شەڕی بوودجە، هەوڵەكان بۆ الدانی مالیكی سارد کردەوە ل3
158 باڵوکراوه‌یه‌کی ئازاده ،یه‌کێتی الوانی دیموکراتی کوردستان مانگی دوو جار ده‌ری ده‌کات .سێشه‌ممه 2012/7/3
دڵشاد بەكر :ئێمە جارێ فیدراڵییەتمان وەرگرتووە ،با ببینە دەوڵەتی سەربەخۆ داوای شتی تریش دەکەین ل4
رێژەی منداڵبوون بە نەشتەرگەری زیادی كردووە
لە %16مندااڵنی كوردستان بە نەشتەرگەری لە دایكبوونە بەپێی ئامارێكی فەرمی وەزارەت��ی تەندروستی حكومەتی هەرێم ،كە وێنەیەكی دەست هەفتەنامەی پرس كەوتووە، لە ساڵی 2011لە هەولێر ( )46652چل و شەش هەزار و شەش سەد و پەنجا و دوو منداڵ لە دایكبوونە ،لە كۆی ئەو رێژەیەش ( )8239هەشت هەزار و دووسەد و سی و نۆ منداڵ بە رێگەی نەشتەرگەرییەوە لە دایكبوونە ،واتە بەرێژەی ،%17،66هەروەها بەپێی زانیارییەكانیش ئەو ژمارەیە لە شەش مانگی ئەمساڵدا رووی لە زیاد بوون كردووە .هاوكات لە شاری سلێمانیش ( )52482پەنجا و دوو هەزار و چوار سەد
و هەشتا و دوو منداڵ لە دایكبوونە و لە كۆی ئەو رێژەیەش ( )9456نۆ هەزار و چوار سەد و پەنجا و شەش منداڵ بە رێگەی نەشتەرگەرییەوە لە دایكبوونە ،واتە بەرێژەی ،%18 هەروەها لە شاری دهۆكیش ( )48687چل و هەشت هەزار و شەش سەد و هەشتا و حەوت منداڵ لە دایكبوونە و لە كۆی ئەو ژمارەیەش ( )6831شەش هەزار و هەشت سەد و سی و یەك منداڵیش بە رێگەی نەشتەرگەری لە دایكبوونە ،واتە بەرێژەی .%14 لە ساڵی 2011لە هەر سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان
عادل حەسەن :دەما داخوازا ماڤێن دهوكێ دكەین ئەم ب (عەسابە) دهێینە بناڤكرن
رێڤەبەرێ گشتیێ رەوشەنبیری و الوان ل دهوكێ د هەڤدیتنەكا دگەل پرس دا ،بەحس ل ئاستێ رەوشەنبیر و هونەری ل دهوكێ و ئاستەنگ و پێدڤیێن وێ دكەت ،ناڤبری دیاردكەت كو تا نها ئاڤاكرنا كەسایەتیا مروڤی ل سەر بنەمایێ كەسی نەبوویە بەلكو ل سەر بنەمایێ پەیوەندیێن جڤاكییە، لەو تا نها ژی باژێرێن مە ب ناڤەرۆك نەباژێرن ،ب تنێ ب سیما و ئاڤاهیان بووینە باژێر.
ل8
( )147816سەد و چل و حەوت هەزار و هەشت سەد و شانزە منداڵ لە دیكبوونە ،كە ( )24526بیست و چوار هەزار و پێنج سەد و بیست و شەشە منداڵیان بە نەشتەگەری لە دایكبوونە، واتە بەرێژی .%16،59 ئەگەرچی تائێستا ئاماری ئەمساڵ باڵونەبۆتەوە ،بەاڵم بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست هەفتەنامەی پرس كەوتوون ،لە شاری سلێمانی و دهۆكیش رێ��ژەی منداڵبوون زۆر زیادی كردووە بە بەراورد لەگەڵ ساڵی پار ،ئەوەش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە لەو بەدواداچونەی پرسدا باسی لێوە دەكەین.
ل7
دكتۆر محەمەد شوانی:
ئەو دژایەتییەی کەناڵەکانی راگەیاندن نەوەیەکامان بۆ بەرهەم دەهێنێت کە کوشتن و شەڕکردن و گەندەڵی بەالوە ئاسایی بێت
ل6
2
ژماره 158
www.lawanikurdistan.org
2012/07/03
ئۆپۆزسیۆن لە پەنای بودجەوە ،زەمینەسازی بۆ خۆپیشاندان دەكات ئەندامێكی سەركردایەتی یەكگرتوو :ئاساییە كاتێك ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمان توشی بەربەست دەبێت بیر لە جواڵندنی شەقام بكاتەوە راپۆرت :پرس
دوای ئەوەی لە چەند رۆژی رابردوو بودجەی ساڵی 2012 پەسەندكرا ،هاوكات ناڕەزایی بەرەی ئۆپۆزسیۆنی لێكەوتەوە و هەڕەشەی خۆپیشاندان و گردبونەوەی سەرتاسەرییان كرد، بەشێك لە الیەنی ئۆپۆزسیۆن بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ داوایان لە خەڵك كرد بۆ ئەوەی خۆپیشاندان ئەنجامبدەن دژی پەسەندكردنی بودجە .چاودێران پێیانوایە ئۆپۆزسیۆن دەمێكە بە دوای رووداوێك دەگەڕێت بۆ ئەوەی هەڕەشەی خۆپیشاندان بكات. بەبۆچوونی ئەبوبەكر كاروانی ،ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسالمی ،ئاساییە كاتێك ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمان توشی بەربەست دەبێت بیر لە جواڵندنی شەقام بكاتەوە ،ئەو دەڵێت «ناڕەزایی خەڵك لە كوردستان تەنها لە چوارچێوەی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن قەتیس نییە ،هەر چەندە خەڵكانێكی ناڕازی و چاالكوانانی مەدەنی چاوەڕێی ئاماژەی ئۆپۆزسیۆنن، لە هەموو كات و ساتێكدا بۆ ئەوەی دەستپێشخەری بكەن و بجوڵێن». هاوكات عەدالەت عەبدواڵ چاودێری سیاسی ،دەرب��ارەی هەمان پرس دەڵێت «گەر گردبونەوە یاخود خۆپیشاندان چاالكیەكی هێزە كۆمەاڵیەتیەكان بێت بۆ داكۆكیكردن لەهەر مافێكی گشتی ئ��ەوە حاڵەتێكی سروشتیە ،ب��ەاڵم ئەگەر خۆپیشاندانەكە هی هێزە سیاسیەكان بێت بەناوی هێزی كۆمەاڵیەتی ئەمە شتێكە دەبێت ئۆپۆزسیۆن خ��ۆی لێ بپارێزێت». دكتۆر زانا رەئوف هەڵسوڕاوی بزوتنەوەی گۆڕان ،پێیوایە ئەوەی بانگەشەی بۆ خۆپیشاندان كردووە خەڵك بووە نەوەك ئۆپۆزسیۆن ،هەروەها ئەوەش ناشارێتەوە كە بەهۆی ئەوەی پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن زیاتر قسە و داكۆكیان لەسەر بودجەی خەڵك ك��ردووە ،بۆیە دەس��ەاڵت تەسەوڕ دەكات ئۆپۆزسیۆن لە پاڵ خۆپیشاندانەوەبێت». زانا رەئوف لە بەشێكی تری قسەكانیشدا ئاماژەی بەو خۆپیشاندانەدا كە ئۆپۆزسیۆن بە نیازە دژی تێپەڕاندنی بودجە بیكات ،ئەو دەڵێت «گۆڕان ئەوەی ئاشكرا كردووە كە هەمیشە پشتگیری خۆپیشاندان دەكەن و هەروەها هەر سێ بەرەی ئۆپۆزسیۆنی ئەگەر بیانەوێت بەشداری خۆپیشاندان بكەن ئەوا هیچ شەرم ناكەن و بە ئاشكرا باسی لێوەدەكەن». هونەر عەبدواڵ رۆژنامەنوس ،پێیوایە ئۆپۆزسیۆن دەمێكە چاوەڕێی رووداوێك دەكات بۆ ئەوەی پاساوی خۆپیشاندان بهێنێتەوە بەر باس ،بەاڵم رێكنەكەوتووە ،یاخود رووداوەكە هی ئەوە نەبووە كە خەڵك بێتە سەر شەقام ،یاخود خودی شەقام خۆی قەناعەتی بە ئۆپۆزسیۆن نەهاتووە. هونەر زیاتر وتیشی «ئۆپۆزسیۆن نزیكەی حەوت مانگە چاوەڕێی هاتنی بودجە دەكات بۆ ئەوەی بێتە پەرلەمان ئەگەر بەدڵی نەبوو داوای گردبونەوەی جەماوەری و خۆپیشاندانی سەرتاسەری بكات ،واتە ئەوە حاڵەتێك نیە كە پەلەی پێوە دیار بێت». ئارێز عەبدواڵ ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان ،خۆپیشاندان بە مافی خەڵك دەزانێت لە هەر كات و ساتێكدا ،بەاڵم دەڵێت «دەبێت خۆپیشاندانەكە لە چوارچێوەی یاسادابێت جا ئۆپۆزسیۆن بیكات یاخود هەر الیەنێكی تربێت». خۆپیشاندان و كەوتنەوەی توندوتیژی لە كوردستان زۆربەی ئەو خۆپیشاندانانەی كە ئۆپۆزسیۆن
رێكی خستووە و یاخود سەرپەرشتی كردووە ،رێڕەوەكەی گۆڕاوە بۆ نانەوەی ئاژاوە و توندوتیژی و زەرەری ماڵی و گیانی لێكەوتۆتەوە .بەڵگەش ئەو رووداوانەبوو كە ساڵی پار لە سنوری پارێزگای سلێمانی روویاندا .ئەندامەكەی سەركردایەتی یەكێتی ،لەو بارەیەوە دەڵێت «بەداخەوە شێوازی باسكردن لە خۆپیشاندان هەمیشە هەڕەشە ئامێزە، ئەو شێوە هەڕەشەكردنە وادەكات گرژی و ئاڵۆزی دروست ببێت ،ئەوەش لە بەرژەوەندی هیچ الیەنێك نیە و خزمەت بە پرۆسەی سیاسی ناكات». ع��ەدال��ەت ع��ەب��دواڵی چ��اودێ��ری سیاسی ،دەڵێت «ئەو خۆپیشاندانەی كە لە ماوەی رابردوودا كراوە ،هەمیشە ئاڵۆزی و یەكتر تۆمەتباركردن و گرژی نێوان الیەنەكانیشی بەهێزتر كردووە ،بۆیە ئەو حاڵەتە لە هەركاتێكدا بێت شتێكی واردە». خۆدزینەوەی ئۆپۆزسیۆن؟ هەروەها لە زۆرب��ەی ئەو خۆپیشاندانانەی كە بەرەی ئۆپۆزسیۆن بە شێوەیەكی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە پاڵی بوونە ،دوای ئەوەی گرژی و كارەساتی لێكەوتەوە ،ئەوا ئۆپۆزسیۆن خۆی دەدزێتەوە و لە چوارچێوەی بەیاننامەیەكدا ئیدانەی هەر گرژی و ئاڵۆزییەك دەكەنەوە ،بەاڵم پرسیارەكە لێرە ئەوەیە كاتێك الیەنێك خۆپیشاندان دەكات و دواتر خۆپیشاندەرانی پێ كۆنتڕۆڵ ناكرێت ،بۆچی رووب��ەرووی سزای یاسای نابێتەوە ،یاخود ئەگەر رێڕەوی خۆپیشاندانی پێ كۆنترۆڵ ناكرێت ،بۆچی داوای خۆپیشاندان دەكات؟ ئەندامەكەی سەركردایەتی یەكگرتوی ئیسالمی راشكاوانە دەڵێت «بێگومان ئەگەر توندوتیژی لێبكەوێتەوە ،ئەركی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنە خۆیان نەكەن بە خاوەنی هیچ توندوتیژییەك ،چونكە ئەگەر خۆیان بكەن بە خاوەنی ئەوا لێپرسراویەتی ئەخالقی و سیاسی خۆیان بەرامبەر ئەو واڵتە هەڵنەگرتووە ،هاوكات ئەركی یاسایشیان جێبەجێنەكردووە و دەبێت دژی هەموو جۆرە توندوتیژییەك بن». ئەندامەكەی سەركردایەتی یەكێتیش لەوبارەوە وتی»هەر الیەنێك كاتێك داوای خۆپیشاندان دەكات دەبێت تۆ باڵی هەر رووداوێكی نەخوازراو بگرێتە ئەستۆی خۆی ،هەروەها ئەو الیەنانەی دوای ئەوەی خۆپیشاندان رێكدەخەن و خۆیان لێ بێبەری دەكەن پێشبینی دەكەم هاواڵتیان و الیەنگرانیشیان متمانەیان پێنەمێنێت».
هەڵسوڕاوێكی حزبی گۆڕان: هەمیشە پشتگیری خۆپیشاندان دەكەین رۆژنامەنوسێك :ئۆپۆزسیۆن دەمێكە چاوەڕیی رووداوێك دەكات بۆ ئەوەی پاساوی خۆپیشاندان بهێنێتەوە بەر باس ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی: بەداخەوە شێوازی باسكردن لە خۆپیشاندان هەمیشە هەڕەشە ئامێزە
بەبۆچوونی چاودێرە سیاسیەكەش ئۆپۆزسیۆن خۆی لێبدزێتەوە و ئەوكات خەڵكی دام��او و بێ گوناح توشی كارەساتەكە دێت .لە هەمان كاتیشدا ئەگەر ئۆپۆزسیۆن خۆیشی بەشداربێت مەترسی ئەوەی لێدەكرێت لەوانەیە بەرەو شەڕی ناوخۆمان بەرێت. لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی عێراق بەشێك لە چاودێران و رۆژنامەنوسان پێیانوایە لە ئێستادا هەر ج��ۆرە گردبونەوەیەك و خۆپیشاندانێك خزمەت بە بارودۆخی ئێستای هەرێم ناكات و بگرە بە زیانگەیاندن كۆتایی دێت ،چونكە بەرەبەرە گرژی و ئاڵۆزییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا پەرەدەسینێت .بەبۆچونی ئارێز عەبدواڵ ،مادام ئازادی هەیە شتێكی ئاساییە خۆپیشاندان بكرێت ،بەاڵم هەروەك خۆی دەڵێت «دەبێت لە ژێر رۆشنای یاسا پەیڕەوكراوەكاندا بێت و خۆپیشاندانی هەرێم هیچ پەیوەندی بە بارودۆخی سیاسی عێراقەوە نیە». لە هەمان كاتیشدا ئەبوبەكر كاروانی ،نایشارێتەوە كە هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن رەچ��اوی ئەو بارودۆخەش دەكەن، بەاڵم خەڵكی ناڕازی ئەوە بە پاساو نازانێت بە تایبەتی لە تێپەڕاندنی بودجە بەو هەموو كەموكورتییەوە.
