Όψεις καταστροφών - Η περίπτωση της Ακρόπολης των Αθηνών by Ιason Koutsomitelis

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

Ιάσων Κουτσομητέλης Επιβλέπων καθηγητής: Αλέξανδρος Γούναρης 1

ΟΨΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΘΕΜΑ Ιάσων Κουτσομητέλης Επιβλέπων καθηγητής: Αλέξανδρος Γούναρης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13 Περί καταστροφών ........................................................................................................................13 Η κατάσταση της έρευνας ..............................................................................................................14 Α. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ................................................................................................................17 Τα πρώτα ίχνη στην Ακρόπολη .......................................................................................................17 Β. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ....................................................................................................................20 Γ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ........................................................................................................................23 Γ.1 Αρχαϊκή περίοδος .....................................................................................................................23 Γ.2 Κλασική περίοδος .....................................................................................................................29 Γ.2.1 Η πρώτη μεγάλη καταστροφή - Η εισβολή των Περσών ...................................................29 Η καταστροφή των Αρχαϊκών ναών ........................................................................................30 Οι καταστροφές στα υπόλοιπα μνημεία ................................................................................31 Γ.2.2 Η κλασική περίοδος της Ακρόπολης ..................................................................................32 Τα πρώτα έργα........................................................................................................................30 Η ακμή της κλασικής Αθήνας..................................................................................................32 Ίχνη μίας φυσικής καταστροφής ............................................................................................37 Γ.3 Ελληνιστική περίοδος ...............................................................................................................39 Γ.3.1 Βεβηλώσεις ιερών από τους Μακεδόνες ..........................................................................40 Γ.4 Ρωμαϊκή περίοδος ....................................................................................................................43 Γ.4.1 Η δεύτερη μεγάλη καταστροφή - Η λεηλασία του Σύλλα .................................................44 Γ.4.2 Η βεβήλωση από τον Verres ..............................................................................................44 Γ.4.3 Οι τελευταίοι αιώνες της Ρωμαϊκής κυριαρχίας ...............................................................45 Γ.4.4 Η τρίτη μεγάλη καταστροφή - Θεωρία Α: Η εισβολή των Έρουλων ..................................47 Γ.4.5 Η τρίτη μεγάλη καταστροφή - Θεωρία Β: Η εισβολή των Γότθων .....................................48 Γ.4.6 Η Ακρόπολη εκ νέου οχυρό ...............................................................................................50 Γ.5 Βυζαντινή - Χριστιανική περίοδος ............................................................................................53 Γ.5.1 Η πρώτη φάση της Βυζαντινής περιόδου- Η επικράτηση του χριστιανισμού ...................53 Γ.5.2 Ριζικές μετατροπές στα μνημεία της Ακρόπολης ..............................................................54 Η περίπτωση του Παρθενώνα ................................................................................................54 Η περίπτωση του Ερεχθείου...................................................................................................57 Η περίπτωση των Προπυλαίων...............................................................................................58 Γ.5.3 Το Κάστρο της Ακρόπολης .................................................................................................60 Γ.5.4 Η τελευταία φάση της Βυζαντινής περιόδου - Αλλαγές στον Παρθενώνα .......................62

Γ.6 Η περίοδος της Λατινοκρατίας .................................................................................................67 Γ.6.1 Οι πρώτες περίοδοι - Εκ νέου μετατροπές των μνημείων ................................................70 Γ.6.2 Η τελευταία περίοδος της Λατινοκρατίας - Η διαμόρφωση του ανακτόρου ....................71 Γ.7 Η περίοδος της Τουρκοκρατίας ................................................................................................75 Γ.7.1 Η πρώτη φάση της Τουρκοκρατίας ....................................................................................75 Νέες μετατροπές στα μνημεία ...............................................................................................76 Γ.7.2 Οι καταστροφές του 17ου αιώνα - Η τέταρτη μεγάλη καταστροφή F. Morosini .................................................................................................................................79 Γ.7.3 Η δεύτερη φάση της Τουρκοκρατίας .................................................................................82 Γ.7.3 Οι λεηλασίες του Λ. Έλγιν ..................................................................................................84 Γ.8 Η περίοδος της επανάστασης και η σύγχρονη εποχή ..............................................................87 Γ.8.1 Πλήγματα κατά τη διάρκεια της επανάστασης και των πολιορκιών .................................87 Γ.8.2 Ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες – Εκκαθαρίσεις, κατεδαφίσεις και καταστροφές...............................................................................................................................90 Βλάβες, ζημίες και καταστροφές κατά τις αναστηλωτικές εργασίες......................................93 Γ.8.3 Το πρώτο μουσείο της Ακρόπολης ....................................................................................94 Γ.8.4 Ατμοσφαιρική ρύπανση και φυσικές καταστροφές ..........................................................94 Γ.8.5 Φθορές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου ...................................................95 Γ.8.6 Τα Δεκεμβριανά ................................................................................................................96 ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

97 101 111

Εικ. 1. Υποθετική άποψη της Αθήνας το 1493. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 3, σ. 19)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Περί καταστροφών Ένα κύριο και βασικό ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί πρώτο είναι, τί θεωρούμε καταστροφή; Σύμφωνα με το εννοιολογικό πλαίσιο της λέξης, καταστροφή σημαίνει η πρόκληση μεγάλων φθορών ή αλλοιώσεων οι οποίες συμβαίνουν συχνά με δραστικό τρόπο, η αποδιοργάνωση, διάλυση και αποτυχία ενός συγκροτημένου και σταθερά αποδοτικού συστήματος και, γενικότερα, ένα φαινόμενο ή γεγονός με πολύ αρνητικά αποτελέσματα. Είναι η κατάλυση, η βίαιη ανατροπή μίας δεδομένης και παγιωμένης κατάστασης. Ακόμα, στην έννοια της καταστροφής περιέχονται οι ενέργειες της κατάληψης, της κυριαρχίας και, τέλος, του «γκρεμίσματος». Όσο προχωράμε, λοιπόν, βαθύτερα στην αναζήτηση και στην ανάλυση της έννοιας της καταστροφής,, τόσο περισσότερες νέες πτυχές μας αποκαλύπτονται. Στη μαθηματική Θεωρία των Καταστροφών η έννοια αναλύεται ως μία σειρά ασυνεχών αλλαγών που μετρούν περισσότερο ποιοτικά και λιγότερο ποσοτικά χαρακτηριστικά. Παρόλο που οι θεωρίες των καταστροφών βασίζονται, κυρίως, σε μαθηματικές σχέσεις, περιγράφονται με μαθηματικούς όρους και αναλύουν τα φυσικά -κατά βάση- φαινόμενα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη βασική τους

λογική, ως γνώμονας για την καταγραφή και την ανάλυση των καταστροφών ενός πραγματικού παραδείγματος -στην προκειμένη περίπτωση και σε αυτήν την εργασία ενός αρχιτεκτονικού μνημείου. Άρα, εκτός από τις καταστροφές και τις φθορές που προκαλούνται στη διάρκεια πολέμων, εισβολών, πολιτικών και θρησκευτικών αναταραχών και συγκρούσεων, παρατηρούμε μεγάλες ειρηνικές αλλαγές οι οποίες προκαλούνται από τους ίδιους τους κατοίκους. Υπάρχει, δηλαδή, ένα είδος καταστροφής που δεν προκαλείται από βίαιες ενέργειες, αλλά από ειρηνικές διαδικασίες στο βάθος των χρόνων, που όμως έχουν ως στόχο την αναίρεση των προηγούμενων χαρακτηριστικών, την αφαίρεση της ισχύος τους και τη μετατροπή τους σε μία νέα δεδομένη κατάσταση. Η διαδικασία αυτή ακολουθεί μία οργανική πορεία , με την έννοια ότι ανακυκλώνονται τα δεδομένα από τις προηγούμενες καταστάσεις και, πολλές φορές, χρησιμοποιούνται τα παράγωγα από παλαιότερες καταστροφές σε νέες, διαφορετικές χρήσεις. Η καταστροφή μπορεί να είναι επίσης απλώς μία αρνητική επίδραση στο χαρακτήρα και στα βασικά γνωρίσματα που διαμόρφωναν μέχρι κάποια στιγμή ένα άτομο ή ένα αντικείμενο. Είναι η φυσική φθορά που προκαλείται βαθμιαία με την πάροδο του χρόνου, την κακή χρή13

ση και την πλημμελή συντήρηση. Η βεβήλωση είναι επίσης ένας τρόπος καταστροφής. Η απόδοση κάτι ιερού και θρησκευτικού εκ νέου στην κυριότητα των ανθρώπων, διαμέσου μίας ανάρμοστης και νέας χρήσης, εμπεριέχει την ακύρωση της ισχύος και του χαρακτήρα του και, συνεπώς, την καταστροφή. Τέλος, η έννοια της καταστροφής μπορεί να εμπεριέχει ακόμη και τη δημιουργία, με τρόπο, όμως, άτεχνο, ακαλαίσθητο και χωρίς σωστό σχεδιασμό. Οι καταστροφές, επομένως, που θα μελετηθούν δεν αξιολογούνται μόνο με τη στενή έννοια του όρου, το «γκρέμισμα», το «σπάσιμο», τη «θραύση» και το «χάλασμα», αλλά περιλαμβάνουν οποιαδήποτε αλλοίωση, φθορά ή αλλαγή σε επίπεδο πρακτικό, απτό, κοινωνικό, πολιτικό ή πολιτιστικό. Ένα δεύτερο κύριο ερώτημα που πρέπει να αναζητηθεί είναι τα αίτια που τελικά οδηγούν στις καταστροφές. Έτσι, πέρα από τις φυσικές φθορές που παρατηρούνται στη διάρκεια των αιώνων, έχουμε ένα πλήθος καταστροφών και αλλαγών που προκαλούνται από μία σειρά πολιτικών, θρησκευτικών, στρατιωτικών και κοινωνικών αιτιών. Αιτίες που, πολλές φορές και στη διάρκεια των ετών, ανακυκλώνονται και επαναλαμβάνονται. Στην παρούσα έρευνα, έγινε η προσπάθεια να συγκεντρωθούν και να καταγραφούν όλα τα γεγονότα τα οποία έχουμε ονοματίσει ως κατα14

στροφές, από την προϊστορία μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Ο κοινός παρονομαστής όλων αυτών των καταστροφών είναι η Ακρόπολη των Αθηνών.

