هەڵوێستی حزبەکان لەبارەی شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێمەوە
172 باڵوکراوه‌یه‌کی ئازاده ،یه‌کێتی الوانی دیموکراتی کوردستان مانگی دوو جار ده‌ری ده‌کات .سێشه‌ممه 2013/2/5
ل2 سیروان زەهاوی: سەرۆکی هەرێم هیچ دەسەاڵتی رەهای نییە ل3
هیوا میرزا سابیر :دەخوازین هەڵوێستمان یەک بێت بۆ ئەوەی بتوانین رووبەڕووی تەنگژەکان ببینەوە ل5
هیوا میرزا سابیر ،ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکگرتووی ئیسالمی ،باسی لە هەوڵەکانی نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزیسیۆن دەکات بە مەبەستی گەیشتن بە رێککەوتنێک و هاوکات دەڵێت «ئۆپۆزسیۆن موبادەرەی کرد کە کۆبوونەوەکانی نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن دەست پێبکاتەوە».
کاریگەری واڵتانی ئیقلیمی لەئاراستەکردنی حکومەتی عێراق و قوڵکردنەوەی قەیرانەکان
دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق ،رۆژ بە رۆژ کێشە و قەیرانەکانی حکومڕانیی عێراق رووەو زیادبوون و قوڵبوونەوە دەچن .چاودێرانی سیاسی و رۆژنامەنووسان ،هۆکاری سەرەکی دروست بوون و چارەسەر نەبوونی کێشە و قەیرانەکانی حکومڕانیی عێراق ،دەگەڕێننەوە بۆ دەستێوەردانی واڵتانی ئیقلیمی و وابەستەبوونی کەسایەتی و هێزە سیاسییەکانی عێراق بەو واڵتانەوە. بەتایبەتی لەئێستادا رۆڵ و کاریگەری واڵتانی ئیقلیمی بەسەر حکومەتی ناوەندی و خودی نوری مالیکی سەرۆک وەزیرانی عێراقەوە دەبینرێت و هەستی پێدەکرێت .ئەمەش وایکردووە عێراق سەروەری سیادی و سەربەخۆیی بوونی خۆی لەدەست بدات و کێشە و قەیرانەکان قوڵتر بکاتەوە .هەر بۆیە لەئەگەری بەردەوامی ئەو جۆرە کێشە و قەیرانانە ،پێشبینی دابەشبوونی عێراق دەکرێت بەسەر سێ هەرێمی (کورد و شیعە و سووننە) .زۆرێک لەسەرکردە سیاسییەکانی پارتەکانیش ئاماژەیان بەو گریمانەیە داوەو هۆشداریان داوەتە خودی مالیکی و لیستەکەی.
ل4
دەقگرتنی تەقلیدیانەی بۆنە ئاینیەکان
ل8
2
ژماره 172
2013/2/5
www.lawanikurdistan.com
هەڵوێستی حزبەکان لەبارەی شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێمەوە «داوا دەکەن لەرێگەی گەلەوە سەرۆکی هەرێم هەڵبژێردرێت نەک پەرلەمان» راپۆرت :پرس
یەکێک لەناکۆییەکانی نێوان و دوو حزبەکەی دەس��ەاڵت و ئۆپۆزسیۆن مەسەلەی چۆنییەتی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێمی کوردستانە .یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٥سەرۆکی هەرێم لەالیەن پەرلەمانی کوردستانەوە دیاری کراو متمانەی پێبەخشرا ،بەاڵم دوات��ر یاساکەی هەموار ک��رای��ەوەو لە ٢٠٠٩/٧/٢٥سەرۆکی هەرێم بەشێوەیەکی راستەوخۆ لەالیەن جەماوەرەوە هەڵبژێردرا. وەک دەوت��رێ یەکێک لە مەرج و پێشنیارەکانی ئۆپۆزسیۆن لەهەموارکردنەوەی پ��رۆژەی دەستووریی هەرێم مەسەلەی چۆنییەتی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێمە لە راستەخۆوە بۆ پەرلەمان ،بەاڵم بەپێی زانیارییەکان ،ئەم داوایە تەنیا داوای بزوتنەوەی گۆڕانە و خودی کۆمەڵ و یەکگرتووی ئیسالمی پارێزیان لەسەر ئەو شێوازە هەڵبژاردنە نییە هێندەی کە مەبەستیان چۆنییەتی دابەشکردنی دەسەاڵتەکان و هاوسەنگییە ،وتەبێژی پارتی دیموکراتی کوردستان ،جەعفەر ئیمێنکی ،لە دیمانەیەکیدا لە گۆڤاری سڤیل ئەو زانیارییانە پشت راست دەکاتەوەو ئاشکرای دەکات کە هەر سێ حزبەکەی ئۆپۆزسیۆن لەو بارەوە هاوڕاو کۆک نین و تەنیا بزوتنەوەی گۆڕان پێداگرە لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لەالیەن پەرلەمانەوە ،دەنا کۆمەڵ و یەکگرتوو پارێزیان لەسەر ئەو شێوازە نییە .پسپۆرێکی بواری یاسایی روونیدەکاتەوە کە بەتەنیا هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لەالیەن جەماوەرەوە ئەوا سیستمەکە نابێتە سەرۆکایەتی ،هەر وەک چۆن بەپێویست دەزانێت. هەڵبژاردنی لەالیەن پەرلەمانەوە بە مانای سیستمی پەرلەمانییە .ماوەیەکە چۆنێتی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم وەک خاڵی راشیدەگەیەنێت کە سیستمی سیاسی هەرێم پەرلەمانییە .ئەمە ناکۆکی مشتومڕی لەسەر دەک��رێ ،هەر یەکەو بە شێوازێک بەڕای سیروان زەهاوی ،یاساناس و ئەندامی پەرلەمانی پێشووی بیری لێدەکاتەوەو رامانی خۆی پێشان دەدا .سەرۆکی پارتێکی کوردی ،لەلێدوانێکیدا بۆ هەفتەنامەی پرس ،روونیدەکاتەوە مادام عێراق. بەس ئ��ەوەی جێی سەرنج و هەڵوەستە کردنە ،ئەوەیە کە هەڵبژاردن لەگۆڕی دایە ،کەواتە بەرژەوەندی گشتی تێدایە .ئەگەر بەتەنیا یەکێتی و پارتی وەک دەسەاڵتدار و بزوتنەوەی گۆڕان و جەماوەر خۆیان لە دیاریکردنی سەرۆکی هەرێم سەر پشک بکرێن، کۆمەڵ و یەکگرتوو وەک ئۆپۆزسیۆن لەسەر ئەم بابەتە خاوەنی واتە تاکەکانی کۆمەڵ خۆیان راستەوخۆ دەنگ بە پاڵێوراوی مافی بڕیاردان نین ،بەڵکو سەرجەم حزبەکانی تری گۆڕەپانی خۆیان بدەن زۆر باشترە لەوەی کە لەنێو پەرلەماندا دەنگی بۆ سیاسی هەرێم بە کورد و تورکمان و ئاشورییەوە مافی را و بدرێ .رێکار ئەحمەد ،سەرۆکی پارتی رزگاریی کوردستان ،لەو پێشنیاریان هەیە ،مادام مەسەلە سازانی نیشتمانی و نەتەوەییە ،بارەوە زێتر دەدوێت و قسەکانی شیدەکاتەوە «راستە ئەندامانی چونکە ئەم پرسە پەیوەندە بەگشت جەماوەری کوردستانەوە پەرلەمان وەک نوێنەری خەڵک پێوانە دەکرێن و جەماوەر دەنگی پێداون ،بەاڵم چونکە هەڵبژاردنی ئەندامانی پەرلەمان بە لەبری نەک هەر بەتەنیا ئەو پێنج حزبە سیاسییە. بەبڕوای سەرۆکی پارتێکی تورکمانی ،هەڵبژاردنی سەرۆکی دانانە ،واتە خەڵک دەنگ بە لیستەکان دەدەن و ئەوانیش هەرێم لەناو میللەتدا ،شەریعی ترو دیموکراتی ترە نەک لەناو کەسەکان دیاری دەکەن ،ئیدی مەرج نیە ئەو کەسەی دەچێتە پەرلەمان .عەبدولقادر بازرگان ،سەرۆکی پارتی چاکسازی پەرلەمان راستەوخۆ نوێنەرایەتی خەڵک بکات». تورکمان لە هەرێمی کوردستان لەوبارەوە بە پرسی راگەیاند ناوبراو ئەوەشی گوت «لەالیەکی دیکەشەوە ئەگەر جەماوەر «ئەو دو شێوازە جیاوازیی هەیە ،جیاوازیەکەشی لەوەدایە کە راستەوخۆ دەنگ بە سەرۆکی هەرێم بدەن ،ئیدی پۆستی سەرۆکی سەرۆک لەالیەن دوو ملیۆن کەسەوە هەڵبژێردرێ ،جیاوازە لەوەی ئەنجوومەنی وەزیران ئەو گرنگی و بایەخەی نامێنێ .زۆربەی ئەو لەالیەن سەد کەسەوە هەڵبژێردرێت .بۆیە بەبڕوای من هەڵبژاردنی سەرۆکانەی لەنێو پەرلەماندا هەڵدەبژێردرێن ،نموونەی واڵتانی سەرۆکی هەرێم لەناو میللەتدا ،شەریعی ترو دیموکراتی ترە نەک وەک تورکیا و ئیسرائیل و ئەڵمانیا ،ئەو کاتە سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران دەستەاڵی بااڵی بەڕێوەبردنی دەبێ .بۆیە ئەگەر سەرۆکی لەناو پەرلەمان». سەرۆکی پارتە تورکمانییەکە هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لەرێی هەرێم راستەوخۆ بە دەنگی خەڵکەوە هەڵبژێردرێ ،دەبێ بیر لە ج��ەم��اوەرەوە بە پێویست دەزانێت و دەڵێت «زۆر پێویستە دەستەاڵتی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران بکرێتەوە و گۆڕانی سەرۆکی هەرێم لەرێگەی گەلەوە راستەوخۆ هەڵبژێردرێت ،بەسەر دابێ». چونکە ئەگەر لەناو پەرلەمان بێت ،لەوانەیە بە لێکنیزکبوونەوەو سەرۆکی حزبێکی ئاشووریی ،کلدانی پشتگیری خۆی بۆ رێکەوتنی لیستەکان ببێتەهۆی لێسەندنەوەی متمانە لێی ،بەاڵم هەڵبژاردنی راس��ت��ەوخ��ۆی س��ەرۆک��ی هەرێم دەردەب��ڕێ��ت و ئەگەر راستەوخۆ لەرێگەی گەلەوە بێت ،ئەوا دەسەاڵتی زیاترە و رایدەگەیەنێت بۆ ئ��ەم دۆخ��ەی ئێستا وا پێویستە .رۆمیۆ پێگەی سیاسیشی بەهێزترە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و جیهانی ،هەکاری ،سەرۆکی پارتی (بیت النهرین) ،لەلێدوانێکیدا بۆ پرس گوتی «بەدڵنیایییەوە لەرێگەی جەماوەرەوە نەختێک گرنگترە چونکە دوو ملیۆن کەس دەنگی پێداوە نەک سەد کەس». هەندێک الیەن داوا دەکەن سەرۆکی هەرێم لەرێگەی پەرلەمانەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم ،چونکە راستەوخۆ خەڵک هەڵبژێردرێت ،بەاڵم عەبدولقادر بازرگان ئەمە بە مەعقول نازانێت .هەڵیبژاردووە» .گوتیشی «ئەگەر پەرلەمان هەڵیبژێریت کە هەر وەکخۆی گوتی «ئەمە هیچ مەعقول نییە ،ئەندام پەرلەمان نوێنەری خەڵکی کوردستانە و ئەگەر راستەوخۆش لەرێگەی لەالیەن دوو ملیۆن کەسەوە هەڵبژێردرێت ،بەاڵم سەرۆکی هەرێم میللەتەوە هەڵبژێرێت هەر هەمان شتە ،چونکە ئامانجەکە هەر لەالیەن سەد کەسەوە هەڵبژێردرێت» .ئەو بۆ ئەم دۆخەی یەکە ،واتە بە دوو شێواز بۆ یەک ئامانج دەچین». ئێستای هەرێم هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لەرێگەی گەلەوە ئەو پێیوایە بەهۆی ئەو دۆخەی ئێستا لەهەرێم هەیە و هەرێمی
تێدایە ،ئەگەر راستەوخۆ جەماوەر هەڵبژێرێت باشترە .چونکە وەک ئەو گوتی «بۆ ئ��ەوەی خەڵک ئازادانە سەرۆکی خۆی هەڵبژێرێت». هەندێک الیەنی سیاسیی دەیانەوێ وا لەخەڵک تێبگەیەنن ئەگەر سەرۆکی هەرێم راستوخۆ لەرێگەی گەلەوە هەڵبژێردرێت ،ئەوا بەرەو تاکڕەوی و دیکتاتۆرییەت دەچێت ،بەاڵم رۆمیۆ هەکاری، سەرۆکی پارتی بیت النهرین ،ئەو بۆچوونە رەتدەکاتەوە و رایدەگەیەنێت «پێموانییە ئێستا لە کوردستان خەڵکانێک بیر لەوە بکەنەوە کە نیازی دیکتاتۆر بوونیان هەبێت .ئەو کەسانەی ئەو جۆرە قسانە دەکەن کە شێوازی هەڵبژاردنی راستەوخۆیان پێ قبوڵ نییە .دەنا نەکەس بیر لە دیکتاتۆر بوون دەکاتەوە نەخەڵکیش لە کەس قبوڵ دەکات».
