وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن شتێکی تازەی تێدا نەبوو
ل5
173 باڵوکراوه‌یه‌کی ئازاده ،یه‌کێتی الوانی دیموکراتی کوردستان مانگی دوو جار ده‌ری ده‌کات .سێشه‌ممه 2013/2/19
ئەبوبەکر عەلی :هاوکێشە سیاسیەکان و جۆری هاوپەیمانیەکان ،ڕێگرن لەهەر چاکسازییەکی راستەقینە ل3
سەالح دەلۆ :وەزارەتی ناوخۆی عێراق بەناوی پرسینەوە لە ئەفسەرەکانی پۆلیس ئیهانەی کورد و تورکمان دەکات ل2
سەالح دەلۆ ،بەرپرسی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی پارتی لە پارێزگای کەرکووک، دەرب��ارەی رەوشی کەرکووک بە گشتی دەڵێت :وەزارەت��ی ناوخۆی عێراق ،بە ناوی پرسینەوە لە ئەفسەرەکانی پۆلیس ،ئیهانەی کورد و تورکمان دەکات .لەبارەی ئاسایشی کەرکووکەوە دەڵێ :هەردوو ئاسایشی پارتی و یەکێتی ،پەیوەستن بە ئەنجوومەنی ئاسایشی کوردستانەوە و گرفتی دوو ئاسایشی نەماوە و فەرمان لە یەک شوێن وەردەگرن.
ئەو یاسایانەی پێویستە هەموو کەسێک بیانزانێت
کێشەی خوێندنی کوردی لەخانەقین
هەر لەبیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە شاری خانەقین زیاتر لەژێردەستی داگیرکەراندا بووەو لەالیەن حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراقەوە چەوسێنراوەتەوەو مافەکانی لێ زەوت کراوە ،یەکێک لەوانە مافی خوێندن بووە بە زمانی کوردی و خەڵکی شارەکە بەناچاری بە زمانی عەربی خوێندویانە ،بۆیە لەمرۆدا خوێندن بە زمانی کوردی بۆتە یەکێک لەکێشەکان .هەر چەندە لەالیەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە هەوڵدەدرێ گەشە بەخوێندنی کوردی بدرێت ،بەاڵم تاکو ئێستا خوێندن بەزمانی کوردی الوازەو خەڵکی زیاتر منداڵەکانیان دەخەنە بەرخوێندنی عەرەبی.
ل8
ل7
2
ژماره 173
www.lawanikurdistan.com
2013/2/19
کورد بەرگری لە کوردستانیەتی کەرکوک دەکات و دەستی لێ هەڵناگرێت س��ەالح دەل��و ،بەرپرسی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی پارتی لە پارێزگای کەرکووک ،دەربارەی رووداوە تیرۆریستییەکانی کەرکووک و رەوشی کەرکووک بە گشتی دەڵێت :وەزارەتی ناوخۆی عێراق ،بە ناوی پرسینەوە لە ئەفسەرەکانی پۆلیس ،ئیهانەی کورد و تورکمان دەکات .لەبارەی ئاسایشی کەرکووکەوە دەڵێ :هەردوو ئاسایشی پارتی و یەکێتی ،پەیوەستن بە ئەنجوومەنی ئاسایشی کوردستانەوە و گرفتی دوو ئاسایشی نەماوە و فەرمان لە یەک شوێن وەردەگرن. دیمانە :پرس ،کەرکوک
سەالح دەلۆ ،بەرپرسی ئەنجوومەنی سەرکردایەتی پارتی لە پارێزگای کەرکوک:
وەزارەتی ناوخۆی عێراق بەناوی پرسینەوە لە ئەفسەرەکانی پۆلیس ئیهانەی کورد و تورکمان دەکات
پ :هۆکاری زیادبوونی تەقینەوەو بارگرژییەکانی کەرکوک چۆن لێکدەدەنەوە؟ یاخود تاچەند فەرماندەیی ئۆپراسیۆنەکانی دیجلە، کاریگەری لەسەر رەوشی ئەمنی کەرکوک هەبووە؟ و :بەداخەوە کەرکوک لە مێژووی خۆیدا خەڵکەکەی ئاسوودەیی بەخۆوە نەبینیوە ،بەردەوام لەژێر فشاردا بووە ،بەتایبەتی کورد بەشی گرتن و کوشتن و راوەدوون��ان بووە ،دوای لەناوچوونی رژێمی س��ەدام حوسێن کە بەهەموو پێوەرێک دەب��وو خەڵکی عێراق بەئاسودەیی و خۆشی بژیت ،ئەویش وادەرنەچوو ،زۆری نەبرد خەڵکی عێراق رووب��ەرووی تیرۆر و رەشەکوژی بوونەوە، وەک دەیبینین ،رۆژانە کەرکوک و شارە کوردستانییەکانی تری دەرەوەی هەرێم دەبنە ئامانجی کردەوەی تیرۆریستی و ناوە ناوە خەڵتانی خوێن دەکرێن و لەئەنجامدا خەڵکی سڤیل و بێگوناح دەبنە قوربانی. هۆکار زۆرن بۆ زیادبوونی کردەوەی تیرۆریستی لە کەرکوک، جگە لە دەستی دەرەک��ی و گروپە تیرۆریستییەکان هەروەها ئۆپەراسیۆنی دیجلەش هۆکار بوونە ،چونکە پێش هاتنی ئەم ئۆپەراسیۆنە فرقەی ١٢لە سوپای عێراق کە لە سنووری کەرکوکە بە هەماهەنگی لەگەڵ هێزەکانی پۆلیس و ئاساییشی کەرکوک بەردەوام لەبەرگری و موداهەمەدابوون لە سنوورەکە و تاڕادەیەکی زۆر رۆڵی باشیان هەبووە لە راونانی گروپە تیرۆریستییەکان و دورخستنەوەیان لە کەرکوک .بەاڵم لەدوای جێگیربوونی فەرماندەی ئۆپەراسیۆنەکانی دیجلە لە سنووری کەرکوک و بەستنەوەی فرقەی ١٢بەو فەرماندەییە ئەو هەماهەنگییەی جاران نەما ،بۆیە ئەگەر تەماشا بکەین ئێستاکە بۆشاییەکی ئەمنی گەورە هەیە لە سنووری فەرماندەی دیجلە و فرقەی ١٢کە سنوورێکی قواڵیی زۆرە بەرەو حەوێجە و شوێنەکانی تر. پ :دەوترێ هەبوونی دوو ئاسایشی یەکێتی و پارتی و یەک نەبوونی یەکێتی و پارتی کاریگەری سلبی کردۆتەوە سەرکەرکوک و رادەی زۆربوونی کردەوە تیرۆریستییەکان و تێکچوونی رەوشی ئەمنی شارەکە؟ و :سەبارەت بە ئاساییش ،ه��ەردوو ئاساییش پەیوەستن بە ئەنجوومەنی ئاساییشی کوردستانەوە و گرفتی دوو ئاساییشی ن��ەم��اوە و ف��ەرم��ان ل��ەی��ەک شوێنەوە وەردەگ����رن ،پ��ارت��ی و یەکێتیش کێشەیەکی ئەوتۆمان لە کەرکوک نییە ،جگە لەوە هەردووالمان بەپێی ئەو ئیتیفاقییەی هەمانە لەیەک سەنگەرداین
و یەکهەڵوێستمان هەیە بەرانبەر پرسەکان ،لە کەرکوکیش نەک تەنها لەگەڵ یەکێتی بەڵکو لەگەڵ گشت حزبە کوردییەکان یەک دەنگ و هاوهەڵوێستین و بەردەوامیش دەبین. پ :ناوە ناوە نوری مالیکی بڕیار دەردەکات و ئاڵ و گۆڕ بە کەسەکان و پۆستەکانی کەرکوک دەکات ،کە زۆرینەیان کوردەکان بەر ئەو ئاڵوگۆڕە دەکەون ،خوێندنەوەتان بۆی چییە؟ و :بەڵێ ماوەیەکە بەشێوەیەکی ئیستیفزازی ناوبەناو وەزارەتی ناوخۆی عێراق بەناوی پرسینەوە لە ئەفسەرەکانی پۆلیس لیژنە رەوانەی کەرکوک دەکەن ،بەبیانووی جۆراوجۆر لێکۆڵینەوە لەگەڵ ئەفسەرەکان دەکەن و زیاتر ئیهانەی کورد و تورکمان دەکەن. پ :دەوترێ لەوەتەی کورد پۆستی سەرۆکی ئەنجومەنی کەرکوکی داوەتە تورکمان ،ئێستا نێوانی کورد و عەرەبەکان تێکچووە؟ و :بەڕای ئێمە جێگەی خۆیەتی برایانی تورکمان ئەو پۆستەیان لە کەرکوک هەبێت یان هەر پۆستێکی تری سیادی ،نابێتە گرفتیش بۆ برایانی عەرەب. پ :کورد پشتی بە مادەی ١٤٠بەستووە ،بەس لە واقیعدا دیارە حکومەتی ناوەندی جێبەجێی ناکات ،بەدیلی ئێوە چییە بۆ گەڕاندنەوەی کەرکوک بۆ سەر هەرێم؟ و :ئێمە وەکو کورد بەپێی دەستوور شەریکین لە حکومەتی عێراق ،ماددەی ١٤٠ماددەیەکی دەستوورییە و دەبێت جێبەجێ بکرێت ،سەرەڕای باوەڕمان بە برایەتی و ژیانی خۆش لەگەڵ باقی پێکهاتەکانی تری کەرکوک ،ماددەی ١٤٠جێبەجێ بکرێت یان دەست لە کوردستانیەتی کەرکوک هەڵناگرین. پ :دەوترێ کەرکوک لەنێوان ملمالنێی هەرێم و بەغدا بۆتە قوربانی؟ و :کەرکوک قوربانی نێوان هەرێم و بەغدا نییە ،بەڵکو بەدرێژایی مێژوو خاڵی خیالفی نێوان کورد و رژێمەکانی بەغدا بووە ،دیوە راستەقینەکەی ئەوەیە کورد بەرگری لە کوردستانیەتی کەرکوک دەکات و دەستی لێ هەڵناگرێت. پ :پارتە کوردییەکان بۆ یەکلیستی و هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی عێراق چیان ک��ردووە و ئامادەکارییەکان بە کوێ گەیشتوون؟ و :پارتە کوردییەکانی کەرکوک خۆیان ئامادە کردووە بەیەک لیست دادەبەزن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ،ئەوەش مافی ئێمەیە ،بەپێی ئەزموونی رابوردوومان یەکنەبوونمان لە
هەڵبژاردنەکان زیانی گەورەی لێکەوتەوە ،و نابێت ئەمە دووبارە بکرێتەوە. پ :دەوترێ پارتی لە کەرکوک کراوەتە ئامانج ،ئەمە تاچەند راستە و بۆچی؟ و :ئەگەر مەبەستت ئامانجی تیرۆریستی بێت ،تیرۆریستەکان دەست لە هیچ الیەک ناپارێزن ،ئ��ەوان مەبەستیان ئاڵۆزی و تێکدانی دۆخەکەیە ،دیارە هەرجارە و الیەن یان شوێنێک دەکەنە ئامانج ،بەاڵم گومان لەوە نییە تا پێیان بکرێت کورد لە ئەولەویەتی ئامانجەکانیانە لە کەرکوک. پ :لەئێستا رەوشی پارتی و جەماوەریبوونی لە چ ئاستێکدایە؟ و :رەوشی جەماوەری پارتی هیچ گرفتی نیە و لەوپەڕی جێگیری دایە. پ :زۆرج��ار رەخنە لە سستبوونی ئەنجومەنی سەرکردایەتی کەرکوک دەگیرێت و بە نائەکتیڤ وەسف دەک��رێ ،دەشوترێ دەسەاڵتی ئەنجوومەنەکان دیارنین و لەگەڵ لقەکان تێکەڵ بوونە؟ و :رەخنەگرتن ئاساییە ،ب��ەاڵم نازانم مەبەستت لە رەخنە لەئەنجومەنی سەرکردایەتی لە کەرکوک چییە؟ دەستەاڵتی ئەنجومەنەکان و لق و ئۆرگەکانی تری حزب لەپەیڕەودا دیاریکراوە، هەریەکە و دەستەاڵت و کارەکانی دیارە و هیچ تێکەڵبوونێکیش نییە ،بەپێچەوانەوە ئەنجوومەن پاڵپشتێکی باشە بۆ لقەکان و نزیکبوونەوەی بەشێکی سەرکردایەتییە لە جەماوەری سنورەکە و مەیدانی سەرپەرشتی کارەکان دەکات. پ :بەپێی زانیارییەکان پارتی لیژنەیەکی پێکهێناوە و بەنیازە چاو بە ئەنجوومەنەکان بخشێنێتەوە ،ئەمە تاچەند راستەو بۆچییە؟ و :ئەو لیژنەیە بەتەنها بۆ چاوخشاندن بە ئەنجومەنەکاندا نەبوو، بەڵکو پرسینەوەیەک بوو لە تەواوی ئیش و کارەکانی پارتی و بەئەرکی خۆیان هەڵسان و کاریان تەواو بوو. پ :وەک پارتی پەیوەندیتان لەگەڵ پارتە تورکمان و عەرەبەکانی پارێزگای کەرکوک چۆنە؟ و :ئێمە وەکو پارتی لەگەڵ گشت پارت و الیەنێک و کەسایەتییە تورکمانەکان پەیوەندیمان باشە و بەردەوام لەگەشەکردن دایە و پێمان خۆشە لەگەڵ حزب و الیەنە عەرەبیەکانیش پەیوەندی باشمان هەبێت ،چونکە کەرکوک پێویستی بە برایەتی و ژیانی هاوبەش هەیە ،ئەمڕۆ بێت یان سبەی پێکهاتەکانی کەرکوک دەبێت رێککەون و هەوڵبدەن بەخۆشی بژین.