Η κατάσταση της έρευνας Πέρα από το έργο του Κυριάκου Σιμόπουλου «Η λεηλασία και καταστροφή των Ελληνικών αρχαιοτήτων», η οποία όμως πραγματεύεται ένα πολύ ευρύ πεδίο, δυστυχώς δεν υπάρχει ολοκληρωμένο έργο που να αφορά αποκλειστικά και μόνο τα μνημεία της Ακρόπολης. Με την εργασία αυτή γίνεται μία απόπειρα τέτοιας συστηματικής καταγραφής. Κατά την εκπόνησή της, για τη συλλογή, την αξιολόγηση και την καταγραφή των στοιχείων καθώς και για την τεκμηρίωση των πληροφοριών, χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές επιστημονικά άρθρα, εκδόσεις και δημοσιευμένες μελέτες των ερευνητών των μνημείων της Ακρόπολης. Αποφεύχθηκε ο σχολιασμός των πηγών.

Εικ. 2. Ανατολική άποψη του Παρθενώνα κατά τους J. Stuart και N. Revett το 1762-1816. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 108, σ. 122)

Α. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Τα πρώτα ίχνη στην Ακρόπολη

Στην μυκηναϊκή περίοδο κτίζεται ο περίβολος που ακολουθούσε την αρχική μορφή του βράχου και έχει βρεθεί σε αρκετά σημεία κάτω από μεταγενέστερες οχυρώσεις, το αναφερόμενο από τις αρχαίες πηγές Πελαργικόν τείχος.2

Από ό,τι φαίνεται, μέσα στον μυκηναϊκό περίβολο υπήρχε ένα κτίσμα που αναφέρεται ως το συγκρότημα του ανακτόρου, νοτίως του σημερινού Ερεχθείου, όπου η επιφάνεια του βράχου είναι εκ φύσεως αρκετά επίπεδη. (εικ. 3) Έχουν βρεθεί τα ίχνη ενός τοίχου, μίας βάσης κίονα και δύο βαθμίδες από αμμόλιθο εκείνης της περιόδου, (εικ. 4) που δηλώνουν ότι το κτήριο είχε ενδεχομένως δύο ορόφους,3 καθώς και τα ίχνη μίας δευτερεύουσας εισόδου στην βόρεια πλευρά της Ακρόπολης, τα οποία αργότερα καλύφθηκαν από τα κλασικά τείχη. Η Ακρόπολη πρέπει να αποτελεί τον τόπο κατοικίας του ηγεμόνα και να διατηρεί κοσμικό χαρακτήρα καθ’ όλη τη διάρκεια της μυκηναϊκής περιόδου.

1) Παντελίδου-Γκόφα 1997, σ. 213-220. 2) Ιακωβίδης 1962, σ. 26-29.

3) Ιακωβίδης 1962, σ. 37-38.

Τα στοιχεία για την προϊστορική και μυκηναϊκή περίοδο της Ακρόπολης είναι ελάχιστα. Οι πρώτοι κάτοικοι των Αθηνών είχαν εγκατασταθεί περιμετρικά, επί των κλιτύων του βράχου, όπως αποδεικνύουν πρωτοελλαδικά ίχνη που έχουν βρεθεί. Αργότερα, εντοπίζονται ίχνη κατοίκησης και πάνω στην Ακρόπολη, στην περιοχή του Ερεχθείου.1

Εικ. 3. Η Ακρόπολη κατά τους τελευταίους μυκηναϊκούς χρόνους. (Ιακωβίδης 1962, σχ. 38, σ. 204) 1. Δυτική είσοδος. 2. Βόρεια δευτερεύουσα είσοδος. 3. Τάφοι στα νότια της Ακρόπολης. I, II, III, IV, V To συγκρότημα του ανακτόρου.

Δίπλα στο ανάκτορο έχουν τοποθετηθεί και οι τάφοι των δύο μυθολογικών βασιλέων της Αθήνας, του Κέκροπος και του Ερεχθέως, στενά συνδεδεμένων με τη μυθολογία της καταγωγής των Αθηναίων.4 Η βασική είσοδος ήταν και τότε στη δυτική πλευρά της Ακρόπολης, αλλά, σε ό,τι αφορά το πρόπυλο εκείνης της περιόδου δεν γνωρίζουμε τη μορφή του και μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν.5 Η κορυφή του βράχου και οι κλυτίες παραμένουν τόπος κατοικίας της άρχουσας τάξης σε όλη την μυκηναϊκή περίοδο καθώς έχουν βρεθεί στοιχεία στην επιφάνειά 4) Παντελίδου-Γκόφα 1997, σ. 231-232. 5) Hopper 1963, σ. 1-16.

Εικ. 4. Μυκηναϊκή βάση κίονα. (Ιακωβίδης 1962, εικ.. 30, σ. 174)

τους, βόρεια και νοτιοανατολικά, από συνεχείς διαδοχικές φάσεις, όπως για παράδειγμα τα ίχνη μυκηναϊκών τάφων βρεφών στην νότιοανατολική πλευρά της Ακρόπολης.6 (εικ. 6) Όμως, η μορφή, η διάταξη και το μέγεθος των οικιών παραμένουν σχεδόν άγνωστα.7

Εικ. 6. Μυκηναϊκοί τάφοι. (Bundgaard, pt. 42)

Εικ. 5. Το νότιο τείχος και τα διατηρηθέντα λείψανα του μυκηναϊκού τείχους. (Ιακωβίδης 1961, σχ.. 32, σ. 157) 6) Bundgaard 1974, σ. 11. 7) Ιακωβίδης 1962, σ. 55-165 και σ. 203-208.

Β. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Το ανάκτορο και η Ακρόπολη κατοικούνται από τον ηγεμόνα και από ορισμένους υπηκόους του μέχρι το τέλος των μυκηναϊκών χρόνων. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε και με ποιά αφορμή το ανάκτορο και οι κατοικίες στην Ακρόπολη εγκαταλείπονται. Το κοινώς αποδεκτό μεταξύ των ερευνητών χρονολογικό σχεδιάγραμμα υποδεικνύει ότι, μία μεγάλου μεγέθους αλλά άγνωστης αιτίας καταστροφή ενέσκηψε γύρω στο 12ο π.Χ., καθιστώντας τις περισσότερες ακροπόλεις και τους οικισμούς του μυκηναϊκού κόσμου ερείπια. Η ομοιομορφία στην τεχνοτροπία της μυκηναϊκής τέχνης έδωσε τη θέση της σε τοπικές παραλλαγές που δεν έχουν την ίδια ποιότητα και πάσχουν από έλλειψη φαντασίας. Οι τέχνες και η γραφή εξαφανίζονται, παρατηρούνται ελάχιστες λίθινες κατασκευές, ενώ ο πληθυσμός μειώνεται δραματικά. Από τον 12ο αιώνα και ύστερα και για ένα διάστημα περίπου 400 χρόνων ο ελλαδικός χώρος πέφτει σε παρακμή και εισέρχεται σε μία μυστηριώδη περίοδο -τους λεγόμενους Σκοτεινούς Χρόνους. Καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι αρχαιολογικές μαρτυρίες και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα είναι πενιχρά έως ανύπαρκτα. Οι ερμηνείες για αυτήν τη δραματική αλλαγή ποικίλουν, από τη δημοφιλέστερη εκδοχή της εισβολής των Δωριέων μέχρι μία πιθανή 20

οικονομική αποδυνάμωση των μυκηναϊκών κέντρων μετά τις εισβολές των «Λαών της Θάλασσας» στα παράλια της Μ. Ασίας –σημαντικό κέντρο εμπορικών συναλλαγών με τα μυκηναϊκά κέντρα-8 και από φυσικές καταστροφές ή κλιματικές αλλαγές μέχρι επιδράσεις λιμών και επιδημιών. Ακόμα έχουν υπαινιχθεί θεωρίες για διαμάχες μεταξύ των τάξεων και ανατροπή της αριστοκρατίας.9 Αμέσως μετά την καταστροφή των Μυκηναϊκών κέντρων, κατά την Υπομυκηναϊκή περίοδο, διαπιστώνεται η ύπαρξη τάφων πάνω στην Ακρόπολη. Αυτό δεν εμπόδισε τον J. Papadopoulos να αποφανθεί ότι η πόλη των Αθηνών, από πολεοδομική άποψη και ως οικιστικό σύνολο, εντοπίζεται επί της Ακροπόλεως και όχι στο χώρο της Αγοράς.10 Κατά τη γεωμετρική περίοδο, στη διάρκεια του 8ου αιώνα π.Χ. και την επανεμφάνιση των αρχαιολογικών δεδομένων, παρατηρούμε μία μεγάλη αλλαγή και διακρίνουμε, για πρώτη φορά, το θρησκευτικό χαρακτήρα της Ακρόπολης που θα την ακολουθήσει για τους επόμενους αιώνες. Τη θέση του εγκαταλελειμμένου πλέον ανακτόρου, νοτίως του Ερεχθείου, παίρνει ο πρώτος ναός αφιερωμένος στην Αθηνά, 8) Παντελίδου-Γκόφα 1997, σ. 229-231. 9) Για την κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων και τους Σκοτεινούς χρόνους James και Κόκκινος 2006, σ. 120-152. 10) Papadopoulos 2003.