سەرۆکی پارتێکی کلدانی: هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لەناو میللەتدا ،شەریعی ترو دیموکراتی ترە سەرۆکی پارتێکی تورکمانی: بەهۆی ئەو دۆخەی ئێستا هەرێمی تێدایە ،ئەگەر راستەوخۆ جەماوەر سەرۆکی هەرێم هەڵبژێرێت باشترە سەرۆکی پارتێکی کوردی: ئەگەر جەماوەر سەرپشک بکرێن، خۆیان راستەوخۆ دەنگ بە سەرۆکی خۆیان بدەن زۆر باشترە لەوەی لەنێو پەرلەماندا دەنگی بۆ بدرێ
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 172
2013/2/5
3
دەسەاڵتی سەرۆکی هەرێم خەڵکی تر شەریکیەتی ،ئەمەش گرێنتیە بۆ ئەوەی قەد دیکتاتۆر دروست نەبێت لەم دیمانەدا سیروان زەهاوی ،یاساناس و پارلەمانتاری پێشووی عێراق باس لە جۆرەکانی سیستەمی سیاسی دەکات و ب��ەراوردی سیستەمی سیاسی هەرێمی کوردستانی دەکات . دیمانە :پرس
سیروان زەهاوی ،یاساناس:
سەرۆکی هەرێم هیچ دەسەاڵتی رەهای نییە پ :چەند جۆریی سیستەمی سیاسیی لە جیهاندا هەیە؟ و :سێ جۆر سیستەمی سیاسی هەیە( ،سیستەمی سەرۆکایەتی)، (سیستەمی مەجلیسی (جمعیە)) لەگەڵ (سیستەمی پارلەمانی) .لەم نێوەندەدا کۆمەڵێک سیستەمی تازە دروست بووە ،کە پێی دەوترێت (سیستەمی نیمچە سەرۆکایەتی) یان (سیستەمی نیمچە پارلەمانی) ،لە سیستەمی مەجلیسیدا پارلەمان بە تەواوەتی حکوم دەکات ،حکومەت بە نوێنەرایەتی پارلەمان حکومی واڵت دەکات ،ئەمە تەنیا لە سویسڕا ماوە ،دەسەاڵتی سەرەکی پارلەمانە ،حکومەت هیچ دەورێکی نییە ،بەاڵم سیستەمی سەرۆکایەتی وەکو ئەمەریکا و چەندین واڵتی تر کە سەرۆک دەوری بااڵ دەبینێت ،بەو مانایە نییە پارلەمان دەوری نابێت ،پارلەمان دەوری خۆی هەیە لە دەرکردنی یاسا و پەسند کردنی یاساکان و رێکەوتنە نێودەوڵەتیەکان و هەموار کردنی دەستور ،ئەمانە هەمووی دەوری خۆی دەبینێ ،بەاڵم س��ەرۆک لە ڕووی دەسەاڵتی جێبەجێ کارییەوە هەموو واڵت بەرێوە دەبات ،ئەوە لە ئەمەریکا سەرکەوتوو بووە. سیستەمی پارلەمانیش وەکو بەریتانیا ،ئەڵمانیا ،ئیتاڵیا ،سیستەمەکە سێ خاسیەتی سەرەکی هەیە ،یەک واڵت سەرۆکێکی هەیە ،پێی دەوترێت سەرۆکی واڵت ،ئەم سەرۆکە بەرپرس نییە بەرامبەر پارلەمان، بەڵکو حکومەت بەرپرسە بەرامبەر پارلەمان ،واتە دەسەاڵتی جێبەجێ کردن لە سیستەمی پارلەمانیدا دووانەیە یان دوو سەری هەیە ،بەاڵم لە سیستەمی سەرۆکایەتی وانییە ،دەسەاڵتی جێبەجێ کردن یەک سەری هەیە ،ئەویش سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیرانە لە هەمان کاتدا ،وەکو ئۆباما هەم سەرۆک کۆمارە هەم سەرۆک وەزیرانە ،بەاڵم لە پارلەمانی دەسەاڵتی جێبەجێکاری دووانەیە ،سەرۆکی واڵت کۆمار یاخود مەلیک لە هەمانکاتدا سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانە ،ئەمە پێیدەوترێت دووانەی دەسەاڵتی جێبەجێ ک��ردن ،ئەگەر رژێمەکە پارلەمانی بێت دوانە مەجلیسی شیوخی هەیە لەگەڵ ئەنجومەنی نوێنەران ،لە سیستەمی پارلەمانی دووانەیە ،دەسەاڵتی جێبەجێ کردنیش دووانەیە ،یەکێک لە خەسەڵەتەکانی ئەوەیە هەردووال کاریگەرییان بەسەر یەکەوە هەیە، هەماهەنگی لە نێواندا هەیە ،واتە دەسەاڵتی جێبەجێکردن بەهەردوو سەرەکیەوە ،دەسەاڵتی تەشریعی بەهەردوو سەرەکیەوە ،دەتوانێ داوا بکات پارلەمان حەل بێت لە هەمانکاتدا پارلەمان دەتوانێت سەحبی سیقە لە حکومەت بکاتەوە. پ :خوێندنەوەت بۆ سیستمی سیاسیی هەرێم چییە؟ و :لە کوردستان دووان��ەی دەسەاڵتی جێبەجێ کردن هەیە ،لە سیستەمی پارلەمانیدا دووانەی دەسەاڵتی تەشریعی مەرج نییە ،بەاڵم مەرجە سیستەمەکە فیدراڵی بێت ،بەاڵم کوردستان خۆی دەوڵەتێکی فیدراڵی نییە ،هەرێمێکە لە دەوڵەتێکی فیدراڵی ،بۆیە ئەنجومەنێکی نوێنەرانی هەیە و دەسەاڵتی جێبەجێ کردنەکەی دووان��ەی��ە ،واتە سەرۆکی هەرێم لەگەڵ سەرۆکی حکومەت ،مانای ئەوەیە یەکێک لە خەسڵەتە سەرەکیەکانی سیستەمی پارلەمانی لێ جێبەجێ بووە کە دووانەی دەسەاڵتی جێبەجێ کردنە .خەسڵەتی دووەم حکومەت
بەرپرسە بەرامبەر پارلەمان نەک سەرۆکی هەرێم ،سەرۆکی هەرێم رەمزی واڵتە ،ئەگەر هەر کەم و کوڕییەک لە واڵتدا هەبێت حکومەت و وەزیرەکان بەرپرسن لێی ،خەسڵەتی سێیەمی سیستەمی پارلەمانی هەماهەنگی لە نێوان دەسەاڵتەکاندا و تێکەاڵوییەک هەیە ،جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان بە تەواوی جامد نییە ،بەڵکو جۆرێک لە نەرمی هەیە لە دەسەاڵتدا ،نەوەکو هەندێک کەس دەڵێن دەبێت دەسەاڵتەکان جیا بکرێنەوە ،لە الیەک دەڵێن سیستەم با پارلەمانی بێت ،لە الیەکی تر دەڵێن دەسەاڵتەکان بە تەواوی جیا بکرێنەوە ،ئەوە بە پێچەوانەی سیستەمی پارلەمانییە ،سیستەمی پارلەمانی پێمان دەڵێت نابێت بە تەواویی دەسەاڵتەکان لێکجیا بکرێتەوە ،بەڵکو دەبێت هەماهەنگی لە نێوانیاندا هەبێت ،پارلەمان دەتوانێت وەزیرەکان بانگهێشتی پارلەمان بکات ،ئەوجا کردویەتی نەیکردووە کێشەی خۆیەتی ،ب��ەاڵم یاسا رێیپێداوە بیکات ،لە بەرامبەردا دەسەاڵتی جێبەجێ کردن دەتوانێ داوا بکات پارلەمان حەل بکرێت ،لە پرۆژەی دەستوریشدا هاتووە، لە هەندێ حاڵەتدا سەرۆکی هەرێم دەتوانێ پارلەمان حەل بکات، ئەویش زۆر قورسە وەکو ئەوەی نیوەی ئەندامانی پارلەمان ئامادە نەبن ،یان سێ مانگ پارلەمان نەتوانێت کۆبێتەوە ،ئەو خەسڵەتانەی لە سیستەمی پارلەمانی هەیە هەمووی لە کوردستان هەیە ،بۆیە سیستەم لە کوردستاندا سیستەمێکی پارلەمانییە ،ئەوان رەخنەی ئەوە دەگرن سەرۆک لە الیەن خەڵکەوە هەڵدەبژێردرێت ،ئەوە بە پێچەوانەی سیستەمی پارلەمانی نییە ،وەک بولگاریا و نەمسا و سەنگافورە سیستەمی پارلەمانییە کەچی سەرۆکەکانیان لە الی��ەن خەڵکەوە هەڵدەبژێدرێن ،تەنانەت لەو دەوڵەتانەی کە سەرۆک لە الیەن خەڵکەوە هەڵنابژێردرێن سیستمی پارلەمانییە ،واتە الیەن ئەنجومەنی نوێنەران سەرۆک هەڵنابژێدرێت بۆ نمونە وەکو ئیتالیا سیستەمەکەی پارلەمانییە، بەاڵم سەرۆکەکەی لە الیەن پارلەمان و خەڵکەوە هەڵنابژێردرێت ،بەڵکو لە الیەن ه��ەردوو دووان��ەی دەسەاڵتی تەشریعیەوە هەڵدەبژێردرێن، ئەویش گروپێک پێکدەهێن لە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پیران بە یەکەوە سەرۆک دادەنێن ،لەبەر ئەوەی تەنیا ئەندامانی پارلەمان نەتوانن لێپرسینەوە لەگەڵ سەرۆکدا بکەن. پ :هەرێمێکی بێ کیان و دەوڵەتی وەکو هەرێمی کوردستان ئایا پێویستی بە سیستەمی سەرۆکایەتییە یاخود پارلەمانییە؟ و :بە داخ��ەوە ،هەندێک زۆر هەڵە تێگەیشتوونە لەسیستەمی سەرۆکایەتی ،پارلەمانی ،مەجیلیسی ،ئەمانە ه��ەر هەمووی دیموکراتین ،ئەوانەش هەڵەن کە دەڵێن سیستەمی پارلەمانی دیکتاتۆر دروست ناکات و سیستەمی سەرۆکایەتی دیکتاتۆر دروست دەکات، کاکە دیکتاتۆر دروست کردن بە دیموکراسیەت دروست نابێت ،ئەمانە هەمووی سیستەمی دیموکراسین ،بەاڵم هەر سیستەمێکی دیموکراتی لە رێڕەوی خۆی الیدا دەبێتە دیکتاتۆر ،ئێستا مالیکی خەڵک پێیناڵێن دیکتاتۆر ،ب��ەرەو دیکتاتۆر دەچێت ،ئەی باشە سیستەمی عێراق پارلەمانی نییە؟ ئەی هیتلەر نەبوو دونیای داگیر کرد ئەی سیستەم
پارلەمانی نەبوو؟ ئەی ئیتاڵیا مۆسۆلین هەموو دونیای ئیبادە نەکرد و سیستەم پارلەمانی نەبوو؟ بەڵێ ئەمانە هەمووی پارلەمانی بوون. پارلەمانی و سەرۆکایەتی و مەجلیسی هەمووی باشە ،بەاڵم دروست بوونی دیکتاتۆریەت کۆمەڵێک زروفی هەیە ،زروفی ئیقلیمی ،ناوخۆ، دەرەک��ی ،زروفی نەفسی ئەو شەخسەی کە سەرۆکی واڵتە ،ئەمانە هەمووی کاریگەری هەیە بۆ دروست بوونی دیکتاتۆر. ئێستا مۆدیلی دیکتاتۆریەت نەماوەو قۆناغی بەسەر چوو ،بۆیە بە بڕوای من هەر یەک لەوانە هەڵبژێدرێت ئاساییە ،پارلەمانی هیچ عەیبی نییە ،بەاڵم دەسەاڵتی جێبەجێ کردن سێ ڕای هەیە بۆ دابەش کردنی دەسەاڵتەکان ،ڕای یەکەم دەڵێ :دەسەاڵتی سەرۆک کۆمار یان سەرۆکی هەرێم شکیلی بێت و هیچ نەبێت و دەسەاڵتی ئەنجومەنی وەزیران زیاتر بێت .ڕای دووەم دەڵێت :نەخێر ،هاوسەنگ بێت ،دەسەاڵتی سەرۆکی هەرێم و سەرۆک وەزیران وەکو یەک بێت .ڕایەکی تر دەڵێت: نەخێر ،سەرۆکی هەرێم دەسەاڵتی زۆرتر بێت و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزی��ران دەسەاڵتی کەمتر بێت .بە ب��ڕوای من ئەو ڕایە باشە کە سەرۆکی هەرێم دەسەاڵتی پێبدەی ،لەبەر ئەوەی ئێمە لە قۆناغی رزگاری نیشتیمانین ،بۆ ئەوەی بتوانین لە هەلومەرجێکی گونجاودا بانگەشە بۆ راپرسی لەسەر جاڕدانی دەوڵەتی کوردی بکەین ،لەم حاڵەتەدا بێگومان پێویستمان بە رەمزێک و سەرکردەیەکی بەهێز هەیە، بێگومان سەرۆکی بەهێز تەنیا بە کەسایەتی شەخسایەت و مێژوو نییە ،دەبێت هەندێک دەسەاڵتی هەبێت ،بە بڕوای من لەو قۆناغەدا پێویستیمان بە سیستەمێکی پارلەمانییە ،بەاڵم لەناو ئەو سیستەمە پارلەمانییەدا سەرۆک هەندێک دەسەاڵتی هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت هەندێک لەئەرکەکانی راپەرێنێت. پ :دەوترێت بۆیە ئۆپۆزسیۆن زۆر جەخت لە گەڕانەوەی پرۆژەی دەستور بۆ پارلەمان دەکەن ،لەبەر ئەو دەسەاڵتە رەهایە کە داوێتییە سەرۆکی هەرێم ،ڕای جەنابتان لەمبارەوە چییە؟ و :سەرۆکی هەرێم هیچ دەسەاڵتی رەهای نییە ،لە پرۆژەی رەشنووسی دەستور دەڵێ :سەرۆکی هەرێم فاڵن شت دەکات بە پێی یاسا ،سەرۆکی هەرێم فاڵن شت دەکات بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران ،سەرۆک فاڵن شت دەکات بە رەزامەندی پارلەمان ،سەرۆکی هەرێم فاڵن شت دەکات بە رەزامەندی دەستەی دادوەری لە کوردستاندا، سەرۆکی هەرێم فاڵن شت دەکات بە رەزامەندی زۆرینەی پارلەمان. ناڵێم دەس��ەاڵت��ی نییە ،دەس��ەاڵت��ی هەیە ،ب��ەاڵم دەسەاڵتەکەی هەماهەنگییە لەگەڵ دەسەاڵتەکانی دیکەی واڵت ،کە ئەنجومەنی وەزیران و دەسەاڵتی دادوەری و پارلەمانە ،واتە هیچ شتێک لە خۆیەوە ناکات. بە ب��ڕوای من دەس��ەاڵت��ی س��ەرۆک��ی هەرێم دەس��ەاڵت��ی کاشفە، دەسەاڵتێکی ئەسڵی نییە ،دەسەاڵتێکە بە هەماهەنگی خەڵکی ترە کەوا دەکات قەد دیکتاتۆر دروست نەبێت ،چونکە هیچ دەسەاڵتێک نییە بە تەنیا بیکات ،هەمووی خەڵکی تر شەریکی دەبێت ،مادام خەڵکی تر شەریکیەتی ئەمە گرێنتیە بۆ ئەوەی قەد دیکتاتۆر دروست نەبێت.
4
ژماره 172
www.lawanikurdistan.com
2013/2/5
کاریگەری واڵتانی ئیقلیمی لەئاراستەکردنی حکومەتی عێراق و قوڵکردنەوەی قەیرانەکان
بێ رووتووش
راپۆرت :پرس
دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق ،رۆژ بە رۆژ کێشە و قەیرانەکانی حکومڕانیی عێراق رووەو زیادبوون و قوڵبوونەوە دەچن. چاودێرانی سیاسی و رۆژنامەنووسان ،هۆکاری سەرەکی دروست بوون و چارەسەر نەبوونی کێشە و قەیرانەکانی حکومڕانیی عێراق ،دەگەڕێننەوە بۆ دەستێوەردانی واڵتانی ئیقلیمی و وابەستەبوونی کەسایەتی و هێزە سیاسییەکانی عێراق بەو واڵتانەوە .بەتایبەتی لەئێستادا رۆڵ و کاریگەری واڵتانی ئیقلیمی بەسەر حکومەتی ناوەندی و خودی نوری مالیکی سەرۆک وەزیرانی عێراقەوە دەبینرێت و هەستی پێدەکرێت .ئەمەش وایکردووە عێراق سەروەری سیادی و سەربەخۆیی بوونی خۆی لەدەست بدات و کێشە و قەیرانەکان قوڵتر بکاتەوە .هەر بۆیە لەئەگەری بەردەوامی ئەو جۆرە کێشە و قەیرانانە ،پێشبینی دابەشبوونی عێراق دەکرێت بەسەر سێ هەرێمی (کورد و شیعە و سووننە) .زۆرێک لەسەرکردە سیاسییەکانی پارتەکانیش ئاماژەیان بەو گریمانەیە داوەو هۆشداریان داوەتە خودی مالیکی و لیستەکەی. خۆپیشاندانەکانی سووننەکان دژی حکومەتەکەی نوری مالیکی و پشتگیری بەشێکی شیعە بەپارت و سەرکردەکانیانەوە ،بۆ داخوازی خۆپیشاندەران و رەخنە گرتن لە سیاسەتەکانی مالیکی ،ئاماژەیەکی روون بۆ دەستێوەردانی واڵتانی ئیقلیمی ،کە نوری مالیکی جێبەجێکاری سیاسەتەکەیانە. دەوت��رێ هەر دوو جەمسەری ئێران و هاوپەیمانەکانی و تورکیا و هاوپەیمانەکانی رۆڵ و کاریگەریان بەسەر سیاسەت و بڕیار و ئاراستەی عێراقەوە هەیەو ملمالنێ دەک��ەن بۆ چەسپاندنی سیاسەتەکانیان و پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان لەعێراق .ئەمەش وایکردووە میللەتی عێراق ببێتە قوربانی و رۆژ بەرۆژ کردە تیرۆریستییەکان زیاد بکەن و مەترسی بەرەو دیکتاتۆربوون لەعێراق هەبێت. بەبڕوای رۆژنامەنووسێک کێشەی جەوهەری عێراق لە ئێستا و رابردوویدا ئەوە بووە کە هەمیشە ئەجیندای دەرەوەی ئاراستە سیاسیەکانی دیاری کردووە ،جکە لەوەی عێراق خاوەنی گەورەترین و کۆنترین کێشەی تائیفی و مەزهەبییە ،دیارە مەسەلەی سوننە و شیعە ئاریشەیەکی ئایدۆلۆجی و ئاڵۆزە ،چونکە خوێن لە نێوانیان رژاوە و سەدان کودەتا و جەنگیان لەبەرامبەر یەک کردووە ،بۆیە ئەم بارگرژییە ئایدۆلۆژییە وا بە ئاسانی نابڕێتەوە. نووسەر و رۆژنامەنووس ،دڵزار حەسەن لەلێدوانەکەیدا بۆ هەفتەنامەی پرس ،راشیگەیاند «ئێران و سعودیا و ئەمریکاش گۆمەکەیان زیاتر قوڵکردووە ،سعودیا نایەوێت سووننەکان الوازب��ن ،ئێرانیش لەهەوڵی ئەوەدایە مەدی شیعەگەرایی لە عێراق و سوریا و لوبنان و ناوچەکە بەهێز بکات ،ئەمریکاش خاوەنی سیاسەت و ئەجێندای تایبەت بە خۆیەتی ،هەم بۆ عێراق و هەمیش بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،دەیەوێت لە نێوان شیعە و سووننەدا هاوسەنگی رابگرێت». رۆژنامەنووسەکە سەبارەت بە رۆڵ و کاریگەری هەرێمی کوردستان و سەرکردایەتی کورد لەو نێوەندەدا ،گوتی «تەنها کورد لە عێراقدا سیاسەت دەکات» .ئەو مەبەستەکەی خۆی زێتر رووندەکاتەوەو دەڵێت «شیعە و سووننەی عەرەب لە عێراقدا خەریکی شەڕی ئایدۆلۆژی و جێبەجێکردنی ئەجێندای واڵتانی ئیقلیمین ،بەاڵم کورد خاوەنی ئیرادە و سیاسەتی خۆیەتی و دۆخی سیاسی کورد زۆر جیاوازترە لەوانی دیکە». پێشبینیش دەکات کە عێراق لە چەند ساڵی داهاتوودا گۆڕانی گەورە بە خۆیەوە دەبینێت ،یەکێک لەو گۆڕانانە پرسی دابەشکردنی عێراقە بەسەر سێ هەرێمدا ،وەک ئەو گوتی «ئەم پرسە پرۆژەیەکی ئەمریکییە و ئەمریکیەکان چاوەڕێی دەرفەت دەکەن بۆ هێنانە پێشەوەی ئەم پرسە» دەشڵێت «ئێرانیش ئەمەی پێخۆشە ،بەاڵم مەرجی خۆی هەیە ،عەرەبی سووننە و خەلیج و ئەردەنیش بەمە رازی نین ،جونکە ئەوان ئەمە بە لێدانی سووننەی عەرەب دەزانن لە ناوچەکەدا». «هەندێ لەواڵتە زلهێزەکانی خۆرهەاڵت و خۆرئاواو ،واڵتانی دراوسێی عێراق ،بەرژەوەندییان لەعێڕاق هەیە ،شەڕو ملمالنێ لەسەر خاکی عێڕاق لەگەڵ یەکتری دەکەن ،دەست لەکاروباری ناوخۆی عێڕاق وەردەدەن، دەستیان لەدروستکردنی تەنگژەو ئاڵۆزییەکان عێڕاق هەیە» .ئەمە بەشێک بوو لە قسەکانی شـوان ڕابـەر ،ئەندامی سەرکردایەتی کۆمەڵی ئیسالمی کوردستان ،بەبڕوای ئەو هەر واڵتەو هاوکاری و پاڵپشتی هەمەالیەنی حزبێک یا نەتەوەو تائیفەیەک یا زیاتر دەکات ،ئامانج و بەرژەوەندیەکانی خۆیان لەعێڕاق تەحقیق دەکەن و تەسفیەی حیسابات لەگەڵ یەکتری
دەکەن .جەخت لەوەش دەکاتەوە کە عێڕاقیان کردۆتە گۆڕەپانی تەراتێن و ڕوبەڕوبوونەوەی یەکتری ،کێشەو ئاژاوە لەعێڕاق دروست دەکەن. شوان رابەر روویندەکاتەوە ،ئەو کێشانەی لەناو عێڕاق هەن ،تەنها ناوخۆیی نین ،بەڵکو دەستی دەرەکیشیان تێدایە .بۆیە ئاڵۆز تر دەبن، دەچەقن و چارەسەر ناکرێن. ئەندامەکەی سەرکردایەتی کۆمەڵی ئیسالمی ،زێتر لە مبارەوە دەدوێت و دەڵێت «خەڵکێک لە عێراق بە پاڵپشتی دەرەک��ی تەیار و پشت ئەستوورە ،الیەنگری خەڵکێک دەکەن لەسەر حیسابی خەڵکێکی تر ، ئەمەش کارێکی خراپە». هەر سەبارەت بەکاریگەری واڵتانی ئیقلیمی لەئاراستەکردنی سیاسەتی حکومەتی عێراقی و قوڵکردنەوەی قەیرانەکان ،رۆژنامەنووسێک جەخت لەوە دەکاتەوە کە واڵتانی ئیقلیمی کاریگەری گەورەیان لەسەر رەوتی سیاسی و ئیدارەی عێراق هەیە .بە بۆچونی رۆژنامەنووس عەلی فەتاح، س��ەرەداوی چارەسەری کێشەکانی عێراقیش هەر ل��ەدەرەوەی سنوری عیراقە بەتایبەت ئێران و تورکیا ،وەک ئەو ئاماژەی پێدان. عەلی فەتاح ،لەدرێژەی لێدوانەکەیدا بۆ هەفتەنامەی پرس زێتر دوواو وتی «سەرجەم ئەو پارت و الیەنە سیاسیانەی ئەمڕۆ لەعێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە ،رۆژانێکی دوور و درێژیان وەک پەنابەری سیاسی بەتایبەت لە ئێران بەسەر بردووەو زۆرترین کاریگەری سیاسی و فەرهەنگیشیان لە ئەدەبیاتی ئەو واڵتەوە وەرگرتووە» .ئەوەشی گوت «بوونی مەزاری گەورە پیاوانی شیعە دیسانەوە ئێران بە عیراقەوە گرێ دەدات ،تورکیاش وەک ئەندامی حیلفی ناتۆ نوێنەرایەتی ناتۆ ئەکات لەناوچەکەدا ،بوارەکانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و وەبەرهێنان جارێکیتر تورکیا دەخاتەوە ناو هاوکێشەکەوە ،تائێستاش ئێران خۆی بەخاوەنی نەجەف و کەربەالو خلیجی فارس (بە مانا ئێرانیەکەی) دەزانێت ،وەک چۆن تورکیاش وەک شارێکی تورکی سەیری موسڵ و دەوروب��ەری ئەکات و کەمینە تورکمانەکانیش بەهاواڵتی خۆی دەزانێت» .گوتیشی «بەدەر لەهەموو ئەمانەش واڵتانی ئیقلیمی بەتایبەت ئێران و تورکیا لەهەوڵی هێشتنەوەو قوڵکردنەوەی قەیرانەکانی ناوچەکەدان بە ئامانجی دواخستنی شەپۆلەکە لەخۆیان ،چونکە پاش سوریا ئەو دوو واڵتە هەڵبژێردراوی یەکەمن کە شەپۆلی گۆڕانکاریەکان بیانگرێتەوە ،بەتایبەت ئێران گرفتی گەورەی پیتاندنی یۆرانیۆم و کێشەی کوردو ئۆپۆزسیۆنێکی ناوخۆیی بەهێزی هەیە ،وەک چۆن تورکیاش کێشەکانی (ک��ورد و ئەرمەن و قوبروس)ی لەکواڵندان و گەیشتوونەت لوتکە».