www.lawanikurdistan.org
ژمار ه 158
2012/07/03
3
شەڕی بوودجە ،هەوڵەكان بۆ الدانی مالیكی سارد کردەوە راپۆرت :پرس
هەفتەی راب���ردوو پەرلەمانی كوردستان بەبێ ئامادەبوونی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن یاسای بودجەی پەسەند كرد و سەرۆكی هەرێمیش واژووی كرد .وەك ناڕەزایەتییەك بەرامبەر بە چۆنییەتی پەسەند كردنی بودجە ،رۆژی ،6/28كۆمەڵێك لە رۆژنامەنووسان و جەماوەری سلێمانی ناڕازین لە شێوازی دارشتنەوەی بودجە. هەندێك لە سیاسەتوانان و رۆژنامەنووسان ئاماژە بەوە دەكەن كە ملمالنێ ناوخۆییەكان و بەتایبەتی شەڕی بودجە لە نێوان حزبەكانی دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن ،رۆڵ و كاریگەری هەبووە لەسەر هەوڵەكانی سەركردایەتی كورد و سەرۆكایەتی هەرێم بۆ وەرگرتنەوەی متمانە لە حكومەتەكەی نوری مالیكی. بەتایبەتی كە پەرلەمانتارانی كۆمەڵ و یەكگرتوو لە پەرلەمانی بەغدا ،هاوهەڵوێست بوونی لەگەڵ هاوپەیمانی كوردستانی و واژوویان كرد بۆ وەرگرتنەوەی متمانە لە نوری مالیكی ،ئێستا گریمانەی ئەوە دەكرێت كە كۆمەڵ و یەكگرتوو لەو هەڵوێستەیان پاشگەز ببنەوە بەهۆی بودجەوە. بۆیە پێشبینی ئ��ەوە دەك��رێ��ت كە سەركردایەتی ه��ەر دوو حزبی دەسەاڵتدار و سەرۆكایەتی هەرێم بەهۆی كێشە و ملمالنێ ناوخۆییەكان بەهۆی بودجەوە ،سارد ببنەوە لە هەوڵەكانیان لەگەڵ الیەنە عێراقییەكان بۆ وەرگرتنەوەی متمانە لە نوری مالیكی. زەكییە ساڵح ،ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی كوردستانی ،رەتیدەكاتەوە جیاوازی بۆچوونەكان لە هەرێمی كوردستان لە سەر بودجە هیچ رەنگدانەوەی لە سەر هەڵوێستی دوو الیەنی ئۆپۆزسیۆن (یەكگرتوو و كۆمەڵ) و هاوپەیمانیان لە لیستی كوردستانی لە بەغدا بەرامبەر بە لێسەندنەوەی متمانە لە مالكی هەبووبێ یان هەبێ .چونكە وەك خۆی وتی «ئەمە دوو بابەتی لێكجیاوازن ،ئەوەی پەیوەندی بە عێراقەوەیە بابەتی پێشێلكاری دەستوری و دەستێوەردانی دەستەاڵتەكان و هەروەها پابەند نەبوون بە رێككەوتنە سیاسیەكانە .لەوانەش جێ بە جێ نەكردنی ئەو مادە دەستوریانەی كە پەیوەندی بە مافی گەلی كوردستانەوە هەیە ،كە ئەم مادە دەستوریانە فاكتەری مانەوەی یەكپارچەیی عێراقن». وتیشی « بۆیە ناكرێ ئەم دوو بابەتە تێكەڵ بە یەكتر بكرێ و ببێتە كارتی فشار بەرامبەر بە دەستهێنانی دەستكەوت لە سەر ئاستی هەرێم ،بەڵكو پێچەوانەكەی راستە واتە ئەگەر هەر گلەیی و گازندەیەك لەسەر ئاستی هەرێم هەشبێ ،نابێ رەنگدانەوەی لەسەر یەكهەڵوێستی كورد بۆ بەدەستهێنانی مافی دەستوری و یاسایی لە عێراق هەبێت». مامۆستایەكی زانكۆش جەخت لەوە دەكاتەوە كە ملمالنێ و كێشە ناوخۆییەكان كاریگەریان هەیە لەسەر سیاسەتی دەرەوە ،بەتایبەتی ئەو كێشانەی كە لەنێوان هەرێم و بەغدادا هەن. ئەمین ف��ەرەج ،مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەالحەدین ،لەم بارەوە بە هەفتەنامەی «پرس»ی راگەیاند «ملمالنێ لە نێوان الیەنە سیاسییەكان بە هەموو رەهەندەكان كاریگەری هەیە لەسەر یەكتر ،چ لەسەر سیاسەتە ناخۆییەكان یان سیاسەتەكانی دەرەوە بێت ،بۆیە ،بە دوور نازانرێت هەموو پرسەكانی كە پەیوەندن بە هەرێمی كوردستانەوە كاریگەریان لەسەر یەك هەبێت» .ئەوەشی وت «پرسی بودجە جیاواز لە پرسی لێسەندنەوەی متمانە لە مالیكی ،سااڵنە دووب��ارە دەبێتەوە و كاریگەری درووست دەكات لەسەر چۆنییەتی پەیوەندی نێوان الیەنەكان». مامۆستاكەی زانكۆ ئاماژەی بەوەشدا كە لە پرسی بودجەدا یەكێتی و پارتی هاوڕا بوون ،بەاڵم لە پرسی سەندنەوەی متمانە لە مالیكی ،ئەو دوو حزبە هاوڕا نەبوون ،بۆیە رەنگە بەو شێوەیە كاریگەری لەسەر ئەو دوو حزبە نەبێت و سەركردایەتی ئەو دوو حزبە و سەرۆكایەتی هەرێم بە هاوكاری و پاڵشتی الیەنە عێراقییەكان لە هەوڵەكانیان بەردەوامبن و سووربن لەسەر وەرگرتنەوەی متمانە لە مالیكی. ناوبراو راشیدەگەیەنێت «زۆرج��ار ئێمە شتەكانمان تێكەڵ ك��ردووە ،ئەو ه��اوڕا بوون و كۆكبوونەوەی كە ل��ەدەرەوە هەیە، پێویستە بەهەمانشێوەش لە ناوخۆ هەبێت ،بۆیە دەبێ یەكێتی و پارتی هەڵوێستی الیەنە سیاسییەكان بەهەند وەربگرن ،كاتێك لە بەغدا هاوهەڵوێست دەبن لەگەڵیان ،دەبێ لە بەرامبەر هەندێك لە
پرسەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی بودجە حیسابیان بۆ الیەنە هاوپەیمانەكانیان بكردایە ،بەتایبەتی كۆمەڵ و یەكگرتوو». رۆژنامەنووسێكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ،وێرای ئەوەی كە دان بە رۆڵ و كاریگەری كێشە و ملمالنێ ناوخۆییەكاندا دەنێت لەسەر یەكدەنگی الیەنە سیاسییەكان لەسەر پرسەكانی كورد لە بەغدا، روونیشدەكاتەوە كە پرسی بودجە كاریگەری نابێت لەسەر كشانەوەی واژووەكانی پەرلەمانتارانی كۆمەڵ و یەكگرتوو. كاوە محەمەد ،رۆژنامەنووس و ئەندامی مەكتەبی راگەیاندنی
و نەتەوەییەكان ،حزبەكانی دەس��ەاڵت و ئۆپۆزسیۆن لە بەغدا یەكهەڵوێیست و یەكدەنگ بن». بەرپرسێكی بااڵی یەكگرتووی ئیسالمی رەتیدەكاتەوە تێپەڕاندنی بودجە كاریگەری هەبێت لەسەر هەڵوێستەكانیان لە وەرگرتنەوەی متمانە لە نوری مالیكی. ئەبوبەكر عەلی ،ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسالمی كوردستان ،لە لێداونێكی تایبەت بە پرس وتی «بڕوا ناكەم ئەو دوو شتە پەیوەست بن بەیەكەوە ،ئێستاش لە بەغدا مەسەلەی متمانە
یەكێتی لە لێدوانێكی دا بۆ پرس وتی «بێگومان هەر كێشە و ملمالنێیەك كە لەناوخۆ هەبێت كاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوە و بەرامبەرەكانمان دادەنێت. ناوبراو رەتیدەكاتەوە بودجە كاریگەری هەبێت لە سەر واژووی پەرلەمانتاران و دەڵێت «مەرج نییە كێشە و ناكۆكی لەسەر بودجە، راستەوخۆ رۆڵ و كاریگەری هەبێت لەسەر مەسەلەی كۆكردنەوەی واژووی پەرلەمانتاران بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە مالیكی ،بەاڵم لە كۆی كێشەكانی هەرێم و حكومەتی ناوەندی ،ئەمجۆرە ناكۆكیانە رۆڵ و كاریگەری خراپیی خۆی دەبێت». بۆیە كاوە محەمەد داوا دەك��ات لەناوخۆی هەرێمدا كەمترین كێشەمان لەگەڵ یەكتری هەبێت و زۆرترین رێكەوتن و سازانمان هەبێت ،بۆ رووبەروو بوونەوەی كێشە دەرەكییەكان. ئەندامێكی پەرلەمانی كوردستان ،بە «گوناح» وەسفیدەكات ئەگەر الیەنە سیاسییەكان كێشەكانی ناوخۆی هەرێم و كێشەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی ناوەندی تێكەڵ بەیەكتری بكەن و كاریگەریان لەسەر یەكتری هەبێت. كاروان ساڵح ،ئەندامی فراكسیۆنی لیستی سەربەخۆ لە پەرلەمانی كوردستان ،لەو بارەوە رایدەگەیەنێت «گوناحێكی گەورەیە ئەگەر ملمالنێ ناوخۆییەكان ،یان كێبركێ سیاسییەكان لەنێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەاڵت ،تێكەڵ بكەین بە ملمالنێ سیاسیی و قەیران و كێشەكانی بەغدا .ئەگەر كاریگەری هەبێت لە هەڵوێستەكان لە بەرامبەر ئەو ماف و دەستكەوتانەی لە عێراق بەدەستهاتوون یان ئەو ماف و داواكاریانەی كە هێشتا دەستەبەر نەكراون ،ئەوە گوناحێكی زۆر گەورەیە ،چونكە ئەوانە پرسی نیشتمانی و نەتەوەیین و لەسەرووی ملمالنێی ناوخۆیی و سیاسی و حزبییەوەن». ئەو پەرلەمانتارە پاساوی كێشەی ناوخۆیی ،بۆ یەكنەبوونی كورد لەبەغدا ،رەتدەكاتەوە و دەڵێت «ئەگەر ملمالنێكان لەناوخۆی هەرێم لە هەر ئاستێكدا بێت ،حەقوایە بەرامبەر بە پرسە نیشتمانی
وەرگرتنەوە لە مالیكی خەریكە دەچێتە دۆخێكی ترەوە .بۆیە ئەو دوو مەسەلەیە الی پارتە ئیسالمییەكان پێكەوە گرێنەدراون». ئەبوبەكر عەلی ،لە كۆتایی قسەكانیدا ئەوەشی وت «لە ئێستادا ئەو دوو مەسەلەیە پێكەوە گرێدراو نین ،بەس ناتوانم باسی داهاتوو بكەم كە چی روودەدات». عەلی عەونی ،ئەندامی ئەنجوومەنی سەركردایەتی پارتی ،رەخنە لە هەڵوێستی بزوتنەوەی گۆڕان دەگرێت و بە «خراپ» ناوی دەبات. راشیدەگەیەنێت «ملمالنێكە لەسەر پرسی بودجە نییە ،بەڵكو بزوتنەوەی گۆڕان پێشوەختە بڕیاری داوە رازی نەبێت ،تەنانەت ئەگەر خۆیشی دایبرێژێتەوە هەر رازی نابێت ،چونكە حكومەت و پەرلەمان بە بەدەست ئەوانەوە نییە ،دەنا خۆ پێشتر یەك مانگ بودجە لە لیژنەكانی پەرلەمان بووە ،ئەی بۆ پێشنیار و رەخنەكانی خۆیان لەوێ نەخستۆتەروو ،كەچی لەسەر شاشە بۆ خۆدەرخستن و موزائیدە كردن ،خۆیان بەدڵسۆزی نیشان دەدەن .قسەكانیشان لەسەر بودجە نەبوو موزائیدات بوو ،ملمالنێی حزبییە ،دەیانەوێ فەشەل بەبەرنامەی حكومەت بێنن». نابراو ستایشی هەڵوێستی كۆمەڵ و یەكگرتوو دەكات و بە زۆر روون و ئیجابی وەسفی دەكات ،بەاڵم ئەوەشی وت «هەڵوێستی گۆڕان جێی شەرمەزاری بوو .وتەبێژەكەیان دەڵێ :هێشتا ئێمە نازانین كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چین .ئایا ئەوان هێشتا لە مادەی 140و هێزی پێشمەرگە و بودجە و یاسای نەوت و غاز و... تێنەگەیشتوون یان نایانەوێ تێبگەن». عەلی عەونی ،سووربوونی سەركردایەتی كوردی لەسەر هەوڵەكان بۆ وەرگرتنەوەی متمانە لە مالیكی نیشاندا و وتی «گۆڕان هەرگیز كاریگەری نابێ لەسەر هەڵوێستەكانی ئێمە و ئێمە سوورین لەسەر هەڵوێست و داوای خۆمان بۆ وەرگرتنەوەی متمانە لە مالیكی».
4
ژماره 158
www.lawanikurdistan.org
2012/07/03
دڵشاد بەكر ،سەرۆكی پارتی دیموكراتی توركمان بۆ پرس:
بەرەی توركمانی بودجەی لە توركیاوە بۆ دێت دیمانە :پرس دڵشاد بەكر سەرۆكی پارتی دیموكراتی توركمان ،لەو دیمانەیەدا لەگەڵ هەفتەنامەی پرس ،باس لە بوونی پەیوەندی نێوان نەتەوەی توركمان لە كوردستان و توركیا دەكات و ئاماژە بەوەدەكات كە حزبی توركمانی هەیە مانگانە پارە لە توركیا وەردەگرێت بێ ئەوەی ئاشكرای بكات. پرس :بڕیاربوو ،كۆنگرەی حزبتان ببەستن هۆكاری دواكەوتنی بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟ دڵشاد :ماوەیەكە كۆنفرانسی ناوخۆییمان ئەنجام داوە ،هەروەها هۆكاری دواكەوتنی كۆنگرەش كەمی ئەو بودجەیەیە كە مانگانە بۆمان تەرخانكراوە ،واتە بەشی تێچوی كارەكانی كۆنگرە ناكات ،هەروەها ئەو بودجەیەی كە وەریدەگرین هەر بایی ئەوەندەیە كە كرێی بارەگای حزبی پێبدەین. پرس :واتە كێشەی ناوخۆتان نیە ،تەنها كێشەی ماددییە؟ دڵشاد :نەخێر ،كێشەی ناوخۆمان نیە. پرس :بەاڵم زۆربەی حزب و الیەنەكان هاوكارییەكی باش لە حكومەت وەردەگرن؟ دڵشاد :ئێمە لە هەموویان كەمتر وەردەگرین ،لە هەمان كاتیشدا لەسەرجەم هەڵبژاردن و جموجۆڵە سیاسیەكان بەشداریمان كردووە، هەروەها ئەگەر بودجەكەمان لەگەڵ بودجەی الیەنەكانی تر بە راورد بكەین لە چاو ئەوان لە سەدا سێش نابێت ،بەرای ئێمە جیاوازییەكی زۆر دەكرێت لە پێدانی بودجە. پرس :زۆرجار دەوترێت ،حزبە بچوكەكان بونەتە شوێنێكی بازرگانی بۆ ئەندامانیان ،رای ئێوە چیە؟ دڵشاد :بودجەیەكی زۆر كەممان هەیە ،یانی دەبێت چ سودێكمان لەو بودجەیە وەرگرتبێت ،وەكو الیەنەكانی تر بودجەیەكی خەیاڵیمان نیە. پرس :وەك حزبێكی توركمان ،پەیوەندیتان لەگەڵ توركیا چۆنە؟ دڵشاد :توركیا لەسەر ئەساسی بەرەی توركمانی ،هەڵسوكەوت لەگەڵ توركمان دەكات و هاوكارییەكی باشی دەكات ،بەاڵم ئێمە لە دەرەوەی ئەو بەرەیەین ،پەیوەندیمان نەبووە ،ئەگەر توركیا خزمەت بە خەڵكی توركمان دەكات خراپ نیە ،بەاڵم هەڵسوكەوتەكەیان وەكو دەستوەردان نەبێت لە كاروباری توركمان لە كوردستان. پرس :زۆرجار دەوترێت توركیا دەست لە كاروباری ناوخۆی هەرێم وەردەدات؟ دڵشاد :دەستوەردانەكە بە ئاشكرایە ،بەرەی توركمانی بودجەی لە توركیاوە بۆ دێت ،واتە دەستوەردانەكە شتێكی ئاشكرایە ،هەروەها سیاسەتی بەرەی توركمانی هاوڕایە لەگەڵ سیاسەتی توركیا ،بۆ نمونە توركیا چۆن هەڵسوكەوت لەگەڵ هەرێم بكات ئەوانیش بەهەمان شێوە هەڵسوكەوت دەكەن. پرس :واتە ئەگەر توركیا دژایەتی هەرێم بكەن، بەرەی توركمانی لە هەرێم ،ئەوانیش دژایەتی هەرێم دەكەن؟ دڵ��ش��اد :ب��ەڵ��ێ ،ب��ەاڵم توركیا ئێستا دەوڵەتێكی دەوێ ك��راوەت��رب��ێ��ت، پێشتر بەرەی توركمانی ئەو راستیەی كوردستانی ن��ەق��ڵ��ی ت��ورك��ی��ا
نەدەكرد ،بەتەواوی باسی برایەتی كورد و توركمانیان نەدەكرد. پرس :ئایا ئێوە وەك حزبەكەتان ،تائێستا توركیا هاوكاری ماددی كردون؟ دڵشاد :نەخێر ،تائێستا هیچ هاوكاریەكمان لە توركیا وەرنەگرتووە. پرس :بەاڵم بەپێی زانیارییەكان ،چەند حزبێكی توركمانی لە هەرێم، هاوكاری ماددی لە توركیا وەردەگرن؟ دڵشاد :بەڵێ ئەوە هەیە ،بەاڵم خۆ پێشتریش هەبووە ،حزب هەیە وەردەگرێت بەاڵم دەشڵێت وەرناگرم. پرس :ئێوەش حزبێكی سیاسین ،بۆچی توركیا هاوكاری ئێوەشی نەكردووە؟ دڵشاد :ئەو سیاسەتەی گرتومانەتەبەر لەگەڵ سیاسەتی حزبەكانی دیكە جیاوازە ،دان بە راستی برایەتی نێوان كورد و توركمان دادەنێین، بەاڵم لە الیەنەكانی تر لەوانەیە دان بەو راستیەدا نەنێن و قەناعەت بە چەواشەكاریی ئەو الیەنە بكەن كە قەناعەتیان پێدەكات. پرس :پەیوەندیتان لەگەڵ حزبە سیاسیەكانی تر چۆنە؟ دڵشاد :پەیوەندیمان لەگەڵ سەرجەم الیەنەكان زۆر باشە. پرس :لەكاتی هاتنە پێشەوەی هەڵبژاردنەكان ،حزبە بچوكەكان لەگەڵ هەردوو حزبی دەسەاڵتدار دادەبەزن ،دەوترێت دەبنە پاشكۆی پارتی و یەكێتی نەوەك وەكو ئەوان بەشداربن؟ دڵشاد :هاوپەیمانی شتێكی واردە ،پارتێكی بچوك ناتوانێت منافەسەی پارتێكی گەورە بكات ،چونكە پارتە گەورەكە الیەنی ماددی بەهێزە، ئەگەر ئێمەش الیەنی ماددیمان بەهێز بێت دەتوانێن منافەسە بكەین. پرس :بەرێزتان ،كەركوك بە شارێكی توركمانی دەزان��ن یاخود كوردی؟ دڵشاد :بەشارێكی كوردستانی دەزانم ،مێژووش شاهێدە. پرس :بەاڵم بەشێك لە الیەنە توركمانەكانی كەركوك بە شارێكی توركمانی دەزانن؟ دڵشاد :ئەوە غەدرێكی گەورەیە دەیكەن ،ئینكاری ناكرێت كە كەركوك توركمانی تێدایە هاوكات رێژەیەكی زۆریشی كورد وعەرەبیشی تێدایە ،بەاڵم عەرەبەكان هاوردەن و خەڵكی كەركوك نین ،واتە كەركوك شارێكی كوردستانیە. پرس :لەگەڵ ئەوەن كەركوك بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان؟ دڵشاد :بەڵێ ئێمەش پێمان باشە كەركوك بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان. پرس :مەسیحەكانی هەولێر داوای مافی ئۆتۆنۆمی دەكەن ،وەك نەتەوەی توركمان راتان چیە؟ دڵشاد :ئۆتۆنۆمی لە هەموو دەوڵەتان هەیە و شتێكی واردە ،بەاڵم ئێمە جارێ فیدڕاڵەتیمان وەرگرتووە و با ببینە دەوڵەتێكی سەربەخۆ
““
كەركوك شارێكی كوردستانیە
حكومەتی هەرێم مافێكی زۆری پێمانداوە داوای شتی تریش دەكەین. پرس :واتە ئێوە جارێ داوای ئۆتۆنۆمی ناكەن؟ دڵشاد :نەخێر ،چونكە بووینەتە دوو پارچەوە ،پارچەیەكیان چونەتە پاڵ عەرەب و پارچەیەكیان لەگەڵ كوردە. پرس :ئایا لە كوردستان ،مافی نەتەوەكەتان پارێزراوترە یاخود لە ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق؟ دڵشاد :ئەو پرسیارە الی هەموو خەڵكی ئاشكرایە ،چونكە عەرەب لە غەیری نەتەوەی عەرەب حیسابی بۆ كێ كردووە تاوەكو حیساب بۆ نەتەوەی توركمان بكات ،بچوكترین مافی نەداوەتێ ،هەروەها هەرێم و بەغدا و شوێنەكانی تر بەهیچ شێوەیەك بەراورد ناكرێت ،حكومەتی هەرێم مافێكی زۆری پێمانداوە ،هەروەها حكومەتی هەرێم تائێستا هیچ جیاوازییەكی لە نێوان نەتەوەی كورد و توركماندا نەكردووە. پرس :ئێوە تا چ رادەیەك لە قانون و دەستوری هەرێم و حكومەت و پەرلەمان رازین ،كە مافی ئێوەی دەستەبەر كردبێت؟ دڵشاد :زۆر رازین ،حكومەتی هەرێم وەكو هاواڵتی پلە یەك مامەڵەی لەگەڵ نەتەوەی توركماندا كردووە.