με το βωμό στα ανατολικά του.11 Οι μυκηναϊκές οχυρώσεις συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται μέχρι την ύστερη γεωμετρική ή πρώιμη αρχαϊκή περίοδο, όταν, τουλάχιστον ο δυτικός προμαχώνας, που αργότερα θα διαμορφωθεί στον προμαχώνα της Νίκης, αν όχι ολόκληρο το τείχος, υπέστη σοβαρές ζημιές.12

Εικ. 7. Η μυκηναϊκή Ακρόπολη κατά τον Ι. Τραυλό. (Παντελίδου-Γκόφα 1975, εικ. 2, σ. 31)

11) Ιακωβίδης 1962, σ. 178 και Νίκου και Ανανιάδης 1994. 12) Wright 1994, σ. 349.

Γ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Γ.1 Αρχαϊκή περίοδος Για την κατάσταση του Παρθενώνα και γενικότερα της Ακρόπολης πριν από τα μεγάλα έργα του 5ου π.Χ. αιώνα, η έρευνα είναι εξαιρετικά δύσκολη -κατά κύριο λόγο επειδή τα κτίσματα της κλασικής εποχής οικοδομήθηκαν επάνω σε αυτά των προηγούμενων αιώνων. Η μελέτη βασίζεται κυρίως στην έρευνα του στερεοβάτη του Παρθενώνα καθώς και στο μεγάλο αριθμό των διάσπαρτων λίθων που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές της Ακρόπολης.

υποδεικνύουν ένα κτίριο αρκετά μεγάλου μεγέθους, αναγνωρίζεται ως ένας ναός της αρχαϊκής εποχής ο οποίος, λόγω της απουσίας άλλης πιθανής θέσης, τοποθετείται στη θέση του Παρθενώνα της εποχής του Περικλή. Αυτός ο ναός κτίστηκε πιθανόν το 566 π.Χ., την εποχή του Πεισίστρατου και ονομάζεται Κτήριον Η ή Πρωταρχικός Παρθενών. Για τη μορφή του έχουν προταθεί πολλές θεωρίες.

Η συλλογή και η ομαδοποίηση όλων των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών υποδεικνύει την ύπαρξη πολλών κτιρίων των οποίων η θέση δεν έχει ακόμα εντοπιστεί επάνω στην Ακρόπολη καθώς και η μορφή τους. Ένα από αυτά, του οποίου τα θραύσματα 23

Εικ. 9. Τα θεμέλια του Αρχαίου Νεώ στη σημερινή κατάσταση. (Φωτογραφία Ι. Κ.)

τη μελέτη των θεμελίων προκύπτει ότι πρώτα χτίστηκε μία αυτοτελής μορφή του ναού, χωρίς το περιστύλιο, γύρω στο 570 π.Χ. και αργότερα, επί Πεισιστρατιδών, οικοδομήθηκε το περιστύλιο γύρω από αυτόν.14 Εικ. 8. Σχέδια της κάτοψης και των θεμελίων του Αρχαίου Νεώ κατά τον Ι. Τραυλό. (Ηurwit 1999, εικ. 93, σ. 122)

Αργότερα, επί Πεισιστρατιδών,οικοδομήθηκε ένας δεύτερος αρχαϊκός ναός, ο λεγόμενος Αρχαίος Νεώς ή αλλιώς Εκατόμπεδος, του οποίου τα θεμέλια διακρίνονται μέχρι σήμερα νοτίως του Ερεχθείου,13 (εικ. 8) στην ίδια θέση όπου προϋπήρχε, από τη γεωμετρική περίοδο, ο πρώτος ναός της Αθηνάς και όπου, στη μυκηναϊκή εποχή, βρίσκονταν το ανάκτορο. Όπως αναφέρει ο Α. Ορλάνδος, από 13) Dinsmoor 1932α, σ. 143-172.

Εικ. 10. Δωρικό κιονόκρανο από τον Αρχαίο Νεώ. (Ηurwit 1999, εικ. 76, σ. 107) 14) Ορλάνδος 1977-78, σ. 12-21.

Πριν από την οικοδόμηση του Παρθενώνα της εποχής του Περικλή είχε ξεκινήσει να κτίζεται, εκεί όπου βρισκόταν ο παλαιότερος από τους δυο αρχαϊκούς ναούς της Ακρόπολης (Κτήριον Η ή Πρωταρχικός Παρθενών), ένας χρονικά ενδιάμεσος ναός, ο λεγόμενος Προπαρθενών. Το 1902 προτάθηκε, για πρώτη φορά, από τον Γερμανό αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο W. Dörpfeld η διάκριση δύο φάσεων του Προπαρθενώνα. (εικ. 12) Η πρώτη φάση αφορούσε ένα μεγάλο πώρινο ναό, ο οποίος, για ευκολία, ονομάστηκε από τον Dörpfeld Παρθενών Ι (Pa. I) και η επόμενη φάση, τον ημιτελή μαρμάρινο Προπαρθενώνα, ο οποίος ονομάστηκε Παρθενών ΙΙ (P.a. II). Τέλος, ο ναός της εποχής του Περικλή, ονομάστηκε Παρθενών ΙΙΙ (P.a. III). 15

ναού της εποχής του Πεισίστρατου. Το έργο διεκόπη με την εμφάνιση του Περσικού κινδύνου ενώ είχε ολοκληρωθεί μόνο ο στερεοβάτης. Μετά τη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.) συνεχίστηκε -όμως πλέον, στη θέση του πωρόλιθου προτιμήθηκε η χρήση του μαρμάρου.16 Η διακοπή των εργασιών του μαρμάρινου Παρθενώνα ΙΙ υπολογίζεται ότι συνέβη το 485 π.Χ., με την άνοδο του Ξέρξη στην εξουσία και όταν ξεκινούν εκτεταμένα αμυντικά προγράμματα από τον Θεμιστοκλή, τα οποία δεν αφήνουν περιθώριο για τη συνέχιση του ναού.17 Λίγα χρόνια αργότερα, πυρπολείται και καταστρέφεται.

Σύμφωνα με τον Μ. Κορρέ, η διάκριση των δυο φάσεων του Παρθενώνα μπορεί να ερμηνευτεί και ιστορικά ως εξής: Ο Παρθενών Ι ξεκίνησε να κτίζεται περίπου στα τέλη του 6ου ή στις αρχές του 5ου αιώνα, στην αρχή της νεοσύστατης τότε Αθηναϊκής Δημοκρατίας, σε αντικατάσταση του παλαιότερου αρχαϊκού

Εικ. 11. Η ανοικοδόμηση του Προπαρθενώνα κατά τον Μ. Κορρέ. (Κορρές 1993, πιν. 19, σ. 51) 15) Dörpfeld 1935, σ. 497-507.

16) Κορρές 1994β, σ. 61-73. 17) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 131.

Εικ. 12. Αναπαράσταση της χωρικής και χρονικής αλληλουχίας των ναών της Αθηνάς. (Κορρές 1994, εικ. 22) U. Πρωταρχικός Παρθενών (αρχές του 6ου αι. π.Χ.), ΠΙ. Προπαρθενών Ι (γύρω στο 500 π.Χ.), ΠΙΙ. Προπαρθενών ΙΙ (489485 π.Χ.), Π. Κλασικός Παρθενών. ΑΙ. Αρχαιότερος ναός της Αθηνάς (αρχές του 7ου αι. π.Χ.), ΑΙΙ. Αρχαίος Νεώς (520-500 π.Χ.), ΕΙ. Ερέχθειο Ι, οίκημα (αρχές του 5ου αι. π.Χ.), ΕΙΙ. Κλασικό Ερέχθειο. ΜΙ. Μυκηναϊκό τείχος. ΜΙΙ. Κλασικό τείχος.

Εικ. 13. Κάτοψη της Ακρόπολης το 480 π.Χ. κατά τον Ι. Τραυλό. (Hurwit 1999, εικ. 109, σ. 134) 1. Μυκηναϊκός περίβολος. 2. Προπαρθενών. 3. Αρχαίος Νεώς (Εκατόμπεδος). 4. Παλαιό πρόπυλο. 5. Προμαχώνας της Νίκης. 6. Δυτική άνοδος.

Γ.2 Κλασική περίοδος Γ.2.1 Η πρώτη μεγάλη καταστροφή Η εισβολή των Περσών

εγκατέλειψαν.18 Για πρώτη φορά παρατηρούμε στην Ακρόπολη γενικευμένη καταστροφή των μνημείων της και όχι μεμονωμένα περιστατικά.

Ορόσημο για την εξέλιξη της Ακρόπολης και της Αθήνας γενικότερα αποτελεί η εισβολή και λεηλασία από τις στρατιές των Περσών, λίγο πριν τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας το Σεπτέμβριο του 480 π.χ. (εικ. 13), κατά τη διάρκεια της δεύτερης Περσικής εκστρατείας. Υπό τον στρατηγό Μαρδόνιο τα Περσικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αθήνα, η οποία είχε προηγουμένως εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους της. Λεηλάτησαν και πυρπόλησαν ένα μεγάλο μέρος της πόλης καθώς και την Ακρόπολη και, στη συνέχεια, την 18) Ηρόδοτος VIII.