*کەناڵی تەلەفزیۆنی ....ئەو رۆژەی لە سلێمانی بەشێکی ناوخۆیی سوتابوو ،خەڵک دەبووە رەژوو ،ئەویش دەیگوت ئێمە یەکەم کەس بووین گەیشتینە ئەو شوێنە ،هەر هەمان کەناڵ هەڵمەتێکی کۆکردنەوەی کۆمەکی بۆ کوردانی رۆژئاوای کوردستان رێکخست ،بەاڵم هێندە باسیان کرد و بەچاوی خەڵکیان دادایەوە.. (دیعایەی ئینتیخابیە) *چەند رۆژێکی زۆر کەم پێش سووتانی بەشە ناوخۆییەکەی سلێمانی هێزەکانی بەرگری میللی ئەو شارە گوتیان بە شێوەیەکی ب��اش خۆیان بۆ ه��ەر ئەگەری رووداوێ��ک��ی سروشتی ئامادە کردووە؟؟؟. (ئەرێ ئاگرکەوتنەوە کاری دەستکردە؟) *کەناڵێکی تەلەفزیۆنی حزبێکی ئیسالمی هەواڵێکی باڵو کردەوە ،گوایە لە وەرتێ دەسەاڵت رێگای نەداوە یادی مەولودی پێغەمبەر (د.خ) بکرێتەوە ،کەچی بۆ بەیانییەکەی بەڕێوبەری پۆلیسی سنوورەکە گوتی «قاتی دووەم��ی مزگەوت لە ژێر چاککردندا بوو ،گوتمان لە خوارەوە بیکەن رازی نەبوون». (ئەرێ عەالماتی مونافیق چەندن) *گەنجێک لە رۆژنامەیەکی رۆژانە لە فایلە هونەرییەکەی لێدوانی داوە گوایە لەبەر نەبوونی پارە نەیتوانیوە سێ گۆرانی تۆمار بکات، بەاڵم وەاڵهی ئەو گەنجە نەک دەنگی بۆ گۆرانی کەڵکی هەیە، بەڵکو دەم و چاویشی هێندە ناهێنی بخرێتە سەر کاغەزی رۆژنامە. (بژی حکومەتی کوردی) *بەشێکی خەڵک خانوویان لەسەر زەوی نایاسایی (تەجاوز) دورس��ت ک��ردووە ،لەوێش سووکە بارانێک بەسە هەتا الفاو هەستێت و ئاوەڕۆیەکان بگیرێن ،کەچی لە تەلەڤزیۆنەکان دەڵێن «حکوومەت خەتابارە خزمەتگوزاری بۆ نەکردووین». (ئەوانیش ناحەق نین ،لە ناچاری هەرچی بکەن)
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 172
2013/2/5
5
دەخوازین هەڵوێستمان یەکبێت و بڕیاری سیاسیی ئەم هەرێمە بە سازان بێت بۆ ئەوەی بتوانین رووبەڕووی تەنگژەکان ببینەوە هیوا میرزا سابیر ،ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکگرتووی ئیسالمی، باسی لە هەوڵەکانی نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزیسیۆن دەکات بە مەبەستی گەیشتن بە رێککەوتنێک و هاوکات دەڵێت «ئۆپۆزسیۆن موبادەرەی کرد کە کۆبوونەوەکانی نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن دەست پێبکاتەوە». دیمانە :پرس
هیوا میرزا سابیر ،ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکگرتووی ئیسالمی کوردستان:
ئۆپۆزسیۆن موبادەرەی کرد کە کۆبوونەوەکانی نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن دەست پێبکاتەوە پرس :خوێندنەوەت بۆ دەسپێکردنەوەی کۆبوونەوەکانی نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن چییە و تاچەند بەردەوامی کۆبوونەوەکان بە گرنگ و پێویست دەزانی؟ هیوا میرزا :ئێمە ئەو پێهەڵسانە بەئەرکێکی نیشتمانی و نەتەوەیی دەزانین ،بارودۆخە سیاسییەکە ئەوە دەخ��وازێ کە هەموو الیەنە سیاسییەکان ،بەتایبەتی دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن قسەیان لەبارەیەوە هەبێت ،چونکە کۆمەڵە پرس و تەحەدایەکی گەورە روویکردۆتەوە ناوچەکە و عێراق ،هەرێمی کوردستانیش بەشێکە لەو واقعە .بۆیە وادەخوازێ الیەنەکانی هەرێمی کوردستان دانووستان و دیالۆگیان هەبێت ،بۆ ئەوەی لە کێشە و بارودۆخە نائاسایی و هەنووکەییەکان قسەیان هەبێت .بۆیە ئۆپۆزسیۆن بە باشی زانی دەستپێشخەرییەک بۆ دەسەاڵت بکات ،کە بەو مەرجانە ئامادەی دانووسان و دیالۆگە، لەبەر ئەوەی ئێمە بە ئەرکێکی نیشتمانی و نەتەوییمان زانیوە، پێهەڵسانێکی ئیجابییە. پرس :شاندی یەکێتی و پارتی سەردانی یەکگرتوویان کرد و گفتوگۆتان کرد ،پێتوایە ئەمجارە یەکێتی و پارتی جیدیترن و جیاواز لە کۆبوونەوەکانی پێشوو ،لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن دەگەنە رێکەوتن و خاڵی هاوبەش و بەرهەمی ئیجابی دەبێت؟ هیوا میرزا :خوێندنەوەی واقعەکە ئەوە دەخوازێ کە دەسەاڵت جدی بێت و گوێ لە داواکانی ئۆپۆزسیۆن بگرێت ،چونکە داواکانی ئۆپۆزسیۆن لەبەرژەوەندی گشتی دایە و هیواخوازین جدیەتی هاتنیان بەدەم داواکانەوە هەبێت و جێبەجێکردنیان بەرجەستە بێت ،بۆیە هێشتا وەختمان لەبەردەمدایە و بەئیجابی سەیری دەکەین و دەخوازین دەرەنجامێکی باشی هەبێت ،چونکە بەرژەوەندی هەرێمەکەمان لەمەدایە. پرس :کاتی خۆی کۆبوونەوە پێنج قۆڵییەکان راگیران و نەگەیشتنە ئەنجام ،پێتوایە ئەم کۆبوونەوانەی ئێستا جیاواز دەبن لە ئەوانی پێشوو؟ هیوا میرزا :هێشتا کۆبوونەوەی پێنج قۆڵی دەستی پێنەکردۆتەوە، بەڵکو ئەوە موبادەرەیەکە کە ئۆپۆزسیۆن ئاراستەی سەرۆکی هەرێمی کردووەو لە چەند خاڵێکدا داوای کردووە وەکو دەستپێشخەرییەکی دەس��ەاڵت جێبەجێیان بکەن بۆ ئ��ەوەی زەمینە خۆش بێت بۆ بەردەوامی گفتوگۆکان. سەرۆکی هەرێم لەگەڵ مەکتەبی سیاسیی یەکێتی و پارتی باسی لە خاڵ و داواکانی ئۆپۆزسیپۆن کردووەو تاوتوێیان کردووە، ئەوانیش شاندێکیان بە نوێنەرایەتی خۆیان ناردووە بۆالی سێ حزبە
ئۆپۆزسیۆنەکە ،کەچەند پێشنیارێکیان خستۆتە بەردەمی الیەنەکانی ئۆپۆزسیۆن بۆ جێبەجێکردنی داواکانیان ،دوای دیراسەکردنی ئەم پێشنیارو مێکانیزمانە ،ئینجا بڕیاری لەسەر دەدەین کە کۆبوونەوەکان چۆن بن. پرس :خاڵ و پێشنیارەکانی ئێوە بۆ پێشمەرجی کۆبوونەکان چی بوون و چین؟ هیوا میرزا :خاڵ و پێشنیارەکانی ئێمە لەبەردەمی سەرۆکی هەرێم و هەردوو حزبی دەسەاڵتدایە ،ئێمە بەباشی دەزانین هەتا نەگەینە رێکەوتنێک بەشێوەیەکی فەرمی رانەگەیەنرێت. پرس :پێشنیارەکانی دەسەاڵت بۆ ئێوە چییە و لەسەر چی کۆک و لەسەرچی ناکۆکن؟ هیوا میرزا :کۆمەڵێک پێشنیاریان ک��ردووە ،لەوانە بەشداری کردنی ئۆپۆزسیۆنە لە حکومەتی نیشتمانیی بنکە فراوان ،هەروەها بەشێوەیەکی سیاسیی وتووێژ بکرێت لەگەڵ الیەنە سیاسییەکان بۆ جێبەجێکردنی داواکان ،هەروەها لەرێگەی کوتلە پەرلەمانییەکانەوە پشتگیری سیاسی بکرێت ،ئەم پێشنیارانە خراونەتە ب��ەردەم ئۆپۆزسیۆن .ئۆپۆزسیۆنیش ئێستا وا دیراسەی دەکات و دواتر بەفەرمی وەاڵمی دەسەاڵت دەدەینەوە ،تابزانین بەکام پێشنیار رازین و بە گونجاوی دەزانین. پرس :لەمیدیاکاندا باس لەوە دەکرێ کە ئۆپۆزسیۆن وەاڵمەکەی بۆ دەسەاڵت لە چوار خاڵدا ئامادە کردووەو بەشداری حکومەتی بنکە فراوانیش ناکات ،دەکرێ لەمڕووەوە زانیاری زیاترمان بدەیتێ؟ هیوا میرزا :تائێستا ئەو وەاڵمە بەشێوەیەکی قەتعی یەکالیی نەکراوەتەوە ،بەڵکو کۆبوونەوەی لیژنەی هەماهەنگی نێوان ئۆپۆزسیۆن تاوتوێی پێشنیارەکانی دەسەاڵتی کرد ،ئێمەش کۆمەڵە خاڵێکمان وەک وەاڵم بۆ دەسەاڵت گەاڵڵە کردووە ،بەاڵم پێویستە جارێکی تر دابنیشینەوەو دیراسەی خاڵەکان بکەینەوە ،ئینجا بدرێت بە سێ سەرکردەی ئۆپۆزسیۆن و دەرەنجامەکەی بدرێتەوە بە دەسەاڵت. پرس :تاچەند گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و خۆپیشاندانەکانی عێراق و پێکهێنانی فەرماندەیی ئۆپراسیۆنەکانی دیجلە ،وا دەخوازێ کە دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن یەکهەڵوێست بن و خاوەن بەرنامەیەکی ستراتیژی و نیشتمانی بن؟ هیوا میرزا :هەر وەک چۆن دەکرێ ئەو گۆڕانکارییانە بە ئیجابی بۆ کورد بشکێنەوە ،بەهەمان شێوە دەشکرێ بە رووە سلبییەکەی بەسەر کورددا بشکێتەوە ،ئەگەر ناوماڵی کوردستان یەکنەخەینەوەو یەکگوتار و یەکهەڵوێست نەبین .لەو رووانگەیەوە ئۆپۆزسیۆن وەکو ئەرکێکی
نیشتمانی و نەتەوەیی لەم قۆناغەدا ئەو موبادەرەیەی کردووە ،کە هەستکردنە بەبەرپرسیارێتی و لەبەر بەرژەوەندی گشتیی هەرێمەکە. دەخوازین هەڵوێستمان یەکبێت و بڕیاری سیاسیی ئەم هەرێمە بە سازان بێت بۆ ئەوەی بتوانین رووبەرووی تەنگژەکان ببینەوە. پرس :کەواتە ئێوە دەرکتان بەوە کردووە ،کە مەترسییەک لەسەر ئەزموونی هەرێمی کوردستان هەیە و پێویستە سەرکردایەتی کورد خۆی بۆ ئامادە بکات؟ هیوا میرزا :ئێمە نابێ دڵنیابین لەم واقعە ،الفاوێکە هەڵیکردووە، هەر لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستەوە گۆڕانکاریی ریشەیی لەزۆربەی دەسەاڵتەکانەوە دەک��رێ .ئێستاش خۆپیشاندانەکان لە ناوچە سووننەنیشنەکانی عێراقەوە سەریهەڵداوەو دۆخی سوریاش لە کواڵن و گۆڕانکاریدایە ،لەبەر ئەمانە زۆر پێویستە الیەنە کوردستانییەکان لەخەمی هەرێمەکەدابین ،بەجۆرێک گۆڕانکارییەکان بشکێتەوە کە لەبەرژەوەندیمان دابێت ،چونکە ئەگەر وریای خۆمان نەبین ،پریشکی ئەو ئاگرانەم بەردەکەوێت. پرس :دەوترێ لە دوا کۆبوونەوەی لیژنەی هەماهەنگی ئۆپۆزسیۆن لەسەر وەاڵمیک بۆ دەسەاڵت رێکنەکەوتوون و راجیایی هەبووە، هەر بۆیە بەالغی کۆتایی رانەگەیەندراوەو کۆنگرەی رۆژنامەوانی نەبەستراوە ،ئەمە تاچەند راستە؟ هیوا میرزا :ئەوە شتێکە دوورە لەراستییەوە ،ئەو بابەت و شتانەی لە میدیا و راگەیاندنەوە باس دەکرێ وانییە ،چونکە کۆبوونەوەی لیژنەی هەماهەنگی بۆ ئەوە نەبووە کەبەیەکجارەکی دەرەنجامی وەاڵمەکە ئامادە بکات ،بەڵکو بۆ تاوتوێکردن و هەڵسەنگاندنی پێشنیارەکانی دەس���ەاڵت ب��وو .بە تێروتەسەلی پێشنیارەکانی دەسەاڵتمان تاوتوێکردووە و گەیشتوینەتە دەرەنجامێک و ،ئەنجامەکەییمان داوەتە سەرکردایەتی سیاسیی هەر سێ الیەنەکەی ئۆپۆزسیۆن بۆ ئەوەی تاوتووێی بکەن و دواتر هەر سێ المان کۆببینەوەو وەاڵمێکی یەکگرتوو بدەینەوە بە دەسەاڵت.
تەحەدایەکی گەورە روویکردۆتەوە ناوچەکە ،وادەخوازێ الیەنەکانی هەرێمی کوردستان دانووستان و دیالۆگیان هەبێت
6
ژماره 172
www.lawanikurdistan.com
2013/2/5
سیستەمی فیدڕاڵیزم و ئەنجومەنی فیدڕاڵی لە عێراق د .ساالر باسیرە*
سیاسییە جیاوازەکاندا بە جیاوازییە مەزهەبیەکانیشەوە .بەواتا هەتا ئێستە فیدراڵییەت لە عێراق کاری پێنەکراوە .سەبارەت بە هەرێمی کوردستان ئەمئێستە بۆتە واقعێک بەسەر عێراقەوە.