بێ رووتووش
*لە هەواڵێكی كەناڵی ئێن ئار تیدا لەبارەی دەستپێكردنەوەی خەرجكردنی پێشینەكان ،بەم شێوەیە نووسرابوو« :پێشینەی خانووبەرە و هاوسەرگیری كشتوكاڵی و پیشەسازی…» (نەمانزانیوە رووەكەكانیش هاوسەرگیری دەكەن ،ماشەڵاڵ لەو حكوومەتەی ،پشتگیری لە رووەكیش دەكات) *لەم رۆژان��ەدا لە شیكردنەوەی یارییەكانی ی��ورۆدا ،لە كەناڵە ناوخۆییەكاندا ئەو میوانانەی بۆ شیكردنەوەی یارییەكان بانگهێشت كرابوون ،دەیانگوت :فاڵن تیپ ئاستێكی بەرزی پێشكەش كرد ،بەو ئاستە بڕوا ،دەیباتەوە ،تیپی بەرامبەر هیچ ئاستێكی نەبوو. (شیكردنەوەكانی كورد زۆر تایبەتن) *رادیۆیەك هەواڵی ئاگركەوتنەوەكەی دارستانەكانی ئەمریكای باڵو كردەوە ،گوتی :ئاگرەكە پلەی گەرمای گەیاندە ٣٠پلەی .١٣ (ئەوەش پێوەرێكی نوێیە كە ئێمە نایزانین) *لە باڵەخانەی لیژنەی ئامادەكاریی ئۆڵەمپیادی لەندەن، نەیانهێشت سەرۆكی ئۆڵەمپیاد بچێتە ژوورەوە تەنیا لەبەر ئەوەی باجەكەی لەبیر كردبوو. (لێرە بوایە ،نەك ئەو پۆلیسەی رێگەی پێ ن��ەداوە ،بەڵكو زابتەكەشی فەسڵ دەكرا) *لە رۆژی دووەمی ئاهەنگی دەرچووانی زانكۆی سلێمانیدا ،كاتێك دەرچووەكان سوێندیان دەخوارد ،زۆربەیان لە دوای مامۆستایەكەیان، نەیاندەگوتەوە. (زانیویانە هەر گەندەڵی دەك��ەن ،ویستوویانە سوێندەكەیان وێنەكەوێت) *كەناڵی ئاسمانی سپێدە ،لە كەناڵەكانی ئیخوانی میسر ،بە پەرۆشترەوە هەڵبژاردنەكانی میسری رووم��اڵ دەك��رد ،هاوكات ٩ هەواڵی لەسەر محەمەد مورسی باڵو كردەوە. (كە مام جەالل بووە سەرۆك كۆمار وا بزانم نیوەی ئەوەندەشتان بۆ نەكرد) *یەكێك لە داواكارییەكانی مانگرتنی نەخۆشخانەی فێركاریی هەولێر ،گۆڕینی پۆلیسەكانی بەردەرگا بۆ زێرەڤانی بوو كە تەنیا ئەو داواكارییەش پەسند كرا. (ب��ە راستی داواكارییەكەیان پەیوەندیی بە تەندروستیی هاوواڵتیانەوە هەبوو ،ماشەڵاڵ چەند خەڵكێكی دڵسۆزمان هەیە) پرس :وەك توركمان تاچ رادەی��ەك بەشداری سیاسیتان هەیە لە دامودەزگاكانی حكومەتدا؟ دڵشاد :بەگشتی تاڕادەیەك فەرامۆشكراوین ،چونكە دەبینین لە كۆبوونەوەی الیەنە سیاسیەكان هەندێك الیەن بەشداری دەكەن و هەندێك الیەنیش بەشدارییان پێناكرێت. پرس :لە چەند مانگی رابردوودا سەرۆكی هەرێم پێشنیاری كرد كە جێگری سەرۆكی هەرێم بدرێتە نەتەوەی توركمان ،ئێوە چی دەڵێن؟ دڵشاد :سوپاسی سەرۆك بارزانی دەكەین ،كە هەموو كاتێك پشتگیری نەتەوەی توركمانی كردووە ،هەتا لە رەشنوسی دەستوری عێراق سەرۆك بارزانی توانی مافەكانی ئێمە جێگیر بكات ،پێشنیارەكەشی زۆر باش بووە بۆ توركمان. پرس :لە چەند مانگی رابردوو زۆر قسەوباس لە راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی كرا ،ئایا ئێوە پشتگیری راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی دەكەن؟ دڵشاد :ئەوە خەونی هەموو كوردێكە ،زۆریشمان پێخۆشە ،چونكە ئەوكات ئێمە داوای حوكم زاتی دەكەین ،ئێمەش پشتگیری راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی دەكەین ،هەروەها بارودۆخەكەش لەبارە ،بەاڵم پێویستە ناو ماڵی خۆمان یەكبخەین ئینجا باسی بكەین. پرس :لە ماوەی رابردوو زۆربەی الیەنە سیاسیەكانی عێراق ،دەسەاڵتی نوری مالیكیان بە تاكڕەوی و دیكتاتۆری وەسف كرد ،ئێوە چی دەڵێن؟ دڵشاد :تائێستا سەرجەم دەسەاڵتە چەكدارییەكان لە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیدایە ،ئەی دیكتاتۆریەت چیە ،كۆنتڕۆڵی هەموو شتێكی كردووە و بۆیە پێمانوایە دیكتاتۆرە.
www.lawanikurdistan.org
ژمار ه 158
2012/07/03
5
عەلی عەونی ئەندامی سەركردایەتی پارتی بۆ پرس:
كوردستان لە قەیرانی نەبونی ئۆپۆزیسیۆنێكی راستەقینە و تەندروست دایە دیدار :توانا شێخانی
عەلی عەونی ،بەرپرسی لقی شێخان و ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان ،پێیوایە كوردستان لە قەیرانی نەبونی ئۆپۆزیسیۆنێكی راستەقینە و تەندروست دای��ە ،ه���ەروەك خ��ۆی دەڵێت «ئۆپۆزیسیۆن هەموو شتێك تێكدەشكێنێت» ،هەروەها دەربارەی هەڵوێستی حزبی گۆڕان لەمەڕ پرسی لێسەندنەوەی متمانە لە مالیكی ،رایگەیاند ئەوە زەڕبەیەكە لە نێو ماڵی كوردی دەدەن و دەیانەوێت بڵێن نێو ماڵی كورد رێك نیە.: پرس :زۆرجار باسی ئەوە دەكرێت كە كوردستان لە قەیراندایە، ئایا راستە كوردستان لە قەیراندایە؟ عەلی عەونی :منیش پێموایە كوردستان لەو قەیرانەدایە كە ئۆپۆزیسیۆنێكی راستەقینە و تەندروستی تێدانیە ،هەستدەكەم ئۆپۆزیسیۆن هەموو شتێك تێك دەشكێنێت و سادەترین نمونەش ئەو هێرشكردنەی ماوەی رابردوو بوو بۆ بەردەم تەالری پەرلەمان كە ئۆپۆزیسیۆن بەشداری تێداكردبوو و ناشتوانن ئینكاری لێبكەن. پرس :پێتوایە ئەو كارانەی ئۆپۆزیسیۆن دەیكات لە نانەوەی ئاژاوە ،تاكەی بەردەوام دەبێت ،بە تایبەت دوای پەسەندكردنی بودجە؟ عەلی عەونی :ئۆپۆزیسیۆن وەكو كەمینەی گۆڕەپانی سیاسی كوردستان لە مەسەلەی بودجە بە تەمابون تەحەدا لە زۆرینە بكەن ،ئەوەش بەپێی سیستەمی دیموكراسی بەهیچ شێوەیەك قبوڵ نیە ،هەروەها پەرلەمانتارانی ئۆپۆزیسیۆن رەخنەی ئەوە لە پەرلەمانتارانی لیستی كوردستان و بە تایبەتی پارتی دەگرن كە بیروڕای ئازادییان نیە و قۆڵ بەستكراون و سەربەخۆنین ،سەیرەكە لەوەدایە لە گۆڕان ئازادی خوازێك نەبوو لە دەرەوەی بیروبۆچونی خودی نەوشیروان موستەفا رەئی دەرببڕێت ،یەك ئەندامیان رەئی جیاوازی دەرب��ڕی دەریانكرد ،تائێستا نەمان بینیوە بۆچونێك دەربڕن پێچەوانەی حزبی گۆڕان بێت. پرس :حزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن زۆر باسی چاكسازی دەكەن، پێتوایە لە ناو خودی حزبەكانی خۆیان چاكسازی بونی هەبێت؟ عەلی ع��ەون��ی :ئ��ەو ك��اران��ەی ئ��ەوان دەی��ك��ەن پ��ێ��م��وای��ە دەس��ت��درێ��ژی ك���ردن���ە س���ەر دی��م��وك��راس��ی و بە دەنگی زۆرینەی خەڵك ،زۆرجار ناوی جەماوەر قسە دەكەن ،كە وایە ئایا ئەی من كێم ئەگەر بە قسەی وان بێت جەماوەر هەمووی هی ئەوانە ،تەسەوڕ دەكەم ئەوەی ئ��ەوان دەیكەن خۆڵكردنە لە چ��اوی خەڵك ،چونكە ئ���ەوان زی��ات��ر لە ه�����ەژدە س��اڵ بە شد ا ر بو نە ل����������ەوەی هە ر چیە ك
رووی��داوە بە باش و بە خراپەوە و ئێستاش خۆیان لێ بێبەری كردووە ،نابێت ئەوەش لە یادبكەین كاتێك كە فیفتی بە فیفتی كرا خودی كاك نەوشیروان یەكێك بوو لە رێبەرەكان ،خۆی لە چی دەدزێتەوە ،ئەگەر باسی نەبونی دیموكراسیش دەكەن تەنها ئەوەندە دەڵێم ئەگەر من دیموكرات نەبم ،تۆ چۆن دەتوانیت ئەو قسانە بكەیت. پرس :زۆرج��اران ،لە كاتی تاوتوێكردنی پرۆژە یاساكان ،بە تایبەتی پرۆژەی یاسای بودجە ،ئۆپۆزیسیۆن حیساب بۆ زۆرینە ناكات و دەوێت قسەی خۆی بسەلمێنێت؟ عەلی عەونی :سكم بە پەرلەمانتارانی ئۆپۆزیسیۆن و بە تایبەتی گۆڕان دەسوتێ ،چونكە پێشتر چیان پێوترابوو وەك بەبەغا لە ناو پەرلەمان دووبارەیان دەكردەوە هەتا هەندێكیان بابەتەكانیان هەزم نەكردبو و گفتوگۆیان دەكرد ،پێموایە ئەگەر لە پەرلەمان ئەو هەموو كامێرا و راگەیاندنانە نەبونایە ئەوانیش بەو شێوەیە خۆیان بەدەر نەدەخست ،هەروەها بۆ ئەوەی دواتر حزبەكانیان لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەكەن و بڵێن بۆچی قسەتان نەكردووە؟ پرس :ئۆپۆزیسیۆن باس لەوەدەكات ،كە بودجە لە كابینەی شەشەم شەفاف تربوو بە بەراورد لەگەڵ كابینەی حەوتەم ،بۆچونی بەرێزتان چیە؟ عەلی عەونی :هەموو خەڵك دەزانێت ئەو گفتوگۆیەی ئەمساڵ لەسەر مەسەلەی بودجە كرا پێموانیە هیچ ساڵێك كرابێت ،ورد و درشت رەواو و ناڕەوا و هەرچی هەبووە باسكراوە ،هەروەها خەڵكیش زانیارییەكی زۆری لەسەر بودجە وەرگ��رت ،هاوكات گەیشتە ئەو حاڵەتەی خەڵك لە ئۆپۆزیسیۆن توڕەبێت و بڵێت بۆ لێناگەڕێن بودجە پەسەند بكرێت و بازار جوڵە بكات؟ پرس :باس لەوە دەكرێت ،لەوەتەی رێزدار نێچیرڤان بۆتەوە سەرۆكی حكومەت ،سەرۆكی هەرێم لە پرۆژە چاكسازییەكانی وەستاوە؟ عەلی عەونی :ئەو لێژنەیەی كە دورستكراوە بەردەوامە لە ئیش و كارەكانی ،پێشمخۆشە خۆتان لێیان بپرسن ئایا وەستاون؟ بێگومان نەوەستاون ،هەروەها كاك نێچیرڤان خۆی داوایكردوە ئەو لێژنەیە كاراتریش بێت ،وە بە پێچەوانەشەوە بەهاتنی كاك نێچیرڤان كارەكانی ئەو لێژنەیە ئاسانتریش بووە ،چونكە بەرێزیان ئەزمونی لە بەڕێوەبردنی حكومەتدا هەیە. پرس :لەو كاتەوەی كە پرسی لێسەندنەوەی متمانە لە مالیكی هاتە بەر باس ،زۆر باس لە رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی دەكرا ،چونكە لەو مەسەلەیەدا هەردووال هاوهەڵوێست نەبون؟ عەلی عەونی :رێككەوتنی ستراتیژی مانای ئەوەنیە ئێمە بۆچونی جیاوازمان نیە یاخود یەكێتی بۆچونی جیاوازی نیە ،بەڵكو ئێمە هەڵوێستی جیاوازمان نابێت ،ئەگینا گفتوگۆ و بۆچونی جیاوازمان دەبێت و زۆری��ش ئاساییە، تا ئەم ساتە وەختەش رێككەوتنی ستراتیژی دەستكەوتێكی گەورەیە ،هەروەها هەڵوێستی مام جەالل وەك سەرۆك كۆماری عێراق هەڵوێست و خوێندنەوەیەكی هەیە ،بەاڵم مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەگەڵ ئێمەبوو. پ����رس :زۆری���ن���ەی الیەنەكانی عێراق لەسەر ل��ێ��س��ەن��دن��ەوەی متمانە ل��ە مالیكی ك��ۆك��ن ،پێتوایە ب��ەم زووان���ە متمانە لە مالیكی
بسەندرێتەوە؟ عەلی عەونی :هەموو هەوڵی خۆمان دەدەین بۆ ئەوەی متمانە لە مالیكی بسەندرێتەوە ،ئەگەریش هاوڕێیان پەشیمان ببنەوە لە سەندنەوەی متمانە لە مالیكی ،ئێمە توانیمان كۆمەڵێك فایل كە تۆزی لەسەر نیشتبوو لە سایەی سەری سەرۆك بارزانی جارێكی تر نوێ بکەینەوە ،هەروەها نابێت عێراق جارێكی تر بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاوبنێتەوە. پرس :لەو مەسەلەیەشدا هەڵوێستی حزبی گۆڕان دیاربوو ،ئەوان بەشداری ناكەن لە سەندنەوەی متمانە لە مالیكی ،بۆچونی بەرێزت چیە؟ عەلی عەونی :ئەوان هێشتا تێنەگەیشتون كێشەكە لەسەر چیە، پێموایە هەڵوێستێكی خراپە بۆ ناو ماڵی كورد و زەڕبەیەكە كە نێو لە ماڵی كوردی دەدەن ،دەیانەوێت بڵێن ناوی ماڵی كورد رێك نیە، چونكە مالیكی وتویەتی بەشێك لە الیەنی كوردیش لەگەڵ مندایە؟ پرس :زۆرجار ئۆپۆزیسیۆن پارتی تۆمەتبار دەكات بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان؟ عەلی عەونی :بە پێچەوانەوە ئەوان هۆكارن و داوای دواخستیان ك��ردوە ،بۆ نمونە بەرپرسی لقم هەموو ئامادەكارییەكمان بۆ هەڵبژاردن كردووە. پرس :لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان ئایا پارتی لەگەڵ یەكێتی بە یەك لیست دادەبەزێت یاخود بە تەنیا؟ عەلی عەونی :هێشتا روون نەبۆتەوە كە پارتی بە تەنیا دادەبەزێت یاخود نا ،بەبۆچونی شەخسیم پێم باشە ،بە تەنیا داببەزین و پاش دەرچونی ئەنجامەكان یەك بگرینەوە. پرس :لە ماوەی رابردوو حزبێك ،بە ناوی «بزوتنەوەی نەوەی دوا رۆژی كوردستان» ،خۆی راگەیاند ،ئاماژەیان بەوەكردبوو كە زۆربەی ئەندامانیان لە ئەندامان و الیەنگرانی پارتی و یەكێتی و گۆڕان پێكهاتووە ،بۆچونی بەرێزت چیە؟ عەلی عەونی :دەبێت هەر لەسەرەتاوە بزانین كە حزبێك لەسەر الشەی حزبەكانی تر لە دایك ببێت فاشیلە. پرس :پێتوایە ئاماژەكانی ئەو حزبە تا چ رادەیەك راستە ،چونكە لە پاش راپەرینەوە هەر حزبێك دروستبووە زەرەری بە حزبێكی تر گەیاندووە ،بەاڵم تائێستا هیج حزبێك نەیتوانیوە ببێتە زەرەر بۆ پارتی دروست بكات؟ عەلی عەونی :پارتی بزوتنەوەیەكی رزگارییە ،ئێستاش لە ئەوپەڕی چەپ تا راستی تێدایە و جێگای هەمووشی بۆتەوە، هەروەها ئەساسی پارتی لە یەكگرتن لە دایكبووە نەوەك لەسەر ئەساسی ئینشیقاق ،بۆیە كاریگەری بەسەر پارتیەوە نیە.