Η καταστροφή των Αρχαϊκών ναών Πυρπολείται ο Αρχαίος Νεώς της Αθηνάς και καταρρέει η στέγη και ένα τμήμα του περιστυλίου -αν όχι όλο.19 Το 479 π.Χ. ο ναός μάλλον επισκευάζεται μερικώς για την τέλεση των Παναθηναίων. Πυρπολείται, επίσης, ο ημιτελής Προπαρθενώνας του οποίου η ανάπτυξη, την περίοδο εκείνη, έχει προχωρήσει σε ύψος ενός έως τριών σπονδύλων.20 Παρόλο που η μετέπειτα κατασκευή του Παρθενώνα δυσχεραίνει τη μελέτη των προηγούμενων ναών, τα στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη λίθων του Προπαρθενώνα παρουσιάζουν το είδος της καταστροφής που συνδέεται με ισχυρή υπερθέρμανση. Παρατηρείται, δηλαδή, έντονη παρουσία θερμικών θραύσεων. (εικ. 14,15) Επομένως, η χρονολόγηση της καταστροφής του Προπαρθενώνα από πυρκαγιά, πριν την κατασκευή του Παρθενώνα, τοποθετείται χρονικά με ασφάλεια στην εισβολή και τη γενικευμένη πυρπόληση των Αθηνών από το στρατό των Περσών.21 Οι ζημιές παρατηρούνται έντονα στους σπονδύλους του ναού όπου οι ξύλινες σκαλωσιές είναι πυκνότερες και συνεπώς η πυρκαγιά είναι ισχυρότερη.22 Οι φθορές είναι τόσο εκτεταμένες που, για τη συνέχιση του έργου αργότερα, απαιτείται πρώτα η απομάκρυνση πολλών, ήδη τοποθετημένων, λίθων, ενώ άλλοι χρησιμοποιήθηκαν 19) Dinsmoor 1932β, σ. 307-326. 20) Hill 1912, σ. 557. 21) Κορρές και Μπούρας 1983, υπ. 4, σ. 140. 22) Hill 1912, σ. 535-558.

Εικ. 14. Λίθοι του Προπαρθενώνα αναχρησιμοποιημένοι στην πρώτη βαθμίδα (4.2) της βόρειας πλευράς του σηκού του κλασικού Παρθενώνα. Θερμική θραύση (ΤΒ) κατά μήκος της αρχικής εξωτερικής όψεως των λίθων. (Κορρές 1994, εικ. 4)

Εικ. 15. Θερμική θραύση των αναβαθμών της νότιας πλευράς του Προπαρθενώνα. (Κορρές 1993, σχ. 34, σ. 111)

αργότερα στην ανοικοδόμηση του Περίκλειου Παρθενώνα. Επίσης, πολλοί από τους καταστραμμένους λίθους και σπονδύλους των δύο ναών χρησιμοποιούνται αργότερα στην κατασκευή των καινούριων αναλημματικών τοίχων στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης.23

Εικ. 16. Θραύσματα του μνημείου Καλλιμάχου. (Κορρές 1994, εικ. 20)

23) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 131.

Οι καταστροφές στα υπόλοιπα μνημεία Πυρπολείται επίσης και καταστρέφεται και το παλαιό Πρόπυλο στη δυτική είσοδο της Ακρόπολης, στα υπολείμματα του οποίου παρατηρούνται φθορές από φωτιά και καθαρά σημάδια ασβεστοποίησης που προκαλούνται από πυρκαγιά,24 καθώς και ο ξύλινος αρχαϊκός ναός της Αθηνάς Νίκης στα δυτικά της Ακρόπολης. Σχεδόν μια δεκαετία αργότερα, στην ίδια θέση και για την αντικατάστασή του κατεστραμμένου, κτίστηκε ένας καινούριος πώρινος ναός.25 Πυρπολούνται και λεηλατούνται και όλα τα υπόλοιπα αρχαϊκά κτήρια της Ακρόπολης. Η λεηλασία παρατηρείται επίσης στην καταστροφή του πλήθους των αρχαϊκών αναθημάτων και αγαλμάτων που καταλάμβαναν το χώρο ανάμεσα στα κτήρια της Ακρόπολης. Ο αριθμός αυτών των αναθημάτων υπολογίζεται εκείνη την εποχή σε περισσότερα από πενήντα. Αγάλματα Κούρων, Κορών και Ιππέων διαμελίζονται ή καταστρέφονται από τις πυρκαγιές, όπως αποδεικνύουν τα ίχνη σε πολλά από αυτά.26 Ένα από αυτά που καταρρίφθηκαν και καταστράφηκαν βίαια ήταν και το ανάθημα του μαραθωνομάχου Καλλιμάχου. (εικ. 16) Τέλος, κατά τη διάρκεια της περσικής επιδρομής, καταρρίπτεται και ο γιγάντιος ιωνικός κίονας του Κεκρόπιου ιερού. (εικ. 17) Σύμφωνα με τη μελέτη του Μανώλη Κορρέ, η ύπαρξη και η μορφή του κίονα 24) Weller 1904, σ. 66-67. 25) Ζιρώ 1994, τμ. 1α, σ. 35-37. 26) Kousser 2009, σ. 263-282.

υποδεικνύεται από το τεράστιο κιονόκρανο πλάτους 2.45 μέτρων το οποίο σώζεται κομμένο σε δύο μέρη. Υπολογίζεται ότι είχε ύψος γύρω στα 10 μέτρα και χωροθετείται σε επαφή με τη βόρεια πλευρά του Αρχαίου Νεώ. Αργότερα, ένα νέο σήμα τοποθετήθηκε στη θέση του τάφου του Κέκροπως.27 Κατά τον Ηρόδοτο, οι γενικευμένες καταστροφές των ελληνικών ιερών και μνημείων από τους Πέρσες ήταν πράξεις εκδίκησης για τον εμπρησμό από τους ‘Έλληνες της Ιωνίας του ναού της Κυβήρης -σπουδαίου ναού των Σάρδεων- κατά τη διάρκεια της Ιωνικής επανάστασης το 499 π.Χ.

Εικ. 17. Ο Αρχαίος Νεώς και ο κίονας στο Κεκρόπιο ιερό. Λεπτομέρεια από τη μακέτα στο Κέντρο Μελετών Ακροπόλεως. (Κορρές 1994, εικ. 13)

27) Κορρές 1994β, σ. 82-83.

Γ.2.2 Η κλασική περίοδος της Ακρόπολης Τα πρώτα έργα Στις επόμενες δεκαετίες και ενόσω η ισχύς των Αθηνών αναπτύσσεται και σταθεροποιείται, πραγματοποιούνται και εργασίες εκκαθάρισης της Ακρόπολης και αποκομιδής των κατεστραμμένων αρχιτεκτονικών μελών. Στα πρώτα χρόνια και την περίοδο της κυριαρχίας του Κίμωνα στην πολιτική σκηνή της Αθήνας (476-450 π.Χ.), πέρα από μερικές πρόχειρες επισκευές, δεν ανοικοδομείται οποιοδήποτε ιερό πάνω στην Ακρόπολη. Οι κατεστραμμένοι ναοί παραμένουν ως μνημεία ανάμνησης της Περσικής εισβολής, για να μην ξεχαστεί ούτε ο πόλεμος, ούτε το καθήκον για την εκδίκηση των εχθρών, σύμφωνα με τον όρκο που δόθηκε μετά την μάχη των Πλαταιών. Για το κατά πόσο, όμως, αυτός ο όρκος αποτελεί όντως γεγονός και όχι μεταγενέστερη επινόηση των Αθηναίων υπάρχουν διαφωνίες μεταξύ των μελετητών.28 Από το σπουδαίο ιερό των Αθηνών, τον Αρχαίο Νεώ, ανοικοδομούνται μόνο τα δυτικά διαμερίσματα, ο λεγόμενος Οπισθόδομος, ο οποίος πρέπει να διατηρήθηκε μέχρι το 358 π.Χ., οπότε και γκρεμίστηκε. Τα ερείπια του πτερού και του ανατολικού τμήματος απομακρύνονται.29 Αν και γενικά η καταστροφή του ναού από τους Πέρσες είναι ευρέως δεκτή, η μετέπειτα τύχη του παραμένει αντικείμενο διαφωνιών μεταξύ των μελετητών. Παράλληλα, 28) Κορρές και Μπούρας 1983, υπ. 16, σ. 141, και Dinsmoor 1902, σ. 150. 29) Dinsmoor 1932β, σ. 307-326.

Εικ. 18. Η καταστροφή του Προπαρθενώνα απο τους Πέρσες. (Κορρές 1993, πιν. 21, σ. 55)

τα κατεστραμμένα αναθήματα και αγάλματα συγκεντρώνονται και θάβονται σε τάφρο κοντά στον Παρθενώνα. Ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα που πραγματοποιείται εκείνη την περίοδο είναι η διεύρυνση της επιφάνειας της Ακρόπολης και η οχύρωσή της με ένα νέο ισχυρό τείχος, το λεγόμενο Κιμώνειο30. Ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιούνται, επίσης, πολλοί λίθοι από τα λείψανα του Αρχαίου Νεώ και του ημιτελούς Προπαρθενώνα. (εικ. 20) Τότε εξαφανίζεται, κάτω από καινούριες επιχώσεις, το παλαιό μυκηναϊκό τείχος της Ακρόπολης. Σε πολλά σημεία, όπως ο νοτιοδυτικός προμαχώνας της Αθηνάς Νίκης, απλώς επενδύεται με πωρόλιθο.31

20 μέτρα. Συνεπώς, το ίχνος του μυκηναϊκού τείχους χάνεται οριστικά όπως, επίσης, παύει να χρησιμοποιείται και η πιθανή -σύμφωνα με τον Μ. Κορρέ- νότια είσοδος της Ακρόπολης. (εικ. 21) Τα στοιχεία που συνηγορούν στην ύπαρξη αυτής της δεύτερης εισόδου είναι η μορφή του μυκηναϊκού τείχους στο σημείο εκείνο καθώς και η ύπαρξη βραχότμητων βαθμίδων δυτικά του ιερού του Διονύσου. Χωροθετικά, αυτή η πύλη τοποθετείται στο σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το παλαιό μουσείο της Ακρόπολης και, παρόλο που κατά τον Μ. Κορρέ θεωρείται πολύ πιθανή, παραμένει ακόμα υποθετική -κυρίως λόγω της ύπαρξης του παλαιού μουσείου που αποκλείει μία νέα ανασκαφή σε εκείνη την περιοχή.32 Σε κάθε περίπτωση όμως, είναι γεγονός ότι η όψη του βράχου άλλαξε ριζικά μετά τις επιχώσεις του 5ου αιώνα. Η νότια πλευρά της Ακρόπολης ήταν το ίδιο αν όχι περισσότερο βατή από όσο ήταν η δυτική, κάτι που σήμερα γίνεται πολύ δύσκολα αντιληπτό.