ئەنجومەنی نوێنەران لە سیستەمە فیدراڵییەکاندا لە دوو پێکهاتە دروستبووە کە بریتین لە (پەرلەمانی ئیتیحادی) لەگەڵ (ئەنجومەنی فیدراڵی) .ئەنجومەنی فیدراڵی لەنوێنەری هەرێمەکان دروستبووە کە نوێنەرایەتی هەرێمەکانی خۆیان یەکەم خوێندنەوە بۆ دروستبوونی ئەنجومەنی فیدراڵی لە دەک��ەن لەنێو ئەم ئەنجومەنەدا .بۆئەوەی دیکتاتۆریەت دروست نەبێت زۆربەی ئەو بڕیارانەی لە پەرلەمانی ئیتیحادی پەرلەمانی عێراق بەر لە ماوەیەک لە پەرلەمانی عێراق یەکەم خوێندنەوە بۆ دەردەچ���ن بە ئەنجومەنی فیدراڵیشدا تێپەردەکات .ئەو بڕیارانەی رەزامەندی ئەنجومەنی فیدراڵی لەسەر نەبێت ئەوا دروستبوونی ئەنجومەنی فیدراڵی کرا .بەپێی ئەو پرۆژە یاسایە دەگێڕدرێتەوە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمانی ئیتیحادی) هەر پارێزگایەک چوار نوێنەری دەبێت لە نێو ئەنجومەنی بۆ دوب��ارە دوان��دن ل��ەس��ەری .لە بەشی سێیەم ،م��اددەی فیدراڵی عێراقدا .بەواتا لە سەرجەم ( )٧٢نوێنەر هەرێمی ٦٢ی دەستووری عێراق باس لەئەنجومەنی فیدراڵی کراوە ،کوردستان بە ( )٣پارێزگاکەیەوە ( )١٢نوێنەری دەبێت تێیدا. بەاڵم ئەم ئۆرگانە دەستوورییە گرنگە لەعێراق هەتا ئێستە ئەم هەرێمە بە سێ پارێزگاوە بۆتە هەرێمێکی فیدراڵی کە کاری پێنەکراوە .لەدەستوری عێراق لەماددەی ()١١٣دا ئەمیش گونجاوە لەگەڵ دەستووری فیدراڵی عێراق .دەوڵەتێک هاتووە «رژێمی فیدراڵی کۆماری عێراق پێکدێت لەپایتەخت بەتەنها یەک هەرێمی فیدراڵیش دەکرێ ببێتە دەوڵەتێکی و هەرێمەکان و پارێزگا ن��اوەن��دی (الم��ەرک��ەزی)ی��ەک��ان و فیدراڵی .هەر بۆیە لەدانانی نوێنەرەکانی ئەنجومەنی فیدراڵی بەرێوەبەرێتیە خۆماڵییەکان» .بەم پێیە حکومەتی فیدراڵی گونجاو نابێت هەرێمی کوردستان بە ژمارەی پارێزگا دابنرێ دەسەاڵتی داوەت��ە پارێزگاکان .لەماددەی ()٦٢دا هاتووە و وەک هەرێمێکی فیدراڵی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵ نەکرێ. «ئەنجومەنێکی یاسادانان دادەمەزرێت بەناوی (ئەنجومەنی دەبێت هەرێمەکە کۆی نوێنەرەکانی وەک هەرێم بنێرێتە نێو فیدراڵی) کەنوێنەرانی هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەی لەنێو ئەنجومەنی فیدراڵی نەک وەک ژمارەی پارێزگا ،چونکە ئەوە هەرێمێکدا نین دەگرێتەوە .»...بەم پێیە دەبێت پارێزگاکان چیتر بڕوا نەبوون بە سیستەمی فیدراڵی و هەرێمەکە دەگەیەنێت لەئەنجومەنی فیدراڵی ئیتیحادی بتوانن کورسی ودەنگیان کە کورد خۆی لە بەغدا بەشێکی دەسەاڵتەکەی پێکهێناوەو هەبێت .بەاڵم هەر پارێزگایەکیش دەتوانێت ببێتە هەرێمێکی دەنگی بە دەستوورەکەی داوە .لێرەدا بوونی هەرێمی تری سەربەخۆ .ئەم مافە لەماددەی ()١١٥ی دەستوورەکەدا سەربەخۆ لە عێراق بە سوودی کورد دەگەڕێتەوە .بە گونجاوی هاتووەو دەڵێت «هەر پارێزگایەک یان زیاتر مافیان هەیە دەبینم هەرێمی کوردستان لە نێو ئەنجومەنی فیدراڵیدا مافی هەرێمێک پێک بێنن لەسەر داوایەک کەراپرسی لەسەر بکرێت ،ڤیتۆی هەبێت ،یان بەپرەنسیپی تەوافوق بریارەکان بدرێن، بەیەکێک لەم دوو رێگایانە پێشکەش دەکرێت :یەکەم :داوایەک چونکە بە پێی زۆرینە و کەمینە بێت کورد دۆراوە .دەبێت لەسێ یەکی ئەندامانی هەر ئەنجومەنێک لەئەنجومەنەکانی ئەو ئەوە لە گرنگییەتی ئەنجومەنی فیدراڵی بێت مافی کەمینە پارێزگایانەی دەیانەوێت هەرێم پێک بێنن .دووەم :داوایەک بەرامبەر بە زۆرینە نەخورێت ،ئیتر هەرێم بێت یان پارێزگا ،یان لەدەیەکی ()١٠/١ی دەنگدەران لەو پارێزگایانەی دەیانەوێ نەتەوەیی و کەمە نەتەوەییەکان بێت ،بۆ نمونە ئەگەر واقیعی هەرێم پێکبهێنن .دواتر لەراپرسیەکداو بەپێی دەستوور دەکرێ کەرکوک بخەینە بەرچاو .مۆدێلی سیستەمی سیاسی زۆرن، ئەم داوای��ە ببێتە واقع .بەاڵم وەک دەبینین رێگری هەیە بەاڵم مۆدێلێک کە دادپەروەرانە دروست بووبێت ،سەقامگیری بۆ دروستبوونی هەرێمی فیدراڵی سەربەخۆ لە نێوان هێزە و دیموکراسی و فرەنەتەوەکانی تێدا بێت ،پێویستە بەپێی
واقیع وئەزموونە سیاسی و مێژویی و ئایینی و کەلتووری ئەو واڵتە پێکبهێنرێت ،ئەمەش کەلتوور و ئەقڵی دیموکراسی و سیاسی دەوێت و رەزامەندی و بڕیاری ئارەزوومەندانەی گشتی دەوێت. ئایا هەرێمی کوردستان فیدراڵییە؟ کێشەی دەسەاڵتی سیاسی کوردیش لە هەرێمی کوردستان لەوەدایە کە لەراستیدا بە پرەنسیپی فیدراڵیزم مامەڵە لەگەڵ هەرێمەکەیدا ناکات ،بەڵکو لەبری ئەوە سیمای مەرکەزیەتی پێوە دیارە .لە بەغدا داوای المەرکەزی دەکات ،بەاڵم لە هەرێمەکەی خۆیدا مەرکەزیەت پیادە دەک��ات .بارودۆخی ئەنجومەنی پارێزگاکان تەنیا یەکێکە لە نموونە بەرچاوەکان. ئەگەر سیستەمی المەرکەزی لە واڵتێکدا پەیڕەو نەکرێ ئەوا رۆڵی ئەنجومەنەکان نامێنێت و الدانە لە سیستەمی المەرکەزی. سیستەمی المەرکەزی کە دابەشکردنی دەسەاڵتەکانە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی گەندەڵی و بەهێزکردنی دیموکراسی وسەقامگیری .بەاڵم مەرکەزییەت تەواوی ئەقڵی سیاسی و سیستەمیی سیاسی لەعێراق و کوردستاندا تەنیوە .لەهەرێمی کوردستانیشدا هێشتا لەژیانی سیاسی و حیزبی و حوکمڕانیدا ئەقڵییەت و سیستەمی مەرکەزی و کەلتووری مەرکەزی زاڵە. بڕوا بوون بە مەرکەزییەت بڕوا نەوبونە بە دیموکراسییەت. دەوڵەتێکی کوردیی دوارۆژیش تەنیا بە پیادەکردنی سیستەمی سیاسی فیدراڵی سەرکەووتو و ،دیموکراسی و سەقامگیر دەبێت .لە دەرفەتێکی تردا دەرب��ارەی مۆدێلی من بۆ ئەم شێوە سیستەمە سیاسییە لە باشوری کوردستان دەکرێ زۆرتر بدوێم .مۆدێلێک کە بۆ عێراقی ئایندەو دەوڵەتەکانی ناوچەکەش گرنگە. *مامۆستای زانستە سیاسییەکان
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 172
2013/2/5
7
حکومەت ئاگاداری کۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەکانی کردووە کە پێویستە بۆ کۆتایی مانگی ٥هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجام بدرێت دیمانە :تریفە ئازاد
هەڵۆ ئەحمەد کوردە بەرپرسی لقی چواری پارتی دیموکراتی کوردستان:
پێویستە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە وادەی خۆیدا بکرێت و چیتر ئەم پڕۆسەیە دوانەکەوێت پ :بۆچی پارتی ڕازی نییە سەرۆکی هەرێم لە پەرلەمان هەڵبژێردرێت؟ و :ئاشکرایە پڕۆسەی هەڵبژاردن چۆتە بەردەمی سندوقەکانی دەنگدان، یەکێک لە میکانیزمە هەرە گرنگ و کاریگەرەکانی دیموکراتیەتە ،چونکە کرۆک و گەوهەری دیموکراتیەت لەو ڕاستیەدا خۆی دەچەسپێنێت کە تاک بتوانێ ڕای خۆی دەربڕێت و نوێنەری ڕاستەقینەی خۆی هەڵبژێرێت .بێگومان سەرۆک بارزانی کەسێکی شایستە و خاوەن بیر و باوەڕی نیشتیمانی و کوردستانی و نەتەوەیی و زیاتر لە ٥٠ساڵی تەمەنی خۆی بۆ سەرکەوتنی کوردستان و سەربەخۆیی کوردستان تەرخان کردووە ،بە بڕوایەکی پۆاڵین و پتەو بە دۆزی ڕەوای گەلەکەمان خۆشەویستی بەڕێزیان لەالیەن گەلی کوردستانەوە بەهۆی وتار و کردار و هەڵوێستەکانیەوە دە خوازێت بە متمانەیەکی زیاتر و چەسپاوتر لە ڕێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە ڕاستەوخۆ هەڵبژێردرێت .ئەم ڕاستەیەش بەڵگەی متمانە و باوەڕ بەخۆ بونی زیاتری لەالیەن جەنابیانەوە وەک لە پڕۆسەی هەڵبژاردن دا بینرا لە %٧٠ی دەنگی بەدەست هێنا ،بۆیە باشتر وایە لە ڕێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە سەرۆک هەڵبژێردرێت ،بەو هیوایەی ئەم پڕۆسەیە بۆ دەیان ساڵی تر و دەیان خولی هەڵبژاردنی تر بەردەوام بێت و ببێتە نەریتێکی دیموکراسی ڕاستەوخۆ بۆ سەرجەم هەڵبژاردنەکانی داهاتومان. پ :بۆچی پارتی ڕازی نییە دەستور بگەرێندرێتەوە بۆ پەرلەمانی کوردستان ؟ و :بڕوام وایە لێک تێنەگەشتنێک هەیە .بێگومان پڕۆژەی دەستور کە بەرهەمی وتووێژ و لێکۆڵینەوە و شەونخونی چەندین ساڵی کەسانی شارەزا و پسپۆڕی یاسایی و سیاسی و کۆمەاڵیەتییەو دواتر دەنگی ٩٦ئەندامانی پەرلەمانی بۆ دراوە بەپێی ڕونکردنەوەی زۆربەی یاساناسەکان ،ڕێڕەوی یاسایی خۆی گرتووە و پێویستە بخرێتە ڕاپرسیەوە .لە وەاڵمی ڕاپرسی خەڵکدا دەنگی مسۆگەری خۆی بەدەست بهێنێ ،پاشان دەگەڕێتەوە پەرلەمان ،کە لە ڕاستیدا ئەمە کڕۆکی دیموکراتیەتە ،چونکە دەستورە وەک گرێبەستێکی سیاسی و یاسایی و کۆمەاڵیەتییە لە نێوان تاکەکانی کۆمەڵ و حکومەت و دەزگای بڕیاردەر و پاشان لەنێوان تاکەکان بۆ تاکەکانی تر ڕێک دەخرێت ،بۆیە بەردەوام پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە چارەنوسی تاکەکانی کۆمەڵەوە هەیە ،پێویستە ڕاپرسی لە ناو خەڵکدا بۆ بکرێت .حەق وایە ئەو پرسیارە لەو بەڕێزانە بکرێت دەڵێن بگەڕێتەوە پەرلەمان ،ئایا ئەو ئەندام پەرلەمانانەش بە دەنگی تاکەکانی کۆمەڵ هەڵنەبژێراون؟ ،ئایا بۆ متمانەیان بە هەڵبژاردنی خۆیان هەیە کە کەسێک بتوانێ نوێنەرایەتی ٣٠تا ٣٥هەزار کەس بکات ،لەبری ئەوانە وتوێژ لەسەر پڕۆژەی دەستور بکات ،بۆ ڕازی نابن کە ئەو تاکانە خۆیان ڕاستەوخۆ بەشداری لە وتووێژی بڕگە و مادەکانی دەستوردا بکەن ،بۆیە ئێمە پێمان وایە ئەمە ناحەقیەکە دەرحەق بە مافی تاک دەکرێت ،پارتی دیموکراتی کوردستان وەک گەورەترین و کۆنترین حیزبی کوردستانە کە تێکۆشانی لەسەر مافەکانی خەڵکی کوردستان کردووە .شان بە شانی ئەمەش هەوڵی بەدیهێنانی میکانیزمەکانی دیموکراتییەتی داوە.