““
ئەو گفتوگۆیەی ئەو ساڵ لەبارەی بودجەوە كرا هیچ ساڵێك نەكراوە سكم بە پەرلەمانتارانی ئۆپۆزیسیۆن و بە تایبەتی گۆڕان دەسوتێ گۆڕان دەیەوێت بڵێت ناو ماڵی كورد رێك نیە
6
ژماره 158
www.lawanikurdistan.org
2012/07/03
دكتۆر محەمەد شوانی ،مامۆستای كۆمەڵناسی:
ئێمە لە قۆناغی پەڕینەوەداین ،كە بەهای مرۆڤ و عەدالەتی كۆمەاڵیەتی الی یەكتری دروست نەبووە ،بۆیە كەسێك بەئاسانی دەستی دەچێتە كوشتنی كەسێكی تر دیمانە :پرس
دكتۆر محەمەد شوانی ،پسپۆری زانستی كۆمەاڵیەتی ،لەم دیمانەیەدا شرۆڤەی كوشتن دەكات و تیشك دەخاتە سەر ئەو هۆكار و ژینگە كۆمەاڵیەتییەی كە بكوژ بەرهەمدەهێنێت .هەروەها لەم ڕووەوە كۆمەڵگەی كوردی شیتەڵ دەكات. پرس :زانستی كۆمەاڵیەتی چۆن دەڕوانێتە دیاریدەی «كوشتن»، بەواتایەكی تر زاستی كۆمەاڵیەتی چۆن دیراسەی ئەم دیاریدەیەی كردووە؟ شوانی :زانستی كۆمەاڵیەتی یان كۆمەڵزانی كار لەسەر تاك ناكات
وەك خود ،رووداوی «كوشتن»یش زیاتر رەفتارێكی تاكە .ئێمە قسە لەسەر ئەو دیاریدە و رەفتارانە دەكەین لە كۆمەڵگەدا كەشێوەیەكی دەستەكۆمەڵییان هەیە و لەبەرەنجامی كۆمەڵبوونی مرۆڤەكانەوە دروست دەبن. لە زانستی كۆمەاڵیەتیدا كە مرۆڤێك مرۆڤێكی تر دەكوژێت نایبەستێتەوە بە رەفتاری خودی تاكەكە ،بەڵكو دەیگەڕێنێتەوە بۆ ئەو ژینگە كۆمەاڵیەتییەی كە ئەو تاكە تێیدا پ��ەروەردە و گەورە بووە .دەیبەستێتەوە بە پێوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان و جۆرەكانی مێكانیزمی كۆمەاڵیەتی بۆ كۆنتڕۆڵ كردنی كۆمەڵگە و داب و نەریت و دین و یاسا. لە زانستی كۆمەاڵیەتیدا كوشتن دیاریدەیەكی كۆمەاڵیەتی نییە، بەڵكو وەكو تاك رووداوە ،حاڵەتە ،دەكرێ چارەسەر بكرێت .ئەویش بە گۆڕینی جیهانبینی و بیركردنەوەی تاكەكان. پرس :تۆ پێتوایە تەنیا فاكتەرە ژینگەیی و دەرەكییەكان رۆڵ دەگێڕن لە ئەنجامدانی كرداری كوشتن و فاكتەرە دەروونییەكان رۆڵییان نییە؟ شوانی :فاكتەرە دەرونییەكانیش رۆڵیان هەیە .كاتێك كەسێك كەسیتر دەكوژێ ،ناكرێ بڵێین تەنیا فاكتەرە دەرەكییەكانە ،بەڵكو دەبێت هۆكارە ناوەكییەكان و هەڵچوون و چۆنییەتی بەرزەڤت كردنی الیەنە بایەلۆجییەكانی تاكیش ببەستینەوە بە ژینگە كۆمەاڵیەتییەكەوە. ئەوە كۆمەڵگەیە ئەو حەزانەی بۆ درووست دەكات. پرس :ئەو هۆكارە ژینگەیی و كۆمەاڵیەتیانە چین لە كوردستاندا كە وا لە كەسێك دەكات ببێتە بكوژ و كرداری كوشتن ئەنجدام بدات؟ شوانی :ئەو رووداوان��ەی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا بە زەقی دیارن هۆكاری زۆرە ،هەندێك لە هۆكارەكان سیاسین ،بۆنموونە هەندێك حزب هەن هەوڵی زیندووكردنەوەی كۆمەڵێك داب و نەریت و رەفتاری
بنەماڵەیی و خێڵەكیانە دەدات .تاك لەسەر بنەمای یاسایی و تێگەیشتن داوای ماف و خواستەكانی خۆی ناكات .هێندەی بنەماڵە و خزم و كەس رۆڵدەبینن تێیدا ،ئەوەند یاسا رۆڵ نابینێ ،بۆیە هەست كردن بە بنەماڵەیی و هێزێكی خێڵەكی ،تاك هەست دەكات گروپێكی گەورە لەپشتییەوەیە بۆهەر كارێك كە ویستێتی. هەروەها ئامادەبوونی ئەو كەرەستانەی كوشتنی پێئەنجام دەدرێ بەئاسانی لەبەر دەستی تاكەكانی ئێمەدان ،بۆنموونە تفەنگ و دەمانچە و كەرەستەكانی تری كوشتن و بریندار كردن ،كە هیچ یاسایەك نییە رێگری لەمانە كردبێت ،بۆیە لە كاتی هەڵچوون و توڕەبووندا بەكارهێنانی ئەم كەرەستانە دەبنە هۆی رووداوی كوشتن
یان خۆكوشتن. پرس:بەپێی ئەو لێكدانەوەیەی تۆ بێ ،ژینگەی كوردستان رێخۆشكەرە بۆ دۆخی كوشتن و بەرهەمهێنانی بكوژ ؟ شوانی :بەڵێ بێگومان.ئەگەر ژینگە رێگە خۆشكەر نەبێ ئەم رووداوانە بەم شێوە زەقییە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا روونادەن .بەتایبەتی كە لەماوەیەكی كورتدا ئەم رووداوانە دووبارە دەبنەوە ،ئەمە بەڵگەی ئەوەیە كە ژینگە كۆمەاڵیەتییەكە رێگەخۆشكەرە بۆ ئەوەی ئەم تاكانە لێپرسینەوەیەكی یاساییان لەگەڵ نەكرێ ،قەدەغە نەكردنی بەكاهێنانی چەك ،رێگە نەگرتن لەو هۆكارانەی كە دەبنە هۆی بەهێزكردنی بیروبۆچوون و ئایدیا خێلەكی و بنەماڵیەكان ،هەروەها جۆرێك لە دژایەتی لەنێوان كەناڵەكانی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی و كەناڵی راگەیاندن و دین و داب و نەریتە كۆمەاڵیەتییەكان و قوتابخانە و پ��ەروەردە ،هەیە .س��ەرەڕای ئەمانەش ئێستا ئێمە لە قۆناغی پەڕینەوەداین ،كە ماف و بەهای مرۆڤ و عەدالەتی كۆمەاڵیەتی و یەكسانی الی یەكتری دروست نەبووە ،بۆیە كەسێك بەئاسانی دەستی دەچێتە كوشتنی كەسێكی تر. پرس:تۆ پێتوایە پەروەردەی خێزانی بەشێكە لە هۆكارە سلبییەكان بۆ روودانی ئەو حاڵەتانە؟ شوانی :لەكۆمەڵگەی ئێمەدا خێزان كاریگەری و رۆڵی هەیە لە پەروەردە كردن و پێدانی كولتور و ئەو بیروبۆچوونەی كە كەسێك دەستی دەچێتە كوشتنی كەسێكی تر .لەبەر ئەوەی كەناڵەكانی تر الوازن و پێنەگەییشتوون ،بۆیە خێزان رۆڵی گاریگەری هەیە. لەكۆمەڵگەی ئێمەدا ئ��ەوەی مەعریفە دەدات��ە تاكەكان خێزانە. خێزانیش الی ئێمە هێشتا بەستراوە بەكۆمەڵێك رایەڵەی خزم و عەشایەرییەوە ،لە هەموو بۆنە و مەراسیمەكاندا خزم و كەس رۆڵی هەیە لە تۆڵەسەندنەوە و هەڕەشە كردن و سەندنەوە ماف دا ،چونكە لەم هەرێمەی ئێمەدا یاسا الوازە ،قوتابخانە الوازە لە پێگەیاندن و
پەروەردەكردنی تاك دا ،هەروەها دینەكە بەو شێوەیە وەرنەگیراوە بەپێی قاڵبی دینی بۆ خۆشەویستی م��رۆڤ ،بەڵكو جۆرێك لە توندوتیژی پیادە دەكات .كەناڵەكانی راگەیاندنی بینراو بە پێدانی فیلمی توندوتیژی و باڵوكردنەوەی كولتوری شەڕ و شەڕانگیزی رۆڵی سلبی دەگێڕن ،هەروەها حزبەكان رۆڵ دەبینن لەرێگەی مەكتەبە كۆمەاڵیەتییەكانیانەوە لە چارەسەر كردنی هەندێك كێشە دوور لە زانست و لەدەرەوەی یاسا ،ئەمانە وایانكردووە خێزان رۆڵی گرنگی هەبێت ،كە ئەم هەموو ئەركەی لەسەر شانە ،بێگومان جۆرێك لەپەروەردە كردنی هەڵەش دەداتە ئەندامەكانی بۆ ئەوەی دەستیان بچێتە خوێنی یەكتر. پرس :زانستی كۆمەاڵیەتی چۆن دیراسەی كەسایەتی بكوژ دەكات و لێكۆڵیتەوە؟ شوانی :ئەوە كۆمەڵگەیە هانی تاكەكانی دەدات بكوژێ دروست دەكات ،بۆیە بكوژ تاوانی خۆی تێدا نییە ،چونكە ئەگەر بگەڕێیتەوە سەر هۆكارەكانی دروست بوونی بكوژ ،تاوانە سەرەكییەكە كۆمەڵگەیە، كەناڵەكانی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتییە .ئ��ەوە مێكانیزمەكانی كۆنترۆڵكردنی كۆمەاڵیەتییە رێگە لە حەز و ئارەزووەكانی تاك دەگرن، ئەوە نەرەخساندنی هەلی یەكسانە بۆ پێگەیشتن و تێگەیشتنی تاكەكان ،ئەوە مەحروم كردن و تەهمیش كردن و پەراوێزخستنە كە كۆمەڵگە بۆ هەندێك لە گروپ و توێژەكان دروستی دەكات ،ئەوە نادادپەروەری كۆمەاڵیەتییە كۆمەڵگە دەیسەپێنی بەسەر تاكەكانی كۆمەڵگەدا ،ئەوە كۆمەڵگەیە بە السایی كردنەوە و باڵوكردنەوەی فیلمی توندوتیژی تاكەكانی هاندەدات بۆ توندوتیژی و خەڵكی بكوژن. بێگومان ژینگە تاكەكەیش رۆڵ دەبینێ ،لەگەڵ رێژەیەكی كەمی ژینگە خێزانی و گەڕەكییەكە و پێكهاتە جەستەییەكانی. بەاڵم رەنگە لە هەندێك كۆمەڵگەی تردا ژینگە كۆمەاڵیەتییەكان و كەناڵەكانی پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی و مێكانیزمەكان ،بەشێوەیەكی تر كار بكەن بۆ ئەوەی تەنانەت تاك نەتوانێ ئاژەڵێك سەر ببڕێ، نەتوانێ روحلەبەرێك بكوژێ. پرس :هەرێمی كوردستان كۆمەڵگەی دوا جەنگە ،لە ماوەی 40 ساڵدا 5جەنگی گەورەی بەخۆوە دیوە ،ئایا ئەمە كاریگەری سلبی كردۆتە سەر كەسایەتی تاكەكان؟ شوانی :بێگومان ،لەم نەوەیەدا شەڕ و كوشتن هەمیشە ئامادەگی هەیە و تەنانەت بیركردنەوە و جۆری داڵغە و خەیاڵكردنیان ،جۆری تێگەیشتیان لە ژیان و جۆری وەرگرتنی چێژ لە ژیان لەالی خێزانەكانی پێشوو كاریگەریان هەیە و هەر ماوە لەسەر نەوەكانی ئێستا. ئەو هەمووە شەڕ و گەمارۆوە ئابووری و ناعەدالەتی كۆمەاڵیەتی و خۆراك و خواردەمەنییە خراپ و بەسەرچووە و ،ئەو دژایەتەی ناو كەناڵەكانی راگەیاندن و ئەو بێ مافییەی تاك هەستی پێدەكات، هەموو ئەمانە تێكەڵ دەبن و نەوەیەكمان بۆ بەرهەمدەهێنن كە خەڵك كوشتن و شەڕكردن و گەندەڵی و توندوتیژی و...بەالیەوە ئاسایی دەبێت .چونكە تاكەكان بەرهەمی ئەو ژینگە و باكگراوندە كۆمەاڵیەتییەن كەپێیدا تێپەڕ دەبن. ئێمە هێشتا قۆناغی جەنگمان جێنەهێشتووە و جێشی ناهێڵین، كاریگەریشی لە نەوەكانی داهاتوودا دەبێ ،ئەگەر لە ئێستاوە ئێمە سەرەتایەكی پڕ لە ئاشتی و ئارامی و دادپ��ەروەری كۆمەاڵیەتی و ئازادی و مافە مرۆییەكان و ژیانكردنی ستاندارد بۆ كۆمەڵگەكەمان دابین بكەین ،ئەوا لە میانەی ( )30-25ساڵی ئاییندەدا هێشتا رەنگەدانەوەی جەنگ و ئەم دۆخە لە نەوەی ئاییندەماندا دەمێنێ، چونكە نەوەی داهاتوو دەبنە بەرهەمی ئێمە ،ئەوەی ئەم نەوەیە پێدەگەیەنێ وپەروەردەی دەكات و مەعریفەی دەداتێ ،ئێمەین كە بەرهەمی ئەم جەنگەین .بەبێ ئەوەی ئاگام لێبێ نەوەی داهاتوو الساییمان دەكەنەوە و جۆرێك لە توندوتیژی بەكار دێنن ،كەواتە رەنگدانەوەمان لەسەر مناڵی نەوەكەشمان دەبێت.
www.lawanikurdistan.org
ژمار ه 158
2012/07/03
7
رێژەی منداڵبوون بە نەشتەرگەری زیادی كردووە لە %16مندااڵنی كوردستان بە نەشتەرگەری لە دایكبوونە بەدواداچون :پرس بەپێی ئامارێكی فەرمی وەزارەت��ی تەندروستی حكومەتی هەرێم ،كە وێنەیەكی دەست هەفتەنامەی پرس كەوتووە ،لە ساڵی 2011لە هەولێر ( )46652چل و شەش ه��ەزار و شەش سەد و پەنجا و دوو منداڵ لە دایكبوونە ،لە كۆی ئەو رێژەیەش ( )8239هەشت هەزار و دووس��ەد و سی و نۆ منداڵ بە رێگەی نەشتەرگەرییەوە لە دایكبوونە ،واتە بەرێژەی ،%17،66هەروەها بەپێی زانیارییەكانیش ئەو ژمارەیە لە شەش مانگی ئەمساڵدا رووی لە زیاد بوون كردووە .هاوكات لە شاری سلێمانیش ()52482 پەنجا و دوو هەزار و چوار سەد و هەشتا و دوو منداڵ لە دایكبوونە و لە كۆی ئەو رێژەیەش ( )9456نۆ هەزار و چوار سەد و پەنجا و شەش منداڵ بە رێگەی نەشتەرگەرییەوە لە دایكبوونە ،واتە بەرێژەی ،%18هەروەها لە شاری دهۆكیش ( )48687چل و هەشت هەزار و شەش سەد و هەشتا و
هەیە. بەهەمانشێوە ،ڤیان سەعید شەماڵ ،ئافرەتێكی تەمەن 32سااڵنەیە و دوای نۆمانگ سكپڕی ،بە مەبەستی منداڵبوون سەردانی یەكێك لە نەخۆشخانە ئەهلیەكانی شاری هەولێری كردووە و پێیان وتووە دەبێت تەنها بە نەشتەرگەری منداڵت ببێت ،ئەگەرنا منداڵەكە تەندروستی باش نابێت. ئەوەشی وت «بەداخەوە بەشێك لە پزیشكەكان زەمیری خۆیان بەكار ناهێنن و زیاتر بیر لە الیەنی ماددی دەكەنەوە ،چونكە كاتێك كە منداڵم بوو هیچ پێویستی بە نەشتەرگەری نەدەكرد ،بەاڵم بە ملیۆنێك و دوو سەد هەزار دینار نەشتەرگەرییان بۆ كردم». ڤیان سەعید لە رێگەی هەفتەنامەی پرسەوە داوای لە الیەنی پەیوەندیدار كرد كە چارەسەرێك بۆ ئەو دیاردەیە بدۆزنەوە ،چونكە ئێستا زۆربەی پزیشكەكان نەشتەرگەری بۆ ئافرەتی سكپر دەكەن ،لە كاتێكدا بێ ئەوەی هیچ جۆرە مەترسیەكی لەسەر بێت.