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 173
2013/2/19
3
ئەگەر وەاڵمەکەی دەسەاڵت ئیجابی نەبێ ،رەنگە جۆرێ لە دوورکەوتنەوە لەنێوان ئۆپۆزسیۆن و سەرۆکایەتی هەرێم و دووپارتە فەرمانڕەواکە دروست ببێت دیمانە :سەرکۆ بەخیتار ،سلێمانی
ئەبوبەکر عەلی ،ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکگرتووی ئیسالمی و ئەندامی لیژنەی هەماهەنگی ئۆپۆزسیۆن:
هاوکێشە سیاسیەکان و جۆری هاوپەیمانیەکان ،ڕێگرن لەهەر چاکسازییەکی راستەقینە لەهەرێمی کوردستاندا
پرس :سەردانی کردنی سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆن بۆ الی سەرۆکی هەرێم بە دەستپێشخەری کێ بوو؟ ئەبوبەکر عەلی :دەستپێشخەری نەبوو ،جواڵندنی وەزعەکە بوو لەالیەن ئۆپۆزسیۆنەوە ،پێمان وابوو کە بارودۆخی هەرێمی کوردستان جۆرێ لە چەق بەستویی تێدایە و دەوروبەرەکانیشمان ئاڵوگۆڕی سیاسی گ��ەورەی تێدا ڕوو دەدات و هەرێمی کوردستان ئەخاتە بەردەم دوڕیانێکی نوێوە ،هەڕەشەکانی دەرەوەو ئەو دەرفەتانەشی کە دێنە بەردەم هەرێمی کوردستان بەس نییە بۆ ئەوەی کە جۆرێ لەرێکخستنەوەی ناوماڵی کوردی هەبێت ،بەڵکو ئەبێت دەستکەوتی سیاسی و گۆڕانکاری لەناوخودی هەرێمی کوردستانیشدا ڕووبدات ،بۆ ئەوەی بەجۆرێ لە جۆرەکان النی کەم ئەوەی کە پێویستە بۆ کۆدەنگی نیشتمانی بێتەدی و هەرێمی کوردستان زۆرترین سود وەرگرێت لەو ئاڵ و گۆڕی و دەرفەتانە. ئۆپۆزسیۆن بە هاوبەشی وەرەقەیەکیان ئامادە کردو لەگەڵ سەرۆکایەتی هەرێم دانیشتن بۆ ئەوەی چەند چاکسازیەکی سیاسی روبدات ،هەروەها لە مەسەلە نەتەوایەتیەکەشدا جۆرێ هاودەنگی نیشتمانی لەسەری پەیدا ببێت و چوارچێوەیەکی نیشتمانی بێتە دی بۆ ئیدارەکردنی ملمالنێکان لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەکە. پرس :ناوەرۆکی وەرەقەکەی ئۆپۆزسیۆن چی لەخۆ گرتبوو؟ ئەبوبەکر ع��ەل��ی :پێش ئ���ەوەی ک��ۆب��وون��ەوەک��ە ئەنجام بدرێت لەکۆبونەوەکەی هەرسێ سەرکردەکەی ئۆپۆزسیۆندا بەڕێز مامۆستا عەلی باپیر راسپێردرا کە ئەو وەرەقە بگەیەنێت بە سەرۆکی هەرێم ،بۆ ئەوەی رەزامەندی مەبدەئی لەسەر ناوەرۆکی ئەو وەرەقە هەبێت ،تاکو دانیشتنی سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆن و سەرۆکی هەرێم ئەنجام بدرێت، یەعنی بە جۆرێ لە جۆرەکان مامۆستا عەلی باپیر وەرەقەکەی برد و سەرۆکی هەرێم باسی لەوە کردبوو کە هیچ هێڵێکی سوری نییە ،ئەکرێت مناقەشەی هەموو ئەو بابەتانە بکەین و لەگەڵ مەکتەبی سیاسی هەردوو (ی ن ک ) و (پ د ک) دائەنیشێت و دواتر بە فەرمی وەاڵمی ئێمە درایەوە ،وەاڵمەکەشیان ئەوە بوو وەفدی هاوبەشی هەردووال سەردانی الیەنە ئۆپۆزسیۆنەکانیان کرد ،لەسەردانەکەیاندا سێ بژاردەیان خستە بەردەم هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن ،بەشداریکردن لەحکومەتێکی فراوان، هەروەها کۆبونەوەیەکی بەرباڵوی سەرجەم پارت و ڕێکخراوەکانی کوردستان یان ئیشکردن لەڕێی کوتلە پەڕلەمانیەکانەوە بێت. لەدانیشتنەکانیشدا وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن لەچوار خاڵ پێک هاتبوو، گێڕانەوەی پڕۆژەی ڕەشنوسی دەسوری هەرێم و ڕێکەوتن لەسەری بەتەوافق ،تەوافق کردن لەسەر هەموو ئەو یاسایانەی کەرەهەندی نیشتمانیان هەیە ،پێکهێنانی کۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردن و دەرکردنی یاساکەی بە تەوافق ،هەروەها ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا .بۆ مەسەلە نەتەوایەتیەکانیش پەیوەست بوو بە داڕشتنەوەی ستراتیژیەکی
نەتەوەیی سەربەخۆ بۆ سازدانی نیشتمانی .هەروەها بەئەولەویەت دانانی پرسی جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠لەهەموو ئەو پەیوەندیانەی هەرێمی کوردستان و عێراق. پرس :هۆکاری سەرەکی بەشداری نەکردنتان لە حکومەتی بنکە فراوان چیە؟ ئەبوبەکر عەلی :لەبەر ئەوەی لە بنەڕەتەوە پرسێ لەالی ئۆپۆزسیۆن نییە بە ناوی بەشداریکردن لە حکومەت ،ئێمە پێمان وایە لەبەردەم ئیستحقاقێکی نوێی هەڵبژاردنداین ،پێویستە بە هەموو الیەکمانەوە بەتایبەت هێزە فەرمانڕەواکان زەمینەسازی بکەین بۆ هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد لە هەرێمی کوردستاندا بۆ ئەوەی دەستکاری ئەو بارودۆخە چەقبەستوییەی ئێستا بکرێت لەڕێی هەڵبژاردنێکەوە ،بەڵکو ئاڵوگۆڕێک بەسەر هاوکێشە سیاسیەکان و جۆری هاوپەیمانیەکان بێت ،کە ئێستا ڕێگرن لەهەر چاکسازییەکی راستەقینە لەهەرێمی کوردستاندا. ئۆپۆزسیۆن پێی وانییە بەشداریکردن لە حکومەت ئامرازی گەیشتن بێت بۆ چاکسازی ،ئۆپۆزسیۆن لەپێناو ئیمتیاز و الیەن و حزبەکانی بەشداری حکومەت ناکات ،تەنها لەکاتێکا بەشداری لە حکومەتدا ئەکات کە ئەو بەشدارییە ببێتە هۆی بەدیهێنانی چاکسازی راستەقینە، تەنها ئەوەیە دەنگی ناڕازیی ئۆپۆزسیۆن لەکوردستاندا سڕ ئەبێت، بەبێ ئ��ەوەی ئەڵتەرناتیڤ و جێگرەوەی چاکسازییەکی ڕیشەیی راستەقینە بێت لە هەرێمی کوردستاندا .لە هەرێمی کوردستاندا هیچ زەمینەسازییەک نەکراوەو هەنگاوی چۆنایەتی لەسەرە ڕێی چاکسازیدا نەنراوە هەتا متمانەیەک بۆ ئۆپۆزسیۆن دروست ببێت کە بەشداریکردنی ئەو بەشەکەی تر بزوتنەوەی رەوت��ی چاکسازی لەهەرێمدا بەهۆی بەشداری ئەو لە حکومەتدا تەواوبێت. پرس :کەواتە لەبەر خۆئامادەکردنتان بۆ هەڵبژاردن بەشداریتان لە حکومەتدا نەکرد؟ ئەبوبەکر عەلی :ئەبێ ڕێز لە کاتی هەڵبژاردنەکان بگرین ،یەکێک لە سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆنیش لە کۆبونەوەکانی خۆیاندا و دوایش لە کۆنگرە رۆژنامەوانیەکەی خۆیاندا جەختیان لەوە کردەوە کە ئەبێ لەهەرێمی کوردستاندا تەنانەت یاسایەک هەبێت بۆ ڕێزگرتن لەکاتی هەڵبژاردنەکان ،ئەبێ لەکاتی خۆیدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و سەرۆکایەتی هەرێم و هاوکات هەڵبژاردنی پارێزگاکان بەڕێوە بچێ ،بۆیە ئێستا کاتی ئەوەیە هەموومان بیر لەوە بکەینەوە کە ئەو هەڵبژاردنە بەڕێوە بچێ ،ئەم وەرەقەیەی کە ئۆپۆزسیۆن پێشکەشی کردووە ئەگەر تەوافقی لەسەر بکرێت ئەوا جۆرێ لەگەشبینی و ئومێد و زەمینە سازکردن بۆ هەڵبژاردنەکان دێتە کایەوە. پرس :لەپەرلەمان چوار حزبن بەاڵم بۆ تەنها ئەو سێ الیەنە کۆبونەوە ئەنجام دەدەن؟ ئەبوبەکر عەلی :ئێمە هەتا ئێستا ئیتیفاقمان کردبێ لەسەر ئاستی
پەرلەمان وەک چوار حزب مامەڵە ئەکەین و ڕێگری نییە لە چوارچێوەی لیژنەی هەماهەنگی ئۆپۆزسیۆنیشدا ئەو مەسەلە باس بکرێت. پرس :وەاڵمی ئۆپۆزسیۆن بۆ دەسەاڵت نابێتە هۆکاری دورکەوتنەوە لە یەکتری ،پاش ئەوەی ماوەیەکی کەم جۆرە نزیک بوونەوەیەک دروست بوو؟ ئەبوبەکر عەلی :ئەگەرێکە لەبەردەم هەمووماندا ،من هەردەم ڕای خۆم وابووە دانیشتی سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ سەرۆکی هەرێمدا چەند دەرفەت ئەخاتە بەردەممان بۆ لەیەکتر نزیک بوونەوە و جۆرە تێگەیشتنێکی تازە و کاری هاوبەش دروست ببێت ،بەو ئەندازەش مەترسییە جارێکی تر کە جۆرێ نائومێدی و لێک دورکەوتنەوە دروست بێت .بەرای من ئەمە شتێکە تارادەیەک زۆر پەیوەستە بە جۆر و وەاڵمی هەردوو پارتە فەرمانڕەواکە بۆ ئۆپۆزسیۆن ،ئەگەر وەاڵمەکەی ئیجابی بێت و ئامادەگی ڕەنگ بداتەوە بۆ گەیشتن بەڕێکەوتن ،ئەگەر رۆحی تەوافقیان بەهێز بێت و چرای سەوز هەڵکەن بۆ فراکسیۆنەکانیان بەتایبەت بۆ فراکسیۆنی کوردستانی کە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن بگات بە رێکەوتن ،ئەتوانم بڵێم ئەوە زەمینەسازی ئەکات بۆ درێژەپێدانی گفتوگۆکان و گەشبینی و ئومێدی زۆرتریش لە کوردستاندا زۆرتر ئەکات. بەاڵم بەپێچەوانەوە ئەگەر وەاڵمەکە بەوجۆرە نەبوو رەنگە جۆرێ لە دورکەوتنەوە لەنێوان ئۆپۆزسیۆن و سەرۆکایەتی هەرێم و دووپارتە فەرمانڕەواکە دروست ببێت و جۆرێ ئەو بێمتمانەیەی کەلە قۆناغی رابردودا هەبوو رەنگە قوڵتر بێتەوە ،کە هیوادارین بارودۆخەکە بەو عاقارەیەدا نەشکێتەوە. پرس :نزیک بونەوەی یەکگرتوو لەگەڵ کۆمەڵ بۆ بوون بە یەک جزب بەکوێ گەیشتووە؟ ئەبوبەکر عەلی :ئێمە لیژنەی کاری هاوبەشمان هەبووە کە ئێستا بوژێنراوەتەوە ،ئەرک و ئامانجی لیژنەکە هەماهەنگی و هاوهەڵوێستییە لە کاری سیاسیدا و راوێژکردنە بەیەکتر و دروست کردنی گیانێکی ئیجابی لەنێوان ڕێکخستنەکانی یەکتریدا و سڕینەوەی هەر پاشماوەیەکی هەستی سلبییە ئەگەر مابێ لەنێوان رێکخستن و ئەندام و جەماوەری هەردووالدا .خەڵکیش هەن لەناو هەردووال و پێیان خۆشە ئەم هەنگاوانە لەدواڕۆژدا ئەوەندە گەشە بکەن کە بیر بکرێتەوە کە ئایا ئەکرێت ئەم دوو هێزە لە چوارچێوەی هێزێکی سیاسی نوێدا جێیان بێتەوە یان نا؟، بەاڵم بۆ ئێستا شتێکی وا لەگۆڕێ نییە. پرس :پەیوەندیتان لەگەڵ بزووتنەوەی ئیسالمی چۆنە؟ ئەبوبەکر عەلی :پەیوەندیمان ئاساییە ئێمە لیژنەیەکی هاوکاری ئیسالمیمان لەگەڵ ئەوانیشدا هەیەو هیچ گرفتێکمان لەگەڵیاندا نییە، دیارە جیاوازیمان تەنها ئەوەندەیە ئەوان لە حکومەتدان و جۆرێ لە خیتاب و ئەرکی تایبەتیان بۆ دروست ئەبێت ،بەاڵم ئێمە ئۆپۆزسیۆنین بە شێوەیەکی گشتی ناکۆکی و کێشەمان نییە.
4
ژماره 173
www.lawanikurdistan.com
2013/2/19
پێداچوونەوە بە ژمارەو ئەندامێتی رۆژنامەنووسان دەکرێ بەگوێرەی راپۆرتەکانی ژمارە ٩و١٠ی سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان ،لە ساڵی ٢٠١٢دا ٦٣حاڵەتی پێشێلکاری بەرامبەر بە ١٠٥رۆژنامەنووس کراوە .بەگوێرەی راپۆرتەکانی سەندیکا لە ماوەی ١٢مانگدا٨ ،حاڵەتی لێدان بەرامبەر بە ٢٠رۆژنامەنووس١٢ ،حاڵەتی هەڕەشە کردن لە ١٦رۆژنامەنووس١٨ ،حاڵەتی رێگەنەدان بە ٣٦ رۆژنامەنووس ،راگرتن ١٩حاڵەت بەرامبەر بە ٢٧رۆژنامەنووس، بێسەروشوێنکردن یەک حاڵەت کە یەک رۆژنامەنووسە ،غەرامەکردن ٢حاڵەت بەرامبەر بە ٢رۆژنامەنووس ،دەستگیر کردن ٢حاڵەت بەرامبەر بە ٢رۆژنامەنووس ،هەروەها یەک حاڵەتی زیندانی کردنی یەک رۆژنامەنووس هەبووە. دیمانە :پرس
ئازاد حەمەدەمین ،نەقیبی رۆژنامەنووسانی کوردستان:
ئێمە میدیامان تێکەڵ بە سیاسەت کردووەو بەهەندێک شت ناشرینمان کردووە ب��ۆ ق��س��ە ک���ردن ل��ەس��ەر رەوش����ی رۆژن��ام��ەن��ووس��ی و پێشێلکارییەکان و رووداوەکەی ئێن ئارتی ،ئازاد حەمەئەمین نەقیبی رۆژنامەنووسانی کوردستان ،وەاڵمی پرسیارەکانی هەفتەنامەی پرس دەداتەوە. پرس :رەوشی رۆژنامەنووسی لەساڵی ٢٠١٢چۆن بوو یان چۆن هەڵیدەسەنگێنی؟ ئازاد حەمەئەمین :رەوشی رۆژنامەنووسی بەرەوپێشەوە چووە ،رۆژ بەرۆژ کاری پرۆفیشناڵی پەیدا دەبێت و سوود لە تەکنەلۆژیا وەردەگیرێت و خەریکە سکەیەک پەیدا دەبێ کەتەنیا سوار چاک لە مەیدانەکە دەمێننەوە. بەراورد بە ٢٠١١لەساڵی ٢٠١٢رەوشی رۆژنامەنووسی باشتر بوو و پێشێلکاری کەمتر بوو ،ئەمەش پەیوەندی بە کۆمەڵێک فاکتەرەوە هەیە .لەبەرئەوەی دۆخی رۆژنامەنووسیی پەیوەستە بە رووداوو و رەوشی سیاسییەوە ،هەمیشە لەوەختی روداوەکان بەریەککەوتن پەیدا دەبێ لەنێوان رۆژنامەنووس و الیەنی پەیوەندیدار .لەماوەی شەش مانگی رابردوو رووداو نەبوو، بۆیە پێشێلکاری کەم بوو. هەستیش دەکەم دام و دەزگاکان پیشەییانەتر مامەڵە لەگەڵ یاسای رۆژنامەگەری دەکەن ،پێشتر حاکم هەبوو یاساکەی نەدیبوو. لەماوەی رابردوو وەزارەتی ناوخۆیش خول و ۆورک شۆپی زۆری کردۆتەوە بۆ کارمەندەکانی بۆ چۆنییەتی مامەڵە کردن لەگەڵ رۆژنامەنووسان .وابڕیارە ئێمەش لەداهاتوودا لەگەڵ ئەو الیەنانە چەند ۆورک شۆپێک بکەین ،هەروەها وابڕیارە هێلەکی تایبەت بە رۆژنامەنووسی دابەش بکەین ،بۆئەوەی لەکاتی هەر رووداو و خۆپیشاندانێک رۆژنامەنووس و هاواڵتی لێکجودا بکرێنەوە. لەگەڵ ئەوانەشدا نیگەرانیمان هەیەو ئەوەی کە روودەدات وەکخۆی دەیگوازینەوە ،بەاڵم نامانەوێ شت لەخۆی قەبەتر بکەین. پرس :لەنێوان راپۆرتەکەی ئێوەو راپۆرتەکەی سەنتەری میترۆدا ،جیاوازی داتا و جۆریی حاڵەتەکان هەبوو ،بەتایبەتی ژمارەی پێشێلکارییەکان الی ئێوە زۆر کەمتر و لە میترۆ ،ئەم جیاوازییە لەچییەوە سەرچاوەی گرتووە؟ ئازاد حەمەئەمین :تۆمار کردنی پێشێلکارییەکان وەکو الیەنی
فەرمی ئەرکی ئێمەیە ،ئیدی نابێ وای لێبێ هەر رێکخراوێک هەستێ نان و پیاز بەناوی ئازادی رۆژنامەنووسییەوە بخوات. بۆ نموونە ئەگەر ١٥رۆژنامەنووس لەبەردەم نەخۆشخانەی فریاکەوتنی رۆژئاوا پێشێلکارییان بەرامبەر کرا ،ئەوە یەک حاڵەتی پێشێلکارییە نەک ١٥حاڵەتی پێشێلکاری ،چونکە یەک رووداو بووە .هەروەها ئەو کەیسانە کە دەچنە دادگاو یەکالیی نەکراونەتەوە ئ��ەوە ئیشی ئ��ەوان یان ئێمە نییە پێشوەخت بڕیاری لێوە بدەین ،ئەوە کەیسێکی یاساییە ناکرێ پێی بوترێ پێشێلکاری ،مادام ئێمە باس لەسەروەری یاسا دەکەین .بەاڵم ئەگەر رۆژنامەنووسێک بەبێ فرمانی دادوەر گیرا ئەوە پێشێلکارییە ،بەاڵم بەبڕیاری دادگا رۆژنامەنووس بانگ بکرێ بۆ دادگاو کەیسی بۆ بکرێتەوە ،ئەوە ناکرێ پێی بوترێ پێشێلکاری. الیەنێکی تر ئەوەیە کە ئێمە لەسەر شتی وەهمی ئیش ناکەین ،بۆ نموونە رۆژنامەنووسێک دەڵێ بە ژمارە موبایلی.... هەڕەشەم لێکرا ،ئەوە هەر لە گۆترە نابێ ،دەبێ ئەو کەسە بیسەلمێنێ ،چونکە ئەگەر وانەبێ ئەوا دەبێ رۆژان��ە بەس لەسەر ئیدیعائات ئیش بکەین .الی ئێمە هەموو شتێک بە نووسین و بەڵگەوە تۆمار دەکرێ ،رۆژنامەنووسەکە دەبێ بێتە الی ئێمە ،سکااڵ تۆمار بکات ،قەناعەتمان پێبێنێت کە ئەو پێشێلکارییەی بەرامبەر کراوە ،ئەوجا تۆماری دەکەین ،بۆیە ئێمە بە ئیدیعات ئیش ناکەین و دەمانەوێ پیشەییانەبین. پ���رس :خ��وێ��ن��دن��ەوەو هەڵسەنگاندت ب��ۆ پەیوەندییە تەلەفونییەکەو رووداوەکەی کەناڵی «»NRTی چییە؟ ئازاد حەمەئەمین :ناکرێ رۆژنامەنووس بەهیچ پاساوێک خۆی لە ئیتیکی رۆژنامەنووسی بدزێتەوە .بەڕێوەبەری کەناڵەکە کێشەکەی چارەسەر کردو داوای لێبوردنیش کرد لەوانەی کە پارتین یان رەمزی ئەوانن .لەهەر کەناڵێک کە سوکایەتی بە الیەنێک دەکرێ و الیەنی بەرامبەر ناڕەزایی دەردەبڕێت و گردبوونەوە دەکات ،ناکرێ بوترێ ئەوە هێڕش کردنە بۆ سەر ئازادی ،بۆیە ئێمە پێویستیمان بە هەندێک پرەنسیپ و رێکاریی پیشەیی رۆژنامەنوسی هەیە ،یەکێک لە کەم و کوڕییەکان نەبوونی یاسای میدیایە .لەواڵتان ئەنجوومەنی راگەیاندن هەیە کە رێکار و رێنماییەکان دادەنێت و جۆریی بەرنامە و کاتی رادیۆو تیڤییەکان دیاری دەکات و چاودێریان دەکات ،بەاڵم
بێ رووتووش
*لە لێداونێکی بەرپرسێکی بااڵی وەزارەتی پەروەردەدا هاتوە «لە ماوەی سێ ساڵدا تەنیا یەک خێرخواز داوای کردووە قوتابیخانەیەک دروست بکات». (فەقیرحاڵ لە وەزارەتی ئەوقاف ئەو نەفەرەش نەبووە!!!!!!!). *کۆمپانیایەکی دروستکردنی یەکەی نیشتەجێبوون بە کەمتەرخەمی خانووەکانی دروست کردوون ،دانیشتوانەکەشی ناڕەزاییان دەربڕیوە. (کاکە باش نییە ئەوەندەشی کردووە) *لە بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنیدا کە دوو میوانی هەبوو ،یەکێیان یەکێتی و ئەوی تریان یەکگرتوو بوو ،کابرای یەکگرتوو هەر نەیدەکرد و نەیدەبرد نموونەی بە (محەمەد مۆرسی دەهێنایەوە). (بۆ رەچەڵەکی خۆی گەڕاوەتەوە ،پێشینیان واتەنی «رێوی لە کونی خۆی هەڵگەڕێتەوە ،گەڕ دەبێ») *نووسینگەی تایبەتی سەرۆک کۆماری عیراق رایگەیاند کەوا مام جەالل وردە وردە تەندروستی بەرەو باشتر دەچێت. (خوا بکا وا بێت) *وەزارەتی تەندروستی بەردی بناغەی سێ نەخۆشخانەی دانا، کەچی هێشتا نەخۆشخانە ٤٠٠قەرەوێڵەییەکەی سلێمانی تەواو نەبووە. (پەلەتان چییە ئەویش تەواو دەبێ) *زۆربەی هەرە زۆری دووکانەکان و فرۆشگاکانی کوردستان مەرجی بەرگریی رووداوی ئاگرکەوتنەوەیان نییە ،بە جۆرێک بە پاڵیەکەوە دروست کراون مەحاڵە ئاگرکەوتەوە کۆنترۆڵ بکرێ. (کەچی گلەیی لە تیمەکانی ئاگرکوژێنەوە دەکەن) *پاش ئەوەی دەسدرێژی سێکسی کردووەتە سەر دەیان کەس ئەوجا ئاسایش توانی تاوانبارەکە دەستگیر بکات ،کەچی ئەوەیان بە دەستکەوتێکی مەزن بۆ خۆیان دەژمارد. (لە کوردستان ئەوانە نەک دەستکەوتن ،بگرە ئۆپەراسیۆنن)
بەداخەوە ئێمە لێرە میدیامان تێکەڵ بە سیاسەت کردووەو بەهەندێک شت میدیامان ناشرینمان کردووە. پرس :باس لەوە دەکرێ کە بەنیازن چاو بەژمارەی ئەندامان و رۆژنامەنووساندا بخشێننەوە ،ئەوە بەکوێ گەیشتووە؟ ئازاد حەمەئەمین :ئێستا زیاتر لە شەش هەزار رۆژنامەنووسمان هەیە ،دەستمان بە پرۆسەکە کردووە ،رەنگە هەتا مانگی چوار تەواو ببین .ئەوەی راژەی خزمەتی گوازبێتەوە لە ئەندامی «کارا»وە کردوومانە بە «بەشدار» ،نزیکەی ٥٠رۆژنامەنووس وەفاتیان کردووە ،هەیە لەمێژە ئابوونەوەی نەداوە هەتا /٣/١ دەبێ ئابوونەکەی بدات ،هەر کەس ئابوونە نەدات ناوی لە تۆمار نامێنێ ،ئەگەر دواشکەوت ئەوە بۆی هەیە بە دووقات ئابوونەکە بکات هەتا ،/٤/١دەنا ئەگەر هەر کەسێک ناوی رەشکرایەوە دەبێ سەر لەنوێ مامەڵە بکاتەوە.