ئێستا کە زۆرترین دەنگی پەرلەمانی کوردستان و پەرلەمانی عێراقیشی هێناوە ،حەقمانە متمانە بەو دەنگانەو بەو خەڵکەی دەنگیان بۆ جەنابی سەرۆک بۆ ئەندامەکانی پەرلەمانی کوردستان و عێراق داوە ،متمانەیان پێ بکەین و پشتیان پێببەستین کە لەوپەڕی وشیاری و هەستکردن بە بەرپرسیارێتیەوە وتووێژ و لێکۆڵینەوە لەسەر پڕۆژەی دەستور بکەن. پ :پێت وایە هەڵبژاردنی پەرلەمان و پارێزگاکان لە کاتی خۆی ئەنجام بدرێت؟ و :وەک دەزانن لەبەیانی کۆتایی کۆبونەی ئەنجومەنی سەرکردایەتی پارتیدا بە ڕاشکاوی و ڕونی جەخت لەوە کرایەوە کە پێویستە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە وادەی خۆیدا بکرێت و چیتر ئەم پڕۆسەیە دوانەکەوێت ،هەر بۆیە حکومەت ئاگاداری کۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەکانی کردووە کە پێویستە بۆ کۆتایی مانگی ٥هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجام بدرێت ،سەبارەت بە هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆکایەتیش پەرلەمان نوسراویان بۆ سەرۆکی هەرێم ناردووە و جەنابی سەرۆکیش وەاڵمی داونەتەوە کەلە وادەی یاسایی خۆیدا هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت ،وەک دەزانرێت پەرلەمان لە ٨/٢٠دەست بەکار بووە و یەکەم کۆبونەوەی خۆی ئەنجام داوە ،واتە٢٥ ڕۆژ دوایی هەڵبژاردنەکانی . ٧/٢٥ پ :هەڵوێستی الیەنە سیاسیەکان چۆن ئەبینی لە کوردستان؟ و :لە دنیای جیهانگیری ئەمڕۆدا ڕیز بەستنی چین و توێژەکان لە کوردستان شێوازێکی سیستەماتیک و هەڵقواڵوی هەل و مەرجی دنیای سەرمایەداری نییە و نەبووە ،پڕۆسەی بەردەوامی بازاڕی سەرمایە و ڕۆڵی کاراکتەرەکان بە کاریگەرێتی چەندین فکر و بیروباوەڕی ئاینی و چەپ و سۆپەر چەپ و نەتەوایەتی هاوشانی بەرژەوەندیەکانی تاک و داواکاری و ئارەزوی شەخسی و پێویستیەکانی ژیان و گوزەران هەم بۆ گشت بۆ تاک و شەڕی دەسەاڵت هەڵپە و پەلەی زوو گەشتن بە دەسەاڵت لەالیەن هەندێک، تەنانەت زۆر جار بەهەڵەدا چوون لە ڕێی دەرچون دەبێت ،بۆیە ناکرێ بەردەوام و بەیەک شێوە و بەیەک لێکدانەوەی حیزبی الیەنە سیاسیەکان بپێورێن ،بێگومان هەڵبەز و دابەزی حیزبەکان لەکات و هەل و مەرجە جیاجیاکاندا ئاڵوگۆڕیان بەسەردا دێت ،لەگەڵ ئەوەی جیاوازی و ناکۆکیەکان لەیەک کاتدا بەرژەوەندی هاوبەشی هەموو الیەکیش لە مەسەلەی ڕزگاری نیشتیمانی و نەتەوەیی کورد و کوردستان وامان لێ دەکات ،بە داخەوە بڵێن زۆربەی چەمک و زاراوەک��ان بە پەلە و بە هەڵە پەڕاوە دەکرێن و دەبنە مایەی کێشە و ملمالنێی زیاتر ،کە هاوشانی حیزبەکان تەنانەت ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنیشی گرتۆتەوە و ڕاگەیاندن و میدیاش لە هەڵبەز و دابەزی ئەرێنی و نەرێنیدا ڕۆڵێکی یەکجار گرنگی بینیوە ،بۆیە هەڵوێستی الیەنە سیاسیەکان چون یەک نین و هەندێ بە جێگای دڵخۆش و متمانە پێکردن نین ،ئەوەی گرنگە لەسەرهەڵدانی ئۆپڕاسوێنەکانی دیجلە و دواتریش نزیک بونەوەی وادەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کۆ دەنگی و کۆ هەڵوێستیەک لەالیەن الیەنە سیاسیەکان لە بەرامبەر کێشەکانی نێوان
هەرێم و بەغداد جێگای دڵخۆشین و ئومێد بەخشن ،چاوپێکەوتنی جەنابی سەرۆک لەگەڵ سەرکردەی حیزبەکانی ئۆپۆزسیۆن و دواتر سەردانی بەڕێز کاک نێچیرڤان بارزانی و د.بەرهەم ساڵح هیوای زیاترمان دەداتێ کەبەرە و ڕێکخستنی ناوماڵی کورد دروستکردنی خیتابیکی هاوبەش بۆمەسەلە ستراتیژیە و نەتەوەییەکان ببێتە بەردی بناغەی کارەکانی داهاتومان، بەلەبەرچاو گرتنی پاراستنی بەرژەوەندی هەمووالیەک کە دەبێت پێداگری و داکۆکی هەموومان بۆ هێنانەدی ئامانجە نیشتیمانی و نەتەوەییەکان بێت، پاشان بەرژەوەندی حیزبی و الیەنە سیاسیەکان و تەنانەت بۆ بەرژەوەندی تاکەکان و پاراستنی مافی تاک لەبەرچاو بگیرێت و بپارێزرێت. پ :زۆری جار دەوترێ پارتی لە ڕوی جەماوەرەوە لە کەم بوون دایە ،ئایا لە سلێمانی جەماوەری پارتی چۆنە؟ و :پارتی لە ڕوی جەماوەرەوە لەکەم بوندا نییە ،گەر سەیری مێژوی کوردستان و مێژوی پارتی بکەین دەبینین بە شێوازێکی تێکچڕژاوی پێکەوە گرێدرا و لێوان لێو لە خەبات و فیداکاری ڕۆڵەکانی گەلەکەمان لە هەموو سەردەمەکان شەڕ و ئاشتی و دەوڵەت داڕێژدا ،بۆ نمونە لە سەرەتای شەستەکان زۆربەی زۆری خەڵکی شاری سلێمانی ئەندام و الیەنگری پارتی بوون ،بە ڕێژەیەکی بەرچاو و بەرز خەڵکی سلێمانی بەشداری شۆڕشی مەزنی ئەیلولیان کردووە و بە دەیان کەس لە زیندانەکاندا گیانی خۆیان بەخشی تەنها بە ووشەیەک دژی بارزانی باوک و سەرۆکی نەتەوەیی و پارتی وتەیەکیان لەدەم نەهات ،بەاڵم لە چڕ بوونەوە و زیادبونی ژمارەی دانیشتوان بزوتنەوەی ڕاگواستن لە الدێ بۆ شار و لە شار و شارۆچکەکانی خوار و ناوەڕاست و لە بەشەکای تری ڕۆژهەاڵت و باکوری کوردستان بۆ سلێمانی ،گۆڕینی دیموکراتیەتی سلێمانی و بەرزبونەوەی ڕێژەی ژمارەی دانیشتوان هاوتەریپ بە پڕۆسەی دیموکراتی و ئاڵۆزی پەیوەندیەکان و بەرژەوەندیەکان و سەرهەڵدانی حیزب و ڕێکخراوە سیاسیەکانی تر ،بەپێی کاریگەری فکری بیر و باوەڕەکانی سەردەم ئێستا ژمارەی هەڤاڵ و ئەندامانی پارتی کەمتر دەردەکەوێت ،دەتوانم بڵێم ژمارەی هەڤااڵن و ئەندامانی پارتی لە چاو سااڵنی شەستەکان دوو جار سێ جار بەرزتر بووە ،بەاڵم بە بەراورد بە ڕێژەی دانیشتوان ئەو ئاستە نابینرێ ،جگە لەمەش سندوقەکانی دەنگدان دەتوانێ وەاڵمگۆی ئەو ڕاستیەبێت ،بەو هیوایەی لە هەڵبژاردنەکانی داهاتودا ئەو پڕۆسەیە تاقی بکەینەوە ،لێرەوە بە دڵنیایەوە دەڵێم پارتی نەک جەماوەری خۆی لەدەست نەداوە ،بەڵکو ئێستا پەیوەندی کردن و هاتنی ئەندام و الیەنگرانی حیزبەکانی تر بۆ ناو پارتی بەردەوام لە زیاد بوندایە .
پەیوەندی کردن و هاتنی ئەندام و الیەنگرانی حیزبەکانی تر بۆ ناو پارتی بەردەوام لە زیاد بوندایە
8
ژماره 172
www.lawanikurdistan.com
2013/2/5
دەقگرتنی تەقلیدیانەی بۆنە ئاینیەکان ئا :پرس
لە مێژووی مرۆڤایەتیدا یادکردنەوە و سازکردنی بۆنە سیماو خەسڵەتی جیاوازی هەبووە ،هەر گەل و نەتەوە و بویەرێک بەپێی کلتور و داب و نەریتی باوی خۆیان گوزارشتیان لە رۆژە تایبەتیەکانیانکردوە و بەرێگای تایبەت و مەراسیمی رەسمی یادەکان دەکەنەوە ،ئەوەش دەبێتە بەشێکی گرنگ و گەورە لە کردەی بونیادی ژێرخانی شارستانیەتی یان و سەرئەنجام پایەکانی مانەوەی خۆیانی لەسەر راگیردەکەن ،لە پاڵ ئەوەشدا بۆنەی نیشتیمانی و کەسی تایبەت رۆڵی خۆیان هەیە و لە رۆژ ژمێری جیهانی نەتەوەکان کات و ساتی تایبەت بەو یادانە هەیە و بەشداریەکی فراوانیشی لەالیەن خەڵکی گشتیەوە تێدا دەکرێت ،بەاڵم ئەوانە دەچنە چوارچێوەی یادی تایبەت و دیاریکراو بەو شوێن و کاتانەی کە تێیاندا رێک دەخرێن ،بەاڵم جیاوازی ئاین و پێڕەوانی لەوە دایە کە بەهۆی ئەو پەیوەندەیە فراوان و قوڵ و بەهێزەی لە نێوان تاک و خوای گ��ەورەدا هەیە ،ب��ەردەوام بۆنە ئاینیەکان زیاتر لە هەر بۆنەیەکی دیکە پیرۆزی و بایەخی خۆی هەیە و لەروی بەشداریکردنیش فراوانیەکی زیاتری هەیە ،بۆیە دەبینین لە زۆربەی ئەو ناوچە و دەوڵەتانەی کە پەیوەستیەکی بەتین و پێڕەوانێکی زۆریان لە ناو ئاینەکان هەیە ،زۆرتر روخسار و شێوەیەکی گشتی وەردەگرێت و دەگشتێندرێ. زۆر جاریش جگە لە دەستنیشانکردنی رۆژی تایبەت بەو بۆنانە شوێنی تایبەتیش دیاریکراوە بۆ کۆبوونەوە و گردبوونەوەی خەڵکانی تایبەت بە یادکردنەوەکان و مەراسیمەکانی ،الی ئێمەش کە ئاینی پیرۆزی ئیسالم هەر لە سەردەمی فتوحاتەکانەوە هاتۆتە ناومان و پەیڕەوی لێدەکەین ،لە زۆربەی بۆنە ئاینیەکان پێشوازیەکی زۆر و گەرم و گوڕی لێدەکەن و ئامادەییەکی بەرفراوانی لەسەر ئاستی هەموو شار و شارۆچکەکان و بازار و گەرەکەکان لێدەکرێ ،ئەوەش وەک ئەرک و قەرزاریەک بۆ ئەو ئاینە نیشان دەدەن ،بۆتە نەریتێکی جوان و ئاماژەی وەفاداری و سۆز و خۆشەویستی بۆ ئەو ئاینە ،بەتایبەتی یادی مەولودی پێغەمبەری ئیسالم (د.خ) ی لەسەر بێ کە هەموو ساڵێک بەلێشاو یادی ئەو کەسایەتیە مەزنە دەکرێتەوە ،بەاڵم سەرنج و رەخنەکە لەوەدایە کە ئەو کەرستە و ئەداتانەی لەالیەن سەر پەرشتیاران کاریپێدەکرێ بە جۆرێک زۆربەی هەرە زۆری شێواز و رێگای یادکردنەوەکە سەدان ساڵە چەقی بەستوە و نەیتوانیوە ئەو سنورە کۆنە بشکێنن ،لە کاتێکدا ژیان بەردەوام لە پێشکەوتندایە و تەکنیک و هونەری بەرهەمهێنانیش تا دێت لە گۆڕانکاری و نوێبوونەوەدایە ،کەچی سەیر دەکەی بۆ سرودێکی ئاینی دەچن ئاوازی گۆرانیەکی پڕ لە عشق و غەرامیاتی دەدزن و بەبێ هیچ دەسکاری و رتوشکردنێک دەیکەنە ئاوازی گۆرانیەکی ئاینی و شعرێکی سەقەت و ناڕێک و دوور لە زمانی ئەدەبی جوانی بۆ دادەنێن. زۆربەی هەرە زۆری ئەو کەسانەی گوایە لە خەمخۆری و دڵسۆزیان بۆ ئاینی پیرۆزی ئیسالم و نێردراوەکەی محمد ساڵوی خوای لەسەر بێ ئێستا دەستیان داوەتە ئیشکردنێکی بێ بەرنامە و دوور لە زەوقی هونەری و تەکنیکی و دێنە سەر شاشەکانی تەلەفزیۆن و بەردەم مایکەکانی رادیۆ بە دەنگێکی ناخۆش بەشان و باڵی خوا و پێغەمبەردا هەڵدەدەن ،کە بەڕاستی ئەو جۆرەیان لە کارکردن نەک هەر خزمەت بە ئاینی پیرۆزی ئیسالم و راکێشانی خەڵکی نا موسڵمان ناکەن بۆ ئەوەی بێنە ریزەکان ئیسالم و شایتمان بێنن ،بەڵکو ئەو خەڵکەشی کە باوەڕی هەیە بە ئاینی پیرۆزی ئیسالم بەهۆی کاری وا خوار و خێچ و نارێکەوە دوور نییە باوەڕیان بە ئاینەکە لەق بێت ،سەیرەکە ئەوەیە ئەو پارت و رەوتە ئیسالمیانەشی کە ئێستا لە کوردستان هەن هەوڵنادەن بەرگێکی جوانتر و
سەردەمیانەتر بەبەر ئەویادانەدا بکەنەوە ،بەڵکو ئەوانیش کە خۆیان بە نوێنەری ئیسالم دەزانن لەسەر زەوی لە خەڵکی سادە و ئاسایی خەمساردترن و بێ باباکانە ئەو بابەتەیان وەرگرتووە ،ئەوەش مانای وایە ئەوان پرسەکەیان تەنیا وەک کەرستەیەکی بازرگانی سیاسی بەکار هێناوە ،بۆ کەسبکردن و کۆکردنەوە و راکێشانی خەڵک ب��ۆالی خۆیان تاکو لە هەڵبژاردنەکان دەنگیان پێ بدەن. تەنانەت ئێستا لە دۆبالژکردنی فلمە بیانیەکانیش بۆ سەر زمانی کوردی رەچاوی عادات و شەریعەتی ئیسالم ناکەن و زۆر گفتوگۆ و سیناریۆ هەیە لەگەڵ ناوەڕۆکی شەریعەت و ئاین وێک نایێنەوە ،کەچی ئەوان گوێی پێنادەن و بۆ بینەرانی خۆیانی پەخشدەکەن ،ئەوەش یەک دنیا سەرنج و رەخنە و گلەیی یان لەسەر دورستدەکەن ،چونکە ناکرێ ئێمە لەواڵتێک بژین لە سەدا هەشتای خەڵکەکەی پەیڕەوی ئاینی پیرۆزی ئیسالم بکەن و خۆمان بە میراتگرەوەی ئەو ئاینە پیرۆزە بزانین ئاوا بێ باکانە و خەمساردانە مامەڵە لەگەڵ هەستیاری بارودۆخەکە بکەین. خەریکە پرسی بۆنە ئاینیەکانیش وەک��و سەرجەم بابەتەکانی دیکەی ناو چوارچێوەی ژیانی ئێمە بازرگانی تێ دەکەوێ و تەنیا بۆ بازارگەرمکردن و قەرەباڵغکردنی کەش و هەوای سیاسی کوردستان پەنا بۆ بازرگانیکردنی بابەتەکە دەبەین ،بەتایبەتی کە هەندێک بەناو کۆمپانیا یا کەسانی دیکە پەیدابوونە خۆیان کردۆتە ئەهلی کار و شارەزایی بوارەکە تەنیا بۆ مەبەستی قازانجێکی کاتی سیدی و کاسێت پڕدەکەنەوە و بازاڕی خۆیان پێ گەرم دەکەن ،لە کاتێکدا بوارەکە تایبەت مەندە و پێویستی بە لێزانی زانستی نوێ هەیە ،نەک بەبێ زاستی و رەشاوێژی بکەویتە ناوی. ئەم واڵتە خەریکە هەرچی تامی ژیان و مرۆڤ بوون و بەهاجوانەکانیەتی لێی بار دەکات و بۆ هەتا هەتایە پشتی تێدەکات ،هەرچی هەیە و نییە بە رەنگ و بۆنی بازرگانی سیاسەت رەنگ و تامکراوە ،کار بەوە گەیشت ئێستا ئەو هەموو قیەمو پیرۆزیانەی کە لە ئاینی پیرۆزی ئیسالم
هەن لە بەرچاو بخرێن و بکرێنە قوربانی خۆ دەرخستن و خۆنمایشکردن و کەسبکردنی خەڵک بۆ حزب و الیەنەکانی کێبڕکێکار ،ئەوەش هیچ نرخێک لە نێواماندا ناهێڵن ،بۆیە ترسان لە دوا رۆژی خەڵێککی وا ترسێکی ئاساییە و پێویستە زۆر بەجدی وەربگیرێت ،گەر فەرامۆشیش بکرێت ئەوا ...............