Εικ. 19. Τομή της Ακρόπολης. (Hurwit 1999, εικ. 5, σ. 9)

Στη νότια πλευρά οι νέες επιχώσεις και η καινούρια χάραξη του τείχους, με σκοπό την ισοπέδωση της επιφάνειας της Ακρόπολης, προσθέτουν αρκετές στρώσεις πάνω από το αρχαίο μυκηναϊκό τείχος που ακολουθούσε τη φυσική μορφή του βράχου. Άλλωστε, η διαφορά ύψους μεταξύ της βόρειας και νότιας πλευράς ξεπερνούσε σε κάποια σημεία τα 30) Κορρές 1994β, σ. 73. 31) Τανούλας κ.ά. 1994, τμ. 1, σ. 19.

Εικ. 20. Σπόνδυλοι του Προπαρθενώνα εσωτερικά απο το βόρειο τείχος. (Ορλάνδος 1977-1978, εικ. 61, σ. 79) 32) Κορρές 1994β, σ. 73-77.

Εικ. 21. Η νότια κλιτύς στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. πριν από τις κλασικές επιχώσεις. (Κορρές 1994, εικ. 9) 1. Ο Προπαρθενώνας υπό κατασκευή. 2. Η υποθετική νότια πύλη. 3. Ερειπωμένο μυκηναϊκό τείχος

Εικ. 22. Η κλασική Ακρόπολη. (Τραυλός 1960, εικ. 21, σ. 55) 1. Παρθενών. 2. Ερέχθειο. 3. Βωμός. 4. Τάφος Κέκροπος. 5. Άγαλμα Αθηνάς Προμάχου. 6. Προπύλαια. 7. Ναός Αθηνάς Νίκης

Η ακμή της κλασικής Αθήνας Η κατάσταση αυτή αλλάζει όταν ψηφίζεται από τους Αθηναίους η απόφαση για την ανοικοδόμηση του ιερού της Ακρόπολης. Η σύναψη συνθηκών ειρήνης με τους Πέρσες αλλά και τη Σπάρτη τα επόμενα χρόνια διαμόρφωσαν ευνοϊκές συνθήκες για τη συνέχιση των εργασιών. Στο διάστημα μεταξύ 447 και 405 π.Χ., στη μεγαλύτερη ακμή της Αθηναϊκής ηγεμονίας, ακόμα και κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, εκτελούνται τα μεγαλύτερα έργα της Ακρόπολης: Παρθενών, Προπύλαια, ναός της Αθηνάς Νίκης, Ερέχθειο.33 (εικ. 22) Η ταχύτητα των κατασκευών αλλά και το επίπεδο της καλλιτεχνικής ποιότητας και τεχνικής υποδεικνύουν ταυτόχρονα και το ανώτερο επίπεδο των οικονομικών, πολιτικών και πολιτιστικών συνθηκών της εποχής.34 Ο χαρακτήρας της Ακρόπολης αλλάζει. Ένας παράγοντας που συνέβαλε σε αυτήν την αλλαγή είναι μία πιθανή θετική παρενέργεια των Περσικών καταστροφών. Κατά την Περσική επιδρομή καθαιρέθηκαν και εξαφανίστηκαν όλες οι εικόνες της παλιάς αριστοκρατίας. ΟΙ Ιππείς, οι Κόρες και οι Κούροι ήταν σύμβολα περισσότερο αρχαϊκών αντιλήψεων και συνδέονταν με ολιγαρχικά και τυραννικά πολιτικά συστήματα όπως η εποχή των Πεισιστρατιδών -σε αντίθεση με τη νικηφόρα Αθηναϊκή δημοκρατία. Σε κάθε περίπτωση, η Ακρόπολη δεν αποτελεί πλέον μόνο ένα ιερό 33) Παρθενώνας 447-438 π.Χ., ο γλυπτός διάκοσμος τελειώνει το 432 π.Χ., Προπύλαια 437-432 π.Χ., Ερέχθειο 421-406 π.Χ. 34) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 132.

αφιερωμένο στην Αθηνά και στη μυθολογική της σχέσης με την πόλη. Αναδεικνύεται σε ένα σύμβολο της νίκης των Ελλήνων απέναντι στους εισβολείς της Ανατολής και της υπεροχής του Αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος έναντι του απολυταρχικού συστήματος της Περσικής αυτοκρατορίας, αλλά και έναντι των άλλων ελληνικών κρατών. Η εξαιρετική τέχνη, πρωτοτυπία και ταχύτητα κατασκευής των έργων αυτής της εποχής ενίσχυε ακόμα περισσότερο την αντίληψη ανωτερότητας. Ο χαρακτήρας που διαμορφώθηκε εκείνη την περίοδο θα ακολουθούσε, σε μεγάλο βαθμό, την Ακρόπολη για πολλούς αιώνες, ακόμα και όταν η Αθήνα έχασε την πρωτοκαθεδρία στην πολιτική σκηνή. Ίχνη μίας φυσικής καταστροφής Το 426 π.Χ. συνέβησαν στην Ελλάδα μια σειρά από καταστρεπτικούς σεισμούς. Ζημίες προκλήθηκαν και στην Ακρόπολη, πιο συγκεκριμένα στο γείσο της ανατολικής πλευράς του Παρθενώνα και στην κεράμωσή του, που όμως επισκευάστηκαν αμέσως.35 Κατά πάσα πιθανότητα, φθορές προκλήθηκαν και στην ανωδομή των Προπυλαίων και κυρίως στην βόρεια πτέρυγα, οι οποίες επίσης επιδιορθώθηκαν γρήγορα.36

35) Κορρές και Μπούρας 1983, υπ. 67, σ. 144. 36) Τανούλας 1994, σ. 123.

Γ.3 Ελληνιστική περίοδος Στους επόμενους αιώνες η Αθήνα έχασε σταδιακά τα πρωτεία στον πολιτικό τομέα, όχι όμως στον κοινωνικό και πολιτιστικό. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και η άνοδος της Μακεδονίας, οδήγησαν στη σταδιακή απώλεια του πολιτικού ελέγχου από τους Αθηναίους που πέρασε, αρχικά στους Μακεδόνες του Φιλίππου του Β΄ το 338 π.Χ, στη συνέχεια στα ελληνιστικά βασίλεια των Διαδόχων και κατέληξε οριστικά, μετά το 146 π.Χ., στα χέρια των Ρωμαίων. Μέσα στους περίπου δύο αιώνες της επικυριαρχίας των Μακεδόνων και ενώ αργότερα η Αθήνα εγκλωβίζεται στον έντονο ανταγωνισμό ανάμεσα στα βασίλεια των Διαδόχων, η Ακρόπολη δέχεται ένα μεγάλο

αριθμό αναθημάτων και μνημείων από όλο τον ελληνιστικό κόσμο και αργότερα από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες.37 Δραστική επέμβαση στην αρχική μορφή του θριγκού του Παρθενώνα αποτελεί η τοποθέτηση ασπίδων -τμήμα των λαφύρων του Μ. Αλεξάνδρου μετά τη μάχη του Γρανικού το 334 π.Χ. Τα ίχνη από τις εντορμίες για τη στερέωσή τους είναι ορατά σε όλες τις πλευρές του θριγκού.38 (εικ. 23, 24) Το 174 π.Χ. κατασκευάζεται το υψηλό βάθρο για την τοποθέτηση, αρχικά του αγάλματος του βασιλιά της Περγάμου και, αργότερα, του ρωμαίου Αγρίππα.39 Στα χρόνια του Λυκούργου (390 - 324 π.Χ.), παρατηρούμε μία τελευταία 37) Μπούρας 1994β και Stevens 1940, σ. 63. 38) Λαμπρινού 2002, σ. 201, και Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 135. 39) Τανούλας 1994, τμ. 1, σ. 25.

ανάκαμψη της οικοδομικής δραστηριότητας και ένα γενικευμένο μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα στην Αθήνα που στηρίχθηκε στην καλή διαχείριση των εσόδων της πόλης.40 Μεγάλες καταστροφές στην Ακρόπολη από εισβολές δεν καταγράφονται αυτήν της περίοδο. ‘Όμως, η παθητική, κατά βάση, στάση της Αθήνας δεν κατάφερε να την προστατέψει από ταπεινωτικές ενέργειες.

Γ.3.1

Βεβηλώσεις Μακεδόνες

ιερών

από

τους

Το δίαστημα μεταξύ 304 και 303 π.Χ. οι Αθηναίοι προσέφεραν το δυτικό διαμέρισμα του Παρθενώνα ως προσωρινή διαμονή στο Δημήτριο τον Πολιορκητή, που τον καιρό εκείνο είχε καταλάβει την Αθήνα.41 Το 295 π.Χ. έχουμε την πρώτη βεβήλωση του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς του Φειδία. Συγκεκριμένα, ο τύραννος Λαχάρης, κατά τη διάρκεια πολιορκίας από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, αφαιρεί τα χρυσά τμήματα του αγάλματος για να χρησιμοποιηθούν για 40) Mitchel 1965, σ. 189-204. 41) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 135.