بەراورد بە ٢٠١١لەساڵی ٢٠١٢رەوشی رۆژنامەنووسی باشتر بوو و پێشێلکاری کەمتر بوو هەر رۆژنامەنووسێک ئابوونە نەدات لە ئەندامێتی دەسڕێتەوە
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 173
2013/2/19
5
وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن شتێکی تازەی تێدا نەبوو «چاوەڕێی دەکرێ تاهەڵبژاردنی داهاتوو دۆخەکە وەک خۆی بمێنێتەوە» ئا :پرس
رۆژنامەنووسان و سیاسیەتوانان رەخنە لەوەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن بۆ دەس��ەاڵت دەگ��رن و پێیانوایە ئۆپۆزسیۆن شتیکی تازەی پێنییە بۆ وتن .پێشبینیش دەکەن دۆخەکە وەکخۆی بمێنێتەوە هەتا هەڵبژاردنی داهاتوو. دوای ئەوەی شاندی یەکێتی و پارتی بەسەرپەشتی نێچیرڤان بارزانی و دکتۆر بەرهەم سەردانی الیەنەکانی ئۆپۆزسیۆنیان کردو کارنامەیەکی سێ خاڵیان وەک مێکانیزمی دەستپێکردنی چاکسازی پێشکەش بەئەوان کرد ،ئۆپۆزسیۆن لە وەاڵمەکەی خۆیدا بۆ دەسەاڵت بەشداری کردنی لە حکومەتی بنکەفراوان و دیالۆگی سەرجەم الیەنە سیاسییەکانی رەتکردەوەو داوا دەکات پ��رۆژەی چاکسازی بدرێتە دەست کوتلە پەرلەمانییەکان و بەسازانی سیاسی یاسا نیشتمانییەکان پەسەند بکرێن. رۆژنامەنووسێک وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن بە «نوکتە» ناو دەبات و دەڵێت «کەباس لەوەدەکەن باچاکسازی لەرێگەی کوتلەکانی پەرلەمانەوە بکرێت ،بەڕاستی ئەمە نوکتەیەکی تازەیە ،بەراستی سیاسەت کردن و ئۆپۆزسیۆن بوون بەم شێوەیە ناکرێت ،چونکە ئەوان دەڵێن پەرلەمان پەرلەمانێکی حیزبیە ،باپەرلەمان هەڵبوەشێتەوە ،پەرلەمان شەرعیەتی خۆی لەدەستداوە ،ئەی خێرە ئێستا دەڵێن باچاکسازی لەرێگەی بەڵکو پێویستە سیغەیەکی هاوبەش بدۆزرێتەوە بۆ چاکسازی کوتلەکانی پەرلەمانەوە بکرێت ،بەراستی ئەم قسانە قسەی کردن». سواو قەوانی لێدراوەن». بەبڕوای رۆژنامەنووس بەهرۆز جەعفەر ،دەسەاڵت نەبەرنامە هەم و دەسەاڵت هەم رۆژنامەنووس مامەندی بەبڕوای هێمن چاکسازییەکەی خ��ۆی جێبەجێ ک���ردووە ،ن��ەپ��رۆژەک��ەی ئۆپۆزسیۆن کات دەکوژن و موزایەدەی سیاسی و ئینتیخابی ئۆبۆزسیۆن .سەرباری ئەوەش بڕیاری ژمارە ٢ی پەرلەمانیش دەکەن .بەگوێرەی لێکدانەوەی هێمن مامەند ،تاهەڵبژاردنی تایبەت بەخۆپیشاندانەکانی ١٧ی شوبات جێبەجێ نەکراوە. داهاتوو دۆخەکە بەم شێوەیەی ئێستا چەق بەستوو دەبێت .راشیدەگەیەنێت هەرچی نامەگۆڕینەوەو دانوستانی نێوان دەشڵێت « کۆبونەوەکان و دەرئەنجام و وەاڵمەکانیان دووبارەو دەسەاڵت و ئۆبۆزسیۆنیشە هیج ئەنجامێکی ئەرێنی ئەوتۆی لێ سەدبارە دەبێتەوە و هیچی لێ سەوز نابێت». نەکەوتۆتەوە .وەک خۆی گوتی «ئەمە رەشبینی نییە ،بەڵکو مامۆستایەکی زانکۆش جەخت لەوە دەکاتەوە کەوەاڵمەکەی واقعەکە وامان لێ دەخوازێت». ئۆپۆزسیۆن شتی نوێی تێدا نەبوو .ئەمین فەرەج ،مامۆستای جەعفەر بەهرۆز هۆشداری لە دۆخەکە دەدات و رایدەگەیەنێت زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی سەالحەدین لەلێدوانێکیدا «رەنگە ئەم دۆخە لەشوێنێکدا بتەقێتەوەو نەگاتە هەڵبژاردن، ب��ۆ هەفتەنامەی پ��رس گوتی «وەاڵم��ەک��ەی ئۆپۆزسیۆن لەوەشگەڕێ کە رەنگە کات و ئالیەت و ژمارەی هەڵبژاردنەکان کاردانەوەی هەڵوێستی یەکێتی و پارتییە ،کە ئەوانیش هیچ لەرۆژێکدا هەر بۆ خۆی هۆسەیەکی بەدوادا بێت». بەرەوپێشچوونێکیان پێوەدیار نەبووە ،تەنیا ئامادەگیان ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان ئاماژە دەربڕی بوو بۆ گفتوگۆو دانووسان .بۆیە هەم دەسەاڵت و هەم بەوە دەک��ات کە لەهەندێک قۆناغ دەس��ەاڵت و ئۆپۆزسیۆن ئۆپۆزسیۆن هیچ شتێکی نوێیان پێنەبوو» .هەروەها گوتیشی دەگەنە یەکتری و لە هەندێک قۆناغیش جیاوازیان دەبێت، «پێشبینی ناکەم گۆڕانکاری لە دۆخەکە رووب��دات ،بۆیە تا هەتا هەڵبژاردنی داهاتوو .بۆیە ئەو جۆرە وەاڵمانەیان بە الوە هەڵبژاردنی داهاتوو پەیوەندیی ئۆپۆزسیۆن و الیەنەکانی ئاساییە. حکومڕان لە هەڵکشان و داکشان دادەبێت». ئارێز عەبدواڵ ،ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتی لەلێدوانێکیدا بۆ ��ردوو � راب �اوەی � �ەم مامۆستاکە باسی ل���ەوەش ک��رد ک��ە ل� پرس لەبارەی وەڤالمەکەی ئۆپۆزسیۆنەوە گوتی «وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن پرۆژەیەکی چاکسازی پێشکەشی یەکێتی و ئۆپۆزسیۆن بۆ ئێمە چ��اوەڕوان کراو بوو» .ئەوەشی گوت پارتی کردو ئەوانیش وەک وەاڵمێک پرۆژەیەکی چاکسازیان «پێموایە دۆخەکە وەکخۆی دەمێنێتەوە» .پێشبینیش دەکات پێشکەشی ئۆپۆزسیۆن ک���ردەوە ،ک��ەوات��ە ه��ەر دووالی��ان ئۆپۆزسیۆن فشاری زیاتر بکات ،وەکخۆی گوتی «لەبەر ئەوەی پرۆژەی چاکسازیان هەیە کە بەهاوبەشی جێبەجێی بکەن ،کاتی هەڵبژاردن زۆری نەماوە ،لەوانەیە لەماوەی داهاتوو جێبەجێکردنی پرۆژەی هاوبەشیش پێویستی بە حکومەتی الیەنەکانی ئۆپۆزسیۆن بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن فشاری زیاتر هاوبەش هەیە ،کە ئۆپۆزسیۆن لەبنەڕەتەوە رەتیدەکاتەوە ،بکەن و هەندێک بایەتی تر بێننە بەرباس و لێکۆڵینەوە». چونکە پێیوایە بەبەشداری کردنی لە حکومەت متمانەی رۆژنامەنووس ئەنوەر عەرەب ،پێیوایە وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن خەڵکی لەدەستدەدات ،دەسەاڵتیش پێیوایە بەبێ بەشداری شتی نوێی تێدا نەبوو تەنها دووبارەکردنەوەی داواکارییەکانی ئۆپۆزسیۆن چاکسازی ناکرێ ،ئەمە جیاوازی بیروبۆچوونەکانە .پێشوو بوو .ئەو گوتیشی «وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن چاوەروانکراو بۆیە کێشەکە لە ه��ەردووالوە دەبینرێت و چارەسەرییەکیش بوو ،چونکە ئەو نێوانەی لەنێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆندا پێویستی بە هەردووالیە. دروستبووە ،هیچ ئومێدێکی بۆ بڕوا بوون بەیەکتری نەهێشتووە، ئەمین فەرەج ،مامۆستاکەی زانکۆ راشیگەیاند «لەبەرئەوەی بەدڵنییاییەوە قەیرانی بێ متمانەیی لە هەرێمدا هەیە» ئۆپۆزسیۆن بەدیلی تەواوەتی دەس��ەاڵت نییەو دەسەاڵتیش م��ادام وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن بۆ دەس��ەاڵت شتی نوێی بەتەنیا ناتوانێ چاکسازی ئەنجام بدات ،بۆیە بەبێ رێکەوتن تێدا نەبووە ،بۆیە چ��اروەڕوان ناکرێ دۆخەکە بگۆڕدرێت و لە نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن چاکسازی ئەستەمە ،ئەمەش هاوکێشەی نوێ بێتە ئاراوە ،رۆژنامەنووسەکەش لەسەر هەمان مانای ئەوە نییە کە ئۆپۆزسیۆن بەشداری حکومەت بکات ،رایە و دەڵێت «پێموایە بەمشێوە مامەڵە سیاسیەی هەردووال
بارودۆخەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە تا هەڵبژاردن ،چونکە کەسیان سازش بۆ کەسیی تریان ناکات و هەردووال چاوەڕێن بە هەڵبژاردنەکان و دەنگی جەماوەر وەاڵمی یەکتر بدەنەوە و بیکەنە سەنگی مەحەک». لەدوای رووداوەکانی ١٧ی شوباتی ،٢٠١١کۆبوونەوەی پێنج قۆڵی لەنێوان سێ حزبەکەی ئۆپۆزسیۆن (کۆمەڵی ئیسالمی و بزوتنەوەی گ��ۆڕان و یەکگرتووی ئیسالمی) و دەس��ەاڵت (یەکێتی و پارتی) لەمەڕ پرسی چاکسازی لە هەرێم هاتە ئ��اراوەو وێرای چەندین کۆبوونەوەو پێشکەش کردنی شەش پاکێجی چاکسازی لەالیەن ئۆپۆزسیۆنەوە بۆ دەس��ەاڵت و وەاڵمی دەسەاڵت بۆ پاکێجەکان ،کەچی دووای دوو ساڵ هێشتا نەگەیشتوونەتە رێکەوتن و خاڵی هاوبەش .لەبارەی وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆنیشەوە ،جەعفەر ئیمینکی ،وتەبێژی پارتی رایگەیاندووە ،پەلە ناکەن لە وەاڵمدانەوەی ئۆپۆزسیۆن. باسی لەوەش کردووە کە مەکتەبی سیاسی هەردووال کۆبوونەوە دەک��ەن و بە فەرمی وەاڵم��ی ئۆپۆزسیۆن دەدەن��ەوە .ئەمە لەکاتێکدایە کە کابینەی حەوتەم تەنیا شەش مانگی ماوەو بەپێی یاسا دەبێ لەمانگی هەشت هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ئەنجام بدرێت.
مامۆستایەکی زانکۆ: وەاڵمەکەی ئۆپۆزسیۆن کاردانەوەی هەڵوێستی یەکێتی و پارتییە ،کە ئەوانیش هیچ بەرەوپێشچوونێکیان پێوەدیار نەبووە رۆژنامەنووسێک: باچاکسازی لەرێگەی کوتلەکانی پەرلەمانەوە بکرێت ،بەڕاستی ئەمە نوکتەیەکی تازەیە
6
ژماره 173
www.lawanikurdistan.com
2013/2/19
میکانیزمی داڕشتن و بەگەڕخستنی قانونەکان کەم و کوڕی هەیە هیوادارم ئۆپۆزسیۆن نەێیتە ناو دەسەاڵتی راپەڕاندن دیمانە :پرس
دکتۆر عوسمان عەلی وەیسی ،مامۆستای زانکۆ و پسپۆری بواریی یاسا:
ئەو پرسانەی کە سروشتی دەستوری و رەهەندی نیشتمانیان هەیە نابێ بە هیچ شێوەیەک بە زۆرینەو کەمینە مامەڵەیان لە گەڵدا بکرێت پ :پرۆژە یاسای بودجە لەپەرلەمان موناقەشەی زۆریی لەبارەوە کراو پەسەند کرا ،ئایا تاچەند شێوازی ئامادەکردنەکەی و شێوازی رەخنە و سەرنجدانی پەرلەمانتاران لەو ڕووەوە یاساییە و گونجاو بووە؟ وەیسی :بودجە سیاسەتی گشتیی دەوڵەت بە زمانی ژمارە نیشان دەدات ،بودجە مێژووییەکی زۆری کێشمە کێشی بڕیوە ،تا دواجار لە دەستی فەرمانڕەوایان هاتەدەرێ و ،وەک موڵک و مافی میللەت مامەڵەی لە گەڵدا کرا. ئەزموونی کوردستان هەر لە ئامادەکردن و گفتوگۆکردن و دانانی پالن و راستاندن و دواجار جێبەجێکردن و ئینجا چاودێریکردن، وەک زۆر لە پرسە دیموکراسییەکانی تر کێشەی هەیە .بەاڵم ساڵ بۆ ساڵ لە بەرەو پێشچووندایە. لە الیەک ئەزموونی واڵتان زۆر لەو گفتوگۆیانەیان تێپەڕاندووە کە ئەمڕۆ لە کوردستان قسەو باسە ،بەاڵم لەهەر سێ روی داهات و خەرجیەکان و ئینجا بە دیهێنانی ئامانجەکان و چاودێریکردن ،ئێمە لە واقیعێکدا دەژین کە لەرووی لۆژیکی ئەمری واقیع دەبێ قبوڵی بکەین و بە ئاسایی و بگرە بە دروستی بزانین .ئاسان نییە بەو میتۆدانەی لە دووتوێی کتێب یان لە واڵتانی پێشکەوتوو هەیە ئێمە بتوانین پیادەو پەیڕەوی بکەین. بەاڵم لە هەموو روویەکەوە پێشکەوتنی بەرچاو بە بودجەو پڕۆژە یاساکەوە هەیەو ،گفتوگۆکانیش بە گشتی مایەی خۆشحاڵین ،ئەگەر چی لە هەندێ رووەوە لەبواری زانستی دارایی گشتی دەرچوون و الدان و تەنانەت بێئاگاییش بەدیدەکرا. پ :ئۆپۆزسیۆن زۆر جەخت لەسەر گەڕانەوەی دەستوور بۆ پەرلەمان و هەموار کردنەوەی دەکات ،لەرووی یاسا تاچەند ئەمە رێگە پێدراوە و یاساییە؟ وەیسی :لە راستیدا نامەوێ وەاڵمی ئەم پرسیارە بدەمەوە، چونکە خودی ئەم پرسەو ئامانجەکانی هێندە بێتام و بێمانا بوون کە قسەو باسیش لەم روەوە (لە گەڵ رێزو حورمەت بۆ ئێوەو بۆ ئەوانەش کە بە مەبەستی جیا ئەم پرسە لەم چوارچێوەیەدا شەن و کەو دەکەن) زۆر بێمانایە ،بەاڵم یەکەم و دوا بەرپرس دەسەاڵتە کە کوردستان بێ بەڵگەنامەی دەستورە ،لە گەڵ ئەوەی کە لەگەڵ زۆرێک لە پێشنیازەکانی ئۆپۆزسیۆندا نیم .لەوانەیە باشترین کارێک ئەوە بێت کە چیتر لەم روەوە کەسمان نەبینە ئەرستۆ پۆلێنی دەستورو سیستەمە سیاسیەکانمان بۆ بکات ،پەنا بۆ یونامی ببەین و هەمو الیەک بە دادوەری ئەوان رازی بین باشە.