پزیشكێكی ئافرەتان :خۆشگوزەرانی خەڵك وایكردووە رێژەی منداڵبون بە نەشتەرگەری زیاد بكات ئافرەتێك :پێویستم بە نەشتەرگەری نەبوو ،بەاڵم سەربەخۆ بۆیان كردم وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی :لە نەخۆشخانەكان ،هەندێك ئافرەت هەیە داوا دەكەن بە نەشتەرگەری منداڵیان ببێت سەرچاوەیەك :ئافرەتی سكپر بێ ئەوەی پێویستی بەنەشتەرگەری بێت نەشتەرگەرییان بۆ كردووە شارەزایەكی بواری خۆراك: پیسبوونی كەش و هەوا و ئاو و خۆراك ،وایكردووە رێژەی منداڵبون بە نەشتەرگەری زیاد ببێت
حەوت منداڵ لە دایكبوونە و لە كۆی ئەو ژمارەیەش ( )6831شەش هەزار و هەشت سەد و سی و یەك منداڵیش بە رێگەی نەشتەرگەری لە دایكبوونە، واتە بەرێژەی .%14 لە ساڵی 2011لە هەر سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان ()147816 سەد و چل و حەوت هەزار و هەشت سەد و شانزە منداڵ لە دیكبوونە ،كە ( )24526بیست و چوار هەزار و پێنج سەد و بیست و شەشە منداڵیان بە نەشتەگەری لە دایكبوونە ،واتە بەرێژی .%16،59 ئەگەرچی تائێستا ئاماری ئەمساڵ باڵونەبۆتەوە ،بەاڵم بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست هەفتەنامەی پرس كەوتوون ،لە شاری سلێمانی و دهۆكیش رێژەی منداڵبوون زۆر زیادی كردووە بە بەراورد لەگەڵ ساڵی پار، ئەوەش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە لەو بەدواداچونەی پرسدا باسی لێوە دەكەین. هۆكارەكانی زیادبونی منداڵبوون بە نەشتەرگەری بەشێك لەو ئافرەتانەی كە بە رێگەی نەشتەرگەرییەوە منداڵیان بووە، هۆكارەكەی بۆ خودی بڕیاری پزیشكەكان دەگەڕێننەوە و ئاماژە بەوە دەكەن ئەگەر پزیشك مەبەستی نەشتەرگەری بێت بێ ئەوەی ئافرەتە سكپڕەكە پێویستی پێ بێت بۆی ئەنجام دەدات .یوسرا یوسف ،ئافرەتێكی تەمەن 27سااڵنەیە و دوای هەشت مانگ لە سكپری كەمتر لە هەفتەیەكە لە رێگەی نەشتەرگەرییەوە بۆتە خاوەنی كوڕێك ،ئەو هۆكاری نەشتەرگەریی منداڵبونەكەی بۆ پزیشكەكەی گەڕاندەوە و ئاماژەی بەوە دەك��ات ،كە پزیشكەكەی پێی باش بووە لە رێگەی نەشتەرگەرییەوە منداڵەكەی ببێت. یوسرا زیاتر دووا و دەڵێت «پزیشكەكەم هۆشداریدام ئەگەربێت و بە نەشتەرگەری منداڵەكەی نەبێت ئەوا لە سەدا سەد لە كاتی منداڵبوون، كۆرپەلەكەم دەمرێت ،ئەوەش بەهۆی زوو پێگەیشتنی كۆرپەلەكەم كە نەگەیشتە نۆ مانگ». هەروەها بەپێی وتەكانی یوسرا پزیشكەكەی پێی راگەیاندووە ،ئەگەر چەند منداڵی تریشی ببێت ئەوا هەر دەبێت بە رێگەی نەشتەرگەرییەوە بێت، ئەوەش بەهۆی چەند هۆكارێكەوە كە پەیوەندی بە نەخۆشی ئافرەتانەوە
لەالیەن خۆشیانەوە بەشێك لە پزیشكان هۆكارەكەی بۆ خودی ئافرەتەكە دەگەڕێننەوە و راشكاوانە دەڵێن ئەگەر ئافرەتی سكپر داوای نەشتەرگەری بكات بۆی ئەنجام دەدەین ،بەاڵم بەو مەرجەی گیانی نەكەوێتە مەترسیەوە. دكتۆرە ساوین عەلی ،پسپۆری نەخۆشیەكانی ئافرەتان ،رەتی دەكاتەوە رێ��ژەی منداڵبوون بە نەشتەرگەری زی��ادی كردبێت .وەكخۆی دەڵێت «خۆشگوزەرانی و باشبونی باری دارایی خەڵك و زۆربوونی نەخۆشخانەكانی لە دایكبوون وایكردووە منداڵبوون بە شێوەی نەشتەرگەری زیاد بكات». راشیگەیاند «لە چەند حاڵەتێكی دیاریكراودا پزیشكی پسپۆر هەڵدەستێت بە نەشتەرگەریكردن بۆ ئافرەتەكە بۆ ئەوەی دووربێت لەو مەترسیانەی كە لە كاتی لە دایكبوون توشی دەبێت بە تایبەتی مردن». وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمیش ،رەتی دەكاتەوە كە رێژەی منداڵبوون بە نەشتەرگەری زیادی كرد بێت ،دكتۆر خاڵس قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێم بۆ پرس وتی «ئێستاش زۆربەی ئەو مندااڵنەی لە دایك دەبن بە شێوەیەكی ئاسایی لە دایك دەبن نەوەك بە نەشتەرگەری. هاوكات ژمارەیەكیش ئافرەت بە نەشتەرگەری منداڵیان دەبێت كە ئێمە پێمان زۆرە ،چونكە پێویست دەكات كەمتریش بێت». ناوبراو تەئكیدیشی ك��ردەوە ،جیاوازی نێوان منداڵبوونی ئاسایی و نەشتەرگەری زۆرە ،ئەوەش بەپێی ئەو ئامارانەیە كە تۆماری دەكەین». وتەبێژەكە لەبارەی حاڵەتەكانی منداڵبوون بە نەشتەرگەری دەڵێت «لە چەند حاڵەتێكی تایبەتدا منداڵ بە نەشتەرگەری لە دایك دەبێت كە لە ژێر چاودێری پزیشكدایە ،جگە لەوەی هەندێك ئافرەت هەن خۆیان داوای نەشتەرگەری دەكەن». دكتۆر موئەیەد عەبدولڕەحمان ،پسپۆر لە بواری خۆراك و بەڕێوەبەری كوالێتی و كۆنتڕۆڵی خۆراك لە هەولێر ،تیشكی خستە سەر پیسبوونی كەش و هەواو ئاو و خۆراك كە كاریگەرییەكی راستەوخۆی لەسەر دایكی سكپر هەیە ،هەروەها بوونی ئەو بەكتریا زیانبەخشانە كە لە پێكهاتنی خۆراك و پاشماوەكانی مااڵندا هەیە .لەالیەكی تریشەوە خودی دەرمانی چارەسەریش هۆكارێكی ترە بۆ ئەوەی منداڵبوون بە نەشتەرگەری زیاد بكات. بەرپرسانی نەخۆشخانەی لە دایكبوونی مندااڵنی هەولێر ،بێ ئەوەی هیچ
بیانویەكیان هەبێت ،ئامادە نین لێدوان بۆ پرس بدەن ،بەاڵم سەرچاوەیەكی نزیك لەو نەخۆشخانەیە بۆ پرس ئەوەی راگەیاند ،كە لە نەخۆشخانەی لە دایكبوون رێژەی منداڵبوون بە نەشتەرگەری زیادی كردووە بە تایبەتی لە سەرەتای ساڵەوە تاوەكو ئێستا. سەرچاوە نهێنییەكەی پرس لەبارەی هۆكاری زیادبوونی نەشتەرگەری ئاماژەی بەوەدا ،كە تائێستا هۆكارەكەی نەزانراوە ،بەاڵم زۆرجار بۆ پاراستنی گیانی دایك و كۆرپەلە ناچارن نەشتەرگەری بۆ دایكەكە بكەن ،بێ ئەوەی خودی ئافرەتەكە داوای بكات. سەچاوەكە ئەوەشی ئاشكرا كرد ئافرەتی سكپر هەبووە ،بێ ئەوەی پێویستی بەنەشتەرگەری بێت نەشتەرگەرییان بۆ ك��ردووە ،بەاڵم لەسەر بەرپرسیارەتی خۆی. زەرەر و زیانەكانی منداڵبوون بە نەشتەرگەری زۆرجار باس لە سوودەكانی منداڵبوون بە نەشتەرگەری دەكرێت ،ئەوەش بەو بەڵگەیەی كە ئافرەتەكە لەكاتی نەشتەرگەرییەكە كەمتر هەست بە ئێش و ئازار دەكات ،بەاڵم هاوكات زیانیشی زۆرە بۆ سەر تەندروستی و سەالمەتی ئافرەتەكە ،پزیشكان هۆشداری دەدەن كە واباشترە ئافرەت بە ئاسایی منداڵی ببێت ،دكتۆرە ساوین لەبارەی سوودی منداڵبوونی ئاسایی روونی كردەوە، كاتێك ئافرەتەكە بە ئاسایی منداڵی دەبێت دەمار و لوولەكانی خوێنی لەشی دەبێتەوە و دووبارە گرژ دەبنەوە و سەرجەم خوێنە پیسەكانی لەشی ئافرەت دێتە دەرەوە و بێگومان ئەمەش سوودێكی یەكجار زۆری هەیە بۆ سەر تەندروستی ئافرەتەكە. هەروەها زۆرجار دەوترێت ئەو خۆراكانەی كە ئێستا لە بازاڕەكانن هۆكارن بۆ زیان گەیاندن بە ئافرەتی سكپڕ ،دكتۆر موئەیەد لەو بارەیەوە دەڵێ «ئەو خۆراك و دەرمانانە زۆربەیان لە دەرەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن، بۆیە پێویستە كۆنتڕۆڵ بكرێن و لەوبارەیەوە وەزارەتی تەندروستی كاری بۆ بكات .پێشموایە ئەگەر كاری بۆ نەكرێت رۆژ دوای رۆژ كێشەكە گەورەتر دەبێت و زیانەكەشی بۆ هاواڵتی زیاتر دەبێت». ئەو دەرزییەی بە مەبەستی سڕکردن لە ئافرەتان دەدرێت ،بۆ ماەوی چەندین ساڵ ئازاری پشت دروست دەکات ،هەروەها گومانی ئەوەش دەکرێت کە دەرزییەکە زیانی بۆ تەندروستیی کۆرپەڵەکە هەبێت و لە داهاتوودا تووشی شەلەلی بکات.
8
ژماره 158
www.lawanikurdistan.org
2012/07/03
دهوك ،هەولێر و سلێمانی ب ناڤەروك باژێر نینە
عادل حەسەن :دەما داخوازا ماڤێن دهوكێ دكەین ئەم ب (عەسابە) دهێینە بناڤكرن پرس -دهوك
رێڤەبەرێ گشتیێ رەوشەنبیری و الوان ل دهوكێ د هەڤدیتنەكا دگەل پرس دا ،بەحس ل ئاستێ رەوشەنبیر و هونەری ل دهوكێ و ئاستەنگ و پێدڤیێن وێ دكەت ،ناڤبری دیاردكەت كو تا نها ئاڤاكرنا كەسایەتیا مروڤی ل سەر بنەمایێ كەسی نەبوویە بەلكو ل سەر بنەمایێ پەیوەندیێن جڤاكییە ،لەو تا نها ژی باژێرێن مە ب ناڤەرۆك نەباژێرن ،ب تنێ ب سیما و ئاڤاهیان بووینە باژێر. پرس :دهوك ل چ رەوشەنبیری و هونەری دایە ؟ عادل حەسەن :گورەی پیڤەرێن زانستی دەما ئاشتی و تەناهی هەبیت ،رەوشەنبیری و هونەر و وەرزش بەرەڤ پێشڤە دچیت، ئەڤ پیڤەر دیاردكەت كا كوردستان نها د چ رەوش دایە ،رێكەفتنا ستراتیژیا دناڤبەرا هەردوو پارتێن سەرەكی دا ئاسویێن باش ددەت و نها ئەم دكارین پالنان دابنین بۆ كاركرن ل پاشەروژێ .ددەمێ نەخوشیێ دا رەوشا رەوشەنبیری و هونەری ل دهوكێ خراب بوو ژبەر «شەرێ خۆ كوژیێ « دشێم بێژم وی وەختی دوو پایتەخت و گوندەك هەبوون ،دەمێ تە دوو پایتەخت و گوندەك هەبن ،گوند دێ هەر مینیت گوند و پایتەخت ژی دێ بنە پایتەخت .واتە دەما دهوك گوندبوو دەزگەهێن رەوشەنبیری و هونەری و وەرزشی نەهاتنە دانان. ژ ئەگەرێ نەبوونا دەزگەهێن رەوشەنبیری وەكو پێدڤی ببوو ئەگەر بودجە نە دهاتە دهوكێ و دەما بودجە نەگەهیت رەوشا رەوشەنبیری و ئالیێن دی دێ یا خراب بیت. پشتی ئارامیێ و ئێكگرتنا ه��ەردوو حوكمەتان نها چەندین دەزگەهێن رەوشەنبیری هاتینە ڤەكرن و دشیێن بێژین نها دهوك د سەرهلدانەكا رەوشەنبیری دا د بوریت ،دڤێ سەرهلدانێ دا كارێن هەرە باش و داهێنانێن نوو دهێنە مەیدانێ دا نها دهوك دگەهیتە قوناغەكێ كو شانازیێ بخۆ دبەت بوویە بەشەك ژ پرۆسەیا ئاڤاكرنا كوردستانێ یە دبوارێ چاند و هونەری دا. پرس :لێ نها ژی خەلك دبێژن دهوك گوندەكە ب دوو باژێران؟ عادل حەسەن :تا بەری دوو ساالن ژی ئەز ئێك ژ وان كەسان بوو كو من ئەڤ بانگەوازە دكر لێ ئەڤ دوو سالە پشتی خەلكێ دهوكێ داخوازا ماڤێن خۆ كری نها باشتر بوویە . ساال 1991كوردستان ئازاد بوویە ،لێ دهوك بتنێ دوو سالە ماڤێ خۆیێ سروشتی وەردگریت .دناڤبەرا سالێن 1991تاكو 2009تشتێن پێدڤی بۆ دهوكێ نەهاتینە كرن .ژبەر ڤێ چەندێ نها بارێ مەیێ گرانە ژبەركو ماوەكێ كێمە هندەك دەزگەه كەفتینە كاری .لەو ئەم نەشیێن هەڤسەنگیێ دناڤبەرا حەز و ڤیان و شیانێن ل دهوكێ هەین دگەل داهاتی بكەین. پرس :واتە بیاڤێ رەوشەنبیری زەرەمەندێ ئێكێ بوویە ژ كێمیا داهاتی؟ عادل حەسەن :ژبەركو گوند جهێ چاندنێ یە نەك رەوشەنبیریێ « ئەم شانازیێ ب گوندی دكەین» لێ رەوشەنبیری ل باژێران دهێتە كرن ،باژێر جهێ پیشەسازی و پێشكەفتنێ یە لەو دەما سەردەری وەكو گوندی دگەل تە هاتە كرن تو نەشێی وەكو پێدڤی پێش بكەڤی. لێ دبیاڤێ شیانێن مروڤایەتی دناڤ دهوكێ داهێنەرێن هەرە مەزن هەنە دهەمی بیاڤێن رەوشەنبیری و هونەری و وەرزشی كو نها ل سەر ئاستێ كوردستان و ئیراق و جیهانێ كەسێن ناڤدار ،لێ هەڤكاری بۆ نەبویە. ب پشتەڤانیا پەرلەمانتار و جڤاتا پارێزگەهێ و پارێزگارێ دهوكێ بۆ داكوكیكرن ل ماڤێن خەلكی من گەلەك شەر كرینە بۆ بدەستڤە ئینانا دەستكەفتیان و ماڤێ خەلكێ دهوكێ « دەما ئەز دچمە
هەولێری دبێژن ئەڤە (عەسابێ) بادینان ه��ات» ئ��ەز ن��ەك دچ��م ش��ەری دگ��ەل خەلكێ دی دك��ەم ،بەلكو داخوازكرنا ماڤێن خەلكێ دهوكێ ب عەسابەتی دزانن واتە تێگەهشتنا وانە وەسایە كو داخوازكرنا ماڤان عەسابەتیە .گەلەك هەڤالێن من ژ من تورە بوینە ل سەر ڤێ چەندێ لێ تشتەكێ ئاساییە كو بۆ داخوازكرنا ماڤێ خەلكێ دهوكێ ب عەسابە بهێمە بناڤكرن. «گ��رن��گ ئ��ەوە ماڤێن ب��اژێ��رێ خۆ بدەستڤە بینم نەك كی دێ ب گەرمی سالڤ ل من كەت» رابردوو وەسا دیاردكەت كو تێگەهشتنا وان ئەو بویە كو خەلكێ دهوكێ نزانیت داخ��وازا ماڤێن خۆ بكەت و باخڤیت. خەلكێ دهوكێ بڤی رەنگە نینە لێ وان ئەو كەسێن دهوكێ یێن زیرەك و دشێن باخڤن نەدیتینە. پرس :ئەگەر چنە خەلكێ دهوكێ هوسا بهێتە دیتن؟ عادل حەسەن :خەلكێ دهوكێ ئەگەرن ژبەركو دەما مروڤ هاتە ل باژێری ژییا وەكو ماراسۆنا 100میتریا بێ ئاستەنگە واتە دڤێت بلەز بچی دا بەری كەسێ تەنشت خۆ بكەڤی هەر دەما ئێك چركە ژی تو راوەستایی دێ مینیە ل دوماهیێ ،دیسان ئەم بەرەڤ دەولەت بوونێ دچین نها پێدڤیە ل سەر بنەمایێ تاكە كەسی و پێشكەفتن و لەزاتیێ كاربكەین داكو سیمایێن دەولەت بون و باژێری بوونێ پەیدابكەین. دهوك وەكو سیمایێن ئاڤاهیان باژێرە لێ وەكو ناڤەرۆك نەك ب تنێ دهوك بەلكو هەولێر و سلێمانی ژی نەباژێرن و هێشتا گوندن. هێشتا وەكو بیركرنا باژێربوونێ یا بۆ مایی. پرس :ئەگەر چنە ؟ عادل حەسەن :پێدڤیە مروڤ ل سەر بنەمایێ تاكە كەسی بهێتە ئاڤاكرن ،هێشتا جڤاكێ مە ل سەر بنەمایێ بنەمالێ یە ،ل وی دەمێ ل سەر بنەمایێ بنەمالێ تاكە كەس دهێتە ئاڤاكرن سیمایێن باژێربوونێ دهێنە ژدەستدان. دیسان پێدڤیە بەرژەوەندیێن تاكە كەسی گرێدایێ دەولەت بوونێ بن نەك گرێدایی پەیوەندیێن جڤاكێ یێن دەوروبەر ،تا نها پەیوەندیێن جڤاكی یێن دەوروبەرا تاكە كەسی بەرژەوەندیێن وی دپارێزن نەك دەستهەالت. هەروەسا تاكەكەس دڤێت پێش بكەڤیت ل گورەی شیانێن خۆ نەك كەسێن دەوروب��ەری خۆ ،لێ هەتا نوكە ئەز دبینم مروڤ ب شیانێن دەوروبەری خۆ دشێت ماڤان وەربگریت نەك كەسایەتیا خۆ. ئەڤ چەندە ئەگەرن كو مروڤ دڤی وەالتی نەشێت وەكو باژێری سەردەریێ بكەت ،و نەچارە وەكو نەباژێری بژیت داكو بەرژەوەندیێن خۆ ب پارێزریت. پرس :بوچی هوین نەشیاینە خەلكی بڤی رەنگی پەروەردە بكەن؟ عادل حەسەن :ئەم شیاینە لێ ل گورەی حەزا مە نەبوویە ،ل گورەی وەخت و شیانێن ل بەردەست كار دهێتە كرن ،كاركرن ل سەر جوگرافیا سەری كارەكێ سەختە كاركرن و خەبات بۆ گوهرینا جڤاكی كو ب هزاران سالە هەیی كارەكێ بزەحمەتە ،كو بەرەڤ پێشڤە چونا مە بەروڤاژی بوچونێ یە. ل سنورێ هەر سەنتەرەكێ لدهوكێ كومەكا كەسێن رەوشەنبیر ژێ دەركەفتینە ،ئەنجام رێژەینە و باشی و خرابی هەنە ،هەبونا سەنتەرەكێ رەوشەنبیری تشتەك گرنگە و گوتنا پەیڤا رەوشەنبیری
““
ل ساال 1991تا كو 2009ژ ئەگەرێ شەرێ نافخۆ ئەم گوندەكێ ب دوو پایتەختان بووین ئاڤاكرنا تاكە كەسی ل سەر بنەمایێ كەسایەتی نینە ،ل سەر بنەمایێ بنەمالێ یە
دناڤ 100الوان كارتێكرنا خۆیا نەراستەوخۆ هەیە ،دەما الو دچنە ناڤ سەنتەرەكێ رەوشەنبیری دا وەس��ا خۆ دبینیت كەسەكێ رەوشەنبیرە واتە ژالیێ دەرونی ڤە هەست دكەت رەوشەنبیرە ،دەما هەست كر رەوشەنبیرە دێ وان كاران كەت كو رەوشەنبیر ئەنجام ددەت ،ژوان خواندنا پەرتوكان و روژنامە و گوڤاران ،دەما خواندنێ ژی دێ بزاڤێ كەت رەوشەنبیر بیت ل وی دەمی دێ بوچون ل سەرێ وی دا پەیدابن و دێ كارتێكرنێ ل رەفتارێن وی كەن ،رەفتارا هندەك كەسان دهێتە گوهرین و دبنە رەوشەنبیر و هندەك ژی ناهێنە گوهرین .هندەك كەس دبنە خواندەڤان و هندەك كەس ژی دبنە جیرانێن رەوشەنبیران كو جیرانێ رەوشەنبیران ژی تشتەكێ باشە. پرس :هەوە نها گرفت ماینە دگەل پایتەختی بۆ برێڤەبرنا كاران؟ عادل حەسەن :ماوە 2ساالنە و پشتی خەلكێ دهوكێ شیایی باخڤیت و دیسان هزركرنا دەستهەالتا كوردی ژی هاتیە گوهرین كو دخوازیت دەستهەالت بۆ باژێران بهێنە شوركرن ،رەوش باشترە .ژ گرفتان هندەك جاران بودجە وەكو پێدڤی ناهێـتە دانان یان پروژە بلەز برێڤەناچن و دیسان ژبەركو ئەم دویرین ژ باژێری هەبونا مە د دبلوماسیەت و چێكرنا پەیوەندیان دا یا باش نینە ،دیسان گەلەك جاران زاراڤە ژی گرفتە بۆ مە ،ئەم ب زارەڤەكی رەوانەكەین و ئەو ب زاراڤەك دی بەرسڤا مە ددەن و ئەم د هەڤدو ناگەهین. پرس :دابرانەكا رەوشەنبیری دناڤبەرا باژێرن كوردستانێ دا هەیە؟ عادل حەسەن :دابران یا هەیی لێ نە ب شێوەیەكێ بەرفرەه، دبەرنامێ وەزارەت��ێ یە كو تێكهەلی خورت ببن و ئەڤ دابرانە نەمینیت ،ژبەركو خرابیێن وی زێدەترن ژ باشیێن وێ.