بۆ سرودێکی ئاینی دەچن ئاوازی گۆرانیەکی پڕ لە عشق و غەرامیات دەدزن و بەبێ هیچ دەسکاری و رتوشکردنێک دەیکەنە ئاوازی گۆرانیەکی ئایینی ،شعرێکی سەقەت و ناڕێک و دوور لە زمانی ئەدەبی جوانی بۆ دادەنێن رەوتە ئیسالمییەکانی ئێستای کوردستان هەوڵ نادەن بەرگێکی جوانتر و سەردەمیانەتر بەبەر ئەو یادانەدا بکەنەوە ،ئەوانیش لە خەڵکی ئاسایی خەمساردترن و بێ باباکانە ئەو بابەتەیان وەرگرتووە ،ئەوەش مانای وایە پرسەکەیان تەنیا وەک کەرستەیەکی بازرگانیی سیاسی بەکار هێناوە
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 172
2013/2/5
9
سوپای عێراق..... لە فەرمانڕەوایی شا فەیسەڵەوە تا نوری مالیکی ستیڤان شەمزینانی بەشی چوارەم
سوپای عێراق لەدەیەی بیستەکانی سەدەی رابردوودا «ساڵەکانی ،»١٩٢٨ ،١٩٢٧ ،١٩٢٦ ،١٩٢٤هەستاوە بەسەرکوتکردنی چەندین بزووتنەوەو راپەڕینی میللیی وئازادیخوازانە ،بۆ نموونە لەهەریەک لەشارەکانی وەک «موسڵ ،نەجەف ،کەربەال ،بەسرە ،ناسرییە، رومادی» ،هەروەها لەباکووریش چەندین هەڵمەتی بەڕێوەبردووە بۆ لەناوبردن وسەرکوتکردنی بزووتنەوە سیاسییەکانی گەلی کوردو ئاشوورییەکان ،لەساڵی ١٩٢٤ی��ش سوپا هەڵمەتێکی دڕندانەی سەرکوتکردنی لەشاری سلێمانی بەڕێوە برد کەتێیدا ژمارەیەکی بێشوومار بوونە قوربانی ****.لەسااڵنی دواتریشدا بەهەمان شێوە سوپا رۆڵی سەرەکیی وهۆڤانەی گێڕاوە لەبەرپەچدانەوەی زۆرینەی شۆڕش وراپەڕینەکانی گەالنی عێراق .ئەم سەرکوتە زۆر دژوارەی سوپا لەبەرامبەر کوردو نەتەوەو گەلە ناعەرەبەکانی عێراق چەند قات زیاتر بووە .بۆ وێنە لەسەردەمی پاشایەتیدا سوپا دەورێکی نێگەتیڤ وتوندی هەبوو لەکۆمەڵکوشتنی ئاشوورییەکان لەباکووری عێراق« .لە١١ی ئۆگۆستی ١٩٣٣دا ،یەکەیەکی سەربازیی پڕ چەک لەژێر فەرماندەیی ژەنەراڵ سدقی دا چووە شارۆچکەی سێمێڵەوە. بەشێوەیەکی سیستماتیک دەستکرا بەرەشەکوژیی لەپیاوان وژنان ومنااڵن .کەدانیشتووانەکەی ئاشوورییەکان بوون .لەجیاتی ئەوەی ئەم کۆمەڵکوژییەی ئاشوورییەکان ببووایە بەریسواییەکی نیشتمانیی، کەچیی بووە سیمبۆڵ بۆ یەکێتی خاک و شانازیی نیشتمانیی .کەوانە ئارمی سەرکەوتن لەسەر شەرەفی سوپا لەشاری موسڵ چەقێنرا، لەکاتی گەڕانەوەی سوپاش بۆ بەغداد ،لەنمایشێکی سەربازییدا لەشەقامەکاندا گوڵباران کران» .»١٥« .سەرچاوە مێژووییەکان ژمارەی کوژراوە ئاشوورییەکان لەم قەتلوعامە کوێرانەیەدا بەزیاتر لە ٤هەزار ک��وژراو مەزندە دەکەن وهەندێک ژێدەریش پێیانوایە ژم��ارەی قوربانییەکانی ئەم پرۆسەی کۆمەڵکوشتنە مێژووییە نزیکەی ٥هەزار کەس بووە .لەئەنجامی ئەم سەرکەوتنەشەوە بوو ژەنەراڵ «بەکر سدقی» بەرەگەزی کوردی پاڵەوانی جینۆسایدی ئاشوورییە مەسیحییەکان پلە سەربازییەکەی لەسوپادا لەعەقیدەوە بەرزکرایەوە بۆ فەریق .هاوکات لەگەڵ کردەوەی هەڵمەتی پاکتاوی ئاشوورییەکاندا ،کیوماڵێکی گەورەش لەکوردستان بەڕێوە دەچوو، لەو سەروەختانەدا کەشۆڕشی بارزان لەژێر سەرکردایەتی «شێخ ئەحمەدی ب��ارزان» لەکڵپەسەندن وت��اودا بوو ،رژێمی پاشایەتی بەهاوکاریی باڵەفڕو یەکە تایبەتییەکانی ئەرتەشی ئینگلیز بەخەستی پرۆسەیەکی کاولکاریی وکوشتاریان لەناوچەکانی بارزان ودەوروبەری بەڕێوە دەبرد ،ئەم پرۆسەیە سەختترین پرۆسەی کاولکاریی بوو لەبەرامبەر کورد لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە تا ئەو رۆژگ��ارە .لەساڵەکانی « ١٩٣٤-١٩٣٣تەنیا لەناوچەکانی بەرۆژ، م��زووری وشیروان ٧٩گوند وێ��ران ک��ران ،لەسەرجەمی ٢٣٨٢ خانووبەرە ١٣٦٥خانوویان سووتاندو رووخاند ،واتە %٦٠ی وێران کرا» .»١٦« .لەدوای خامۆشبوونەوەی مەشخەڵی شۆڕشەکانی بارزان وزاڵبوونی تەواوەتی حکومەتی پاشایەتی بەسەر کوردستاندا، سوپا هیچ ئۆپەراسیۆنێکی سەربازیی بەرباڵوی نەکردۆتە سەر ناوچە کوردنشینەکان ،بەاڵم لەالیەکی ترەوە هەر کات پێویستی کردبێت سوپا ئامادەبووە بۆ سەرکوت وکوژاندنەوەی ئاگری هەر راپەڕینێک لەهەر الیەکی کوردستانەوە سەریهەڵدابێت ،ئەمە جیا لەوەی حکومەت بەشێوەیەکی سیستماتیک وپالن بۆکێشراو لەهەوڵی تەعریبکردنی ناوچە کوردنشینەکان وداڕنینی مۆرکی کوردیی هەندێک ناوچەیی ستراتیژیی کوردستاندا بوو ،ئەم سیاسەتەش درێژەی کێشا هەتا ئەو کاتەی کۆمەڵەی ئەفسەرە ئازادیخوازەکان لەژێر رێبەریی قاسم – عارف «عەبدولکەریم قاسم – عەبدولسەالم عارف» لەساڵی ،١٩٥٨لەرێی کودەتایەکی سەربازییەوە رژێمی پاشایەتیان گۆڕی بۆ رژێمی کۆماریی .لەسەرەتای دەسەاڵتی «قاسم»دا گەلێک هەنگاوی گرنگ لەریفۆرمی سیاسییەوە تا ریفۆرمی ئابووری وکۆمەاڵیەتی نران، لەناو ئەم پانتاییەدا بوارێک بۆ کورد رەخسا تاوەکوو بەشداریی بکات لەژیانی سیاسییدا ،لێرەوە پارتی دیموکراتی کوردستان ویەکێتییە پیشەییەکانی بەئاشکرا دەستیانکرد بەکارکردن .لەساڵی ١٩٥٩دا
بارزانی «مەال مستەفا »١٩٧٩-١٩٠٣لەتاراوگەوە «سۆڤێت» گەڕایەوە بۆ عێراق ولەرێی کەرنەڤاڵێکی جەماوەرییەوە پێشوازییەکی گەرمی لێکرا ،لەوالشەوە دەستووری عێراق بۆ یەکەمین جار دانی هێنا بەمافی کوردو هاوبەشێتی کوردو عەرەبدا لەچوارچێوەی واڵتدا. مانگی هەنگوینی پەیوەندیی دۆستانەی کوردو حکومەتی قاسم ک��ورت ب��وو ،ساڵی ١٩٦١جارێکی دیکە گرژیی وئاڵۆزییەکانی کوردو رژێمی بەغدا تەقینەوەو لەکوردستانەوە مەشخەڵی شۆڕش داگیرسایەوە ،بەاڵم سوپای عێراق بێ هیچ گوێدانە پرنسیپێکی جەنگ ومۆراڵی شەڕکردن ،بەفۆرمێکی داپڵۆسێنەرانە کەوتە وێزەی خەڵک ،کردەوەو رەفتارە دوور لەپرنسیپە سەربازییەکانی سوپای عێراق هەر بەوەوە نەوەستا هاوواڵتیانی بێ دیفاعیش بکاتە ئامانج، تەنانەت خانووبەرەو مزگەوت وکانی وئەشکەوتەکانیش بەدەر نەبوون لەپرۆسەی وێرانکردن ولەناوبردن« .هاوینی ،١٩٦١رژێمی عەبدولکەریم قاسم ،هێرشی کردە سەر کوردستان ونیوەی زیاتری سوپای عێراقیی بەهێرشی لەدوای هێرش بەردایە سەر دانیشتووان، تا لەماوەی ساڵ ونیوێکدا نزیکەی ٣٠٠٠سێ هەزار کەس کوژران، کەزۆربەیان خەڵکی مەدەنیی بوون .زیاتر لەسەد هەزار کەس ئاوارە بوون وکەوتنە چیا ١٥٠ ،سەدو پەنجا گوندو شار وێرانکران».»١٧« . لەماوەی دوو ساڵی شەڕی کوردو عێراق «»١٩٦٣-١٩٦١و تا رمانی رژێمەکەی قاسم لەرێی کودەتای سەربازییەوە ،کوردستان لەهەموو الیەکەوە لەژێر هەڕەشەو مەترسیی سوپادا بوو ،بەئەندازەیەک شوێنێک نەمابوو دەستی وێرانکەرانەی سوپای عێراقی نەیگاتێ، گوندێک ،شارێک ،شارۆچکەیەک نەمابوو کوشتاری تێدا روونەدات. لەگەڵ هاتنە سەرکاری رژێمی «عەبدولسەالم عارف» لەدوای هەشتی شوباتی ،١٩٦٣ئەگەرچی بۆ چەند مانگێک لەنێوان پارتی دیموکراتی کوردستان «کەئەوسا رابەرایەتی شۆڕشی کوردی دەکرد»و رژێم، ئاگربڕ روویداو چەند خولێکی دانوستان دەستیانپێکردەوە ،بەاڵم ئەو مفاوەزاتانە لەچەند مانگێک ئاگربڕ بەوالوە چیتریان لێ شین نەبوو ،بەپێچەوانەوە بۆ کەڕەتێکی دیکەش جەنگ لەنێوان هەردووالدا هەڵگیرسایەوە .رەنگە خوێناویترین کارەسات لەو قۆناغە لەالیەن سوپای عێراقەوە ئەنجامدرابێت ئەو هەڵمەت ورەشبگیرییە بێت لەژێر فەرماندەیی «زەعیم سدیق»دا لەزۆرینەی ناوچەکانی کوردستاندا ئەنجامدرا ١٩٦٣-٦-١١« .دیسانەوە شەڕ هەڵگیرسایەوەو لەمانگی یەکەمی هێرشدا نزیکەی ٢٠٠دوو سەد گوند سووتێنران و زیاتر لە ٢٠٠٠دووهەزار کەسیش کوژران ،لەمانگی ١٩٦٣ -٧وەفدی یەکێتی سۆڤێت لەنەتەوە یەکگرتووەکان رایگەیاند :شەڕی رژێمی عێراق لەدژی کورد ،شەڕی جینۆسایدە» .»١٨« .پێنج ساڵی حوکمی ه��ەردوو عارف «عەبدولسەالم و عەبدولڕەحمان» بەیەکێک لەو وێستگە مێژووییانە دادەنرێت لەمێژووی عێراق وکوردستاندا ،کەسوپا زۆرترین کاولکاریی وکشتوبڕی لەناوچە جۆربەجۆرەکانی کوردستاندا ئەنجامداوە. هاتنە سەرکاری بەعسییەکان لەهاوینی ١٩٦٨دا ،قۆناغێکی تازەی سیاسیی بوو چ سەبارەت بەکورد ،چ سەبارەت بەعێراق وناوچەکەش، ئەجیندای بەعس لەئەجیندای تێکڕای حکومەتەکانی پێشووی عێراق جیاوازبوو ،بەعس ه��ەروەک لەخودی ناوەکەیەوە دەردەکەوێت، بزووتنەوەیەکی سیاسیی نەتەوەیی عەرەبیی بوو دەیویست بیری عەرەبچێتی بژێنێتەوەو یەکێتییەکی بەهێزی عەرەبیی لەسەر ئەو جوگرافیایەی ناوی نیشتمانی عەرەبیی لێنراوە پێکبهێنێت ،بۆ هێنانەدی ئەم خەونەش سڵی لەهیچ پیالنێکی مەترسیدارو تۆقێنەرو خوێناویی ن��ەدەک��ردەوە ،سەرانی بەعس بەباشی تێگەیشتبوون کارەکەیان ئاسان نییەو تەنانەت گرێ وکۆسپی ناوخۆیشیی لەپێشدایە ،لەم سۆنگەوە بەپێویستیان دەزانی لەسەرەتاوە گرفتە ناوخۆییەکان ونەیارە ناوخۆییەکان ریشەکێش بکەن ،ئەوجا هەنگاوەکانی داهاتوویان بنێن ،بەم هۆیەوە سەردەمی دەسەاڵتی بەعس ودڕندایەتی سوپای بەعس لەبەرامبەر کورد سەختترین قۆناغەو هەرگیز شایانی بەراووردکردن نییە بەقۆناغەکانی رابردوو .تیۆریسیۆن وپێغەمبەری بەعسییەکان «میشێل عەفلەق» کەوەک مێژوونووسی سوریی «بەسام گیبی» ئاماژەی بۆ کردووە زۆر سەرسام بووە بەهیتلەرو پێیوایە هیتلەر دواجار سەردەکەوێت بەسەر نەیارەکانیدا،
لەزۆرینەی نووسین وگوتارەکانیدا جەخت لەسەر یەکێتی عەرەب ولەناوبردنی دوژمنانی ئەم خەونە دەکاتەوە .ئەو دەڵێت «دەبێت تەنیا عەرەبەکان لەواڵتی خۆیاندا سەرگەورەو بەهێزبن» .ئەم هزرینە لەدوا شیکردنەوەدا ئەوەمان بۆ تەفسیر دەکات لەغەیری عەرەب کەسی تر قبوڵ ناکرێت لە»نیشتمانیی عەرەبییدا» دەستڕۆیشتوو بێت ،ئەوەش هاوواتای لەناوبردن وپوکاندنەوەی بەزۆرو جەوری هەموو ئەوانی دیکەی ناعەرەبە .بەعسییەکان خوازیاربوون سەرەتا لەرێگەی هێنانەدی عێراقێکی سڕف عەرەبییەوە شەقاو بهاوێژن بۆ یەک بەیەکی پالنەکانیان لەسەرتاسەری نیشتمانیی عەرەبدا .ئەوەتا ئەم راستییە لەیەکێک لەبەندەکانی دەستووری عێراقی سەردەمی بەعسدا جەختی لێکراوەتەوە «عێراق بەشێکە لەنیشتمانیی عەرەبی ولەپێناوی وەدیهێنانی یەکبوونێکی گشتی عەرەبییدا تێدەکۆشێت». « .»١٩بوونی کوردیش لەعێراقدا لەروانگەی ئایدۆلۆژیای بەعسەوە بەربەستێکی لەراددە بەدەری بەردەم ئەو خەونە بووە ،بۆیەکا بەعس بەهەمیشەیی کاری لەسەر داتاشینی وێنەیەکی دزێو وناهەمواری کورد دەکرد .هەروەک «ئاراس فەتاح» دەڵێت «بەعسیزم ئەو سیستمەیە بوونی کورد لەناو جەستەی کۆمەڵگا سیاسییەکەیدا وەک هۆکارێکی ناڕەحەتکەرو شێوێنەر تەماشادەکات ولەوێشەوە وێنەی بێگانەیەکی پێدەبەخشێت کە لەرووی سیاسییەوە دەبێت بەدووژمن».»٢٠« . لێرەوە پڕۆژەی جینۆسایدو لەناوبردنی رەگەزیی کورد نەک هەر دەبێتە ئەجیندایەکی سیاسیی بەڵکو بەپێی ئایدۆلۆجیای بەعس رەواییش وەردەگرێت. بەعس لەدوو ساڵی پێش رێککەوتنی ئاداری ١٩٧٠ی نێوان کورد وحکومەت «واتە سااڵنی ١٩٦٨و ،»١٩٦٩لەهەموو الیەنێکەوە ل��ەرووی سەربازیی وسیاسییەوە پ��ڕۆژەی لەرەگەوە دەرهێنانی کوردی پەیڕەو دەکرد ،هەر لەم رێکەوتە مێژووییەشەوە سێکوچکەی سیاسەتی بەعس دەرهەق بەکورد «تەعریب – تەرحیل – تەبعیس» دەستپێدەکات وپێدەنێتە سەرزەمینی واقیع ،پیادەکردنی ئەم سێ سیاسەتەش لەدوا ئاکامدا جگە لەتواندنەوەی کورد هیچی تر نەبوو. سوپا لەبردنەپێشەوەی سێکوچکەی سیاسەتی بەعس رۆڵێکی ئێجگار بایەخداری هەبوو ،لەم روانگەشەوە بوو سەرانی رژێم کەوتنە هەوڵی بەهێزکردنی سوپاو خەنیکردنی جبەخانەو تەکنۆلۆژیای سەربازیی دەوڵەتەکەیان .ئەگەرچی لەچوار ساڵی ئاشتیی ١٩٧٤-١٩٧٠سوپا کەمترین دەوری هەبوو لەگۆڕەپانەکەدا ،ئەمە مانای ئەوە نییە سیاسەتی سڕینەوەی کورد وەستانی بەخۆوە بینیبێت ،بەاڵم لەگەڵ دەستپێکردنەوەی خولێکی تری شەڕ ،سوپای عێراقی کە سوودی لەپشووی چوارساڵە وەرگرتبوو ،بەیارمەتی نوێباوترین چەکی رووسیی لەباڵەفڕو الپاڵم وبۆمبی فۆسفۆریی وتۆپی دوورهاوێژ کەوتنە سووتماککردنی کوردستان .لەم بەروارە بەدواوە تادەگاتە شااڵوەکانی ئەنفال وراپەڕینی ساڵی ١٩٩١قورسترین پرۆسە سەربازییەکانی سوپای عێراقی لەکوردستاندا تاو دەستێنن ،کەئەمجارەیان سوپای عێراق مێژوویەکی هێندە خوێناویی تۆمار دەکات مەگەر ئەو مێژووە رەشە تەنیاو تەنیا مەغۆلەکان ونازییەکان وستالین تۆماریان کردبێ. لەهەنگاوەکانی سەرەتادا پاکتاوی کوردە فەیلییەکان لەدەیەی هەفتاکان وهەشتاکانی س��ەدەی بیستەمەوە بەخەست وخۆڵیی دەستیپێکرد ،لەو پرۆسەیەدا جیا لەوەی دەستگیرا بەسەر سەروەت ودارایی زۆرینەی فەیلییەکاندا ،لەهەمان کاتدا بەهەزارانیان لێکوژراو بەهەزارانیشیان کەوتنە زیندانەکانەوە کەچارەنووسییان دیارە هەر مەرگ بووە ،بەپێی هەندێک ئاماری نافەرمیش زۆرتر لەچارەگە ملیۆنێکیشیان دەربەدەربوون و روویانکردە کۆماری ئێران. لەدوای هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی نوێی گەلی کوردستان لەساڵی ١٩٧٦کەشۆڕشێکی بەرەیی بوو ،دیسان سوپای عێراقی وەک جاری جاران ،بگرە سەرسەختتر وهۆڤانەتر کەوتە پەالماردانی کوردستان وکوشتاری هاوواڵتیانی سیڤیلیش .رەنگە ل��ەدوای جینۆسایدی فەیلییەکانەوە ،رەشبگیریی ولەناوبردنی بەکۆمەڵی نێرینە بارزانییەکان رووداوێکی مەترسیدارو کارەساتبارترین بێت ،گەرچی ژمارەی بارزانییەکان تا بەئێستاش دەگات بەتەواویی روون نییە چەند بووە ،بەاڵم گومان لەوە ناکرێ ئەو ژمارەیە لەهەشت هەزار مرۆڤ کەمتر نەبووەو نییە.