την κοπή νομίσματος μαζί με άλλα πολύτιμα αναθήματα -πιθανόν τις ασπίδες που είχαν τοποθετηθεί στον θριγκό πριν από κάποιες δεκαετίες. «…ώσπερ Ελλήνων οι τα χαλκά και τα γραπτά και λίθινα μη μαθόντες μη δ’ εθισθέντες αγάλματα και τιμάς θεών αλλά θεούς καλείν, είτα τολμώντες λέγειν, ότι την Αθηνάν Λαχάρης εξέδυσε, τον δ’ Απόλλωνα χρυσούς βοστρύχους έχοντα Διονύσιος απέκειρεν, …»42

Εικ. 23. Τα ίχνη των ασπίδων του Μ. Αλεξάνδρου στο ανατολικό επιστύλιο. (Ορλάνδος, 1977, εικ. 134, σ. 210)

Από το 215 π.Χ. μέχρι το 146 π.Χ. πραγματοποιήθηκαν οι Μακεδονικοί Πόλεμοι. Μία σειρά πολεμικών συγκρούσεων στις οποίες ενεπλάκη, εκτός από τα ελληνιστικά βασίλεια και τις ελληνικές πόλεις, και η Ρωμαϊκή Δημοκρατία. Συνεχώς εναλλασσόμενες συμφωνίες, περίπλοκες πολιτικές συμμαχίες και πολεμικές συγκρούσεις οδήγησαν σταδιακά στο οριστικό τέλος της ανεξαρτησίας των ελληνικών κρατών και της Αθήνας.

42) Πλούταρχος, Ηθικά, Περί Ίσιδος και Οσίριδος 379C.

Το 200 π.Χ., κατά τη διάρκεια του Β’ Μακεδονικού Πολέμου, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Ε΄ εισέβαλε στην Αττική και λεηλάτησε και κατέστρεψε τα ιερά και τους ναούς της. Όπως αναφέρει ο Τίτος Λίβιος, «κατέστρεψε τα προγονικά ιερά που στόλιζαν και τον μικρότερο δήμο της Αττικής, πυρπόλησε όλους τους ναούς, ακρωτηρίασε τα αγάλματα των θεών που κατάκεινται σήμερα στις γκρεμισμένες πύλες των ναών.»43 Η ίδια η Αθήνα απέφυγε την λεηλασία και καταστροφές πάνω στην Ακρόπολη δεν παρατηρούνται.44 Το 146 π.Χ., με την ολοκληρωτική καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους, ο Ελλαδικός χώρος εντάσεται πλέον στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Εικ. 24. Ο Παρθενώνας απο τα βορειοδυτικά. Φαίνονται οι ασπίδες στο επιστύλιο και τα αναθήματα κατά τον G. Stevens. (Ορλάνδος, 1977, εικ. 448, σ. 650)

43) «...circa ea omnia templa Philippum infestos circumtulisse ignes; semusta, truncata simulacra deum inter prostratos iacere postes templorum...», Titus Livius, XXXI, 30. 44) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 136.

Γ.4 Ρωμαϊκή Περίοδος Καθ’ όλη τη διάρκεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας, η Ακρόπολη παραμένει σπουδαίος ιερός και προσκυνηματικός τόπος και σημαντικό κέντρο μάθησης. Για πρώτη φορά όμως, η Ακρόπολη βρίσκεται υπό την εξουσία ξένων κατακτητών. Το μόνο έργο επί της Ακροπόλεως κατά τη ρωμαϊκή εποχή είναι η ανέγερση του κυκλικού ναού της Ρώμης και του Αυγούστου ανατολικά του Παρθενώνα.45 Με την ένταξη του ελλαδικού χώρου στο ρωμαϊκό κράτος, όλο και περισσότερα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού αφομοιώνονται από τον ρωμαϊκό. Ταυτόχρονα, όμως, η Αθήνα και τα μνημεία της είναι εκτεθειμένα στις διαθέσεις του εκάστοτε αυτοκράτορα ή δημόσιου λειτουργού και

μεγάλος αριθμός καλλιτεχνημάτων πέφτουν θύμα λαφυραγωγίας.

45) Dinsmoor 1902, σ. 360.

Γ.4.1 Η δεύτερη μεγάλη καταστροφή Η λεηλασία του Σύλλα

Η πρώτη μεγάλη καταστροφή και λεηλασία της Ακρόπολης από ξένες στρατιωτικές δυνάμεις -μετά την εισβολή των Περσώνγίνεται από τους Ρωμαίους το 86 π.Χ. Με το ξέσπασμα του Α΄ Μιθριδατικού Πολέμου το 89 π.Χ. πολλές Ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και του κυρίως ελλαδικού χώρου προσχώρησαν στο στρατόπεδο του Βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη με την ελπίδα να αποτινάξουν την εξουσία των ρωμαίων κυρίαρχων. Ο τότε τύραννος της Αθήνας συμμαχεί με τον Μιθριδάτη εναντίον των Ρωμαίων, ενώ παράλληλα στη Ρώμη εκλέγεται ύπατος ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας. Το 86 π.Χ. και μετά από πολιορκία, η Αθήνα καταλαμβάνεται από τις δυνάμεις του Σύλλα και ακολουθεί μεγάλη λεηλασία. Πολυάριθμα αγάλματα και αναθήματα μεταφέρονται στη Ρώμη, ενώ αρκετές ζημιές προκαλούνται στα κτίρια κατά τη διάρκεια της πολιορκίας. Συγκεκριμένα, στο Ερέχθειο υπάρχουν στοιχεία που υποδεικνύουν την πρώτη καταστροφή του από πυρκαγιά τον 1ο αιώνα π.Χ. Προκαλούνται φθορές στη δυτική κιονοστοιχία και στο βόρειο πρόπυλο από το οποίο καταρρέει ολοκληρωτικά η στέγη μαζί με αυτή του κεντρικού χώρου. Φθορές, επίσης από πυρκαγιά, που προκάλεσαν την ασβεστοποίηση της επιφάνειας του μαρμάρου, παρατηρούνται στην εσωτερική επιφάνεια των τοίχων του ναού.46 Η πυρπόληση, κατά πάσα πιθανότητα, οφείλεται στη λεηλασία από τα 46) Πλάτων, Αγγελίδης κ.ά. 1977, σ. 56 και 61-62.

στρατεύματα του Σύλλα. Ο ναός επισκευάζεται μερικώς και αναμορφώνεται πριν από το 25 π.Χ. -μάλλον την εποχή του Οκταβιανού Αυγούστου (27π.Χ.-14μ.Χ.).47 Η ρωμαϊκή επέμβαση δεν περιορίστηκε μόνο σε απλή επισκευή των κατεστραμμένων μελών, αλλά προχώρησε και σε αλλαγές της μορφής του κτιρίου, κυρίως στη δυτική όψη.48 Βλάβες που επιδιορθώθηκαν κατά τη ρωμαϊκή εποχή παρατηρούνται και στα Προπύλαια και σύμφωνα με τον Τ. Τανούλα, μάλλον οφείλονται στην πολιορκία της Ακρόπολης από τον Σύλλα.49

Γ.4.2 Η βεβήλωση από τον Verres Λίγα χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το διάστημα μεταξύ 80 και 79 π.Χ., η Ακρόπολη πέφτει θύμα των φιλοδοξιών του λεγάτου (δημόσιου λειτουργού) της Ρώμης στην Ασία Gaius Verres. Στην πορεία του προς την Ασία λεηλατεί και μεταφέρει ένα μεγάλο χρηματικό ποσό από τον Παρθενώνα, όπως αναφέρει ο Κικέρων στην ομιλία του κατά του Verres. 50 Αργότερα, ο Verres γίνεται διαβόητος για την βίαιη λεηλασία των ελληνικών έργων τέχνης της Σικελίας στη διάρκεια της διακυβέρνησής του. 47) Παπανικολάου 2012, τμ. 1, σ. 263. 48) Πλάτων, Αγγελίδης κ.ά. 1977, σ. 56 και 67-68. 49) Τανούλας 1997, σ. 15-16. 50) «Athenis audistis ex aede Minervae grande auri pondus ablatum;...» και «...miramur Athenis Minervam, Deli Apollinem, Iunonem Sami, Pergae Dianam, multos praeterea ab isto deos tota Asia Graeciaque violatos,...», Cicero, Against Verres, 2.1.44 και 2.4.71.

Γ.4.3 Οι τελευταίοι αιώνες της Ρωμαϊκής κυριαρχίας

Στους επόμενους αιώνες η κατάσταση παραμένει σταθερή. Μετά τις καταστροφές του Σύλλα, η Αθήνα και η Ακρόπολη ανασυγκροτούνται, ακμάζουν ξανά και εμπλουτίζονται. Ένα νέο μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα πραγματοποιείται τον 2ο μ.Χ. αιώνα, χάρις στις ευεργεσίες του αυτοκράτορα Αδριανού και του Ηρώδη του Αττικού αλλά και ξένων βασιλέων. Η Αθήνα αποτελεί σπουδαίο εκπαιδευτικό κέντρο και στις φιλοσοφικές σχολές της φοιτούν επιφανείς ρωμαίοι και μελλοντικοί αυτοκράτορες. Η μακρόχρονη αυτή ειρηνική περίοδος είχε όμως ως συνέπεια να παραμεληθούν τα τείχη της Αθήνας.51 Μόλις στα μέσα του 3ου μ.Χ. αιώνα έγινε συστηματική ανοικοδόμηση και μερική επέκταση των αθηναϊκών τειχών, στο πλαίσιο του ευρύτερου αμυντικού προγράμματος του αυτοκράτορα Βαλεριανού (253-260 μ.Χ.).