www.lawanikurdistan.org
ژمار ه 158
2012/07/03
9
لەنجە عەبدواڵ ،بەرپرسی دەزگای وارڤین:
هەرچی هەڵدەستێت گۆڤارێك دەر ئەكات ،بێ ئەوەی ناوەرۆكی هەبێت ،هیچ پالنێكی نییە ،تەنیا شەڕی سیاسی كەسانی پێدەكەن دیمانە :تریفە ئازاد
پ :لە ئێستادا رەوشی میدیای كوردی چۆن ئەبینی؟ و :قسە كردن لەسەر میدیا لە ئێستادا بە شێوەیەكی گشتی میدیا بە قۆناغێكی خراپدا ئەڕوات، ئەتوانم بڵێم وەك چ��ۆن ئێمە لە ئەزموونێكی راگ����وزەری����ن ،بە ه����ەم����ان شێو ە ش میدیا لە
ئێستا بەرەو گۆڕانكاری ئەچێت .ئەو هەموو هەمەرەنگییەی میدیا لە هەرێمی كوردستان ئەیبینین خاڵێكی ئیجابیە ،كە ئێمە میدیای حزبیمان و میدیای تارادەیەك سەربەخۆ و میدیای حكومیمان هەیە، بەاڵم زۆر جار ئەبینین یارییەكی سیاسی یان چەواشەكاری لە رێگەی میدیاوە ئەكرێت. بەرای من میدیا دوو ئاراستەی وەرگرتووە ،بەشێكی حزبیە و راستە هەموو حزبێك مافی ئ��ەوەی هەیە كە میدیای هەبێت بەاڵم ئەو میدیا حزبیە تاوەكو ئێستا نەیتوانیوە لەچوارچێوەی ئەو بەرپرسیارێتییەدا كار بكات و نەیتوانیوە بەرنامەی حزبەكەی خۆی بە جوانی پیشانی خەڵك بدات و وابكات كە خەڵك متابەعەی بكات. ئەمرۆ میدیای حزبی خەڵك باوەڕی پێناكات و جێگای متمانە نییە .تارادەیەكیش بۆتە كەناڵێك بۆ جواب دان��ەوە بۆ شەڕی سیاسی و كردنەوەی فایل لەسەر یەكتری. ئەوەشی پێ دەگوترێت میدیای ئەهلی ،من گومانم لە میدیای ئەهلی هەیە ،لەبەر ئەوەی نیشانەی پرسیاری لەسەرە ،ئایا میدیای ئەهلی كێیە؟ ئەگەر سەیر بكەین تاوەكوو ئێستا ئەقڵیەتی ئێمە نەگەیشتۆتە ئەوەی كە میدیای سەربەخۆ هەبێت ،چونكە كەرتی تایبەت لەو ئاستە نیە كە بتوانێ پارەی بداتێ ،ئەگەر بێت و ئامانجێكی لە پشت نەبێت. پ :پێت وایە میدیای ئەهلی كوردی زۆری و بۆری تێكەوتووە؟ و :ئێمە تاوەكو ئێستا پێناسەی ئەو میدیا ئەهلییە نازانین، وەك باسم كرد كە بوونی نییە .ئەو میدیای كە ناوی خۆی ئەنێت سەربەخۆ ،با بێ بزانین ئەزموونی سەربەخۆ بوونی خۆی چۆن دەست پێ ك��ردووە؟ با ئێمە ل��ەوەوە فێر بین ،با ئەوان بن بە قوتابخانەیەك بۆ ئێمە ،بۆ ئەوەی بتوانین داهاتی مادی بۆ خۆمان كۆ بكەینەوە .بەاڵم وەك باسم كرد ئەمە جێگای گومانە! میدیای ئەهلی دەرفەتێكی دروست كردووە ،هەرچی هەڵدەستێت گۆڤارێك دەر ئەكات ،بێ ئەوەی ناوەرۆكی هەبێت ،هیچ پالنێكی نییە، تەنیا شەڕی سیاسی كەسانی پێدەكەن.
بۆیە میدیا متمانەی خۆی لەدەست داوە لە الی خەڵك ،چونكە لە كاتی رووداوێكی سیاسی پشتگیریان لە حزبێك كردووە ،بەمەش بێالیەنی خۆیان لەدەست داوە و كەوتونەتە ژێر پرسیاری خەڵكەوە. پ :تاچەند باوەرت بە میدیای سەربەخۆ هەیە؟ و :باوەڕم پێیەتی ،بەاڵم لە كوردستان نیە ،ئەوەی ئیدیعای سەربەخۆ بوون دەكات ،من لەو باوەڕەدا نیم هیچیان سەربەخۆ بن ،هەموویان لە الیەن چەند حزبێكەوە پاڵپشتی ئەكرێن و گەمەی سیاسی ئەكەن بە ناوی سەربەخۆ بوونەوە. پ :پێتوایە میدیای كوردی لە ئەتەكێتی خۆی الیداوە؟ و :بێگومان ،ئەوەی ئێستا میدیای كوردی ئەیكات نە تەعبیر كردنە لە رای خەڵك ،نە بڕەودانە بەكاری میدیا ،نە لە چوارچێوەی پرەنسیپ و ئەخالقیەتی رۆژنامەنووسی كار ئەكات ،نە پرۆفشناڵی پێوە دیارە. سەندیكای رۆژنامەنووسانیش تا ئێستا نەیتوانیوە ببێت بە رەقیب بە سەر بە میدیاوە ،نەیتوانیوە چاودێری ئەو كەنااڵنە بكات ،كە ئایا ئەم كەنااڵنە چەند خزمەتی كۆمەڵگا ئەكەن. پ :رۆڵی ئافرەتان لەنێو راگەیاندنی كوردی چۆن ئەبینی؟ و :لێرەدا میدیا جارێكی تر بەستراوەتەوە وەك پاشكۆیەك بۆ حزبەكان ،چەند میدیایەكمان هەیە بۆ ئافرەتان لە چوارچێوە باڵوكراوەیەكدا یان رۆژنامەیەكی هەفتانەیە ،بەاڵم تاوەكو ئێستا میدیای ئافرەتان نەیتوانیوە بەو هێزە رۆڵی خۆی ببینێت ،ئەگەر ویستبێتشی دەرفەتی نەبووە .ئێمە كۆمەڵێك ئافرەت بووین باڵوكراوەیەكمان دەرئەكرد كە حكومەت تەمویلی دەكردین ،بەاڵم لە كابینەی شەشەم منحەی رۆژنامەكان بڕا بە هی ئێمەشەوە. بۆیە ئەو میدیای كە هەیە بە ناوی ئافرەتان میدیایەكی زۆر الوازە، هەقە گرنگی زۆر بە میدیای ئافرەتان بدرێت و تەمویلی ماددی بكرێت ،چونكە میدیا كەناڵێكی زۆر گرنگە بۆ ئەوەی پەیامەكانمان بگەیەنین بە ئافرەتان و بە هەموو كۆمەڵگە .چونكە پرسی ئافرەتان بەر لەوەی پرسێكی ئافرەتانە بێت پرسی هەموو كۆمەڵگایە.
گەنجانی سلێمانی ،لە ناوەندەكانی بڕیاردا پەراوێز خراون ئا :پرس ،سلێمانی
هەر چەندە ش��اری سلێمانی ،بە ش��اری رۆشنبیری و زیندوو ناسراوە ،سەرەرای ئەوەی كە گەنجانی سلێمانی لە زۆربەی شۆڕش و خەبات لە رابردوو و ئێستاش لە بزاڤە رۆشنبیری و خۆپیشاندان و كایەكانی تردا بەشدارن و رۆڵی كارایان هەیە ،بەاڵم لە پۆستە سیادییەكان و ناوەندەكانی بڕیاری سیاسی و لە سەركردایەتی حزبەكان و دام و دەزگاكانی حكومەت لەو شارە لەسەر ئاستی پلە تایبەتەكان ،پشتگوێخراون و پشكی خۆیان پێنەدراوە ،بەتایبەتی لەالیەن حزبەكانی ئەو شارەوە. بە بۆچوونی شەنگار عەبدواڵ ،سەرپەرشتیاری گۆڤاری 4ستار و دەرچوی زانستە سیاسیەكانی زانكۆی سلێمانی ،گەنجان جگە لەوەی كە سوتەمەنی هەموو شۆڕش و خۆپیشاندان و بەرخودانەكانن ،هیچ پێگەیەكی وەهایان نییە .ناوبراو ئەمەشی بۆ دوو هۆكارە گەڕاندنەوە. «هۆكاری یەكەم :پیرەكانن كە تاهەنوكەش لەسەر سەرمایەی رەمزی دەژین و كار لەسەر هێشتنەوەی ئەم دۆخە دەكەن و نایانەوێت هیچ گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا بێت ،چونكە لەهەر گۆڕانكارییەك ئەوان هەم پێگەیان الواز دەبێت و دواجاریش لەدەستی دەدەن. هۆكاری دووەم :خودی گەنجەكان خۆیانن ،كە نایەنە پێشەوە بەفێعلی ،ئەمەش گرفتی بۆ گەنجان دروستكردووە ،رەنگە ئەوان بیانوییان ئەو هەمووە بەربەستە بێت كە بۆیان دروست دەكرێت و تاهەنوكەش پیرەكان لەلوتكەی دەسەاڵتدان و رێگەنادەن گەنجەكان بێنە پێشەوە».
شەنگار داوای ملمالنێ لە گەنجان دەكات و دەڵێت «بەڕای من ئەوەی گەنجان لەم دۆخە رزگار دەكات تەنها ملمالنێیە ،واتە لەسەر گەنجان پێویستە ملمالنێی پیرەكان بكەن و كۆڵ نەدەن لەو ملمالنێیە، بێگومان لەم ملمالنێیەشدا گەنجان توانایان زیاترەو هەمیش زەمەن لەبەرژەوەندییانە ،چونكە چەكی گەنجان مەعریفە و تەكنەلۆژیایە بەمەش دەتوانن گرەوەكە ببەنەوە و بچنە پێگە گرنگەكانی بڕیاری سیاسی و كۆمەڵگاش گەنج بكەنەوە». عەزیز رەئ��ۆف ،جێگری سەرنووسەری گۆڤاری رێبازێ نوێ، روونیدەكاتەوە لەئێستادا سیستمی حكومڕانی گەنجانە نییە ،بەڵكو سیستمێكی پیرە .بەبڕوای ئەو ئەوەی حكوم دەكات عەقڵییەتی نەوەی پێشووە ،ئەو عەقڵییەتەیە كە شۆڕشی كردووە نەك ئەو عەقڵییەتەی كە لە دوای راپەڕینەوە دروست بووە .واتە گەنجان لە پێگەی سیاسیدا هیچ بڕیارێكیان نییە. ئەوەشی وت «ئەگەر تاك تاك گەنجیش هەبێت ،ئەوا دوو جۆرن، جۆرێكیان ئەو جۆرە گەنجانەن كە رامكراون ،تەسلیمی عەقڵییەتی پێشوو بوون ،واتە دەستبەرداری گەنجێتی خۆیان بوون .ئەم جۆرە لەگەنجان لەناو حزبەكانی ئێمەدا جێی دەبێتەوە. جیلی دووەمیش ئەگەر لەناو دام و دەزگاكاندا هەبن ،ئەو جیلەیە كە كۆی ئەو عەقڵییەتە سیاسییە كۆنەیە كە نەوەی پێشووە ،واتە نەوەی شۆڕەش». ناوبراو جەخت لەوەش دەكاتەوە كە ئێمە بە مانا راستەقینەكەی، موئەسەسەیەكی گەنجانەمان نییە كە گەنج بڕیاری تێدا بدات .بەڵكو گەنج تەنیا دەنگ و رەنگی هەیە و قسە دەكات ،بەاڵم قسەكەی
چەكی گەنجان مەعریفە و تەكنەلۆژیایە بەمەش دەتوانن گرەوەكە ببەنەوە و بچنە پێگە گرنگەكانی بڕیاری سیاسی و كۆمەڵگاش گەنج بكەنەوە.