تۆ بڵێی دەقی گوتەی «یاساییەو یاسایی نییە» شیکردنەوەو تێگەیشتنی هێندە ئەستەم بێت کوردستانیان لە هەزارەی سێیەم لێی تێنەگەن؟!!!!!! تەنها وەاڵمی سادەو ساکار وەک گوتەی «لە چاوی پیس بە دووربین»ی دەوێت. پ :رەخنەی ئەوە لە پەرلەمان دەگیرێ کە خۆی بە هەندێ یاسای ناپێویستەوە سەرقاڵ دەکات و یاسا گرنگ و هەنووکەیی و پێویستییەکانی ئەمڕۆی کۆمەڵگەی کوردی فەرامۆش کردووە .رای تۆ لەوبارەوە چییە؟ و :ئەو قانونانەی کە دێنە بەرباس و گفتوگۆ لە پەرلەمان بەپلەی جۆراو جۆر مایەی بایەخن ،بەاڵم بە تێگەیشتنی سادەیی ئێمە ،هەم میکانیزمی داڕشتن و هەم بەگەڕخستنی قانونەکان لە کوردستان بە گشتی کەم و کوڕی هەیە ،هەمیش پەرلەمان گیرۆدەی واقیعی سیاسییە کە ناپڕژێتە یان ئەو قانونانەی کە زۆر گرنگن بۆ رێکخستنی سیستەمی سیاسی و زۆر کاری تر کێشەو دواکەوتنیان تێدەکەوێت. پ :هەمیشە دەوترێ پەرلەمان ئەکتیڤ نییە و حزب کۆنترۆڵی کردووە ،چۆن دەکرێ پەرلەمان ئەکتیڤ و کارا بکرێ؟ وەیسی :وا دەزانم وەزیفەکانی پەرلەمان لەرووی قانونی و بۆ رەوتی مێژوویی خەڵکی کوردستان زۆرن ،ئەکتیڤ بوونی پەرلەمان لەم قۆناغەدا ،کە بەردەوامیش لە بەرەو پێشچووندایە ،پەیوەندی راستەوخۆی بە ئەگەری ب��ەرەو پێشچوونی پرسە دیموکراسی و سیاسی مەدەنییەکانەوە هەیە ،وا دەزان��م ئێمە لە قۆناغی راگوزەرداین ،پێم وایە ئۆپۆزسیۆن دەوری زۆر باشی بینیوە کە حزبەکان بە گشتی قۆناغ لە دوای قۆناغ بە چاوێکی تر سەیری پەرلەمان بکەن و ،بە دیدێکی تر لە ماهیەتی کاری پەرلەمانی بڕوانن. پ :یەکێک لەئەرکەکانی پەرلەمان ،چاودێری کردن و لێپرسینەوەیە لە حکومەت و بەدواداچوونە بۆ چۆنییەتی جێبەجێکردنی بڕیارو یاساکانی ،بەاڵم وەک دەوترێ ئەم رۆڵەی نەگێڕاوەو لەمڕووەوە بێدەسەاڵت ماوەتەوە .ئەم دۆخەی پەرلەمان چۆن هەڵدەسەنگێنی؟ و :پرسی چاودێریکردنی پەرلەمان ،ئەگەر چی بەرەو پێشچوونی هەیە ،بەاڵم پێم وایە حکومەتی ئیتیالفی لەم روەوە هەمیشە ئەم کێشانەی دەبێت و ،هیوادارم لە الیەک ئۆپۆزسیۆن نەێیتە ناو دەسەاڵتی راپەڕاندن و ،لە الیەکی تر پرسی بە دواداچوون زیاتر بە هەند وەربگیرێ لە الیەن فراکسیۆنی دەسەاڵتەوە. هەروەها لە بیرمان نەچێت گەورەترین و ناودارترین و بە
ئەزمونترین پەرلەمان لە جیهاندا کە هی بەریتانیایە لەم هەموو کێشمەکێشانەی سەدەی بیستەمدا تەنها دووجار توانیویەتی متمانە وەربگرێتەوە لە حکومەت ،کە ئەمەش ئەوپەڕی الوازی پەرلەمان لە پرسێکی وادا نیشاندەدات. نابێ لە بیرمان بچێت کە دەسەاڵتی سیاسی هەمیشە بەشێکی یەکجار گرنگی لە ناو دنیای «ما هو کائن» دا کار دەکات. پ ::ئۆپۆزسیۆن رەخنەی ئەوە لە لیستی دەسەاڵت دەگرێ، کە بە هۆکاریی زۆرینە و کەمینە یاساکان تێدەپەڕێنێت و حیساب بۆ رای ئۆپۆزسیۆن ناکات ،ئەم کەمینە و زۆرینەیە تاچەند وارد و رێگەپێدراوە لە کاریی پەرلەمانیدا ،یاخود تاچەند رەخنەکەی ئەوان بەجێیە؟ و :ئۆپۆزسیۆن رۆڵ��ی ئەرێنی ب��ووە لە جوانکردنی سیمای دیموکراسی و پەرلەمانی کوردستان ،زۆر جاریش شەڕی سیاسییان لە پەرلەمان ئەنجامداوە ،کە لە الیەک ئاسایی و لە الیەکی تر پەرچەکرداری زیاتر کردووە .لەهەندێ حاڵەتیشدا پرسی زۆرینە خراپ بە کارهێنراوە .زۆر جار بەکارهێنانی ئەم چەکەش پەیوەندی بە گرفتی سیاسەتی حزبی و تەنانەت وێنەی بەرپرسە پلە یەک و دووەکانی حزب لە بەرامبەر یەکترەوە هەبووە. بە کورتی ئەو پرسانەی کە سروشتی دەستوری و رەهەندی نیشتمانیان هەیە نابێ بە هیچ شێوەیەک بە زۆرینەو کەمینە مامەڵەیان لە گەڵدا بکرێت .مەرج نییە %١٠٠هەموو کۆک بن ،بەاڵم لۆژیکی گشتیی هەیەو ئامانجی گشتی هەیە ،کە دەبێ سیاسەتی تەشریعی لە بەرچاوی بگرێت. دەبێ دەسەاڵت بزانێ ،مێژوو و خوێندنەوەی بۆ پرسەکان ،تەنها بۆ ئەم ساتە وەختە نییە ،بەڵکو تۆمارەکانیش گرنگن .لە زانستی یاسادا فەرمانڕەواکان نمایندەی گەلن نەک خاوەنی چییەتی الیەنە ماددی و مەعنەویەکانی خەڵک.
ئۆپۆزسیۆن رۆڵی ئەرێنی بووە لە جوانکردنی سیمای دیموکراسی و پەرلەمانی کوردستان ئۆپۆزسیۆن دەوری زۆر باشی بینیوە کە حزبەکان بە دیدێکی تر لە ماهیەتی کاری پەرلەمانی بڕوانن
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 173
2013/2/19
7
ئەو یاسایانەی پێویستە هەموو کەسێک بیانزانێت حاڵەتەکانی دەستگیر کردن چین؟ مافپەروەر ناز ڕزگار شێخانی
لەبەر گرنگی ئەو ماددەیەی سەرەوە پێویستە کە خوێنەران هۆشیار بن ،چونکە لە یاسادا بنەمایەک هەیە کە بە کوردیەکەی دەڵێ (هیچ عوزرێک بە نەزانینی یاسا پێی وەرناگیرێ) واتا نابێ کەس بڵێ من ئاگام لەم ماددەیە نەبووە یاخود شارەزای یاسا نیم ،نەزانینی یاسا نابێتە پاساو لە بەرامبەر دادوەر ،بۆیە پێویستە زانیاریمان لە سەر یاسا هەبێت یان بە النی کەم ماددە گرنگەکان بزانین. تاوانەکانی م��اددە ٣کە لە یاسای بنەمای دادگایی کردنی سزایی عێراقی هاتووە هەندێ تایبەتمەندی خۆی هەیە ،یەکێک لەو تایبەتمەندیانە ئەوەیە کە ماوەی جواڵندنی داوا تەنیا ٣مانگە ،واتا لەو ڕۆژەوەی کە تاوان لێکراو بە تاوانەکە دەزانی تا ٣مانگیتر بۆی هەیە شکات لە تۆمەتبار بکات ،ئەگەر نا مافەکەی دەفەوتێ ،ناتوانێ دوای ئەو ٣مانگە شکات بکات ،بەاڵم ئەگەر کەسێک تەهدیدی کردبوو کە شکات نەکات یاخود هەر هۆکارێکی تر کە ڕێی لێگرت بۆ ئەوەی شکات بکات ،ئەوا دەتوانی دوای ئەو ماوەیەش شکات بکات بە مەرجێ «بیسەلمێنێ» کە نەیتوانیوە شکات بکات. تایبەتمەندی دووەمی ئەوەیە تەنیا تاوان لێکراو دەتوانێ شکات بکات یان وەکیلەکەی دەتوانێ بە وەکالەت شکات بکات ،ئەگەر نا لەم تاوانانە کەسی تر ناتوانێ شکات بکات ،هەتا ئەگەر تاوانەکەش بە بەر چاوی ئەو ڕوویدا بێ ،چونکە ئەو تاوانانە تەنیا حەقی شەخسی تیایە ،واتا حەقی عامی تیا نیە. ماددەی ٣پێک هاتووە لە ٧بڕگە کە ئەمانەن: (-١زینا کردنی ژن و مێرد یان فرە ژنی بە پێچەوانەی یاسای باری کەسی) واتا ئەگەر ژنێک مێردەکەی زینا بکات و بە پێچەوانەوە یان مێردەکەی ژنی بەسەر بێنێ بێ ئەوەی ژنەکە ئاگادار بێ. -٢بوختان یان جوێن دان یان ئاشکرا کردنی نهێنی یان هەواڵدان بە درۆ یان هەڕەشەکردن یان ئازار دان ،بەاڵم ئەگەر هاتوو ئەو کەسەی کە تاوانەکەی لەگەڵ ئەنجام دراوە ،واتا تاوان لێکراو فەرمانبەری حکومی نەبێت و تاوانەکەش لەکاتی دەوام ڕووی نەدابێت یان بە شێوازێک ڕوی نەدابێت کە پەیوەندی بە وەزیفەکەی هەبێ ،ئەگەر نا ئەوا ئەو مادەیە نایگرێتەوە ،چونکە لەم حاڵەتەدا حەقی عامی تیایە، واتا هەرکەسێک و هەر کاتێک دەتوانێ شکات بکات. -٣دزیکردن یان زەوت کردن یان دەست پیسی یان فێڵ کردن بە مەرجێ تاوانبار و تاوان لێکراو ژن و مێرد بوون یان تاوانلێکراو لە بنەچەی تاوانبار بوو واتا باوانی بوو یان نەوەو منداڵی بێ ،بەاڵم ئەگەر ئەم مەرجە نەهاتە دی ئەوا هەر کەسێک لە هەر کاتێک دەتوانێ شکات بکات. -٤لە ناو بردن یان تێکدانی سامان بە مەرجێ سامانی دەوڵەت نەبێ ،چونکە سامانی دەوڵەت حەقی عامی تیایە. -٥.پێشێڵ کردنی پیرۆزی موڵکایەتی یان چونە ناو زەوی چێنراو یان ئامادەکراو بۆ چاندن یاخود ڕێگە بە ئاژەڵەکانت بدەیت بچنە ناو زەوی چێنراو. -٦بەرد هاوێشتن بۆ ئامێرەکانی گواستنەوە یان هەر شتێکی تر کە کار لە ئامێرەکانی گواستنەوە بکات وەکو ئۆتۆمبیل و پاپۆر و ..یان بەرد هاوێشتنە مااڵن و یان باڵە خانەو باخچەکان. -٧هەر تاوانێکی تر کە بە ئاشکرا لە دەقی یاسایەکدا هاتبێت کە بڵێت تەنیا تاوانلێکراو بۆی هەیە شکات بکات. مەبەست و حاڵەتەکانی دەست گیر کردن زۆر جار گوێمان لێ دەبێت کەسێک بێ ئەوەی تاوانی کردبێت دەستگیر دەکرێ و دوای لێکۆڵینەوە ئازاد دەکرێت ،یاخود کەسێک تاوانی ئەنجام داوە دەسگیر ناکرێت ،بۆ ئەوەی ئەم بابەتە ڕوون بێتەوە ،پشت دەبەستین بە یاسای بنەماکانی دادگایی کردنی سزایی کە باسی ئەم بابەتە دەکات بەم شێوەیە (دەست گیر کردن بریتیە لە سنور دار کردنی ئازادی دەستگیر کراو و دانانی لە ژێر دەستی ئەو الیەنەی دەسەاڵتی دەست گیر کردنی هەیە ،بۆ ماوەیەکی کاتی
بۆ ئەوەی ڕانەکات بە مەبەستی لێ پرسینەوەی لە الیەن الیەنە تایبەتمەندەکان) .کەواتە فەرمانی دەستگیر کردن جیاوازە لەگەڵ فەرمانی ئامادە بوون (تبلیغ) چونکە لە فەرمانی ئامادە بوون کەسەکە تەنیا پێی ڕادەگەیەنرێت کە ئامادە بێت لە بەردەم دادوەر بە مەبەستی لێکۆڵینەوە. ئەو الیەنەی فەرمانی دەستگیر کردن دەردەکات لە ماددەی ٩٢لە یاسای بنەماکانی دادگایی کردن هاتووە کە دروست نیە هیچ کەسێک دەستگیر بکرێت یان ڕابگیرێت(توقیف) تەنیا بە پێی فەمانی دادوەر یان دادگا نەبێت ،کەواتە دادوەری لێکۆڵینەوە تاکە الیەنە کە لە قۆناغی لێکۆڵینەوەی سەرەتایی دەسەاڵتی دەرکردنی فەرمانی دەستگیر کردنی هەیە .ئەویش هەر دادوەرێک یان هەر دەسەاڵتێکی تر دەگرێتەوە کە دەسەاڵتی دادوەری لێکۆڵینەوەی هەیە ،بۆیە دەسەاڵتی دەستگیر کردن تەنیا بە دادوەری لێکۆڵینەوە دراوە ،چونکە کارێکی مەترسیدارە و زیان بە ئازادی تاکەکان دەگەیەنێ. حاڵەتەکانی دەرکردنی فەرمانی دەستگیر کردن فرمانی دەستگیر کردن ئەو کاتە دەردەکرێت کاتێ کەسێک سکااڵی لە سەر تۆمار کراوە بۆ ئەوەی لە ب��ەردەم دادوەری لێکۆڵینەوە ئامادەبێت بە مەبەستی لێپرسینەوە بۆ ئەوەی بزانرێ ئاخۆ تاوانبارە یان نا ،جا ئەگەر دەرکەوت کە تاوانبارە ئەوا حوکم دەدرێت ،ئەگەر بێ تاوانیش دەرچوو ئەوا ئازاد دەکرێت. لە ماددەکانی ٩٧و ٩٩لە یاسای بنەماکانی دادگایی کردن هاتووە کە دەکرێت حاڵەتەکانی دەرکردنی فەرمانی دەستگیر کردن لەو خااڵنەی خوارەوە کورت بکرێنەوە: -١ئەگەر تاوانەکە سزای لە سێدارەدان یان بەند کردنی هەتا هەتایی بێت ،پێویستە لەسەر دادوەری لێکۆڵینەوە بۆ ئەو کەسەی کە بەم تاوانە تۆمەتبارە فەرمانی دەستگیر کردن دەربکات ،ناتوانێ فەرمانی ئامادە بوون (تبلیغ) دەربکات. -٢ئەگەر تاوانەکە سزای حەپس کردن بێت بۆ ماوەی زیاتر لە یەک ساڵ ،لە بنەڕەتدا دەبێ دادوەری لێکۆڵینەوە فەرمانی دەستگیر کردن دەر بکات ،بەاڵم ئەگەر پێی باشتر بوو دەتوانێت فەرمانی ئامادە بوون (تبلیغ) دەربکات. کەواتە ئەم حاڵەتە جیاوازە لەگەڵ خاڵی یەکەم ،چونکە لە حاڵەتی یەکەم دادوەر فەرزە لە سەری تەنیا فەرمانی دەستگیر کردن دەربکات ،بەاڵم لە حاڵەتی دووەم دوو هەڵبژاردنی لە دەستە ،ئەمەش بە پێی ڕادەی ترسناکی تاوانەکەو تاوانبار بڕیار دەدات. -٣ئەگەر تاوانەکە سزای حەپس کردن بێت بۆ ماوەی کەمتر لە ساڵێک ،ئەوا لە بنەڕەتدا نابێ دادوەر فەرمانی دەستگیر کردن دەربکات ،بەڵکو بە ڕێگەی دەرکردنی فەرمانی ئامادەبوون داوای لێدەکرێت کە ئامادە بێت .بەاڵم لێرەشدا لە چەندین حاڵەت دادوەری لێکۆڵینەوە بۆی هەیە فەرمانی دەستگیر کردن دەربکات ئەویش ئەمانەن: ا -ئەگەر هاتوو دوای ئەوەی دادوەر فەرمانی ئامادەبوونی بۆ دەر کرد ،بەاڵم ئەو کەسە بە بێ هیچ عوزرێکی مەشروع ئامادە نەبوو. ب -ئەگەر مەترسی ڕاکردنی ئەو کەسە لە ئارادا بێت. ج_ ئەگەر ترسی ئەوە هەبێت کە ئەو کەسە کاریگەری هەبێت لەسەر بەڕێوەچوونی لێکۆڵینەوە .واتا ترس هەبێت کە کاریگەری هەبێت بە سەر شایەدەکان یاخود بەڵگەکان لە ناو ببات. د_ ئەگەر تۆمەتبارەکە شوێنی نیشتەجێبوونی دیار نەبێت. -٤هەر دادوەرێک دەتوانێت فەرمانی دەستگیر کردنی هەر کەسێک دەر بکات کە بە ئامادە بوونی ئەو دادوەرە تاوانەکەی ئەنجام داوە. کە ئەمەش پێی دەڵێن تاوانی بینراو .مەبەست لە دادوەر هەر دادوەرێکە دادوەری لێکۆڵینەوە بێت یان هەر دادوەرێکی تر بێت. سەرچاوە :یاسای بنەماکانی دادگایی کردنی سزایی عێراقی.