λεηλατείται και επισκευάζεται τουλάχιστον μία ή δύο φορές σε αυτό το διάστημα και ενώ οι μελετητές δέχονται την φωτιά ως την αιτία της καταστροφής, διαφωνούν ως προς το χρόνο της πυρπόλησης του και ακόμη περισσότερο ως προς το χρόνο της επισκευής του. Όπως τονίζει ο Ι. Τραυλός, γι’ αυτήν καταστροφή του Παρθενώνα, δεν έχει σωθεί καμία φιλολογική πηγή, πράγμα που σημαίνει ότι η πυρπόληση του ναού, τυχαία ή από εχθρικές ενέργειες, δεν ήταν μία μεμονωμένη πράξη, αλλά το αποτέλεσμα μίας γενικευμένης καταστροφής της πόλης και των μνημείων της.52 Επίσης, την ίδια περίοδο, παράλληλα με τη γενικευμένη αστάθεια που επικρατεί στην αυτοκρατορία, εμφανίζεται ένας καινούριος παράγοντας αλλαγής, ο Χριστιανισμός. Με την εξάπλωση και τη σταδιακή επικράτηση του Χριστιανισμού, η Ακρόπολη υφίσταται πλέον μια από της μεγαλύτερες αλλαγές στην ιστορία της.

Στα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ. αρχίζουν να διακρίνονται οι δυσκολίες στη διακυβέρνηση της τεράστιας αυτοκρατορίας και η πίεση στα βόρεια και ανατολικά σύνορα αυξάνεται. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία υποκύπτει σιγά-σιγά στις εσωτερικές διενέξεις και, κυρίως, στην πίεση που ασκούν τα γερμανικά φύλα που συνωστίζονται στα σύνορά της. Τα χρόνια αυτά υπήρξαν καταστροφικά από πολλές απόψεις για την Ακρόπολη. Ο Παρθενώνας καταστρέφεται από πυρκαγιά, 51) Τραυλός 1960, σ. 122.

52) Τραυλός 1973, σ. 219.

Γ.4.4 Η τρίτη μεγάλη καταστροφή

Θεωρία Α: Η εισβολή των Έρουλων Το 267 μ.Χ. εισβάλουν στην αυτοκρατορία οι Έρουλοι, ένα από τα πολλά γερμανικά φύλα που πίεζαν τα βόρεια σύνορα. Διωγμένοι από τους Οστρογότθους μετακινήθηκαν προς τον ελλαδικό χώρο και λεηλάτησαν την Αθήνα και άλλες πόλεις. Τα Βαλεριανά τείχη που είχαν ολοκληρωθεί μόλις πριν από λίγα χρόνια αποδείχτηκαν ανεπαρκή για την προστασία της πόλης και η εισβολή των Έρουλων ακολουθείται από λεηλασίες και καταστροφές που ίχνη τους έχουν ανακαλυφθεί σε πολλά σημεία της πόλης. Τότε έχουμε ίσως, με βάση τη μελέτη του Ι. Τραυλού, και την πρώτη μεγάλης κλίμακας καταστροφή του Παρθενώνα από φωτιά.53 (εικ. 25) Σύμφωνα με τον Μ. Κορρέ, βασιζόμενοι στη μεταγενέστερη χρήση των θραυσμάτων των αρχικών κιόνων και άλλων στοιχείων, το ύστατο όριο αυτής της καταστροφής του Παρθενώνα τοποθετείται στον 5ο αιώνα μ.Χ, επομένως το ενδεχόμενο της καταστροφής από τους Έρουλους είναι πιθανό. Παρατηρούνται, σοβαρότατες ζημίες στο εσωτερικό του ναού, στην εσωτερική δίτονη κιονοστοιχία και στην ξύλινη οροφή που καταρρέει,54 μαζί με σχεδόν όλη τη μαρμάρινη κεράμωση, βάρους περίπου 350 τόνων, καθώς και στο λατρευτικό άγαλμα της Εικ. 25. Ο Παρθενώνας μετά από την πυρκαγιά του 3ου αι. π.Χ. (Κορρές 1994, εικ. 4, σ. 141) 53) Τραυλός 1973, σ. 218-236. 54) Ζάμπας 1994β, σ. 64.

Αθηνάς ή τουλάχιστον σε ό,τι είχε απομείνει μετά την απομάκρυνση των χρυσών μελών του τους προηγούμενους αιώνες. Κατά πάσα πιθανότητα, ακόμα και πριν τη φωτιά, το άγαλμα που έστεκε στο εσωτερικό του Παρθενώνα δεν ήταν το αυθεντικό έργο του Φειδία, αλλά κάποιο αντίγραφο του 160 με 150 π.Χ.55 Παρατηρούνται, επίσης, σοβαρότατες θερμικές βλάβες και ρωγμές σε όλη την έκταση του κτιρίου,56 στην εσωτερική πλευρά των κιόνων και των επιστυλίων του πρόναου και του οπισθόναου, στα αντιθήματα των αετωμάτων και στις εσωτερικές όψεις των τοίχων. Τέλος, τότε πρέπει να καταστράφηκαν και οι μαρμάρινες πλάκες των φατνωμάτων του πτερού και να προκλήθηκαν σοβαρές φθορές στο ανατολικό αέτωμα του ναού.57 Σε κάθε περίπτωση, η μεγάλη αυτή πυρκαγιά αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αιτίες της μηχανικής καταπόνησης γενικού χαρακτήρα στον Παρθενώνα.58 Η λεηλασία από τους Έρουλους πρέπει να προκάλεσε ζημιές και στα Προπύλαια. Οι ξύλινες οροφές των πτερύγων και οι στέγες πιθανότατα αφαιρέθηκαν.59

55) Dinsmoor 1934, σ. 93-106. 56) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 136-137 και Κορρές 1994γ, σ. 73. 57) Τραυλός 1973, σ. 223. 58) Ζάμπας 1994β, σ. 61. 59) Τανούλας 1994), σ. 124, και Τανούλας κ.ά. 1994 τμ. 1, σ. 27.

Τέλος, στους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους εντοπίζεται και η δεύτερη μεγάλη πυρκαγιά στο Ερέχθειο -με παρόμοιες επιπτώσεις όπως και στον Παρθενώνα. Και στην περίπτωση αυτή, στα αρχαιολογικά ευρήματα παρατηρούνται θερμικές θραύσεις Άρα, κατ’ αναλογία, η δεύτερη καταστροφή του Ερεχθείου από φωτιά πρέπει να έγινε εκείνη την περίοδο.60 Από την άλλη, η χρονολόγηση της επισκευής του Παρθενώνα και των άλλων μνημείων επίσης δεν είναι βέβαιη. Αυτό που φαίνεται πάντως είναι ότι, ο Παρθενώνας είχε επισκευαστεί πριν από την μετατροπή του σε χριστιανική εκκλησία, όπως αποδεικνύει το γεγονός ότι επισκευάστηκε και η ανατολική είσοδος του ναού, η οποία, κατά τους χριστιανικούς αιώνες δεν χρησιμοποιούταν και είχε τειχιστεί.61 Για την επισκευή της εσωτερικής κιονοστοιχίας χρησιμοποιήθηκαν εκ νέου κίονες που προέρχονταν από μία από τις στοές της πόλης, ενώ, για την καινούρια στέγαση, χρησιμοποιήθηκαν πήλινες κεραμίδες και όχι μαρμάρινες -όπως είχε γίνει προγενέστερα- και ένα νέο άγαλμα, κατώτερης ποιότητας, στήθηκε στη θέση του αρχικού.62 Επίσης, η οροφή στέγαζε πλέον μόνο το σηκό του ναού και όχι και τον ενδιάμεσο χώρο που σχηματιζόταν από το περιστύλιο. Η παρακμή της κλασικής Αθήνας μπορεί να εντοπιστεί στο γεγονός ότι, ενώ ο ναός χρησιμοποιούταν ακόμη, η επισκευή του ήταν αποσπασματική και ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκαν 60) Παπανικολάου 2012, τμ. 1, σ. 263 και υπ. 3, σ. 303. 61) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 136-137. 62) Κορρές 1994γ, σ. 74.

σπαράγματα από άλλα κτίρια. Όσον αφορά το πότε τελικά επισκευάστηκε ο Παρθενώνας, αν δεχτούμε τη θεωρία του Ι. Τραυλού και ότι όντως καταστράφηκε από τους Έρουλους το 267, η πιθανότερη περίοδος τοποθετείται στη βασιλεία του αυτοκράτορα Ιουλιανού (361-363 μ.Χ.),63 ο οποίος ήταν γνωστός ως Ιουλιανός ο Παραβάτης για την προσπάθειά του να επαναφέρει την αρχαία πίστη και να αποκαταστήσει πολλούς αρχαίους ναούς που είχαν υποστεί ζημιές από τους χριστιανούς. Στην ίδια περίοδο μπορεί να τοποθετηθεί μάλλον και η επισκευή του Ερεχθείου και η μετατροπή του σε ρωμαϊκή βασιλική.64 Το πρόβλημα, όμως, στη θεωρία που διατύπωσε ο Ι. Τραυλός είναι ότι, αν δεχθούμε την επισκευή από τον Ιουλιανό, τότε παρεμβάλλεται ένα μεγάλο διάστημα σχεδόν εκατό χρόνων, κατά το οποίο ο ναός παρέμεινε ερείπιο.

Γ.4.5 Η τρίτη μεγάλη καταστροφή Θεωρία Β: Η εισβολή των Γότθων

Το 396 μ.Χ. ένα άλλο γερμανικό φύλο, οι Γότθοι, με αρχηγό τον Αλάριχο, καταλαμβάνει την Αθήνα. Για μία ακόμα φορά η πόλη λεηλατείται και πυρπολείται. Σύμφωνα με την άποψη της Alison Frantz, η εισβολή των Γότθων, σε συνδυασμό με ένα σεισμό, είναι η δεύτερη πιθανή εξήγηση για τις εκτεταμένες ζημιές 63) Τραυλός 1973, σ. 218-236. 64) Παπανικολάου 2012, σ. 263.

