywał materiał niezbędny do rekonstrukcji. Jego wiedza, doświadczenia i oddanie pracy wzbudzało powszechny podziw.

40 | Ocalone dziedzictwo • Cieśla

Najważniejszymi wymaganiami stawianymi cieśli są zdolności manualne i dokładność. Ze względu na częstą pracę na wysokościach cieśla musi charakteryzować się nie tylko dużą sprawnością fizyczną, ale także samodyscypliną i odwagą. Coraz częściej mówi się o tym, że zawód klasycznego cieśli zanika. Doświadczeni pracownicy są rozchwytywani na rynku pracy.

Ocalone dziedzictwo • Cieśla | 41

Podwรณrze

42 | Ocalone dziedzictwo โ ข Podwรณrze