8
ژماره 173
www.lawanikurdistan.com
2013/2/19
نووسینی دیوار و شوێنە گشتییەکان سیمای شاریان ناشیرین کردووە «داوا دەکرێ دیوارێک بۆ نووسین دروست بکرێت» ژیلوان کانەبی یەکێک لە دیاردە ناشیرنەکانی کۆمەڵگای ئێمە ئەوەیە ،هەندێک کەس لەسەر دیواری ماڵەکان و قوتابخانەکان و شوێنە گشتییەکان و دەرگای تەوالێتی مزگەوتەکان و زۆر شوینی تریش ،شت ئەنوسن ،بەبێ ئەوەی کەس لێیان بپرسێتەوە .بەو هۆیەشەوە سیمای زۆربەی شوێنە گشتییەکانی شارو زۆربەی شوێنی تر ناشرینکراون ،کەگوزارشت لەناشارستانی و ناڕۆشنبیری تاکەکانی کۆمەڵگە دەکات .زۆربەی نوسینەکان دەربارەی خۆشەویستییە بۆ کچێک یاخود بۆ یاری و یاریزانێک. ئەمەش والێکردین کەبەدواداچوون بۆ ئەم بابەتە بکەین و چەند کەسێک بدوێنین .چونکە هەتائێستا هیچ کەسێک لەسەر ئەوە سزا ن��ەدراوە، ئەمەش رێخۆشکەر بووە بۆ زیاتر بەردەوام بوون لەسەر ئەم کارە ناشرین و ناشیاوە٠ بەبڕوای سەمیرە ئیبراهیم بەڕێوەبەری قوتابخانەی مەولەوی کۆن ،شت نوسین لەسەر دیوارەکان ئیشی ئەو کەسانەیە کە مناڵن یاخود لەتەمەنێکی هەرزەکاری دان .ئەو کە بەڕێوبەری یەکێک لە قوتابخانەکانی هەولێرە ،دان بەوەدا دەنێت کە زورکات قوتابییەکانی شت لەسەر دیوارەکان ئەنوسن٠ ئەو نموونە بەخۆی دێنێتەوەو دەڵێت «ڕۆژێک یەکێک لە کارگوزارەکان بانگی کردم وتی مامۆستا وەرە بزانە قوتابییەکان چیان نوسیوە ،کاتێک چوم سەیرم کرد هەرچی شتی ناشرینە نووسیویانە ،کەشایەنی باسکردن نییە». بەبڕوای بەڕێوەبەری قوتابخانەکە ،چارەسەر کردنی ئەم کێشەیە بەوە ئەبێت کە لەمناڵییەوە مناڵەکان یاخود قوتابییەکان بەجوانی پەروەردە
ئا :سەربەست برزۆ
بکرێن کە شت نوسین لەسەر دیواری ماڵ و قوتابخانە و شوێنە گشتییەکان کارێکی خراپە نەیکەن. هەر لەمبارەوە ،خاتوونێکی تر بەناوی شادڵ محەمەد ،بۆ پرس گوتی «بەبۆچوونی من شت نوسین لەسەر دیوارەکان کاری گەنجەکانە، هەندێکیان دەربارەی خۆشەویستی و خۆشەویستەکانیانە کە بەوجۆرە ناخی خۆیان دەرئەبڕن .هەندێکیان دەرب��ارەی یاری و یاریزانەکانە و خۆشەویستی بۆیان ،یاخود ڕق لێبونەوەیان». ناوبراو ئاماژە ب��ەوەش دەک��ات کە هەندێکات بۆ کەسابەتە ،وەک وەستاکان کەژمارەکانی خۆیان لەسەر دیوارەکان ئەنوسن بۆ ریکالم کردن. راشیگەیاند «بۆ بنبڕکردنی ئەم دیاردەیە پێویستە بەخۆماندا بچینەوە و ئیتر وازی لێبهێنین و بەردەوام نەبین»٠ کچە قوتابییەک بەناوی شاز عەلی ،لەوبارەوە بە پرسی راگەیاند «ئەوانە کەسانێکن کە بەسەقەتی لەالیەن خێزانەکانیانەوە پەروەردە کراون» .گوتیشی «لەسەر ئەو تەختەیەی کەمن لە قوتابخانە لەسەری دائەنیشم ،هەندێک شتی لەسەر نوسراوە زۆر جار خەیاڵم ئەڕوات بۆالی ئەو نوسینانە و خەیاڵم الی مامۆستا نامێنێت» .پێشیوایە هەندێک کەس بۆ مانەوەی یادگاری ئەو شتانە دەنووسن. قوتابییەکە پێشنیار دەکات حکومەت دیوارێکی تایبەت دروست بکات بۆ شت نوسین ،هەر وەک چۆن لە چەندین واڵت ئەم دیوارە هەیە بۆ ئەو کەسانەی کە حەزەکەن لەسەر دیوار شت بنوسن٠ کرمانج خدر ،هۆکاری نووسینی ئەو شتانە دەگەڕێنێتەوە بۆ ناوشیاری
کەسەکان و دەڵێت «ئەو کەسانە ئاستی ڕۆشنبیریان نزمە و مەبەستییان ئابڕوبردنی خەڵکە ،بەنوسینی ناو و ناونیشانی کەسەکان ،یاخود نوسینی ژمارە مۆبایلی ئافرەتێک یاخود هەر شتێکیتر بێت» .بەبۆچوونی ئەو، بۆ ئەوەی ئەم کارە ناشیرنە نەمێنێت ،پێویستە ئەو کەسانەی ئەم کارە ئەکەن بدرێنە دادگا و ڕوبەڕوی یاسا بکرێنەوە٠ قوتابییەکی تر بە ناوی مژدە عارف ،دان بەوەدا دەنێت کە کچانیش هەمان شت دەکەن و لە قوتابخانە تەختە و دیوارەکان دەنووسن و تەعبیر لە ناخی خۆیان دەکەن بۆ کوڕان .داواش دەکات لە ڕاگەیاندنەکانەوە باسی ئەم دیاردە ناشیرینە بکرێت و مامۆستایانی ئایینیش لەخوتبەی ڕۆژی هەینی دا باسی بکەن ٠و خەڵکی وشیار بکەنەوە بۆ بنبڕکردنی حاڵەتەکە. «من کرێنم هەیە و خاوەن ئیش و کارم ،لەزۆربەی شوێنەکان ژمارەی خۆم لەسەر دیوارەکان نوسیوە ،بەاڵم من لەبەر بەرژەوەندی خۆم و دەست کەوتنی ئیش ئەم ژمارەیە ئەنوسم و باڵوی ئەکەمەوە» .ئەمە بەشێک بوو لە قسەکانی موڕاد عوسمان .ئەو زێتر دووا و گوتی «زۆرجار مۆڵەت لە بەڕێوبەری ئەو دەزگایە وەرئەگرم کە ژمارەکەم لەسەردیواری دەزگاکە ئەنوسم» .گوتیشی «ئ��ەوەی جێگای داخە ،ئەوەیە ژم��ارەی خاوەن پیشەکان لەگەڵ ژمارەی ئەو کەسانەی کە بۆ مەبەستێکی تایبەتی خۆیان ئەی نوسن جیاناکرێتەوە» .بۆیە پێشنیار دەکات حکومەت شوێنێک دابین بکات بۆ خاوەن پیشەکان تا ژمارەی خۆیانی لێ بنوسن و ڕیکالم بۆ خۆیان بکەن ،نەک ئەوەی بەئارەزوی خۆیان لەکوێ بیانەوێت ژمارە بنوسن و سیمای شار ناشیرین بکەن٠
کێشەی خوێندنی کوردی لەخانەقین
هەر لەبیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە شاری خانەقین زیاتر لەژێردەستی داگیرکەراندا بووەو لەالیەن حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراقەوە چەوسێنراوەتەوەو مافەکانی لێ زەوت کراوە ،یەکێک لەوانە مافی خوێندن بووە بە زمانی کوردی و خەڵکی شارەکە بەناچاری بە زمانی عەربی خوێندویانە ،بۆیە لەمرۆدا خوێندن بە زمانی کوردی بۆتە یەکێک لەکێشەکان .هەر چەندە لەالیەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە هەوڵدەدرێ گەشە بەخوێندنی کوردی بدرێت ،بەاڵم تاکو ئێستا خوێندن بەزمانی کوردی الوازەو خەڵکی زیاتر منداڵەکانیان دەخەنە بەرخوێندنی عەرەبی. سەبارەت بەو ئاریشەیە ،فەالح حەسەن حوسێن ،جێگری بەڕێوەبەری پەروەردەی خانەقین ،لەلێدوانێکیدا بۆ هەفتەنامەی پرس وتی «لەبەر ئەوەی دەیان ساڵە خوێندن لەم شارەدا بەزمانی عەرەبی بووەو شێوەزاری ئەم ناوچەیەش جیاوازە، بۆیە سەخت دەبێ خوێندن بە کوردی» .راشیگەیاند «لەوانەیە مامۆستاکانیش بەرێکوپێکی کوردییەکە نەزانن بۆ ئەوەی پەیامەکە بگەیەننە قوتابیان» .گوتیشی «دەبێ زیاتر بایەخ بەکردنەوەی خولی زمانی کوردی بدرێت». ئەوەشی بۆ پرس ئاشکرا کرد کە ( )٨١قوتابخانەی کوردی و ( )٥١قوتابخانەی عەرەبی لەو سنورەدا هەیە .لە قوتابخانەکانی زمانی کوردی ( )٨٩٧٠قوتابی لە هەموو ئاستەکان دەخوێنن و لە قوتابخانەکانی زمانی عەرەبی نزیکەی ( )١٤٠٦٨قوتابی دەخوێنن .پێشیوایە رێ��ژەی خوێندنی ک��وردی زۆر کەمەو دەشڵێت «ئەرکی هەموو الیەکمانە چارەسەری بکەین». شەمسەدین حەسەن نوری ،سەرپەرشتیاری پەروەردەیی لە خانەقین ،لەوبارەوە بە پرسی راگەیاند «پەروەردە و فێرکردن پرۆسەیەکی بەردوام و گشتگیرە ،هەر بۆیە پێویستە الیەنی پەیوەندیدار گرنگی ت��ەواوی پێ بدات و بە هیچ شیوەیەک پشتگوێ نەخرێت» .سەرپەرشتیارەکە گوتیشی «جێی داخە کە لەناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەریم
وەکو پێویست ئەو گۆڕانکارییانەی بەخۆوە نەدیوە لە بواری پەروەردەدا ،کە لەهەرێمی کوردستان کراوە» .لەوڕووەوەش حکومەتی عێراقی بە کەمتەرخەم دەزانێت لە دابین نەکردنی بینای قوتابخانە و دامەزراندنی ماموستایان و کەلوپەلی قوتابخانەکان و کتێبی خویندن و... بەبڕوای سەرپەرشتیارەکە هوکارێکی سەرەکی کەخەڵکی خانەقین منداڵەکانیان دەخەنە بەرخوێندنی عەرەبی ،نەبوونی ماموستای پسپۆرە ،کە لەسەرجەم بابەتەکاندا ناتوانن وەکو پێویست بەزمانی ک��وردی وانەکان بڵێنەوە ،لەگەڵ کەمی سەرپەرشتیاری پەروەردەیی بەپێی پسپۆرییەکان. ماهیر عەلی ئەحمەد ،پسپۆر لە زمانی ک��وردی ،کێشە سەرەکییەکانی ب��ەردەم زمانی کوردی دەخاتەروو و دەڵێت
«نەبوونی پسپۆری زمانەوانی ک��ورد لەناوچەکەو کەمی س��ەرچ��اوەو ،کەمی ئاستی ماموستایانی زمانی ک��وردی لە قوتابخانە و خویندنگاکاندا ،کە وا دەکات قوتابی و خوێندکار نەتوانێ سوود وەربگرێ ،ئەمانە وایکردووە ئاستی خویندنی کوردی ئاستی دابەزێ». پێشیوایە زاڵبوونی زم��ان و کەلتوری عەرەبی بەسەر دانیشتووانی ش��ارەک��ە و الوازی ڕۆڵ��ی دەزگ��ا روشنبیری و راگەیانەکان لەسەر هەموو ئاستەکان ،یەکێکی ترە لە هۆکارەکان. دەشڵێت «گرفتی سەرەکی خێزانەکانیش لەوەرنەگرتن و دانەمەزراندنی منداڵەکانیانە ،هەر بۆیە منداڵەکانیان ناخەنە بەردەم خوێندنی کوردی».