10
ژماره 172
www.lawanikurdistan.com
2013/2/5
تێگەشتن لەهێز بەهرۆز جەعفەر هێز ،مانا فیزیکییەکەی لە (نیوتن)ەوە پتر دەرک��ەوت ،کە لەژێر دارەکەدا دانیشتبوو ،سێوێک بەربوویەوە کۆشی ،ئەمیش هەر بەپیسی پەالماری ن��ەداو بخوات ،بیری ک��ردەوە ئەم سێوە بۆ ب��ەرەو ئاسمان نەچوو .!!..گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە زەوی هێزی کێشکردن و تاودانی بەرەو خۆی هەیە ،بۆیە هێزی یەکسان کرد بە بارستایی و تاودانی زەوی. کەوابێت لەسەر زەوی هێزێکی بێشومار هەیەن جگە لە هێزی ماددی ،هێزی مەعنەویش هەیە ،گەلێک هێمای بەنرخی لەژیاندا نەخشاندووە. لەڕووی سیاسیەوە ،سوێند ئەخۆم (هێز) سێ بەشی سیاسەتە .چەمک و مانای هێز ( )powerئەوەندە لەگەڵ (دەس��ەاڵت)دا نزیکە ،هەر جیاناکرێتەوە ،بۆیە زانایان دەڵێن (بگە بەهێز..گەیشتووی بەسیاسەت و دەسەاڵت) .ئەکرێت هێزێکی ماددی باش باری ئاسایش و کۆمەاڵیەتی و رۆشنبیرییەکی باش بداتە دەستەوە ،بۆنموونە ببێتە هۆی پێشکەوتنی کەرتی خوێندن و ئاکادیمیا لەواڵتدا ،ببێتە هۆی بوژانەوەی دەروونی و هەستکردن بەبەرپرسیارێتی ،بەپێچەوانەوە لەوەدەچێت ئەو هێزە ئیختراقی هەموو الیەنەکانی ژیان بکات و ببێتە مایەی نەگبەتی و بیرکردنەوەی خراپ« .جۆزیف نای» لەبواری هەڵس و کەوت و مامەڵە دەرەکیەکاندا ،بە شاکارە بەنرخەکەی (قوە ناعمە –)soft power ناسراوە .الیوایە :هێز لە ڕەوشی گۆڕاوی ئەدمۆسفێر دەچێت ،هەموو کەس پشتی پێدەبەستێت و باسی دەکات ،بەاڵم کەمن ئەوانەی لێی تێدەگەن ،جوتیارێک یان کەشناسێک هەست بەگۆڕانی کەش و هەوا دەکەن ،هەروەها هێز لەخۆشەویستی دەچێت ،تاقیکردنەوەی ئاسانترە لەدیاریکردنی . ئەوەی ئێمە ،مەبەستمانە پتر کلیکی لەسەر بکەین ،ئەوەیە چ مرۆڤ چ گروپ و حزب یان هەرێم و دەوڵەت ،دەبێت خاڵی بەهێز (نوقتەی قوەت)ی خۆیان بزانن ،جوتیارێک لەکوێرە دێیەک تێدەگا گاسن و زەوییە بەراوەکانی باوکی ،لەگەڵ مەڕومااڵتەکەی گرەنتی مانەوەی ئەمن لەژیاندا،
دیمانە :بەهرە سدیق ماوەی ١٢ساڵە گۆرانی دەڵێت ،یەکەم بەرهەمی هونەریشی بەناونیشانی (شدل هۆ) بوو ،هەر لەرێگەی ئەم ڤیدیۆ کلیپەوە ناسراوە ،وەکو خۆی ئاماژەییدا دەرهێنانی لەالیەن (ئەی ئارتی ) یەوە بوو ،دوومانگ بەتایبەت لەو کەناڵە دابەزی ،دواتر لەهەموو کەناڵەکان پەخشکرا ،لە واڵتانی ئەورۆپی و ئەمەریکی التینی و خەلیجی ،لەدیمانەیەکی تایبەتی رۆژنامەی پرس بەمشێوەیە هاتە دوان:
بۆیە زیاتر داکۆکی لێدەکات و گەشەی پێدەدات ،تاسەر قوربانی بۆئەدات. کەسێکی خوا پێداو دەزانێت ئەگەر ناوبانگی باوک و عەشیرەتەکەی نەبێت، ئەم لەدوای فاریزەش جێی نابێتەوە ،بۆیە هەمیشە کەخۆی دەناسێنێت هێمای پێش خۆی دەکات .بەهەمان شێوە دیکتاتۆرەکانیش هەروا بوون، هەمیشە بەرگری لەخاڵی بەهێزی خۆیان دەکەن ،وەکو دوا پێگەو قەاڵی خۆیان دەیبینن ،وەکو «باستیل» لەشۆڕشی فەڕەنسا ،یان وەک کۆشکی زستانە لەشۆڕشی ئۆکتۆبەر ،بەرگری بەعس لە دوا نوقتەی خۆی لەئەمنە سورەکەی سلێمانی .کەواتە لەوەدەچێت دەوڵەتێک چەندین خاڵی بەهێزی وەک کۆمەاڵیەتی بوون ،نوسەر بوون ،سەربازیی بوون ،زمانزانی ،ئابوریی، مێژوویی ،ئاینی..یان هەر هەیبەتێکی هەبێت ،بەاڵم دواجار چەقی هێزی لەکوێدایە ،دەوێت لەوێوە پەخش بکا بۆ شوێنەکانی تر. ئ��ەوەی ئەم هێزە دروستکردنە ویستی بڕیاردانە ،بونی ئیرادە و جێهێشتنی دوو دڵییە .دیاریکردنی سەرچاوەکانی هێزە لەکوردستان، وەکو :هێزی سەربازی بەهەموو لق و تەکتیک و ستراتیژەکانییەوە ،هێزی مرۆیی و کۆمەاڵیەتی ،هێزی سەرچاوەی سروشتی وەک :نەوت و غازو کانزاکان و ئاوی شیرین ،هێزی قەناعەتپێکردن و دیبلۆماسی ،تەنانەت لەهەمووی گرنگتر هێزی یەکبوون وەک ئەو باوکەی کە هیچ کام لەکوڕەکانی بەتەنها دارەکەیان نەشکاند ،دواتر بەهەر پێنج کوڕەکە دارەکەیان شەت و پەتکرد .ئینجا لەکۆتاییدا دەبێت هەموو ئەم هێزانە بچنە خزمەتی یەک شتەوە ،یان هەموو ئەم جۆگەالنە بچنەوە سەریەک ڕووباری گەورە، ئەویش ناوی (ستراتیژیی نەتەوەییە) کەدڵنیام نیمانە .لەبری ئەمە تازووە دەبێت (یەکیەتی نەتەوەیی) دروست بکەین .ئێستا ئەگەر لەمن بپرسن نوقتەی قوەتی کورد دەکەوێتە کوێوە ،زۆر شت هەن کێبڕکێ دەکەن تا لەیەکەمیندا بن ،بەاڵم (کەرکوک) خاڵی کۆکردنەوەی هێزە ،کە کورد درکی پێنەکردووە .دەبوو لەسەرەتاوە بەهێزی مادی و مەعنەوی زۆرەوە بڕۆشتباین ،نەک کەسانێک کاندید بن و بەرپرسی حزبی بن لەکەرکوک
کەهیچ ئەزمونێکی پێشوەختیان نەبووەو نییە .دەبێ بزانن کێ لەکوێ دائەنێن ،کام داش و پولە دەجوڵێنن لەبەرامبەر جوڵەکانی ناحەزاندا. کوردستانی گەورە ،بەپیالنی زلهێزان کراوە بە پێنج بەشەوە ،زۆرینەی خاکەکەی لە تورکیایە( )%٤٣دوای ئەویش ئێران ( )%٣١ئەوسا عێراق و سوریاو یەکێتی سۆڤیەتی جاران ()%٢ی بەرکەوتووە .ئێستا تەنها ()٤٨ هەزار کم ٢ی حوکمی خۆی دەکا .کەواتە باشوری کوردستان چەقی هێزی پارچەکانی ترە ،لەدوای ئەمیش هێزی زێڕین پەکەکە هەیە .ناکرێت قوربانی بەهەرێمی کوردستانی باشور بدەین بۆ پارچەکانی تر .دەبێت بەهێزی بکەین بۆ بەهێزکردنی پارچەکانی تر .ئەگەر ( )١٩٤دەوڵەت لە جیهاندا هەموو کار بۆ پێکەوەلکانی گشت پارچەکانی کوردستان بکەن ،چوزانم باڵیشمان وەباڵی فریشتەی خواوە بێت ،تاوەکو ئامادەگی (استعداد)ی ناوخۆییمان نەبێت و پێکەوە نەبین ،ناتوانن سوود لەهیچ هێزێک وەربگرن بە نەوتیشەوە ،ک��ە()%٤٣ی یەدەکی نەوتی عێراق پێکدێنین .پێکەوەبوون بەمانای گەڕانەوەیە بۆ شەقام نەک لەسەرحیسابی شەقام و نوخبە ڕێکبکەون. لەکۆتاییدا ئەگەر بۆ لەمەوال جێ پێی خۆمان نەزانین ،هەڵەو گورزی گەورە دەخۆین ،کە ڕووپێو (مساح)ێک دەچێتە کێڵگەیەکی زەوییەوە بۆ کارەکەی ،دوای دانانی ئامێری لیڤڵەکەی ،یەکەم کار دەیکا دۆزینەوەی شوێن پێی خۆیەتی ،ئەو خاڵە دیاری دەکا کەخۆی تیایدا وەستاوە .ئینجا تیشک ئەگرێتە گۆشەکانی تر...بەسە بەس دەمێکە ئێمە هاوار ئەکەین. ئیتر کاتیەتی.
پ :بنەماکانی سەرکەوتنی تۆ چی بوون؟ و :هەموو مرۆڤێک ح��ەزدەک��ات ک��اری سەرکەوتووی هەبێ، منیش بێگومان حەزم بەوەیە نەک تەنها کارێکم بەڵکو زۆر کاری سەرکەوتووم هەبێ ،چونکە تەنها کارێک بەس نییە ،لەگەڵ بەردەوام بوون و خۆشەویستی خەڵک ئەوانە وا لەهونەرمەند دەکات سەرکەوتووبن. پ :ئایا گۆرانی دوێتت گوتووە؟ و :پرۆژەیەکی لەو بابەتە هەبوو ،بەاڵم تەواو رۆشنم نەکردەوە و سەری نەگرت ،تائێستاش قسە لەسەر کردنی بەردەوامە و وەکو خۆی هەر گفتوگۆیە. پ :ئەگەر هونەرمەندێکی کورد داوای لێکردی گۆرانی لەگەڵ بڵێی رازی دەبیت؟ «بۆنا ،سەرەتا بۆ من شەرەفە ،پێشتریش تاقیکردنەوەیەکی وام هەبوو لە گۆرانی عێراقی. پ :پرۆژەی ئێستات چییە؟ و :کارێکە لەگەڵ کاک هەڵکەوت زاهیر ،ئەویش گۆرانییەکە بە هەردوو زمانی کوردی و عەرەبی ،ئێمە دانیشتین و قسەمان کردووە لەسەری ،انشاللە کارەکە سەرکەوتوو دەبێ ،ئاوازی کاکە هەڵکەوتەو تێکستی (د .میشال جحە)و دەرهێنانیشی لەالیەن (فادی حەداد)ەوە بۆ دەکرێت ،بەاڵم تائێستا ناونیشانی ئەو بەرهەمە دیاری نەکراوە. پ :لەیەکەم سەردانت کوردستانت چۆن بینی؟ و :کوردستان زۆر جوانە بە جەماوەرەکەیەوە ،واڵتێکە دەرکەوتنی تێدا دەبینم و خەڵکەکەشی زۆر ب��اش و روو خۆشن و دڵیان باشە ،هەستمان کرد لەنێو منداڵی خۆمانین، هەستمان نەکرد لە غەریبین ،ئەگەر کاتمان هەبێ سەردانی شوێنەکانی کولتووری دەکەین ،ئەو ماوەیەی
لێرەبووم بەکاری راگەیاندن و سەردانی شاندەکانەوە سەرقاڵ بووم، بۆیە نەمانتوانی ،لێرە زۆر دڵخۆش بووم ،دوای دابەزینی دواین گۆرانیم بەناونیشانی (الخبر) لێرەوە داوەتکراین لەالیەن باڵیۆزی عێراقی لەلوبنان ،تاکو هاتین بۆ ئێرەو زۆر داواش کراین لەالیەن راگەیاندنەکانەوە ئاهەنگی سەری ساڵیشم بەسەرکەوتوویی تەواوکرد، زۆر خۆشحاڵ بووم. پ :پەیوەندیت چۆنە لەگەڵ هونەرمەندە لوبنانیەکان؟ و :پەیوەندییەکە باشە ،هەندێکیان نزیکترن لەهەندێکیان، لەوانەیە ئەستێرەی لوبنانی وەلید تۆفیق ،سەردانی کورستان بکات و بەیەکەوە گۆرانی بڵێین ،نامەوێ بڵێم کەس لەکەس باشترە، چونکە ئەوان زۆرن ،ئەوەی جوانتر گۆرانی بڵێ ئەوە باشترینە. پ :تاچەند جوانی گرنگە بۆ هونەرمەند؟ ،ن��ەک تاچەند گرنگە ،بەڵکو زۆر گرنکە لەتەنیشت دەنگی هونەرمەندەوە جوانی هەبێت ،چونکە خوا خۆی جوانی دروست دەکات. پ :بەرای تۆ جیاوازی چیە لەنێوان هونەری کوردی و هونەری لوبنانی؟ و :هیچ پێوەرەک نییە ،چونکە هەر شارێک رەنگی تایبەتی و زەوقی تایبەتی هەیە ،من هونەرمەندێکی لوبنانیم ،زۆر هونەری کوردیم خۆشویست ،وشەکانی گۆرانی کوردی زۆر ناسک و خۆشن، هەتا ئاوازەکانیشی زۆر لەسەرخۆ و هێمنن لەگەڵ مۆسیقای کوردی، زۆر حەزی لێ دەکەم بەتایبەت کالسیک ،هونەر جوانییە ،بۆیە هەموو هونەرێک وات لێ دەکات بڵێی ئەوەیان بەنازترە لەوەی پێشتر. پ :دوایین پەیڤت چیە بۆ خەڵکی کوردستان؟ و :ئەو گۆرانییەی کە لێرە تۆماری دەکەم بەکوردی پێشکەشی ئەوانی دەکەم ،چونکە زۆر خۆشم دەوێن ،ئەگەر هەستم نەکردبا ئەو رەنگەیان خۆشدەوێ کە دەیڵێن ئەوتاقیکردنەوەم نەدەکرد.