ناڕوات و توانای بڕیاریدانی نییە ،چونكە نەوەی پێشوو كۆنترۆڵی كردووە. عەزیز رەئۆف ،رەتیدەكاتەوە كەمی ژمارەی گەنجان لە كایەی سیاسی و پێگەی بڕیاری سیاسی پێوەندی بە كەمتەرخەمی گەنجانەوە هەبێت .بەڵكو وەكخۆی وتی «رێگرییەكی گەورە لەالیەن دەسەاڵتدارانەوە هەیە بۆ بەشداری پێنەكردنی گەنجان و بێدەنگ كردنیان ،دەنا گەنجی بەتوانا هەیە لەناو حزبەكاندا». ئاشكراشی كرد شانسی چوونە ناو ئەو دەزگا و حزبانە هەیە ،بەاڵم گەنجی خۆت لەدەست دەدەیت و پیر دەبی .دەسەاڵت و حزبەكان ئەو گەنجانەیە دەوێ كە وەكخۆی بیر بكاتەوە و دەستەمۆی خۆی بێت. سەرنووسەری گۆڤاری رێگەی كۆمەاڵیەتی پێیوایە لە دام و دەزگاكانی حكومەت و حزبەكاندا رێژەیەكی زۆری گەنج وەكو فیزیكی هەن ،بەاڵم بڕیار بەدەست نین و سیاسەتی حزب یان حكومەت دانارێژن و تەنیا جێبەجێكارن. روئیا قادر ،سەرنووسەری گۆڤاری رێگەی درێژە بۆ الپەڕە 10
10
ژماره 158
www.lawanikurdistan.org
2012/07/03
شەوانی سەهۆڵەكە ،گەنجانی سلێمانی كۆ دەكاتەوە ئا :پرس ،سلێمانی
هەر سەر له ئێوارەوە شەقامی سەهۆڵەكە جمەی دێ لە ڕێبواران و گەنجانی سلێمانی ،لەوێ خڕ دەبنەوە و تا درەنگانی شەو دەمێننەوە و پیاسە دەكەن و نانێك دەخۆن و جارجاریش چای ،هەڵبەت زیاتر چای خەڵووز ،هەموو چین و توێژەكان لێرە ئامادەیییان هەیە ،لە خەڵكی سادەوە بیگرە تا كرێكار و خوێندكار و هونه رمەند و نووسەر و ئیتر تا دوایی ،سەهۆڵەكە لە شوێنە خۆشەكانی شەوانی سلێمانییە و لە شەودا زیاد لە هەر شوێنێكی تر خەڵكی سلێمانی ڕووی تێ دەكەن. ش��ەوان لێرە هەموو ج��ۆرە خ��واردن��ەوە و خواردەمەنییەك چنگ دەكەوێ .چای ،شەربەت، كەباب ،نۆكاو ،لەفەی جگەر ،كوبە ،شفتە..، كاهی ،ترۆزی ،گۆوڵەبەڕۆژەی گەرم ..،هەر لە سەرەتای سەهۆڵەكەوە عەرەبانەكان یەك لە دوای یەك ڕیز دەبەستن و شەوی خۆیان بە ڕێ دەكەن. ئ��ەم ك��ۆب��وون��ەوە ج��وان��ەی ف��رۆش��ی��اران و كاسبكاران و ڕێبوارانی سلێمانی پێی دەڵێن: شەوانی سەهۆڵەكە. شایەنی باسە ناوی سەهۆڵەكە ،بە بۆنەی كارگەی سەهۆڵی سلێمانییەوە لەم شوێنە نراوە، كە ئێستا كارگەكە داخراوە ،كە لە بنەڕەتدا ناوی شەقامی «سالم»ە. ب���ەم ب��ۆن��ەی��ەوە ل��ەگ��ەڵ ه��اوڕێ��ی��ەك��م��دا س��ەرل��ەئ��ێ��وارەی��ەك س���ەردان���ی ش��ەوێ��ك��ی سەهۆڵەكەمان كرد ،سەرەتا ویستم كەسێكی سادە بدوێنین لەم باریەوە ،بۆیە سۆران لەتیف سلێمانمان دوان��د ،كە گەنجێكی خوێندكاری زانكۆ بوو ،سۆران بەدەم جگەرەکێشانەوە گوتی «شەوان لە كاتژمێر 8و نیوەوە بۆ 11ی شەو لە سەهۆڵەكە دەمێنمەوە ».ئەو پێی وا بوو كە سەهۆڵەكە تام و چێژی خۆی هەیە و وەكوو شوێنێكی تایبەت لێی دەڕوان��ی .ئەوەشی وت «هیالكیی ڕۆژەكانم لێرە دەر دەكەم». سۆران ئاماژەی بەوەدا ،ئێواران تاقەتی نییە بگەڕێتەوە بۆ ماڵ و بۆیە هەمیشە نانی ئێوارە لە سەهۆڵەكە دەخوا. پاشان سامان عەبدوڵاڵ محەمەدیش كە هاوەڵی س��ۆران بوو ،سەبارەت بە پرسیاری ئەوەی كە بۆچی هاوواڵتیان شەوانە بە گشتی سەردانی سەهۆڵەكە دەك��ەن ،گوتی «لەبەر ئەوەیە كە سەهۆڵەكە شوێنێكی هەمەڕەنگە و نووسەران و ڕۆشنبیران و خەڵكی ئاساییش سەردانی دەكەن». سامان سەبارەت بە بوونی ئەمجۆرە شوێنە
وتی «لە هەموو شارێكدا شوێنێكی ئاوا هەیە كە شەوان خەڵك ڕوو تێبكەن ،لە سلێمانیش سەهۆڵەكە گونجاوترین شوێنە» .لە درێژەی قسەكانیدا باسی لەوە كرد كە زۆرینەی هاوڕێكانیشی هەر لە سەهۆڵە خڕ دەبنەوە و بۆیە ئەویش بۆ بینینی ئەوان دێ بۆ سەهۆڵەكە». ناشاد ،یەكێك لە ناسراوترین هونەرمەندە شێوەكارەكانی سلێمانییە، زۆربەی دیوارەكانی شاری سلێمانی بە دەستە ڕەنگینەكانی ئەو ڕازێندراونەتەوە ،بە تایبەت دیواری سەهۆڵەكە كە ئێستا بە وێنەی فۆتۆگرافی نوێ كراوتەوە .ناشاد قسەكانی بەوە دەست پێ كرد كە «سەهۆڵەكە مەڵبەندی كۆبوونەوەی گەنجانی نائومێدی شارەكەیه».
هەروەها گوتی «دێمە ئێرە تا هونەمەندان و نووسراوی هاوڕێم ببینم و ئەمە وەكوو چاوپێكەوتنێكی هاوبیرانە وایه». ناشاد ئاماژەی بەوەدا ،ئەوانەی شەوانە لە ماڵەوە وەڕز دەبن هیچ شوێنێكیان نییە سەردانی بكەن جگە لە سەهۆڵەكە. ئارام خەمبار ،لە دیمەنە جوانەكانی سەهۆڵەكەیە ،ئەویش هەر لە سەر لەئێوارەوە بە خۆی و عەرەبانە كتێبەكەیەوە دادەگەڕێ و لە سەهۆڵەكەدا دەگیرسێتەوە .ئارام شەوان كتێبەكانی لە سەهۆڵەكە نمایش دەكات و چەند وێنەكەیش كە لە چوارچێوە گیراون و یەك لەو وێنانە وێنەی چێ گیڤارایە. ئ��ارام وتی «من نایەم بۆ ئێرە تا كتێب بفرۆشم» .وتیشی «هیچ یەك لە كتێبەكانی من بۆ فرۆشتن نین ،بەڵكوو تەنیا بۆ نمایش كردنن» .ئارام سەبارەت بەوەی كە بۆ تەنیا ش��ەوان ڕوو لە سەهۆڵەكە دەك��ات دەڵێت «چونكە لێرە شەوان زیاد لە هەر شوێنێكی تر هاوڕێیكانمی لێیه». لە كۆتاییدا تێكۆشەر خالیدم بینی ،كە یەك لە نووسەرە گەنجەكانی سلێمانییە و لە هۆكاری هاتنەكەییم پرسی ،ئەو وتی «هاتنی من زیاتر هاتنێكی ئەدەبییە ،چونكە لێرە كۆبوونەوەیەكی چڕوپڕی خەڵكی هەیە و گوتوبێژ دەكەن پێكەوە» .دەشڵێت «بینینی ئەم خەڵكە پێكەوە و لەم شوێنەدا بۆ من بینینێكی ئەدەبی درووست دەكات .ئاشكراشی ك��رد «زۆر ج��ار هەوێنی چیرۆكەكانم لە تەماشاكردن و گ��ەڕان بە ناو ئەم خەڵكەدا هەڵدەهێنجم». زۆرب����ەی ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی ك��ە س��ەردان��ی سەهۆڵەكە دەكەن گەنج و ئەوانەن كە رۆژانە بە ژیانەوە سەرقاڵن و شەوانیش لێرە پشوویەك دەدەن. ئەم شوێنە تادرەنگانی شەو جمەی دێت و زۆرت��ری��ن چ��ای تێدا دەخ��ورێ��ت��ەوە .بۆیە ئامادەبووانی سەهۆڵەكە ،داوایانكرد حكومەت زیاتر بایەخ بەو شوێنە بدات وەك دابینكردنی كورسی دانیشتن و دورستكردنی باخچەیەكی بچوك و ... ب��ە ك��ورت��ی ل��ە شەوێكی سەهۆڵەكەدا دەتوانی بە دڵی خۆت پیاسە بكەیت و چایەك بخۆیتەوە ،هەمیش ئەوەی كە نانێك بخۆیت و هاوڕێكانت ببینی .هەڵبەت یەك لە گرفتەكانی ئەم شوێنە ئەوەیە كە هێشتا بە پێی پێویست خانمان سەردانی ناكەن .لەو شەوەدا تەنیا یەك دوو خانممان بینین ،كە بەداخەوە ئامادە نەبوون هیچ لێدوانێك بدەن.
درێژەی راپۆرتی گەنجانی سلێمانی ،لە ناوەندەكانی... كۆمەاڵیەتی ئەوەشی وت «سلێمانی شاری رۆشنبیرییە و شارێكی زیندووە و گەنجان تێیدا كارا و چاالكن ،بەاڵم هەموو پۆست و پلە تایبەتەكان ،كە شوێنی بڕیار و دارێژەری سیاسەتن ،لە الیەن بەتەمەنەكانەوە قۆرخ و كۆنترۆڵ ك��راون و دەرف��ەت بۆ گەنجان نەرەخساوە رۆڵ و ئەركی خۆیان ببینن». راشیگەیاند «هەموو حزبەكان ،بە ئۆپۆزسیۆن و دەسەاڵتەوە ،بە عەلمانی و ئیسالمییەوە..بەرامبەر بە گەنج وەكیەك بیر دەكەنەوە و دەرف��ەت ن��ادەن بە گەنج حكومیان بكات ،بەڵكو تەنیا دەبێ جێبەجێكار بن نەك بڕیاردەر و دارێژەر». بە پێی لێكدانەوەكانی هاوژین غەریب ،دەستەی نووسەران لە
ماڵپەڕی مانشێت ،ئەوەی كە هۆكارە بۆ نەبوونی گەنجان لە پۆستە بااڵكانی شاری سلیمانیدا ،گەنجان خۆیان نین ،بەڵكو سیستمی حزبایەتی و دەسەاڵتدارێتییە لەم هەرێمەدا ،ئەگەرنا ئێمە خاوەنی ژمارەیەكی گەنجی زۆرین كە خاوەن كەسایەتی و تیگەیشتنن. وەك ئەو وتی «دەبوو گەنجان شوێنیان هەبوایە لە پەیكەری حزب و حكومەتدا ،بەاڵم بەداخەوە پەیكەری حزبی لە واڵتی ئێمە پەیكەرێكە لەسەر ئەساسی گوێڕایەڵی دروست بووە ،ئەگەر گەنجێك گوێڕایەڵ نەبێت ،ناتوانێت پۆستی بەرز وەربگرێت ،ئەمە نەك بەتەنها بۆ شاری سلێمانی وایە ،بەڵكو بۆ تەواوی شارەكانیتریش وایە، ئەگەرنا هیچ شەرعیەتێكی نیە».
دەشڵێت «حزبەكانیش رۆڵێكی كاریگەریان هەیە لە ناو دەزگاكانی حكومەتدا ،كە ئەوەش هۆكارە بۆ ئەوەی گەنجێك گوێ ڕایەڵ نەبێت، نەتوانێت بێتە پێشەوە و بڕیار بگرێتەدەست». بە باوەڕی هاوژین غەریب ،گەنج بۆخۆی تاوانێكی وەها گەورەی نییە ،كە ناتوانێت رۆڵ و كاریگەری هەبێت لە بڕیاری و پۆستەكانی سلێمانیدا .ئەو نموونە دێنێتەوە و دەڵێت «ئێمە نمونەی بزوتنەوەی گۆڕانمان هەیە ،كە كۆمەڵێك گەنج تیایدا هاتنە پێشەوە و دەركەوتن، بەاڵم هەر زوو لەالیەن ئەو خەڵكانەی كە تەمەنێكیان هەیە و بە باوەڕی خۆیان خاوەن رابردوون رێگایان لێگیرا و ،بێ رۆڵكران و نەهێڵدرا لە بڕیارداندا بمێننەوە ،ئەمەش بۆ هەموو حزبەكان راستە».
www.lawanikurdistan.org
ژمار ه 158
2012/07/03
11
سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە:
لۆگۆی هەڵەبجە لە پێنج هەزار شارەوانی جیهاندا هەیە ئا :پرس خدركەریم سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ (پرس) ئاماژە بەوەدەكات كە ئیشی باشیان كردووە بۆ بەجینۆساید ناساندنی هەڵەبجە و دەڵێت «لە ناو پەڕلەمانی ئەوڕوپادا زیاتر لە حەفتا واژۆم كۆكردەوە كە کیمیابارانی هەڵەبجە جینۆسایدە». پرس :ئایا پڕۆژەی تەواو نەكراوی ساڵی( )2011هەیە كە بڕیاربێت لەسەر بوجەی ئەمساڵ جێ بەجێ بكرێت؟ خدر :ئەو پڕۆژانەی كە لە هەڵەبجەدا هەن ،دەتوانم بڵێم لە %70 زیاتری بوجەی تایبەتە و پەیوەندی بە بوجەوە نییە كە لە وەزارەتی شارەوانی یان ئەنجومەنی پارێزگاوە بێ ،ئێستا نزیكەی بایی ()25 ملیار و ( )160ملیۆن پڕۆژە لە هەڵەبجەدا لە بواری جێ بەجێ كردندایە ،هەندێك لەو پڕۆژانە بەرەو تەواو بوون دەڕوات و هەندێكیان لە نیوەدایە و هەندێكیشیان تازەدەست بەكاربوون .ئەمانە بودجەی تایبەتە جگە لەو پڕۆژانەی كە دراوە بەوەزارەتە جۆراو جۆرەكان. هەروەها بۆ ساڵی ()2012ش چەندین پڕۆژەمان هەیە و هەمووی ئامادەكاریمان بۆكردوون كە بچنە بواری جێبەجێ كردنەوە. پرس :بۆچی بەڕێوەچوونی پڕۆژەكان سـستییان پێوە دیارە؟ خدر :چەند هۆكارێك هەیە ،كە بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ كۆمپانیاكان، چونكە چەندین كۆمپانیا دروستبوون و لە ئاستی پێویستدا نەبوون و پێشینەیان نەبووە لە ئیشی مەقاوالتدا ،گرفتی ئیداریشمان هەیە كە ئەویش دووالیەنەیە. ئەو بەڵێندەرە بەڕێزانەی كە تەندەر وەردەگرن ناچن شوێنەكە ببینن و لەدوورەوە تەندەر وەردەگرن ،بەاڵم كە دێتە سەر واقیع بەو شێوەیە نییە كە ئەو بیری لێكردۆتەوە .لێرەدا گرفت بۆخۆیشی و پڕۆژەكەش دروست دەبێت .لەڕووی ئیداریشەوە هەندێ جار نرخاندنێك دەكەن بۆ هەڵەبجە كەسەیر دەكەی هەمان نرخاندن دەكەن بۆ دەربەندیخان كە مەوادەكە لە تەنیش خۆیدایە ،ئەمانەش كاتێك بەڵێندەر وەریدەگرێ لە ڕووی مادییەوە كێشە دروست دەبێت .هەروەها زیادەڕۆییش دیسان دەبنە كۆسپ لە دواكەوتنی پڕۆژەكان. پرس :ڕێكنەخستنی ناو بازار بووەتە هۆی بەخشینی سیمایەكی ناشارستانی ،پالنتان چییە بۆ چارەسەركردنی؟ خدر :ئەمە تەنها ئەركی شارەوانی نییە ،ڕاستە شارەوانی فەرزە لەسەری كە ئێمە خزمەتكار بین ،بەاڵم خۆ ئەكرێ هاواڵتیانیش هاوكارمان بن ،بە شێوەیەكی گشتی دەتوانم بڵێم ئەگەر خۆمان هاوكاری بكەین خەڵكیش هاوكاریمان دەكات.
خەریكە ئ��اوەڕۆی بۆ دەكرێت و دواتریش قیر دەكرێت .هەروەها پرۆژە خزمەتگوزارییەكانی ئەوێش بەرەو تەواو بوون دەچن ،هەركات ئاوەڕۆكەی تەواو بوو بە ئیجبارییەوە دەبێت پیشەوەرەكان بڕۆن بۆ ئەو ناوچەیە. پرس :بۆچی تا ئێستا گارگەی توتن و دۆشاوی تەماتە لە شارەزوودا نییە؟ خدر :پێم وابێ توتن هەر نەما و لە كوردستاندا نایبینین ،هەرچەندە شارەزورمان سەرچاوەی توتن بووە ،هەر لە بەر ئەمە ئەگەر كارگەی توتنیش هەبێ پێم وایە زیادەیە ،بەاڵم بۆ كارگەی (دۆشاوی تەماتە) ئێمە چەندجار هەوڵمانداوە و داوای زەویانكردووە ،ئێمەش زەویمان بۆ دابینكردوون ،بەاڵم چ دەسەاڵت یان وەزارەت یان كەرتی تایبەت ئامادە نین بێن لێرە ئیشكەن. پرس :سەوز نەكردنی پارك و باخچەكانی شار بونەتە هۆی مایەی نیگەرانی هاواڵتیان ،وەاڵمی ئێوە چیە؟ خدر :ئێستا ئەو شتانە هەیە ،ئێستا لە هەڵمەتێكداین بۆ پاككردنەوە و سەوزكردنی باخچەكان ،ئەوەیش پێویستە بدرێت بەكەرتی تایبەت یان تایبەتمەندیەكیان بۆ بكرێت لە بەر ئەوەی ڕووبەرەكانیان زۆرە. پرس :هەوڵدرا دوكانەكانی ناو بازار الببرێن و بە دیزاینێكی جوان ڕێكبخرێنەوە ،بەاڵم ئەم هەوڵە جێ بەجێ نەكرا ،بۆچی؟ خدر :لەساڵی پەنجاكانەوە دەڵێن هەڵەبجە بازارەكەی فراوان دەكرێت تا ئێستا نەكراوە ،ئێستا دەتوانم بڵێم لە %50ی قۆناغەكەمان بڕیوە ،چونكە هەموو دەرخستەو شتێكمان تەواو كردووە ،بەاڵم تا
0750-446 1301
“
لەساڵی پەنجاكانەوە دەڵێن هەڵەبجە بازارەكەی فراوان دەكرێت تا ئێستا نەكراوە
پڕۆفایل خدر كەریم محەمەد ،لەساڵی 1956لە هەڵەبجە لە دایك بووە، دەرچووی ئامادەیی پیشە سازییە ،لەساڵی 2005بۆتە بەسەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە ،لە ساڵی 2006بووە بە جێگری سەرۆكی شارەانییەكانی جیهان بۆ ئاشتی ،لەساڵی 2009بووە بە باڵوێزی ڕێكخراوی ئاشتی نێودەوڵەتی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست.