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 173
2013/2/19
9
سوپای عێراق..... لە فەرمانڕەوایی شا فەیسەڵەوە تا نوری مالیکی ستیڤان شەمزینانی بەشی پێنجەم و کۆتایی «بارزانییەکان تاساڵی ١٩٨١لەباشوور مانەوە ،ئەو ساڵەی سەرلەنوێ بۆ ئۆردوگای قوشتەپە لەدەرەوەی هەولێر گوێزرانەوە .بارزانییەکان لەپەنجا هەزار کەس تەنیا ٣٠-٢٠هەزار کەسیان لێمایەوە .لەساڵی ١٩٨٣بەرزان تکریتی نوێنەری عێراق لەنەتەوە یەکگرتووەکان – بەشداریی ئەو چاوپێکەوتنانەی کردووە لەگەڵ لیژنەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافی مرۆڤ بەستراوە -و وەتبانی برای سەددام حسێن وتیپێکی موخابەرات ویەکەیەکی تایبەت لەسوپا چەند هەزار نێرینەیەکیان لەئۆردوگاکە کۆکردەوە ،ئەوانەی تەمەنیان لەسەرووی ١٢ساڵەوە بوو ،شاهیدێک دەیووت :ئەو خەڵکەیان بەماشێن بەرەو باشوور گوێزایەوەو دواجاریش لەدەوروبەری شاری بەغداد بینراون ،ئینجا بێسەرو شوێن کران» .»٢١« .تاوانی بەکۆمەڵکوشتنی بارزانییەکان وەاڵمدانەوەبوو بۆ ئەو زنجیرە چاالکییەی مەفرەزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان بەهاوبەشیی لەگەڵ سوپای ئێران لەسنووری حاجی ئۆمەران ئەنجامیاندا بوو ،بەاڵم هیچکات بەعس رەوایی نەبوو لەبەرامبەر هێرشی پێشمەرگەدا چاالکیی وزەبری تۆڵەسێنی لەبەرامبەر هاوواڵتیانی بێ دیفاع ئەنجامبدا .ئەم پرۆسەیە هەر بەوەوە نەوەستا سنووری ناوچەیەکی دیاریکراو بگرێتەوە بەڵکو لەسەرەتای ساڵی ١٩٨٨گەیشتە ترۆپک .ساڵی ١٩٨٨بۆ سوپای عێراق رەشتترین ساڵە لەدیرۆکدا ،چوون ئەو ساڵە ،ساڵی پیادەکردن وبەڕێوەچوونی هەر چوار قۆناغەکەی شااڵوەکانی ئەنفالی گەلی کوردستانە کە لەرۆژی بیست وسێی شوباتەوە دەستیپێکردو تاکو شەشی ئەیلوولی هەمان ساڵی خایاند. لەم پرۆسەیەدا کەدەتوانرێت بەجینۆساید بناسێنرێت وبەهاوشانی قەتڵوعامی ئەرمەنەکانی ساڵی ١٩١٥و هۆلۆکۆستی جووەکان دابنرێت ،زیاتر لە ١٠٠هەزار مرۆڤی کورد لەناوبران ،لەپەنایدا هەزاران گوندو مزگەوت وقوتابخانەو کەنیسە وێرانکران ،ئەمە جیا لەوەی بەملیۆنەها گیانلەبەرو باڵندە قڕکران وزۆرینەی باغ ودارستان وناوچە سەوزاییەکان کرانە بیابانی کاکی بەکاکیی .ئەندرو وایتلی لەپێشەکیی راپۆرتەکەی «میدڵ ئیست وۆچ» کەیەکێکە لەسەرچاوە نایابەکانی ناساندنی ئەنفال بەدنیا ،دەنووسێت «بەخەمڵ وبۆچوونی ئێمە الیکەمەکەی ٥٠هەزار یان ١٠٠هەزار کەس کەزۆربەیان ژن ومنداڵ بوون لەنێوان شوبات وئەیلوولی ١٩٨٨کوژرابن».»٢٢« . هەرچەندە ئامارێکی فەرمیی وکۆنکرێتی لەبەردەستدا نییە ژم��ارەی ئەنفالکراوەکان ئاشکرا بکات ،بەاڵم ئەوندەی دەزانرێت ژمارەکە النیکەمەکەی ١٠٠هەزار کەسە ،عەلی حەسەن مەجیدی سەرپەرشتیاری پرۆسەکەدا لەدوو جێگەدا ،بەڵگەی ئەوە بەدەستەوە دەدات ،ژمارەی ئەنفالکراوەکان لە ١٠٠هەزار کەس زۆرتربووە ،ناوبراو لەیەکێک لەنامەکانیدا بۆ سەددام ئاماژەیکردووە بەوەی زیاتر لە ١٠٠هەزار کەسن وحکومەت هەر فریا ناکەوێت تەنانەت سابوونیش بەسەریاندا دابەش بکات بۆیە هەموویان لەناوبراون .لەجاری دووەمدا «لەمایسی ١٩٩١دا کاتێ دەسەاڵتداری بێسنووری ئەنفال ،عەلی ئەلحەسەن مەجید ،کەدواتر بەرزکرایەوە بۆ وەزیری بەرگریی ،لەدانوستانێکی نەزۆکدا لەگەڵ سەرکردە کوردەکاندا کۆبووەوەو دەیزانی چۆن قسە دەکات! کاتێ رووبەڕووی داواکاریی کوردەکان بووەوە کەچارەنووسی کوردە سەرنگومکراوەکان روون بکاتەوە – ئەو ژمارەیەی ئەوان دایاننابوو ١٨٢هەزار کەس بوو -ئەم بەتووڕەییەوە وایدەربڕی تێکڕای ئەو ژمارەیەی لەئەنفالدا کوژراون بەهیچ جۆرێک لەسەد هەزار کەس زیاتر نەبووە» .»٢٣« .بەجیا لەزیانی گیانیش لەرووی ماددییەوە کوردستان لەالیەن سوپاوە بەتەواوەتی وێرانکراو ژێرخانە ئابوورییەکەی هەڵتەکێنرا، چەندان ئاوەدانی چۆڵ و وێرانکران ،بەبەهای ملیارەها دۆالر زیانی ماددیی بەر تێکڕای کوردستان کەوت کە تاکو هەنووکەش ئاسەوارە خراپ ونێگەتیڤەکانی بەردەوامییان هەیە .بەپێی ئامارو بەڵگەنامەیەک ،تەنیا لەساڵی ١٩٨٨و لەمیانەی هەڵمەتەکانی ئەنفالدا «یەکەم ٢٨٣٩ :گوندو شار وێران کراون. دووەم ١٧٥٧ :قوتابخانە کاولکراون .سێیەم ٢٤٥٧ :مزگەوت وجیگەی ئاینیی تر وێران کراون .چوارەم ٢٧١ :نەخۆشخانەو تیمارگە وێرانکراون .پێنجەم: ٢١٩٨٢٨خێزان لەسەرجەم ناوچەکانی کوردستاندا راگوێزراون» .»٢٤« .هەر لەساڵی ١٩٨٨و لەچوارچێوەی پالنی قڕکردنی گەلی کورد هێزە ئاسمانییەکانی سوپای عێراق بەچەکی خنکێنەر شارۆچکەی «هەڵەبجە»یان بۆردومانکرد ،جیا لەکاولکردنی شارەکە ،نزیکەی پێنج هەزار هاوواڵتی کوژران ودوو بەرابەر بەو ژمارەیەش زامداربوون ،لەگەڵ ئەوەشدا هەزاران هەڵەبجەیی ئاوارەو پەڕاگەندەی شارەکانی کوردستان ودیوی ئێران بوون .لەساڵی ،١٩٩١دوای راپەڕینی گەلی کورد لەباشووری کوردستان وشیعەکان لەباشووری عێراق ،جارێکی دیکە سوپا رۆڵێکی دڕندانە وتوندی هەبوو لەسەرکوتکردنی راپەڕینی گەالنی عێراق .ئەگەر لەکوردستان بەهۆی کۆڕەوی میلۆنیی گەلی کوردەوە زیانە گیانییەکانی کورد کەمتر بووبن بەبەراوورد بەقۆناغەکانی تر ،ئەوە لەناوەڕاست وباشووری عێراق سوپا زۆر بەتوندیی شیعەکانی سەرکوتکرد ،لەم پرۆسەیەدا هەزاران هاوواڵتی راپەڕیوی شیعە کوژران وسەدان جێگەی ئاینیی وهەزاران ماڵ لەگەڵ زەوی
یەکسان کران. بەکورتییەکەی سوپای عێراقیی لەمێژووی ژیانی تایبەتیی خۆیدا ،تۆمارێکی ئێجگار رەش ودزێوی هەیە لەکوشتار ولەناوبردنی هاوواڵتیانی واڵتەکەیدا، رەنگبێ لەمێژووی میللەتان ودەوڵەتاندا نموونەیەکی تر نەبێت ،کەسوپای واڵتێک بەو قەبارە ترسناکە سەرکوتی هاوواڵتیانی واڵتەکەی کردبێت .هەروەک چۆن لەتەواوی دیرۆکدا دەستناکەوێت هیچ واڵتێکی هاوچەرخ بەقەدەر عێراق زۆرترین پرۆسەی کاولکاریی لەنێو دەوڵەت و ئاوەدانییەکانی خۆیدا بەڕێوە بردێت ،ئەم حاڵەتە یەکێک لەدەگمەنترین حاڵەتەکانە کەپێویستیی بەپانتایی زیاترو فراوانترە بۆ شرۆڤەکردنی ئەکادیمیی وهەمەالیەنە .لەپوختترین دەربڕینیشدا سوپای عێراق لەمەیدانی هیچ جەنگێک لەگەڵ دەوڵەتان سەرکەوتوو نەبووە ،تەنێ لەسەرکوتی ناوخۆیدا نەبێ ،کەبەبڕوای من دۆڕانی حەتمی وراستەقینە ئەوی دووەمییانە . سوپای نوێی عێراق لەدوای بەعس پرۆسەی «ئازادیی» عێراق ئەو وێستگەیە بوو سوپای عێراقی دوای هەشتاو دوو ساڵ لەتەمەن بەتەواوەتی هەڵوەشاندەوە ،لەگەڵ رووخانی پەیکەرەکەی دیکتاتۆر لەساحەی فیردەوسی بەغدادو هاتنە ناوەوەی سوپای هاوپەیمانان بۆ ناو شارەکە ،ئیدی شتێک نەما پێبووترێت سوپای عێراق .لەرووی یاساییەوە ئەمەریکا لەگەڵ راگەیاندنی کۆتایی ئۆپەراسیۆنەکەیان ،راشیانگەیاند بەعس وسوپاو وەزارەتی بەرگریی ودامودەزگاکانی رژێم هەڵوەشاونەتەوەو لەمەو بەدوا بوونیان یاساغە .ئەوە یەکەمجار بوو دوای هەشت دەیە سوپای دەست وچنگ خوێناویی عێراقیی سکوت بکات ولەسەر شانۆی رووداوە گەرمەکان نەک رۆڵی بەڵکو بوونیی فیزیکیشی بسڕێتەوە .دوابەدوای وەرگرتنەوەی ئیدارە لەالیەن عێراقییەکانەوە ،جارێکی دیکە لەژێر رێنمایی وبەئامادەیی ئەمەریکییەکان سوپایەکی نوێی عێراقی دامەزرایەوە .ئەم سوپایە سوپایەکی سنووردارەو گەشەکردن وهەموو جموجۆڵەکانی بەدەستوور پێوەندکراوە .م��اددەی ١٤ لەدەستووری هەمیشەیی عێراق ئاماژەدانێکی راستەوخۆی تێدایە کەسوپای عێراق دەبێت هەموو پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی ناو عێراق لەخۆ بگرێت .بەپێی راپۆرتی سەنتەری دیراساتی ستراتیژیی نێودەوڵەتیی csisکە لە-٩-١٦ ٢٠٠٨دا باڵویکردۆتەوە ،سوپای عێراق لەئابی ساڵی ٢٠٠٨دا ژمارەکەی بەگشتیی ١٨٠٢٩٦سەرباز بووە ،واتە بەژمارە لەو هێزەی ئەمەریکا لەوکاتەدا لەعێراق هەیبووە زیاتر بووە «هێزەکانی ئەمەریکا لەتەمووزی ،٢٠٠٨تەنیا ١٤٦هەزار سەرباز بوو» ،بەپێی هەمان راپۆرت تەنیا دوو لیوا هەن لەکوردەکان پێکهاتبێت وتێکڕاش ژمارەی سەربازەکانی ئەو دوو لیوایە لە ٩٠١٠سەرباز تێناپەڕێت. لەرووی چەک وچۆڵیشەوە وردە وردە سوپای عێراقیی بەرەو پێشکەوتن وخۆ پڕ چەککردن هەنگاو دەنێت ،بۆ ئەو مەبەستەش چەندان بۆندی بەبەهای ملیارەها دۆالر لەگەڵ کۆمپانیا ئەمەریکییەکان واژۆ کردووە بەمەبەستی کڕینی چەک وتەقەنیاتی پێشکەوتووی سەربازیی .رۆژنامەی «واڵستریت جۆرناڵ»ی ئەمەریکیی لەراپۆرتێکیدا لەمانگی ئەیلوولی ساڵی پار باڵویکردۆتەوە ،بۆندێک لەنێوان حکومەتی عێراق وئەمەریکا واژۆ ک��راوە بۆ کڕینی ٣٦فڕۆکەی جەنگیی ئەمەریکیی لەجۆری « .»F١٦لەالیەکی تریشەوە سوپا لەالیەن ئەمەریکییەکانەوە راهێنانیان پێدەکرێت لەسەر چۆنێتی بەشدارییکردنی جەنگ و رووبەڕووبوونەوەی پەالماردانی تیرۆریستیی .دیمەنەکە وەهایە :هەوڵێکی چڕوپڕ لەئارادایە بۆ بوژاندنەوەی سوپای عێراق کەئێستا سوپاکە بیست ونۆیەمین سوپایە لەئاستی جیهاندا ،بەرپرسانی عێراقیی دەخوازن خێراتر لەوەی هەیە سوپا گەشە بکات ودامەزراوە سەربازییەکانیش بەپەلە بنیاتبنرێنەوە بەحوکمی ئەوەی سوپای هاوپەیمانان لەئامادەکارییدان بۆ کشانەوە ،بەم پێیەش ئەرکی سوپای عێراقیی سەختتر وگرانتر دەبێت لەدابینکردنی سەقامگیریی بۆ خەڵک. «ئەحمەد عەلوانی» ئەندامی لیژنەی بنیاتنانەوەو وەبەرهێنان وئابووری لەئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ،لەشوباتی رابردوو رایگەیاند :توانای لۆجیستی وپیشەسازیی سەربازیی عێراق لەئاستێکی نزمدایەو پێویستە حکومەتی نوری مالیکی کاری جیددی بکات بۆ سەرلەنوێ بوژاندنەوەی پیشەسازیی سەربازیی. عەلوانی بەپێویستی دەزانێ هەمان وەزارەتی پیشەسازیی سەربازیی سەردەمی رژێمی پێشوو زیندوو بکرێتەوەو پێیوایە «هەزاران کادری پێشکەتوو هەیە شارەزاییان لەو بوارەدا هەیە ،بەاڵم تائێستا سوودیان لێ وەرنەگیراوە ،بۆیە دەبێت حکومەت کار بۆ ئەوەبکات پشت بەشارەزایانی خۆماڵیی ببەستێت وکەرتی پیشەسازیی سەربازیی ببووژێنێتەوە» .چوار ساڵی کابینەکەی «نوری مالیکی» بەچوار ساڵی بنیاتنانەوەو گەشەکردنی سوپای عێراق دێتە هەژمار ،مالیکی زیرەکانە توانی پەرەبدات بەتوانای سوپاکەی وبارهێنانیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی تێرۆر. ئەگەرچی هەندێک گلەیی وناڕەزایی هەیە لەسەر پتەوبوونەوەی سوپای عێراق، ئەمەش لەالیەن کوێتییەکانەوە شایانی شاردنەوە نەبووە ،بۆیەکا بەئاشکرا کوێتییەکان ناڕەحەتیی خۆیان نیشان دەدەن لەمەڕ ئەو رۆڵ پەیداکردنەوەی سوپای عێراقیی .لەبەرامبەردا سەرکردە عێراقییەکان رایدەگەیەنن خۆ پڕ چەککردنەوەو پتەوکردنی سوپا پاساوی خۆی هەیە ،یەکێک لەهەرە دیارترینیان
جەنگانە لەگەڵ شانە تیرۆریستییەکانی ناوخۆ ورووبەڕوبوونەوەی رێکخراوی ئەلقاعیدە .ئەمە لەالیەک ولەالیەکی ترەوە کاربەدەستانی عێراق دووپاتی دەکەنەوە ئەم سوپایە نابێتە سوپاکەی بەعس ،هەروەک چۆن لەنیەتدا نییە بەرێگاکەی پێشوودا بڕواتەوە .هەندێکیش جەخت دەکەنەوە ،دەبێت سەرکردەیی سوپا بەدەستی کەسە مەدەنییەکانەوە بێت ،بۆ وێنە «سەلیم جبوری» وتەبێژی بەرەی تەوافقی سووننە پێیوایە «پێویستە سەرکردایەتی سوپای عێراق بەدەست مەدەنییەکانەوە بمێنێتەوەو تاوەکوو دەستدرێژیی نەکاتە سەر مافی مرۆڤ وگەالنی عێراق» . کوردەکانی عێراقیش سەرەڕای بەشدارییان لەو سوپا نوێیەدا ،ترسیان لەپڕ چەککردنەوەو پتەوبوونی سوپا هەیە ،بەرپرسانی باشووری کوردستان نیگەرانیی خۆیان لەچەندین جێگە وبۆنەدا پیشان داوە لەبەهێزیی ورۆڵ پەیداکردنەوەی سوپا ،تەنانەت سەرۆکی هەرێم «مەسعوود بارزانی» بەنیگەرانییەوە دەڕوانێتە ئەو پرسەو دەڵێ «پێکهاتەی سوپای عێراقیی مانای پەڕاوێزخستنی کوردە»، چەندان سەرکردەی تری سیاسیی کورد هەمان بۆچوونیان هەیە ،لەبەرامبەریشدا گروپی دووەم هەن ،لەو بڕوایەدان مادام دەستوورێک هەیە ئەرک ورۆڵی سوپای دیاریکردووە ومافەکانی کوردیشی چەسپاندووە ،مادامیش کورد خۆی بەشدارە لەپێکهاتەی سوپادا هیچ مەترسییەکی ئەوتۆ نییە بۆ سەر مافی کورد .فریاد رواندزی ئەندامی کوردی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقیی هەمان ئەو بۆچوونەی هەیەو رایدەگەیەنێت «سوپای عێراق سوپایەکە نابێت دەست لەکاروباری ناوخۆی واڵت وئیدارات وناکۆکییە سیاسییەکان وەربدات ،بۆیە هیچ مەترسییەک لەپڕ چەککردنەوەی سوپای عێراقدا نابینم ،بەتایبەتی سوپای ئێستای عێراق سوپایەک نییە لەژێر دەسەاڵتی تەنیا کەسێکدا بێ ،بەڵکو کوردو سووننەو شیعەی تێدایە ،هەروەها کورد لەسوپای عێراقییدا چەندین پۆستی گرنگی هەیە ،ئەو پۆستە گرنگانەش وا دەکات هیچ مەترسییەکی لێ بەدینەکرێت». بەشێکی تر لەکوردەکان وتەنانەت عەرەب عێراقییەکان وچاودێران لەوە نیگەرانن بەهێزبوونەوەی سوپا ئەگەری کودەتای سەربازیی دەهێنێتە پێشەوە ،هەروەک «جەیمس دینزلۆ» دەڵێ «بەهێزکردنی سوپای عێراق وئەگەری کودەتا ئەوەی دەیسەپێنێت تەریبە لەگەڵ دەرچوونی بەریتانیا لەو واڵتە لەساڵی ١٩٤٨دا ،شۆڕشی ١٩٥٨وهاتنی حکومەتە سەربازییەکەی عەبدولکەریم قاسم وعەبدولسەالم عارفی ب��ەدوادا هات» .بەدەر لەهەموو ئەم راستییانە نابێت نادیدەی بگرین ،جیهان گۆڕاوەو ئێستا نەک پەنجا ساڵ بگرە پێنج ساڵ پێش ئێستا نییە ،ئەوەی لە ١٩٨٨بۆ سوپای عێراق وحکومەتی سەددام دەچووە سەر مەحاڵەو لەزەحمەت زەحمەتترە بۆ ئەم سوپا نوێیەو نوری مالیکی یان هەر سەرۆک وەزیرێکی تری عێراقیی بچێتە سەر ،بەبۆچوونی من سوپای عێراق چەندیش بەهێزبێت ،لەئاستی ئەو چاوە تیژەی لەسەر عێراقە هێشتا هەر الوازە. دوایین وتە لەکاتی خوێندنەوەو تاوتوێکردنی ئەو سەرچاوانەی بۆ ئەم باسە بەکارمهێناون، لەگەڵ رۆیشتنی ئەو هەموو رووداو وکارەساتەی لەماوەی هەشتا ساڵدا لەسەردەستی سوپای عێراق بەسەر گەالنی ستەمدیدەدا هێنراوە ،الی خۆمەوەو لەدەرەوەی واقیعی کارەساتەکانەوە تووشی جۆرێک لەتۆقین بووم ،لەرێگەی ئینتەرنێتەوە چەندین وتارو لێکۆڵینەوەم لەسەر سوپای دەوڵەتانی تر پەیداکردو خوێندمەوە ،هێشتا نەمبینی هیچ کۆمەڵگەیەک لەتەواوی سەدەی بیستدا بەدەر لەئەڵمانیای نازی هێندەی عێراق بووبێتە مەیدانی جەنگ ودەستڕۆیشتوویی سوپاو کاولکاریی ناوخۆیی .تەنانەت لەسەردەمی بەعسدا «دروستتر وایە بڵێین سەردەمی س��ەددام» ،عێراق بەتەواویی لەکۆمەڵگەیەکی نۆرماڵەوە گۆڕا بۆ سەربازگەیەکی گەورە ،هەڵمەتی بەسەربازکردن تەنێ لەسنوورێکدا نەمایەوە، پیرو مندااڵن وژنان وتەکنۆکرات وهەموو چین وتوێژێکی عێراقی گرتەوە ،هونەر بوو بەهونەرێکی سەربازیی ،شیعرو ئەدەب وتەنانەت ژیانیش رەنگی خۆیانیان لەدەستداو بوونە کەرەستەیەک بۆ پێگەیاندنی سەرباز ،دایکی هەرە ئازا ئەوەبوو زۆرترین منداڵ یان بابڵێین زۆرترین سەرباز بخاتەوە ،فەرمانگەی تەجنید لەهەموو شوێنێک قەرەباڵغتر بوو ،بەردەوام جمەی دەهات ،ئەم فەرمانگەیە خوازیاربوو ژنە سکپڕەکانیش سەردانی بکەن تا ناوی منداڵە لەدایکنەبووەکەی ناو سکیشیان بنووسن وەک سەربازی «دواڕۆژ» .جەنگ و مانۆڕی سەربازیی تامی هەموو شتێکیان ناخۆش وگۆڕیبوو ،جەنگ تەنانەت پارەو پیتاکی مندااڵنی قوتابخانەکانی هەڵلووشی ،عێراق لەماوەی ئەو جەنگە هەشت ساڵییەدا لەگەڵ ئێران ،تەواو قەرزار بوو ،ژمارەی قەرزەکانی لە ١٠٠بیلیۆن دۆالر تێپەڕی ،کەزیاتر لە ٤٠بیلیۆنیان بۆ چەک وتەقەمەنی بەهەدەر درابوون ،ئاکامی جەنگیش جگە لەدۆڕاندنی عێراق وکوژرانی ٢٠٠هەزارو برینداربوونی ٥٠٠هەزار کەسی دیکەی عێراقیی بەرهەمێکی تری نەبوو .سوپا کارەکتەری هەموو ئەم نەهامەتییانە بوو ،لەبەرئەوە وای بەباش دەزان��م مێژووی سوپای عێراق ببێتە وانەیەک لەقوتابخانەکاندا بۆ ئەوەی تا دنیا دنیایە لەبیرمان بێت سوپایەک هەبوو لەم رەنگەو لەو چەشنە. تێبینی :ناوی سەرچاوەکان الی هەفتەنامەی پرس پارێزراون.