کچە هونەرمەندی لوبنانی (حەسنا یوسف مەتەر): گۆرانییە کوردییەکەم پێشکەشی خەڵکی کوردستان دەکەم ،چونکە زۆرم خۆشدەوێن
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 172
2013/2/5
11
پرۆژەیەکمان ئاراستەی پارلەمان کردووە بۆ ئەوەی بە یاسایی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتی قوتابی و خوێندکارییەکان سااڵنە ئەنجام بدرێت ،بەاڵم تاوەکو ئێستا وەاڵمیان نەبووە لە دیمانەیەکی پرس دا فاتیح مەولەوی زادە ،سکرتێری یەکێتی قوتابیانی کوردستان باس لە رێکخراوەکەی دوای بەستنی کۆنگرەی چواردەهەم و حزبیبوون و کوتلەکاری ناو رێکخراوەکەی دەکات. دیمانە :محەمەد عومەر
فاتیح مەولەوی زادە ،سکرتێری یەکێتی قوتابیانی کوردستان:
ئەو رێکخراوانەی پێیانوایە کە یەکێتی قوتابیان شەرعیەتی نەماوە با بفەموون بێن هەڵبژاردن بکەین پ :ئەولەویەتی کارەکانی یەکێتی قوتابیان دوای بەستنی کۆنگرەی چواردەهەم چییە؟ و :لە ئێستادا ئێمە لە ئامادەکاری داین بۆ کۆنفراساتی ناوخۆیی یەکێتی قوتابیانی کوردستان ،لە پاشاندا ئەو کارکردنە وەکو بیرۆکەیەک لە المانە بۆ زیاتر بەرەو پێشوەچوونی زانست لەناو کوردستاندا ،لەگەڵ الیەنەکانی پەیوەندیدار کاری لەسەر بکەین ،بەدەر لەوەش ئەو پردەی کە پێشتر هەبووە لە نێوان دەسەاڵت و قوتابی دەبێ زیاتر مەحکەمتر ببێت بۆ ئەوەی بتوانین سەرجەم داواکارییەکانی قوتابیان بگەیینینە دەسەاڵت. پ :کاری رێکخراوەیی لە ناوەندەکانی خوێندن جۆرێک لە کاڵبوونەوەی پێوە دیارە ،پرسیارەکە ئەوەیە بۆچی یەکێتی قوتابیان ئەو رۆڵەی جارانی نەماوە لەناوەندەکانی خوێندن دا؟ و :ڕەنگە کردنی کۆنگرەی چواردەهەمینی یەکێتی قوتابیان لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا تا کۆنفراساتی ناوخۆیی ئەو الوازییەی دروست کرد بێت ،ئەگینا وەکی دیکە هەتا ئێستاش ئێمە توانیمانە رۆڵی خۆمان ببینین لە ناوەندەکانی خوێندن، ئەکتڤێتی یەکێتی قوتابیان دەگەڕێتەوە بۆ هەبوونی ئەو هەموو کادیرە لێوەشاوەی کە لە ناو یەکێتی قوتابیانی کوردستاندا هەن ،ئەگەرچی کۆنفراساتی ئێمە دواکەتووە ،بەاڵم لە زۆربەی زۆری ناوەندەکانی خوێندن چ لە ئامادەیی چ لەناوەندەکانی زانکۆ تواندراوە رۆڵێکی کاریگەر ببینن. پ :زۆرجار باس لە پاشکۆبوون بە حزبیبوونی رێکخراوەکەتان دەکرێت؟ و :مایەی فەخر و شانازییە کە رێکخراوێکی وەکو یەکێتی قوتابیان لە ژێر سێبەری پارتێکی مێژوویی و نەتەوەیی لە باشوری کوردستاندا کە رۆڵێکی کاریگەری بینیوە توانیەتی بە هاوشانی زۆرێک لە پارتەکانی تریش ئەمڕۆکەی کوردستان بونیاد بنێت و لە ئازادی دا بژین ،ئێمە لە ژێر سایەی ئەوە لە کارکردنین ،بەاڵم ئەو لە ژێر سایەیە مانای ئەوە نییە کە ئێمە پەیڕەوی هەموو الیەنە حزبیەکان بکەین لەناو کاری رێکخراوەیی، ئەگەر وامان کرد کەواتە یەکێتی قوتابیانی کوردستان نەبێت باشترە ،بەاڵم لەناو ناوەندەکانی خوێندن بەوپەڕی ئازادییەوە خاوەنی ئیمتیاز: ئومێد خۆشناو سەرنووسەر: ئاڤان حه‌مه ساڵح
0750-446 1301
کادیرەکانی ئێمە توانیوانە رۆڵێکی باش ببنین. پێشووتر رێکخراوی حزبی قوتابیانمان هەبوو لە سنوری ناوەندەکانی خوێندن ،لەسەر دەستی پارتی دیموکراتی کوردستان ئەم رێکخراوانە هەڵگیڕان ،کەواتە ئەمە دەستپێشخەرییەکی پارتی دیموکراتی کوردستانە بۆ رێکخراوی یەکێتی قوتابیان، بۆ ئەوەی ناوەندەکانی خوێندن بە دوور بن لە دەستێوەدانی حزبی. پ :ئایا یەکێتی قوتابیان پرۆژەیەکی پارتییە بۆ دەستەمۆ و بە حزبی کردنی قوتابیان یاخود پرۆژەیەکی پارتییە بۆ پێشبردنی خوێندن و خزمەتی توێژی قوتابیان؟ و :دەکرێت بڵێم ئەمانە هەمووی گشتگیرن ،لەبەر ئەوەی یەکێتی قوتابیان وەکو ئەرکی پیشەیی و رێکخراوەیی خۆی زۆربەی زۆری ئەو کەوادیرانەی کە ئێستا لەناو حزبە جیاجیا و بااڵکان ب��وون جگە لە پارتی دیموکراتی کوردستان بە خودی ئەم پارتەوەش لەناو دامودەزگاکانی میری و حکومەتی هەرێمی کوردستان و بە عێراقی فیدراڵیشەوە کە کوردن ،بەم رێکخراوەدا تێپەڕیون ،ئەم رێکخراوە بۆتە قوتابخانەیەکی پێگەیاندن ،کەواتە یەکێتی قوتابیان بەو رێچکەیە خەریکی خزمەتکردنە ،پێگەیاندنی کەوادیر لەناو یەکێتی قوتابیان ئەرکێکی هەمیشەیی یەکێتی قوتابیان بووە ،ئیدی ئایا ئەو پێگەیاندنە بۆ خودی حزبەکەیە ،یان بۆ هەر ئەحزابێکی تر، یان بۆ دامودەزگا میرییەکان بێت. پ :دوو جیلی خوێندن لە زانکۆکان رۆیشتوون هەڵبژاردنی فیدراسیۆنی قوتابیان لەناوەندەکانی خوێندندا ئەنجام نەدراوە، چۆن دەکرێت باس لە شەرعیەتبوونی رێکخراوەکەتان بکەن وەکو نوێنەری سەرجەم قوتابیان؟ و :نایشارینەوە خۆمان بە نوێنەری شەرعی دەزانین ،لەبەر ئەوەی کە لە ساڵی ٢٠٠٤-٢٠٠٣هەڵبژاردن بۆ نوێنەرایەتی قوتابی و خوێندنکاران کراوە ،ئەو رێکخراوانەی پێیانوایە کە یەکێتی قوتابیانی کوردستان شەرعیەتی نەماوە با بفەموون بێن هەڵبژاردن بکەین ،فیدراسیۆنی رێکخراوە قوتابی و خوێندکارییەکان ١٤رێکخراوە ،ئێمە وەکو یەکێتی قوتابیان جێگری سه‌رنووسه‌ر :شاخه‌وان عومه‌ر سلێمان 0750-448 0225
به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین :فەرەیدون بێوار 0750-414 1910 f_bewar@yahoo.com
لەگەڵیان دانیشتووین بۆ ئ��ەوەی کە قەناعەتیان پێبکەین هەڵبژاردنی نوێنەرایەتی قوتابی و خوێندکارییەکان بکرێت، ئێمە هیچ زەمبێکمان نییە ،بۆیە ئەمە ئەرکی سەرجەم رێکخراوەکانە ،هەموو قوتابیەکان ئازادبن لە دەستنیشان کردنی نوێنەری شەرعی خۆیان ،بەاڵم ئێمە شەرعیەتمان هەیە لەبەر ئەوەی هەتا ئێستا هەڵبژاردن نەکراوە ،ئێمە دەستپێشخەریمان کردووە کە هەڵبژاردن بکرێت ،پرۆژەیەکیش ئاراستەی پارلەمان کراوە چاوەڕێ وەاڵمی ئەوان دەکەین ،بۆ ئەوەی بە یاسایی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتی قوتابی و خوێندکارییەکان سااڵنە ئەنجام بدرێت ،بەاڵم تاوەکو ئێستا بە داخەوە وەاڵمیان نەبووە. پ :باس لە کێشە و ملمالنێی و کوتلەکاری دەکرێت لەناو رێکخراوەکەتان ،ئایا ئەو شتانە دوای کۆنگرە هەر ماون؟ و :زیندویی و ج��واڵن و ئەو تامەزرۆیەی لەناو یەکێتی قوتابیانی کوردستاندا هەیە بەراستی لە هیچ شوێنێکی دیکە نەمبینیوە ،ئەمەش نیشانەی خوێن گەرمی و گڕوتینی ئەو کادیرانەیە بۆ تموحات .بە بۆچوونی من هەر کادرێک تموحی نەبێت کادر نییە ،کەواتە هەمیشە لەناو کۆنفراساتی ناوخۆیی یەکێتی قوتابیان بۆ بەستنی کۆنگرەکانی ئەو جموجۆاڵنە هەر هەبووە .من دڵخۆشم سەرکردایەتی پارتی دەستێوەدانی حزبی لە هەڵبژاردنی یەکێتی قوتابیان نەکردووە ،هەوڵیشیان داوە بە شێوازێکی دیموکراتیانە بێت ،ڕەنگە ئەمە بەالی زۆر خەڵکەو سەیر بێت ،چونکە پێیانوایە لەوەی کە ئەحزابەکان هەموو شتێک بە ئارەزووی خۆیان دەکەن ،بەاڵم واقیعەتی کۆنگرەی یەکێتی قوتابیانی کورستان چ لە ئێستا چ لە رابردوو هەروەها رێکخراوەکانی دیکەش چ الوانە چ ئافرەتانە نیشانی دەدات کەوا کادیرەکان بە دەنگی خۆیان متمانەپێکردنیان لە الیەن ئەندامانی کۆنگرە هەڵدەبژێرێن ،ئەو شتانەش کە هەبووە لەناو یەکێتی قوتابیان شتێکی ئاسایی بووە ،گرنگ ئەوەیە کە ئێمە لە دوای کۆنگرەی چواردەوە ئێستاکە لەناو مەکتەبی سکرتاریەتی قوتابیانەوە وەکو تیمێک خەریکی کار کردنین ،ئەمە نیشانەی ئەوەیە کادیری یەکێتی قوتابیان بەرژەوەندی بااڵی رێکخراوەیی بەالوە زۆر زۆر گرنگترە لە بەرژەوەندییە تاکییەکان. ناونیشان :هەولێر -بارەگای مه‌کته‌بی سکرتارییه‌تی یەكێتی الوانی دیموكراتی كوردستان–پشت ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران یان له رێگه‌ی ئه‌م ئیمه‌یله‌وه بابه‌ته‌کانتان بنێرن: shaxawanjournalist@yahoo.com
هەنار فەرهاد ،دەرهێنەری سینەما: ئاساییە لە فیلمی کوردیدا ئافرەت ماچ بکرێ پرس :ئەگەر بکرێت سەرەتا پێناسەیەکی خۆتمان بۆبکەیت؟ هەنار فەرهاد :من هەنار فەرهاد ڕەشید ،لەدایک بووی ساڵی ١٩٨٢ی شاری سلێمانی ،دەرچووی ئامادەییم ،ئەگەر لێرە بمێنمەوە بەنیازیشم بچمە زانکۆی ئەهلی و درێژە بە خوێندن بدەم ،لەساڵی ٢٠٠٠ەوە دەستم کرد بەکاری هونەری ،تاوەکو ئێستا لەچەند فیلم و ۆورک شۆپ بەشداریم کردوە .هەروەها ریکالمێکیشم هەیە ،ئێستاش فەرمان بەرم لەبەڕێوەبەرایەتی سینەمای هەولێر. پرس :سەرەتای دەستپێکردنی کاری هونەریت کەی بوو، یەکەم فیلم چی بوو کە بەشداریت تیاکرد؟ هەنار فەرهاد :سەرەتای دەستپێکردنم ساڵی ٢٠٠٤بوو، بەشداریکردنم بوو لە کورتە فیلمێک بەنێوی (باجگێر) هەروەها ریکالمێکیشم کرد ،بەو ریکالمە و بەو فیلمە دەستم کرد بەکاری هونەری و تاوەکو ئێستاش هەر بەردەوامم. پرس :تاچەند لەئاستی خۆت و کارەکانت رازی؟ یاخود لەکام فیلم پەشیمانی؟ هەنار فەرهاد :هیچ کارێکی وام نەکردووە تاوەکو لێ پەشیمان بم ،لەکارەکانی خۆشم تا ئاستێکی مام ناوەند رازیم. پرس :بەشداریت لەچەند فیلمدا کردووە؟ یاخود لەچەند فیلم وەک دەرهێنەر کارت کردووە؟ هەنار فەرهاد :لە چوار کورتە فیلم دەرهێنەر بوومە ،لە دوو فیلمی درێژ وەک ئەکتەر کارم کردووە لەگەڵ مەهدی ئومێد، هەروەها لەپشتی کامێراش کارم کردووە. پ��رس :تاچەند لەگەڵ ئ��ەوەدای��ت ئەگەر پێویستی کرد لەفیلمی کوردیدا ئافرەت ماچ بدات؟ هەنار فەرهاد :ئێمەش وەکو سینەمای جیهانی و وەکو سینەمای عەرەبی هیچمان کەم نییە ،ئاساییە ئافرەت ماچ ب��ک��رێ ،ئ��ەگ��ەر ئەکتەرەکە ئ��ام��ادەب��ێ��ت ،بەپێی
پرس :یەکەم جار لەرێگەی کێوە مەهدی ئومێدت ناسی؟ هەنار فەرهاد :لەرێگەی سینەما و شانۆوە ئەووم ناسی ،ئەو کات من لە بەڕێوەبەرایەتی سینەما و شانۆ لەبەشی ئەرشیف کارم دەکرد ،مەهدی ئومێد لەگەڵ کاک پشتیوان هات بۆالم، کاک ئومێد دەگەڕا بەدوای ڕاکانێکا کە دیمانەی ئەوی تیابوو، هاتن بۆالم کە من بۆیان بدۆزمەوە ،کە مەهدی ئومێدم بینی، گوتی کاری ئەکتەری دەکەیت ،منیش گوتم :نەخێر .ئیتر ئەوە بووە هۆکاری ئەوە کە مەهدی ئومێدم ناسی. ؟
پرس :بۆچی مەهدی ئومێد هانی دایت لەسینەما کاربکەیت
هەنارفەرها :مەهدی ئومێد تەنیا هانی منی نەداوە ،بەڵکو هانی زۆرکەسی تری داوە.
پرس :ئەو شەش مانگەی لەگەڵ مەهدی ئومێد پەیوەندی خۆشەویستیتان هەبوو ،هیچ جار بەیەکەوە دەرۆیشتن بۆ دەرەوە؟ هەنار فەرهاد :زۆربەی کات لەدەرەوە بووین ،ئەو کات هەر دەگەڕا بەدوایی لۆکەیشن ،یاخود ئەو شوێنانەی بۆ فیلمەکەی دەگونجان ،من لەگەڵی بووم و هاوکاری بووم. پرس :ئایا ماڵی خۆتان بەم پەیوەندیەیان دەزانی؟ هەنار فەرهاد :سەرەتا نەخێر. پ��رس :کامەتان زیاتر خەریکی ناو ماڵ دەب��ن بۆ پاک کردنەوەی ناوماڵ؟ هەنار فەرهاد :من زیاتری کاری ناو ماڵ دەکەم ،بەاڵم ئەو هاوکاریم دەکات ،چونکە ئەوە کاری منە زیاتر. پرس :ئیقامەی چ واڵتێکت هەیە؟ هەنار فەرهاد :جنسیەی واڵتی سویدم هەیە. پرس :تازەترین بەرهەمت چییەو خەریکی چیت؟ هەنار فەرهاد :ئێستا کاریی سەرەکی من دەرهێنانە، لە بەرنامەمدایە فیلمێکی دیکۆمێنتاری بکەم .هەروەها سیناریۆیەکی مەهدی ئومێد هەیە بۆکاری درێژ ،ئەگەر دەرفەت برەخسێت ئەوا لەوانەیە من ئیخراجی بۆبکەم. پرس :لەچ شتێکی مەهدی ئومێد بێزاری؟ هەنار فەرهاد :هیچ شتێکی وای نییە تاوەکو لێی بێزاربم. پرس :هەندێک لە ئەکتەرەکان دەڵێن سینەمای کوردی لەقەیران دایە؟ هەنارفەرها :ئەو قەیرانانەی ناوسینەمادا هەیە ،ئەوە نەبوونی ئەکتەری باشە ،بۆیە قەیران درووست دەبێت لەناو سینەمای کوردیدا ،بۆ نمونە ئێستا من کارێکم هەیە دەگەرێم بەدوای ئەکتەرێکی باش ،جاروایە داوا لەئەکتەر دەکەیت یاخود سەفەر دەکات یاخود لەکارێکی تر کارەکات ،تۆیش پەلەت لێدەکەن ئەوکارە بکرێت ،بۆیە ناجار دەبیت کەسێک بانگ بکەیت کە مستەوای ئەو کارە نییە .تۆش لەوانەیە کارەکەت بکەوێتە قەیرانەوە. ئەو پارەی لە ئەوروپا هەیە لێرە نییە ،ئەو ژیانەی بۆ ئەکتەران و دەرهێنەرەکان لەوێ رەخساوە لێرە نییە ،یانی لێرە کەس ناتوانێت بەکاری هونەری بژیت ،دەبێت کارێکی تر بکەیت.
فەیسەڵ خەلیل
پرس :ئەحمەد تاریق
سیناریۆکە کە پێویستی کرد ،ئەوا پێویستە ئافرەتەکە ماچ بکرێت.
پارە دزراوەکەی وەزیری مافی مرۆڤ دزی ل��ە ه��ەر کەسێک بکرێت دزی��ی��ە ،هیچ دی��ن و ئایدۆلیژیایەک نییە شەرعیەت بە دزی بدات ،ئەو دزانەی ئێستایش هیچ کامێکیان رۆبن هود نیین لە پێناو هەژاران دا دزی بکەن ،بۆیە بەر لەوەی بنووسم پێم ناخۆش بوو ،کە پارە لە ماڵی دکتۆر شوانی وەزیری پێشووی مافی مرۆڤ دزراوە ،ئەویش لەو مونتەڵەقەی کە وەک وتم دزی کارێکی دزێوە ،بەاڵم ئەو دزیینەی کە لە ماڵی ئەوان کرا ،بۆمن بۆوە موناسەبەیەک کە لەسەر ئەو وەزیرە بدوێم کە دەمێک بوو ،خۆم بۆ دانابوو. هەقم بەسەر ئەوە نییە چەند دزراوە و دکتۆر شوان چەند پارەی هەبووە و لەکوێی بووە؟ بەڵکو دێمە سەر ئەو موناسەبەیەی کە من بەدوای دەگەڕام ،کاتێک دکتۆر شوان وەزیری مافی مرۆڤ بوو ،دوو جار چاوپێکەوتنم لەگەڵ کرد ،ئەویش لە سەر دوو قسەی جیاواز ،یەکەمیان دیار نەمانی کچێکی پانزە ساڵە بوو ،کە لێم پرسی کچێک دیار نەماوە؟ وەزیر وتی :ئاگادار نییم ،منیش وتم ماڵی کچەکە لەبەرامبەرتە ،ئەگەر ئەو پەردەی ژوورەکەی البدایە ماڵی ئەوکچەی لێ دیاربوو ،کە گوایە دیار نەمابوو ،کەچی وەزیر لەوەو لە دەیان شتی تریش کە پەیوەندی بە مافی مرۆڤ و وەزارەتەکەی ئەوەوە بوو ،بێ ئاگابوو. جاری دووەم ئەوەبوو کۆمەڵێک بەڵگەمان لەسەر ئەو وەزیرە دەستکەوت ،بۆ ئەوەی ئەخالقیاتی راگەیاندن رەچاو بکەین پێمان باش بوو خۆیشی قسە لەسەر بەڵگەکان بکات ،یەکێک لەو بەڵگانە ئەوەبوو ،وەزیر بە ناوی هاوکاری پارەی بە کوڕو کچی خەزوورەکەی دابوو ،کاتێک لێم پرسی وتی :پاداشتە! کوڕە خەزوورەکەی سەیارەی وەزارەتی مافی مرۆڤی بەکاردەهێنا کە خۆی فەرمانبەری وەزارەتێکی تر بوو ،جگە لەمەش جەنابی وەزیر پشتگیری لەیەکێک کردبوو ببێتە راوێژکاری کە ئەو کەسە بڕوانامەی پۆلی شەشی سەرەتایی هەبوو ،لەوەش زێتر جێگری سەرۆکی حکومەت ئەوکات داوای کردبوو ،پێویست ناکات وەزیر لە بۆنەیەکدا بەشداری بکات ،کاتێک جێگری سەرۆک ئەو وەاڵمەی بۆ وەزیر ناردبوو ،وەزیر سەفەرەکەی ئەنجام دابوو، وەزیر چەندین نامەی لەگەڵ چەند بەرپرسێکی حزبەکەی گۆریبۆوە ،هەموو ئەمانە بە پاساوەکانی خۆیشییەوە باڵوکرایەوە ،ئەمەش چەند ساڵێک لەمەوبەر بوو. ئەو کات زۆر کەس تانەی لەوە دەدا کە گوایە رۆژنامەی جەماوەر پارتییە ،بۆیە لەسەر ئەو وەزی��رە یەکێتیەی نووسیوە. برادەرێکم هەر ئەو قسەیەی پێگوتم کە خۆی لە رۆژنامەیەکی ئەهلی ک��اری دەک��رد ،منیش وت��م :ئەگەر ئەو بەڵگانە لەبەر دەستی ئێوە بووایە ئێوەش باڵوتان نەدەکردەوە؟ وتی «بەڵێ باڵومان دەک��ردەوە» .ئەی بۆ ئێمە باڵوی بکەینەوە مانایەکی تری دەبێت؟ ئەو کات ئەو نووسینانەی لەبارەی ئەو وەزیرەوە دەنووسرا ،کەسانێک هەبوون بەشەڕی حزبایەتیان دەزان��ی ،کەچی ئێستا بێ ئەوەی بەڵگەیان لەبەر دەست بێت گومان لەو پارەیەی وەزیر دەکەن و دەپرسن وەزیر ئەو پارەیەی لەکوێ بوو؟