ستافی پەیامنێران: توانا شێخانی محەمەد عومەر شاخەوان شێخانی نه‌خشه‌ساز :شێرکۆ
ناونیشان :هەولێر -بارەگای مه‌کته‌بی سکرتارییه‌تی یەكێتی الوانی دیموكراتی كوردستان–پشت ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران یان له رێگه‌ی ئه‌م ئیمه‌یله‌وه بابه‌ته‌کانتان بنێرن: shaxawanjournalist@yahoo.com
جێگری سه‌رنووسه‌ر :شاخه‌وان عومه‌ر سلێمان 0750-448 0225
پرس :دیاریدەی ئاژەڵداری لە هەڵەبجەدا تا ئێستا هەیە ،ئەمە بۆ؟ خدر :بەڕاستی چەندجار ئاژەڵمان دور خستۆتەوە لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر ،بەاڵم خەڵكی الدێكان هاتنە سەرمان .ئەوەی راستی بێت ئەوانیش كشتوكاڵیان هەیە ،ئێستا غەرامەیان دەكەین و هەروەها زەویشمان داونەتێ ،ئەوانەی كە ئاژەڵیان هەیە تا دووری بخەنەوە هیچ بیانویەكمان بۆ نەهێشتوون و خەریكی دروستكردنی پەچەیەكیشین بە تەواو بوونی ئەو پەچەیە هەر واڵخێك بگرین دەیكەینە ناوی تا بەڵێننامە لە خاوەنەكەی وەردەگرین. پرس :بەڕێزتان جێگری سەرۆكی شارەوانییەكانی جیهانن ،ئەكرێ بڵێی چیتانكردووە بۆ بە جێنۆ ساید ناساندنی هەڵەبجە؟ خدر :ئیشی باشمانكردووە ،لە (نیۆیۆرك و جنێف و بڕۆكسل) كەیسی هەڵەبجەمان هەیە و لۆگۆی هەڵەبجە لە پێنج هەزارشارەوانی جیهاندا هەیە .هەر هیچ نەبێ ( )5000پێنج هەزار كەسیش واتە سەرۆك شارەوانییەكان دەزانن كە ئەم كێشەیە چی یە؟ هەروەها دروستكردنی مۆنۆمێتی هەڵەبجە لە ئیتالیا .من هەر بۆ خۆم لە ناو پەڕلەمانی ئەوڕوپادا زیاتر لە ( )70واژۆم كۆكردەوە و ئیمزایان بۆ كردین كە بەڵی هەڵەبجە جینۆسایدە ،بۆیە هەرهیچمان نەكردبێ خۆ لۆگۆی هەڵەبجە لە ( )5000پێنج هەزار شارەوانیدا هەڵواسراوە.
پرس :بۆچی ناوچەی پیشەسازی هەتا ئێستا تەواو نەبووە و پیشەوەرەكان بگوێزرێنەوە بۆ ئەو ناوچەیە؟ خدر :ئەمە بۆ()5ساڵ زیاتر دەچێت ئێمە خەریكین تازە نەخشەكە پەسەندكراوە ،ئێستا
خاوەنی ئیمتیاز: ئومێد خۆشناو سەرنووسەر: ئاڤان حه‌مه ساڵح
بوجەكە لە سەدا سەد دابین نەكرێت باسی ناكەین. پرس :ئایا ئەو بازاڕە فراون دەكرێت؟ خدر :لە سەدا سەد پێت ئەڵێم ئەو ب��ازارە ف��راوان دەكرێت و ئەوشوێنەش كە تێكی دەدەین ناكرێتەوە بەدووكان ،ئەو سێگۆشەیە دەكرێت بە سەوزایی و مەناپورە و .بۆ ئەوەی جوانكاری بدا بەشار. پرس :بۆ خانووە تەجاوزەكانی هەڵەبجە پالنتان چییە؟ خدر :تا ماستەرپالن نەبێ من ناتوانم باسی تەجاوز بكەم ،راستە ئەبێ ڕێگری بكەین تا زیادەڕۆیی نەكرێت و ئەوەی دەكرێت الببرێ، بەاڵم پێشتر ئەبێ لەسەر ماستەرپالن بێ.
به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین :فەرەیدون بێوار 0750-414 1910 f_bewar@yahoo.com
شەیدا عەلی ،پێشكەشكار لە كەی ئێن ئێن
دیمانە :شۆخان الوان ،سلێمانی
شەیدا عەلی ،لە دایكبووی ساڵی 1981ە و بكالۆریۆسی پڕۆگرامینگی كۆمپیوتەری هەیە و ساڵی 2004چۆتە ناو ژیانی هاوسەرێتییەوە و كچێكیشی هەیە .لە ساڵی 2005یش بەمالوە ئاوێتەی كاری راگەیاندن بووە و یەكەمین وێستگەشی رادیۆ و دواتر تەلەفزیۆنی ئازادی حزبی شیوعی بووە. پاش ئەمەش لە كەناڵی ئاسمانی ئەلعراقیە و رادیۆی خاك و رادیۆ مەدەنیەت و سایتی چاودێر و رۆژنامەی بۆچوون و چەندین شوێنی دیكە كاری كردووە و ئێستاش نزیكەی 3ساڵە لە كەناڵی knn ە و پێشكەشكاری بەرنامەی «كراوە»یە و نزیكەی 3مانگیشە لە رادیۆی گۆران هەفتانە دووجار بەرنامەیەكی كۆمەاڵیەتی ئامادە و پێشكەش دەكات. پ :لە ئێستادا ئاستی میدیای كوردیی چۆن دەبینیت؟ و :ئەمە پرسیارێكە وەاڵم��ەك��ەی ب���ەردەوام ناجێگیرە و لە گۆڕاندایە ،چونكە زۆرجار دەبینیت میدیای ئەهلی بۆ نمونە ،كە بە پێوەرێكی سەرەكی رەوشی میدیا دادەنرێت بە بەراورد بە قۆناغێكی خ��ودی خۆی لە ئاستێكی باشدایە و زۆرجاریش و لە پرسی جۆراوجۆری كۆمەاڵیەتی ،سیاسی و ئابوری الواز دەبێت .بەاڵم ئەگەر رەوشی ئێستا و واتە پاش 2003و گۆڕانكارییەكانی عێراق هەڵبەسنگێنیت ئەگەر لە چەندین رووەوە رەخنەت لە میدیا هەبێت بە تایبەت لە رووی تەكنیكییەوە النی كەم بەوە دڵخۆش دەبیت، كە تا دێت میدیای ئەهلی لە گەشەكردندا دەبێت و حزبەكانیش هەوڵدەدەن میدیایەكی تا رادەیەك ناچەواشەكەرتر ئاراستە بكەن، بەاڵم دەبێ سەرەتا ئەوەش روون بكرێتەوە ،كە رەوشی ئازادی و رادەبڕینی ئازاد لە كوردستاندا چۆنە و میدیاش دەكەوێتە ناو ئەم مەنزومەیەوە. پ :تا چەند میدیای ئەهلی رەچاوی پڕەنسیپەكانی رۆژنامەوانی كردووە؟ و :لە رووی تەكنیكەوە سەرجەم میدیای كوردی لە ئاستێكی هەر نزمدایە و بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ میدیای تەنانەت واڵتانی دراوسێش ،كە كەمتریان سیستەمێكی سیاسی دیموكراسیان هەیە بەراورد ناكرێت و ،دیارە پڕەنسیپەكانی رۆژنامەوانیش تەنها لە الیەن رۆژنامەوانێكی پڕۆفیشیناڵەوە بەرجەستە دەكرێت و دەپارێزرێت .بەاڵم ئەوەی جێگەی داخە ئەوەیە ،كە ملمالنێ و زۆرجار ركابەرییە ناتدروستە سیاسیەكان ،میدیا چ میدیای حزبی و چ میدیای ئەهلی و چ میدیای تایبەت دەخاتە وەها گێژاوێك ،كە هەر هەموویان بیریان دەچێتە پرسێك لە كاری رۆژنامەوانیدا هەیە، كە پێی دەگوترێت تیۆری بەرپرسیارێتی كۆمەاڵیەتی .نەبوونی وشیاری لەمەڕ بەرپرسیارێتی كۆمەاڵیەتی الی میدیای كوردی وای لەم میدیایە كردووە ،كە زۆرجار وەك گەورەترین مەترسی سەر كۆمەڵگا سەیری دەكرێت و بەبێ ئەوەی خۆیشی هەستی پێبكات وەك راهێنەرێكی برەودان بە هەڵسوكەوت و كردەوە و بەها نامەدەنییەكان كار بكات ،كە ئەمەش باسێكی تایبەتە و دیارە مەبەستی سەرەكی ئێوەش لەم دیمانەیەدا ئەم بابەتە نییە .بەاڵم بەگشتی بەرپرسیارێتی كۆمەاڵیەتی الی میدیای كوردی غائیبە و زۆرجار دەتوانین بە سانایی بڵێین میدیایی كوردی بەرپرسیاری یەكەمی تەشەنە كردنی زۆر حاڵەتی كۆمەاڵیەتی و گەیاندییەتی بە دیاردە و دواتر كردنی بە قەیران هەر لە خۆكوشتنەوە بگرە تا زۆر دیاردەی دیكە. پ :بەرنامەكەی جەنابت هەمەرەنگە و پێویستی بە رۆشنبیرییەكی زۆر هەیە ،ئایا هەر خۆت ئامادەكار و پێشكەشكار و خاوەن بیرۆكەكانیت یان كەسانی تریش یارمەتیت دەدەن؟ و :زۆر راستە ،ئەمە بەرنامەیەكی ئاسان نییە بە تایبەت كە من وەكو ستافی ئامادەكاری بەرنامەی رووماڵ رۆژانە سەرقاڵم و هەروەها لە رادیۆ گۆڕانیش هەفتانە دووجار بەرنامەیەكی كۆمەاڵیەتیم هەیە كە خۆم ئامادەكارو پێشكەشكاریم ،بۆیە پێویستم بە یارمەتی هەیە .بەاڵم ئێمە لە كەی ئێن ئێن بەرێوەری بەرهەمهێنانمان
هەیە كاك داهێن هاشم و هەروەها بەرێوەبەری پەیوەندییەكان كاك سیروان رەشیدە ،ئەو دوو بەرێزە یارمەتییەكی زۆرم دەدەن هەر لەئامادە كردنی تەوەرەوە تا ئامادەكردنی بەرنامەكە ،بۆیە بەپێویستی دەزانم زۆر سوپاسی هیالك بوونی هەردوو بەرێزیان بكەم. پ :رات چییە لە سەر ئەدا و بەرنامەكانی كەی ئێن ئێن؟ و :من ناڵێم كەی ئێن ئێن بێ خەوشە ،بەاڵم دەرگایەكی نوێ بوو بۆ هاواڵتیان ،لەبەر ئەوەی یەكەمین كەناڵی هەواڵی كوردی بوو ،یەكەمین میدیای بینراوی ئۆپۆزسیۆن بوو و یەكێكە لەو میدیایانەی ،كە بە هیچ شێوەیەك لە رێڕەوی خۆی الی نەداوە و بە شێوەیەك لە شێوەكان بوونی خودی كەی ئێن ئێن و دروستبوونی رێزگرتن بوو لە هاواڵتی كورد ،كە توانی بژارێكی زیاتری هەبێت. ئاستی بەرنامەكانیش وەك هەر كەناڵێكی دیكە لە بەرنامەیەكەوە بۆ بەرنامەیەكی تر و ستافێكەوە بۆ ستافێكی تر دەگۆڕدرێت ،بەاڵم بۆ پێناسە كردنی كەی ئێن ئێن هێندە بەسە بڵێم ،هەرچی كەناڵی ئاسمانی كوردی دروست دەكرێت یەكەمین ئامانجیان سەركەوتنە بە سەر كەی ئێن ئێندا و یەكێكە لەو كەنااڵنەی ،كە زۆر ئاسودەم بە كار كردن تیایدا. پ :بۆچی لە ناو ئەم هەموو كەناڵەدا كەی ئێن ئێنت هەڵبژاردووە؟ و :خۆتان دەزانن دروستبوونی كەی ئێن ئێن هاوكات بوو لەگەڵ گۆڕانكاری سیاسی لە فەزای سیاسی كوردستاندا و ،منیش پێشتر و بەر لە كەی ئێن ئێن لە رادیۆی مەكتەبی رێكخراوە دیموكراتییەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا بووم و بەدەر نەبووم لەو كەسانەی، كە بە هۆی بیروباوەڕم بە الیەنێكی سیاسی دیكە و گۆڕانەوە دەركران و ،دواتر لە كەی ئێن ئێن گیرسامەوە و چیتر باوەڕم بەو جۆرە كارە میدیاییە حزبییە نەما بوو و هیالكی كرد بووم و ،گەلێ دژواریشە ناچار بیت رۆژانە كارێك بكەیت ،كە باوەڕت پێی نەبێت.
فەیسەڵ خەلیل
بەرپرسیارێتیی كۆمەاڵیەتی الی میدیای كوردی غائیبە و هۆکاری سەرەکیی تەشەنەكردنی حاڵەتی كۆمەاڵیەتی و بە قەیرانکردنێتی
ئایا تەنها مالیكی شایەنی لێسەندنەوەی متمانەیە؟
ئەو پرسیارە بەهیچ شێوەیەك پاساوێك نییە بۆ ئەو هەڵە گەورانەی كە مالیكی لەدوای روخانی رژێمی بەعس كردویەتی و ئێستایش دەیكات ،لە هەموو شتێك تەعمیم ترسناك بێت ،ئەوا لێرەدا زۆر پێویستە شتەكان بەگشتی بكرێت و لە بازنەیەكی فراوانتر سەیری بكرێت ،ئەمەش مانای ئەوە نییە كە ئەو تەعمیمەی كە ئێستا باسی دەكەین ،ببێتە بەرائەت بۆ نوری مالیكی سەرۆك وەزیران. هاوكات لەگەڵ هاتنی بەهاری عەرەبی عێراقییەكانیش خۆپیشاندانییان لەساحەی تەحریری شاری بەغدا ئەنجام دا ،بەاڵم وێرای سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكان ،نوری مالیكی سەرۆك وەزیران كەوتە خوڵقاندنی سیناریۆی سیاسی ،لە هەموو سیناریۆكانیشی سەیرتر دیاركردنی ماوەی 100رۆژ بوو ،بۆ چارەسەركردنی كێشەكان ،زۆرێك لە عێراقییەكان ئەو كاتە گاڵتەیان بە مالیكی هاتوو، كەسێكیشن الیەنگری ئەو خەڵكە لێقەوماوە نەبوو، خەڵكیش دەیزانی مالیك گەندەڵە ،سەركوتكارە ئەگەر بۆی بلوێ ،بەاڵم هەموو الیەنەكان لە مالیكی بێدەنگ بوو، هەندێك دەزگای راگەیاندنیش دەیانویست حزبی شیوعی عێراقی وەك پاڵەوانی گەل نیشان بدەن ،كە ئەو حزبە سااڵنێكە كاریگەری بەسەر ژیانی سیاسی عێراقییەكانەوە نەماوە. لە عێراقدا گەندەڵی گەیشتۆتە ئاستێك كە زۆربەی بەرپرسانی بەغدا تێوەگاڵون ،هەندێك كوردیش ناوی لە لیستەكان دا هەیە ،جیا لەمەش چەند راپۆرتێكی ئەندام پەرلەمانەكان باس لەوە دەكەن كە قەبارەی گەندەڵی لە عێراق گەیشتۆتە 22ملیار دۆالر ،كە ئەمەش شكاندنی ژمارەیی پێوانییە ،زۆربەی الیەنە سوننەكان لە دوای رووخانی رژێمەوە بە ناوی مقاوەمە لە دوور و نزیك پەیوەندیان بە تیرۆرەوە هەبووە ،زۆربەی الیەنە شیعەكان میلیشیای زەبەالحیان هەبووە ،زۆرترین پێشیلكارییان كردووە ،تیرۆر و شەری تایفییان كردووە ،كاتێك بارودۆخەكەی وەها بێت ،ئایا بەتەنها مالیكی شایەنی لێسەندنەوەی متمانەیە؟ ئایا الدانی مالیكی دەبێتە دەروازەی نەجاتبوونی عێراق و كوردستان لەو هەموو كێشانەی كە هەیە؟ زۆر كەس باس لەوە دەكات كە ئەو هێرشانەی 6مانگە دەكرێنە سەر مالیكی هۆكارەكەی شەخسیە ،منیش هەمان قەناعەتم هەیە ،بەاڵم لە روانگەیەكی ترەوە سەیری بە شەخسی بوونی كێشەكانی عێراق دەكەم ،ئەوانەی كە باسی شەخسی بوونی كێشەكان دەكەن ،پێیانوایە كێشەكە تەنها لە نێوان بارزانی و مالیكی دایە ،من لەگەڵ ئەوە بۆچوونە نیم ،بەاڵم لەبەرامبەریشدا لەوە ناگەم ،كە بۆچی هەموو كێشەكان لەكێشەی البردنی مالیكی چڕ كراوەتەوە؟ پێمواییە كێشەكە لە الدانی مالیكی گەورەتربێت ،بەاڵم جارێ كەس لەوە ناگات كە بۆچی تەنها مالیكی بۆتە ئامانج كێشەی سەرەكی لێرەدا ئەوەیە كە خەمی خەڵك وەرگێردراوەتە سەر زمانی سیاسی و لە كەوالیس مامەڵەی پێ دەكرێت.