10
ژماره 173
www.lawanikurdistan.com
2013/2/19
هۆکارەکانی گۆڕانی کولتوور هێرۆ جەمیل* گۆڕانی کولتووری هەر لەخۆیەوە بەرپا نابێ ،بەڵکو چەند هۆکارێک هەن هەریەکەی بەڕێژەیەک گۆڕانەکە چاالکتر و حەتمی تردەکەن ،گۆڕانی کولتووری دیاردەیەکی گشتی هەموو کۆمەڵگاکانە ،ڕەنگە ئەو گۆڕانە خێرابێت یان سست بێت ،بەشەکی یان هەمووەکی بێت ،ئەو هۆکارانە لەکۆمەڵگایەک بۆ کۆمەڵگایەکی تر جیاوازە ،هەر لەزەمەنێک بۆ زەمەنێکی تر گۆڕانی بەسەردادێت ،فاکتەری «ماوە»ڕۆڵێکی بنەڕەتی دەبینێت ،هیچ کۆمەڵگایەک ناتوانێ تا سەر کولتوورەکەی بپارێزێ ،هەر ئەوەش وایکردووە ملمالنێی نەوەی کۆن ونوێ بێتەئاراوە. گۆڕان گۆڕان بە یەکێک لە دیاردە گشتیەکان دادەنرێت کە ناسنامەی کۆمەڵگاو میللەتەکانە ،هەر لەوکاتەی مرۆڤ بوونی هەبووە گۆڕانیش بوونی هەبووە، بەاڵم ڕادەی گۆڕانەکان بەپێی جیاوازی کات و شوێنەکان جیاواز بووە، بۆ یەکەمجار (ولیم ئۆکبێرن)( )Wilam Ogburnدەستنیشانی چەمکی گۆڕانی کردووە ،کاتێک پەرتوکێکی بەناوی (گۆڕانی کۆمەاڵیەتی) لەساڵی ١٩٢٢باڵوکردەوە ،دەستنیشانی چەمکی گۆڕانی کردووە ،هەروەها تاوتۆی چەمکی گەشەسەندنی کۆمەاڵیەتی و ڕاڤەی هۆکارە بایۆلۆژی و کولتووریەکانی کردووە .یەکەم کەس بووە کە گریمانەیەکی پێشکەشکردووە بەناوی (دواکەوتنی کولتوور ))Cultural Lagلەنێوان کولتووری مادی و نامادی ،بۆیە چەمکی گۆڕان بەستراوەتەوە بەو گۆڕانە کۆمەاڵیەتیانەی لە جۆری پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان لەبارو دۆخێکی کۆمەاڵیەتی دیاری کراو بەدیاردەکەوێت ،لەکاتێکی دیاری کراودا .هەر بۆیە گۆڕان سیماێیکە یان خەسڵەتێکە لە خەسڵەتەکانی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ،لەهەمان کاتدا گۆڕان بەحاڵەتێکی سروشتی دادەنرێت کە هەموو الیەنەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتی گۆڕانیان بەسەردادێت ،بەاڵم مەرج نییە گۆڕانەکان هاو تەریب بن ،هەندێک الیەن خێراتر گۆڕانیان بەسەر دادێت و ماوەی کەمی دەوێت ،هەندێکی تر ماوەی زیاتری دەوێت بۆئەوەی گۆڕانکاری دروست بکات. لەالیەکی تر زانای کۆمەڵناسی ئەلمانی (جۆرج زمل) یەکەم کەس بوو کە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی بە دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی وەسف کردووە، پێوابووە نابێت ئێمە گۆڕان بەحاڵەتێکی خراپ دابنین لەناو کۆمەڵگادا، بەڵکو هەرکاتێک کۆمەڵگا سەقامگیریەکی ڕێژەی بەخۆوە بینی ،ئەمە بە شێوەیەکی کاتییە بەهۆکارێک لەهۆکارەکانی تێکەاڵوبوونی کۆمەڵگا دانانرێن ،بەڵکو دەبێت ئێمە دیراسەی گۆڕان بکەین لەسەر بنچینەی تێگەیشتنمان بۆ دیاردە کۆمەاڵیەتیەکان. دیاردەی گۆڕان لەگشت شوێن و کاتەکان ڕوودەدات .گۆڕانیش بەمانای ئەو جیاوازیانەی کە لەسەر دی��اردە کۆمەاڵیەتیەکان لەکاتێکی دیاری کراودا ڕوودەدەن ،دەتوانرێ تێبینی وپێوانەی گۆڕانەکانیش بکرێت ،کە ئەو گۆڕانانە ڕوو دەدات بەهۆی ملکەچی هۆکاری دەرەکی و ناوەخۆیین، وەکو دۆزینەوەی کەرەستەکانی بەرهەم هێنان و کۆچکردن و باڵوبونەوەی خوێندەواری. چەمکی گۆڕان بەستراوەتەوە بە چەمکی (گۆڕانی کۆمەاڵیەتی) کە ئەمەیان بەمانای هەر گۆڕانێک لە پێکهاتەکانی دانیشتوان ،سیستەمی کۆمەاڵیەتی ،پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان ،یاخود لەبەهاو پێوەرەکان، کەئەمانە کاریگەریان دەبێت لەسەر ڕەفتاری تاک لەکۆمەڵگا. کەواتە گۆڕان واتە جیاوازی نێوان حاڵەتی کۆن و نوێ ،یان جیاوازی شتێکە لەماوەیەکی دیاریکراو ،هەروەها گۆڕان بەهۆی دوو هۆکارەوە بەرپا دەبێ ،ئەویش هۆکاری دەرەکی و هۆکاری ناوەخۆییە ،ئەو دوو هۆکارە هەریەکە بەڕێژەیەک کاریگەریان دەبێ لەسەر ڕەفتاری تاک لەکۆمەڵگادا .لەو پێودانگەوە لە ڕوانگەی ئایینیەوە گۆڕانی کولتووری ،کۆمەاڵتی پەیوەست بە دید و ئەقڵیەت وبیرکردنەوەی خەڵکەوە ،چونکە ئەوە خەڵکە دەشێت لە(خراپەوە) بگۆڕدێت بۆ(باشتر) یان بەپێچەوانەوە ،لێرەدا گرنگە جەخت لەسەر هەژموونی ئایین بکرێ ،چونکە ئەوە ئایینە خوێندنەوەی دینامیکی بۆ دەروون وبیر وجیهانبینی مرۆڤ دەکات وئاراستەی دەکات. کولتوور لەڕووی زاراوەناسیەوە: وشەی (کولتوور) وشەیەکی بیانیە لە وش���ەی()Cultەوە هاتووە، بەمانای ئەو شتەی کە کۆمەڵگا چاندویەتی ،کولتوور بەرامبەر وشەی کەلچەری ( )Cultureئینگلیزی و (الثقافە) عەرەبیەوە وەرگیراوە ،زۆر جار لەبەرامبەر وشەی (کولتوور) لەزمانی کوردیدا وشەی (ڕۆشنبیری) یاخود (فەرهەنگ) بەکاردێت. کولتوور بەدوو واتا بەکار هاتووە ،یەکەمیان بەواتای ((ڕێوڕەسمی ئایینی)) دووەم بەواتایی کشتوکاڵ کردن لەسەر زەوی ،بەاڵم بۆیەکەمجار بیرمەندان و هزرڤانانی سەردەمی ڕێنسانس بوون کە وشەی کولتووریان بە ڕەهەندە (مەعنەویەکەیدا) بەکارهێناوە. لەڕووی واتاسازییەوە:
کولتوور یەکێکە لەپێکهاتە گرنگەکانی پێشینەی کۆمەاڵیەتی .کولتوور ئەو شتانەیە کە تاکەکەس لەکۆمەڵ وەریان دەگرێ وەک هونەرەکان، زانستەکان ،بیرو ڕا هەروەها الیەنە م��ادی و نامادیەکان دەگرێتەوە لەنەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر دەگوازرێتەوە. (ئ��ەدوار تایلور) پێیوایە کولتوور هەموو ئەو پێکهاتانە دەگرێتەوە لەزانیاری بیروباوەڕو ئایین و هونەر و بەها و سیمبول ...کە تاک بەو پێیەی ئەندامی کۆمەڵگایە وەری دەگرێت. پێشتر کولتوور تەنیا بەمانایی(ڕۆشنبیری) لێکدراوەتەوە ،بەاڵم لەگەوهەردا سنور و م��ەودای ئەم وشەیە لەوە فراوانترە کە سەرجەم بوارەکانی (ڕۆشنیری و زمان وداب ونەریت و ئایین وپانتایی هۆشیاری وناهۆشیاری و کەش و نەسەقەی کۆمەاڵیەتی و ئایینەکان وفیکرو ئەدەب وهونەرو مێژوو) دەگرێتەوە. کولتوور پێکهاتەیەکی زۆر ئالۆزە لەئەنجامی پرۆسەیەکی زیندەگیانەی مێژوییە کە لەزۆرترین باردا بەشێوەیەکی نائاگاییانە پراکتیزە دەکرێت، یاخود کولتوور هەموو ئەونەخشە داڕێژراوە مێژوییانەن کە ڕێڕەوی ژیان دیاری دەکەن ،وەکو نەخشەی دیارو ئاشکرا و نادیار و شاراوە ،عەقڵی و ناعەقڵی و ڕەفتار لەگەڵ شتە مادییەکان ،ئەوانە لە هەموو کاتێکی دیاریکراودا بوونیان هەیە و خاوەنی تواناکارییەکی بەهێزن بۆ ئاراستەکردنی ڕەفتاری خەڵک و ڕێنمایی کردنیان. کولتوور بەستراوەتەوە بەکۆمەڵگا هیچ کۆمەڵگایەک بەبێ کولتوور نابێت هیچ کولتوورێک بەبێ کۆمەڵگا نابێت ،ئەمەش وەکو دوو ڕووی یەک دراو سەیر دەکرێت .کۆمەڵگا بەهۆی کولتوورەوە ڕێک دەخرێت و مرۆڤ بەهۆی کولتوورەوە دەبێت بەبونەوەرێکی کۆمەاڵیەتی ،کولتوور هۆکاری پەیوەندی کردنە ئەگەر کۆمەڵگا سیستەمێکی پەیوەندی کردن بێت ئەوا ئەم پەیوەندی کردنە بەهۆی کولتوورەوە دیاری دەکرێت. کولتوور بەشێکە لە کەسایەتی ،ناسنامەیەکە بۆ کۆمەڵ بەگشتی مرۆڤەکان بەتایبەتی کەخۆیان لەوەی دیکە جیا دەکەنەوە ،کەواتە کولتوور چەند هۆکاری خۆناسینە هێندەش هۆکاری خۆجیاکردنەوەیە لەوانی تر ،بۆیە کولتوور ڕێگا و شێوازی ژیانە ،هەر کۆمەڵگایەکی مرۆڤایەتی کولتوورێکی تایبەت بەخۆی هەیە ،کە دەگوازرێتەوە بۆ نەوەیەکی تر. گۆڕانی کولتوور گۆڕانی کولتووری هەموو ئەو وەچەرخان و گۆڕانانەیە کە لەهەر بەشێکی کولتووردا ڕوودەدەن لەهونەر ،زانست ،فەلسەفە ،تەکنۆلۆژیا ..هەروەها هەموو شێوە یاساکانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ،لەوە مەزنتر هەموو جۆرەکانی گۆڕانی شێوە یاساکانی سیستەمی کۆمەاڵیەتی دەگرێتەوە ،یاخود گۆڕانی کولتووری بریتییە لەپرۆسەیەکی گۆڕانکاری گشتگیر کە سروشتی کولتوور دەگرێتەوە ،بۆیە لەبنەڕەتدا گۆڕانێکی جۆرییە. گۆڕانی کولتووری گۆڕانێکی مرۆییە ،لەکاتی گۆرینیدا کار بۆگۆڕینی ئەو مرۆڤە دەکات کە بەکاری دەهێنێت ،بۆیە گۆڕانی کولتوور لەپاڵ ئەوەدا کەخودییە ئەوا هاوکات جۆریشە. گۆڕانی کولتوور بەخەسڵەتێک لەخەسڵەتەکان و تایبەتمەندیەکانی کولتوور دادەنرێت ،گۆڕانی کولتوور واتە زیاد کردن یاخود لێدەرکردنی هزرەکان و شێوازە کولتوورییەکان ئەو پراکتیکیانەی کەپێوەی پەیوەستە بەشێوەیەکی لەخۆوە یاخود نەخشە بۆکێشراو. ئەوەی جێگەی باسە کولتوور هەمیشە لەحاڵەتی گۆڕاندایە ،تەنانەت لەناو ئەو کۆمەڵگایانەش کە وەستا و کەم جوڵە دێنە بەرچاو گۆڕان لەبەشێکی کولتوور دەبێتە هۆی گۆڕان لەبەشەکانی تردا ،چونکە ئەگەر بەشەکان بەیەکەوە نەگۆڕدرێن ئەوا دەبێتە دواکەوتنی کولتوور. دەتوانین بڵێین گۆڕانی کولتووری هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە دەگۆڕێن لەکۆمەڵگا ،جا ئەو گۆڕانە سنوردار بێت یاخود فراوان گشتگیر بێت ،وەکو لەالیەنی مادی یاخود مەعنەوی،پەیوەندیەکان ،داب ونەریت وبەها... گۆڕانی کولتووری ئاماژە بۆ گۆڕان لەڕەگەزە کولتووریەکان (مادی ونامادی) دەکات لەنمونەی داهێنراوەکان ،ڕێکخستن ،بەهاکان.. گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لەڕوانگەی ئەوەی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی و گۆڕانی کولتووری پەیوەندیەکی پتەویان بەیەکەوە هەیە ،زۆر جار وەکو دوو زاراوەی هاوواتا بەکاردێن، بەاڵم هەردووال یەک نیین ،بۆیە وەک یەکەیەکی سەربەخۆمان دانا .گۆڕانی کۆمەاڵیەتی واتە هەرگۆڕانێک لە پێکهاتە و بونیادی کۆمەڵگا ،یاخود ڕێکخراوی کۆمەاڵیەتیدا ڕووبدات بە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ناودەبرێت ،هەروەها ئەو گۆڕانانەی کە لە ئەرکەکان و ڕۆڵەکان و داب و نەریت وپەیوەندیە باڵوەکانی ناو کۆمەڵگا ڕوودەدات. گۆڕانی کۆمەاڵیەتی بریتیە لەهەر گۆڕانێک لەڕووی فەرمان و بەها و ڕۆڵە کۆمەاڵیەتیەکان لەماوەیەکی دیاریکراودا بەسەر بونیادی کۆمەاڵیەتیدا دێت،
دەکرێت گۆڕانەکە بەرەو پێشکەوتن بێت و دەشکرێت بەرەو دواکەوتن بێت. بەو واتایەی مەرج نییە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی هەمیشە بەشێوەیەکی ڕەها بەرەو پێشکەوتن یان دواکەوتن بێت ،هەروەها دەکرێت گۆڕانەکە لەخۆوە (تلقای) بێت ،دەکرێ بەپێی پالنێک بێت ،لەوانەیە گۆڕانەکە هێواش و لەسەرخۆ بێت یان بەپێچەوانەوە خێراو شۆرشگێڕانە بێت. خەسڵەتەکانی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی -١گۆڕانی کۆمەاڵیەتی دیاردەیەکی گشتیە ،لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا ڕوودەدات. -٢گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لەماوەیەکی دیاریکراودا ڕوودەدات ،بەواتای پرۆسەیەکە سەرەتایەکی هەیە لەکاتێکی دیاریکراودا کۆتایی دێت. -٣گۆڕانی کۆمەاڵیەتی لەبونیادی کۆمەاڵیەتی ڕوودەدات بەواتای کاریگەری لەسەرهەیکەلی سیستەمی کۆمەاڵیەتی دادەبێت ،وەک ئەو گۆڕانانەی لەبونیادی خێزان ،یان سیتەمی ئابووری یان سیتەمی سیاسیدا ڕوودەدەن. *کۆمەڵناس
کام ناو بۆ عێراق پەسەندە عێراقی فیدراڵ یان عێراقی بەرەو تاریکی لە حکومڕانی دیکتاتۆرییەت؟
شەمسەدین هەرکی رۆژ لە دوای رۆژ رەوشی عێراق ئاڵۆزتر دەبێت ،لەچەند ساڵی رابردوو جەنابی سەرۆک قسەی لەسەر کردو رایگەیاند دەبێت رێگری بکرێت لە بەرێوەبردنی سیستەمی حکومڕانی بەرەو دیکتاتۆرییەت و بڕیاردانی مەرکەزی لە چوارچێوەی تاکحزبی و تاکەکەسی دا ،بەاڵم زۆر بە داخەوە ئەمرۆ دەبینین کە عێراق دەبێتە عێراقێکی تایفەگەری لە نێوان عەرەبی سونە و شیعە، کوردیش الیەنی سێیەم .ئەوەی من تێگەیشتووم کە دەبێ عێراق یەکپارچە بێت ،ئامانجی حزبی حکومڕان لەم دروشمە ئەوەیە کە گەلی کورد رایکێشێتە بن دەستی خۆی ،بەاڵم بە سیاسەتی حەکیمانەی جەنابی سەرۆک رێی پێنەدا ئەو مەرامە خراپانەی کە مەبەستی دیکتاتۆریەت بوو پێیبگات. ئەو رەوشەی کە ئێستا عێراق تێیدا گوزەر دەکات ،رۆژانە کردەوەی تیرۆرستی و کەیس دروست کردن بەناوی تیرۆر بۆ سەرکردەی الیەنە سیاسییەکان و تۆمەتبار کردنی وەزیرەکان و جوڵە پێکردنی هێز بۆ سەر ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی هەرێم و لێکترازانی حزبەکان و پاڵپشتی رژێمی سوریا و کێشەنانەوە بۆ کۆمپانیاکانی دەرهێنانی نەوت لە کوردستان و ئەنجامنەدانی پرۆژە خزمەتگوزارییەکان لەناوچە جیاجیاکانی عێراق و پەنابردنەبەر واڵتە زلهێزەکان بۆ کڕینی چەکی قورس ،کە لە کۆبونەوەیەکی خۆیدا ،مالیکی وتوویەتی هەر کە ئەم چەکانە گەیشتن ئەوە لەماوەی یەک سەعات دا کورد لەعێراق نەهێڵین. سەیرە ئەم کابرایە (نوری مالیکی) هێشتان قورسایی کوردی نەزانیوە ،پەندێکی کوردی هەیە دەڵێت (ئەگەر بزن ئەجەلی هات نانی شوانی دەخوات ) وەک ئەم پەندە دێتە پێش چاوم، کورد لە عێراق الیەنی یەکالکەرەوەی کێشەکانە ،بەاڵم دەبێ پەلە نەکەین و بە پێش رووداوەکان نەکەوین ،چاوەرێی هەڵوێستەکان و پێشهات و گۆڕانکارییە ناوخۆیەکانی هەرێم و نێودەوڵەتییەکان بکەین ،سەبارەت بە کوردستان و عێراق و ناوچەکە.
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 173
2013/2/19
11
کورتترین ماوه‌ی هاوسه‌رێتی ل ه نێوان ئه‌ستێره‌کان
یه‌که‌م :بریتنی سپیرز شوی به جایسۆن ئه‌لکسانده‌ر کرد، به‌اڵم دوای 55کاتژمێر جیابوونه‌وه
چ��واره‌م :درو باریمور هاوسه‌رێتی له‌گه‌ڵ جیرمی تۆماس پێکهێنا دوای 19رۆژ له‌یه‌ک جیابوونه‌وه
حه‌وته‌م :لیز هاوسه‌رێتی له‌گه‌ڵ نیکۆالس کیدج پێکهێنا، به‌اڵم دوای سێ مانگ له‌یه‌ک جیابوونه‌وه
هه‌شته‌م :جینیفر ئیسبوزیتو شوی به برادلی کوبر کرد، به‌اڵم دوای چوار مانگ له یه‌ک جیابوونه‌وه
دووه‌م :گۆرانیبێژ شیر هاوسه‌رێتی له‌گه‌ڵ گریگ ئه‌ڵمان پێکهێنا و دوای نۆ رۆژ له‌یه‌ک جیابوونه‌وه
پێنجه‌م :بامێال ئه‌نده‌رسۆن هاوسه‌رێتی له‌گه‌ڵ ریک سالمۆن پێکهێنا ،به‌اڵم دوای 60رۆژ جیابوونه‌وه
سێیه‌م :ئیدی مێرفی هاوسه‌رێتی له گه‌ڵ ترایسی ئدموندز پێکهێنا ،به‌اڵم دوای دوو هه‌فته جیابوونه‌وه سەرچاوە :ماڵپەڕی خەندان
خاوەنی ئیمتیاز: ئومێد خۆشناو سەرنووسەر: ئاڤان حه‌مه ساڵح
0750-446 1301
شه‌شه‌م :کیم کاردشیان هاوسه‌رێتی له‌گه‌ڵ کریس هامفریز پێکهێنا ،به‌الم دوای 72رۆژ جیابوونه‌وه جێگری سه‌رنووسه‌ر :شاخه‌وان عومه‌ر سلێمان 0750-448 0225
به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین :فەرەیدون بێوار 0750-414 1910 f_bewar@yahoo.com
نۆیه‌م :کارمن ئه‌لکترا شوی به دینیس رودمان کرد ،به‌اڵم دوای نۆ رۆژ کێشه که‌وته نێوانیان به‌اڵم ئاشتبوونه‌وه دوای 4مانگ و نیو جیابوونه‌وه
ده‌یه‌م :هونه‌رمه‌ند رینیه زیلویگر شوی کرد به کینی تشیسنی له که‌شێکی رۆمانسیدا ،به‌اڵم ئه‌م که‌شه رۆمانسیه زۆری نه‌خایاند دوای 7مانگ و نیو جیابوونه‌وه. ناونیشان :هەولێر -بارەگای مه‌کته‌بی سکرتارییه‌تی یەكێتی الوانی دیموكراتی كوردستان–پشت ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران یان له رێگه‌ی ئه‌م ئیمه‌یله‌وه بابه‌ته‌کانتان بنێرن: shaxawanjournalist@yahoo.com
گۆرانی بێژ نیلیسا: دیمانە :ئەحمەد تاریق
پرس :چۆن بوو هونەری گۆرانی وتنت هەڵبژارد؟ نیلیسا :ئەوە حەزێکی منداڵیم بوو ،لەمنداڵیەوە حەزم لەهونەری گۆرانی بوو ،لەکۆتاییەکەشی گەیشتم بە ئاواتەکەم. پرس :خۆت لەواڵتی بەریتانیا دەژی��ت ،بۆچی ماوەیەکی زۆر لەکوردستان ماویتەوە؟ نیلیسا :هۆکاری ئەوەبوو کە کوردستانم زۆر خۆشدەویست ،بۆیە حەزم کرد لەکوردستان بمێنمەوە. پرس :ئەگەر بکرێت کەمێک باسی منداڵیمان بۆ بکەیت ،ئایا منداڵێکی بزێو بوویتە یاخود هێمن و لەسەرخۆ؟ نیلیسا :وەک هەموو مناڵێکی تری ئاسایی بووم ،بەاڵم منداڵێکی هێمن و لەسەر خۆ بووم و خولیای هونەرم هەبووە هەر لە مناڵییەوە. پرس :چ شتێک نیلیسا توڕە دەکات؟ یاخود چ شتێک دڵخۆشت دەکات؟ نیلیسا :هەموو شتێکی ناخۆش و ناراستی مرۆڤ دڵناخۆشم دەکات ،کاری باش و سەرکەوتنم لەکارەکانمدا دڵخۆشم دەکات. پرس :بڕیارت نەداوە گۆرانییەک بۆ هاندەرانی بەرشەلۆنە یاخود
ریال مەدرید تۆماربکەیت؟ نیلیسا :نەخێر ،ئەگەر بیڵیم بۆ یانەیەکی کوردستانی ئەیڵێم نەک ئەو یاریانە ،ئەبینم ئەو خەڵکە چۆن بەشەڕ دێن ،یاخود گرەوی لەسەر دەکەن ،بۆیە حەز ناکەم بەسەر ریال و بەرشەلۆنە گۆرانی بڵێم ،بەاڵم بۆ یانەی کوردستان حەزەکەم گۆرانی بڵێم. پرس :خۆت هاندەری کام یانەی؟ نیلیسا :زۆر سەرقاڵ نیم بە یارییەوە ،چونکە خۆم زیاتر بە کاری هونەر خەریک دەکەم ،یاخود رۆژانە گۆی لە موزیک دەگرم. پرس :بۆچی کەناڵە کوردییەکان کلیپەکانی ئێوە زۆر بەکەمی پەخش دەکەن؟ نیلیسا :ڕاگەیاندنەکان زۆر بێ بنەمان ،الیەنەکانیش لەبەر سیاسەت ئاگاداری هونەرو کلتور نین ،بۆیە کلیپەکانی ئێمە زۆر بەکەمی پەخش دەکرێت. پرس :الی تۆ هونەری رەسەن چ پێناسەیەکی هەیە؟ نیلیسا :من بڕوام بە شتێک نییە پێی بوترێ ڕەسەن. پرس :سەرەتای کارکردنت ناوی ڕاستەقینەی خۆت گۆڕی، هۆکارەکەی چی بوو؟ نیلیسا :پێم باش بوو نازناوێکی هونەریم هەبێت کە گونجاو بێت لەگەڵ فۆرمی کارەکانم. پرس :ئایا دەزانی خواردن درووست بکەیت؟ نیلیسا :نەخێر ،باش نیم لەخواردن درووست کردن ،بەاڵم وا هەوڵ دەدەم فێری بم ،ئێستا دەزانم هەندێک خواردن دروست بکەم. پرس :دەڵێن زۆربەی گۆرانیبێژە کچەکانی ئێستا تەنیا بەجلی ج��وان و خۆ رووت کردنەوە سەرنجی خەڵک رادەکێشن نەک بەگۆرانی ،تۆ رات چییە لەسەر ئەو قسەیە؟ نیلیسا :ئەوە راستە ،کە هونەرمەند جلی کراوە لەبەر دەکەن، بەاڵم تائێستا کەس بەرووتی نەهاتۆتە سەر کەناڵەکانی راگەیاندن، چونکە ناتواندرێت کەلیمەی رووت بەکار بهێندرێت ،بەاڵم هەرکەسەو بەستایلێک و شێوازێکی تر دێتە سەر کەناڵەکان ،بەاڵم من لێرەوە دەڵێم هەر کەسەو بەهەر شێوەیەک خزمەتی هونەرکەی خۆی بکات، هیج رەخنەیەکم لێی نییە. پرس :زۆربەی هونەرمەندەکان لەبەر کۆپی کردن وازیان لەکاری ئەلبوم هێناوە ،ئایا تۆ لەسەر ئەلبوم بەردەوام دەبیت؟ نیلیسا :ئەگەر یەکێک هونەرەکەی خۆی خۆش بوێت ،لەبەر کۆپی کردن واز لە ئەلبوم ناهێنێت ،ئەگەر جەماوەرێکی راستەقینەی هەبێت ئەوا سیدی کۆپی ناکات. پرس :بە بەراورد لەگەڵ لۆکە و دەشنێ و میرا ،زۆر کەمتر لە راگەیاندنەکان دەردەکەوێ ،بۆچی؟ نیلیسا :من یەکەم پڕۆژەم بوو ئەنجامم دا ،هەروەها سەردانی لەندنیش دەکەم ،هیوادارم بتوانم زیاتر گرنگی بەکارە هونەرییەکانم بدەم تا چاالکیی بەردەوامم هەبێت.، بەڕاستی تەلەفیزیۆنەکانیش ئومێدی هونەرمەند کەم ئەکەنەوە، رەنگە ئەوەش فاکتەرێک بێت ،چونکە کەسی نەشارەزا میدیاکان بەڕێوە دەبەن. پرس :جگە لەهونەری گۆرانی وتن ،خولیای چیترت هەیە؟ نیلیسا :ئەوەی خولیای من بێت تەنها هونەرە ،بیرم لەشتی تر نەکردۆتەوە ،بەاڵم سەفەریشم زۆر پێ خۆشە ،بۆیە حەز دەکەم زوو زوو سەفەر بکەم. پرس :بابزانین چ شتێک نیلیسا دڵگران دەک��ات و بێتاقەتی دەکات؟ نیلیسا :ئەوەی راستی بێت زۆر شت هەیە کە من بێتاقەت و دڵگران بکات ،یەک لەوانە ئەوەیە کە منداڵێکی بێ باوک و بێ دایک یاخود منداڵێکی هەژار دەبینم ،ئەوانە زۆر کارم لێ دەکات و بێتاقەت دەبم.
کەسی نەشارەزا میدیاکان بەڕێوە دەبەن
شادمان مەال حەسەن
بڕوام بە شتێک نییە پێی بوترێ هونەری رەسەن
تورکیا لەسەر هێلی ئاشتی دا
یەکێ لە بنەماخراپەکانی داگیرکردنی کوردستان ئەوەیە تەنها لەالیەن یەک واڵت و یەک نەتەوە داگیرنەکراوەو نەچەوساوەتەوە، بەڵکو ک��راوە بەچەند پارچە و بەشێک هەر پارچەیەکی بەر دەوڵەتێک و نەتەوەیەک کەوتووە .ئەم واڵتانەش هەریەکە شارستانیەتێک و شێوە دەوڵەتێکی هەیە ،لە چۆنیەتی تێڕوانین بەرامبەر بە کێشەی کوردو مامەڵەکردنی جیاوازی هەیە لەگەڵ دەوڵەتەکانی تری زاڵ بەسەر کوردستان .بەاڵم لە کۆتاییدا هەر داگیرکەرە .دەوڵەتی تورکیای نوێ واتە سەردەمی دەست پێکردنی سیستەمی کۆماری لە ساڵی ١٩٢٣ەوە بە شێوەیەکی بنەڕەتی، واتە لە چوارچێوەی دەستووری هەمیشەیی واڵتەکەیەوە نکۆڵی لە بوونی نەتەوەی کورد دەکات .بۆیە کورد لەم بەشەی کوردستان خەباتەکەی زۆر قوڕس بوو ،چونکە سەرەتا بەوە دەستی پێکرد تاکو نەتەوەیەک لە ڕووی زمان و فەرهەنگ و ناسنامە زیندوو بکاتەوە ،ئینجا هاتە سەر ماف .بەاڵم لە بەشەکانی تری کوردستان واتە ئەوەی بەر عێراق و ئێران کەوتووە ،کێشەکەی لە وەرگرتنی مافەوە ب��ووە .لەئێستادا لەگەڵ هاتنە پێشی خەباتی گەلی کورد لەباکوری کوردستان لەسەر هەموو ئاستەکانی سیاسی و کەلتوری و چەکداری وایکردووە دەوڵەتی تورکیا بێتە سەر هێڵی وەستان بۆ ئاشتی و چارەسەرکردنی کێشەی کورد .هەروەها جێگیر بوونی هەرێمی کوردستان لە ڕووی ئەمری واقع و لە ڕووی قانوونی و دەستوورییەوە لەناوچەکەو بوونی بەرژەوەندیەکی بااڵو گەورەی ئابووری واڵتی تورکیا لەم هەرێمەو گۆڕانی ڕەوشی سیاسی لەواڵتانی ناوچەکە هەمووی وایکردووە تورکیا بە جدی تر بیر لەکێشەی کورد بکاتەوە .بەاڵم بەڕێگایەکی تازەبابەت کەوا چارەسەرێک بێت ،ئەنجامی بە سوودی هەبێ ،دوور لەو ڕێگا چارەسەریانەی کە جاران دەیگرتەبەر ،ئەویش تەنها ڕێگا چارەی شەڕ و کوشتن بوو ،کەوا هیچ جارێکیش ئەنجامی نەبووە .بەڵکو بەپێچەوانەوە هەمیشە بزووتنەوەی چەکداری و سیاسی کوردی پێ بەهێزتر بووە. وەک بینیمان لە ١٩٩٩/٢/١٥عەبدوال ئۆج ئاالنی سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستانیشی دەستگیر کرد بەپیالنێکی نێودەوڵەتی ،کەچی نەیتوانی ئەم کێشەیە بنبڕ بکات ،بۆیە لەئێستادا پارتی دادو گەشەپێدانی فەرمانڕەوا زۆر بەباشی ڕەوشەکەی خوێندۆتەوە ،بۆیە هەنگاو بەئاراستەی ئاشتی دەهاوێژێت .گەرچی هێشتا ڕێگایەکی زۆر ئاڵۆزو پڕ لە هەڵدێر لەبەردەم ئەم پڕۆسەیەدایە .بەاڵم گۆڕانێکی زۆر گەورەیە ،کاتێ دەوڵەتی تورکیا هاتۆتە سەر هێڵی گفتووگۆو جیهانی بەهێزیش پشتوانی لێدەکات ،بەاڵم لە هەموو گرنگتر یەک هەڵوێستی کوردە لە ئاستی سەرکردەو گروپە سیاسیەکان و ئاستی میللی لەهەموو پارچەکانی کوردستان بۆ چارەسەری ئاشتی و وەدەست هێنانی مافەکانی لەم واڵتەدا ،کەواتە ئەوەندی تورکیا بیر لەبەرژەوەندی خ��ۆی دەک��ات��ەوە لەڕێگای چ��ارەس��ەری کێشەی ک���وردەوە، یەکگرتوویی کوردیش ئەوەندە کارتێکی بەهێزو کاریگەرە لەسەر ئەم واڵتە بۆ ئەوەی ناچاربێت بێتە سەر مێزی گفتوگۆی ئاشتی، چونکە تورکیا لە ئێستادا لەگەشەکردنێکی زۆر خێرای ئابووری و سیاسییە بە ئاراستەی ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا ،بەاڵم بەربەستی سەرەکی ئەم گەشەکردنە ک��وردە .بۆیە بۆئەوەی بەئارامی و دوور لەکێشە بپەڕێتەوە دەرەوەی سنورەکانی هەر دەبێ کورد ڕازی بکات و بیکات بەهاوبەشی خۆی لە کاروانەکەدا .داواکاری کوردیش لە ئێستادا ئەوەندە نییە جێ بەجێ نەکرێ .بۆیە ئێستا هەنگاوبنێ باشترە لەبەیانی. گروپێکی گ���ەورە ل��ەن��او واڵت��ی تورکیا ب��ەم ئاراستەیە بیردەکاتەوە .بەاڵم چەند سەرکەوتن بەدەست دەهێنێ ئەوە ئەنجامی هەنگاونانەکەیان دەریدەخات .