που παρατηρούνται στον Παρθενώνα τον 4ο αιώνα.65 Σε αυτήν την περίπτωση οι επισκευές πραγματοποιήθηκαν, κατά πάσα πιθανότητα, από τον Ερκούλιο, ύπαρχο του Ιλλυρικού, γύρω στο 410 μ.Χ,66 στον οποίο αποδίδεται και η ανοικοδόμηση τμήματος της κάτω πόλης της Αθήνας και τιμάται από τους Αθηναίους τουλάχιστον σε δύο περιπτώσεις.67 Τη θεωρία της A. Frantz υποστηρίζει και ο Χ. Μπούρας, αποδίδοντας μάλιστα στους Γότθους και μία ακόμη μεγάλη καταστροφή, την απολάξευση και την αλλοίωση του συνόλου των μετοπών της βόρειας, δυτικής και ανατολικής πλευράς του ναού, αναφέροντας επίσης ότι «ἡ εμμονὴ τῶν περισσοτέρων Ἀθηναίων στὴν θρησκεία τῶν προγόνων τους κατὰ τὸν 4ο καὶ τὸν 5ο αἰώνα μαρτυρεῖ ὅτι οἱ καταστροφικὲς ἐνέργειες ὀφείλονται σὲ ξένους ἐπιδρομεῖς.»68 Αυτό που τελικά είναι αδιαμφισβήτητο είναι η καταστροφή του Παρθενώνα από πυρκαγιά κάποια στιγμή μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα, όπως αποδεικνύουν οι θερμικές θραύσεις που παρατηρούνται, ενώ από την άλλη, η θεωρία του σεισμού αποκλείεται απολύτως. Ίσως να ήταν μόνο η αφορμή της κατάρρευσης και όχι η αιτία.69

65) Frantz 1979, σ. 395-401. 66) Frantz 1979, σ. 395-401. 67) Καλδέλης 2013, υπ. 95, σ. 89. 68) Bouras 2012, σ. 1-6. 69) Κορρές και Μπούρας 1983, υπ. 103, σ. 146.

Εικ. 26. Η πύλη Beule με τους δύο πύργους. (Φωτογραφία Ι.Κ.)

Εικ. 27. Το χορηγικό μνημείο του Νικία κατά τον Τραυλό. (Hurwit 1999, εικ. 212, σ. 259)

Γ.4.6 Η Ακρόπολη εκ νέου οχυρό Στη χρονική περίοδο μετά την αποχώρηση των Έρουλων ανάγεται και η κατασκευή της πύλης Beule (εικ. 26) -από τον αρχαιολόγο που την ανακάλυψε- και της δεύτερης πύλης στη νοτιοδυτική γωνία του προμαχώνα της Νίκης,70 αν και ο Τραυλός πιστεύει ότι η πύλη κατασκευάστηκε πριν την εισβολή, ταυτόχρονα με το Βαλεριανό τείχος.71 Η πύλη και οι γειτονικοί σε αυτήν πύργοι κατασκευάστηκαν σχεδόν αποκλειστικά από λίθους από το χορηγικό μνημείο του Νικία, του οποίου τα θεμέλια βρέθηκαν στη νότια κλυτύ της Ακρόπολης.72 (εικ. 27) Οι πύλες ήταν ενταγμένες στο τείχος που κατασκευάστηκε μετά την εισβολή των Έρουλων, πιθανότατα τη δεκαετία του 270 π.Χ., το λεγόμενο Υστερορωμαϊκό.73 Για πρώτη φορά μετά τη λήξη των Περσικών πολέμων η Ακρόπολη αποκτά ξανά και χαρακτήρα οχυρού εκτός από θρησκευτικό κέντρο, που διατηρείται για περισσότερο από δεκαπέντε αιώνες. (εικ. 29) Επίσης, στα τέλη του 4ου αιώνα περίπου, μεταφέρεται από την Ακρόπολη το γιγαντιαίο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου, έργο του Φειδία, συνολικού ύψους σχεδόν 9 μέτρων. Η τύχη του γλυπτού δεν είναι σίγουρη. Μάλλον καταστρέφεται οριστικά πολλούς αιώνες αργότερα -πιθανόν γύρω στο το 1204- κατά τη διάρκεια λαϊκών ταραχών.74 70) Τανούλας κ.ά. 1994, τμ. 1, σ. 26. 71) Τραυλός 1973, σ. 222. 72) Dinsmoor 1902, σ. 238-239 και 285-286, και Dinsmoor 1910. 73) Τανούλας 1997, σ. 16. 74) Lundgreen 1997, σ. 190-197.

Εικ. 28. Η οχύρωση της δυτικής πρόσβασης γύρω στο 300 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 49)

Εικ. 29. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση γύρω στο 300 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 48) 1. Υστερορωμαϊκό τείχος. 2. Πύλη Beule. 3. Η δεύτερη πύλη και ο παρακείμενος πύργος.

Γ.5 Βυζαντινή-Χριστιανική περίοδος Γ.5.1 Η πρώτη φάση της Βυζαντινής περιόδου - Η επικράτηση του Χριστιανισμού

Από τον 4ο αιώνα και έπειτα, τα φαινόμενα της κατάρρευσης του αρχαίου πολιτισμού επιτείνονται. Ο χριστιανισμός, παρ’ όλες τις αρχικές διώξεις, διαδίδεται και εν τέλει επικρατεί. Το διάταγμα των Μεδιολάνων περί ανεξιθρησκίας (312-313 μ.Χ.), η ανάδειξη του χριστιανισμού σε επίσημη θρησκεία του Ρωμαϊκού κράτους από τον Κωνσταντίνο (330 μ.Χ.), οι νόμοι του Θεοδοσίου που επιτάσσουν την καταστροφή των αλλόθρησκων ιερών και αγαλμάτων και τον εξαγνισμό τους (435 μ.Χ.) και, τέλος, η χαριστική βολή για το τέλος της αρχαιότητας, το κλείσιμο των νεοπλατωνικών

σχολών από τον Ιουστινιανό (529 ή 531 μ.Χ.) είναι όλα γεγονότα που συντελούν στην ισχυροποίηση και επικράτηση του χριστιανισμού ακόμη και στην, κατά παράδοση, ειδωλολατρική Αθήνα, όπου η αντίσταση στον χριστιανισμό πρέπει να ήταν ισχυρή.75 Η ύπαρξη χριστιανικής κοινότητας από τον 4ο αιώνα αλλά και προγενέστερα αποδεικνύεται και από τα ευρήματα χριστιανικών λύχνων στην αγορά και στον Κεραμικό.76 Η έρευνα της J. Perlzweig υπογραμμίζει επίσης τις μεγάλες κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που επιτελούνται μετά από τις εισβολές των Γερμανικών φύλων στη διάρκεια του 4ου αιώνα.

75) Frantz 1965, σ. 187-205. 76) Perlzweig 1961.

Κατά πάσα πιθανότητα, η πρώτη επαφή της ειδωλολατρικής Αθήνας με το Χριστιανισμό έγινε κατά την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου το 51 μ.Χ. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η διαμονή του ήταν περιορισμένου χρόνου και δεν φαίνεται να είχε ιεραποστολικό σκοπό. Ο λόγος του δεν είχε μεγάλη απήχηση στην ειδωλολατρική κοινωνία, έθεσε όμως τους πρώτους προβληματισμούς. 77 Την εποχή του Αποστόλου Παύλου, η Αθήνα διατηρούσε την πνευματική υπεροχή και αναγνωριζόταν ως το κατ’ εξοχήν κέντρο εκπαίδευσης του αρχαίου κόσμου.78 Οι φιλοσοφικές σχολές της είχαν παγκόσμια φήμη καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας, της ρωμαϊκής κυριαρχίας, ακόμα και μετά την επικράτηση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της αυτοκρατορίας το 330 μ.Χ.79

Γ.5.2 Ριζικές μετατροπές στα μνημεία της Ακρόπολης

Στα μέσα του 6ου αιώνα, αρχίζει να συντελείται και η μετατροπή των ειδωλολατρικών ναών της Ακρόπολης σε χριστιανικούς ναούς. Η περίπτωση του Παρθενώνα Στην περίπτωση του Παρθενώνα, φαίνεται ότι η κατάργηση της αρχαίας λειτουργίας είχε προηγηθεί αρκετά80 πριν από τη μετατροπή του, πιθανότατα επί Ιουστινιανού. Εντός 77) Mc Donald 1941, σ. 1-10. 78) Mc Donald 1941, σ. 1-10. 79) Setton 1944, σ. 179-207. 80) Frantz 1965, σ. 395-401.

του Παρθενώνα βρέθηκαν τάφοι στους οποίους υπήρχαν νομίσματα της εποχής του Ιουστινιανού (527-565 μ.Χ.), γεγονός που υποδηλώνει ότι, κατά πάσα πιθανότητα, η μετατροπή του αρχαίου ναού σε εκκλησία είχε ήδη συντελεστεί στα μέσα του 6ου αιώνα.81 Το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς έχει ήδη, από τα τέλη του 5ου μ.Χ., απομακρυνθεί από τον Παρθενώνα, σύμφωνα με τις αναφορές του Μαρίνου (485 μ.Χ.) στο βιβλίο «Βίος Πρόκλου ή περί Ευδαιμονίας». Γράφει: «Σαφώς δε και αυτή η θεός εδήλωσεν, ηνίκα το άγαλμα αυτής το εν Παρθενώνι τέως ιδρυμένον υπό τον και τα ακίνητα κινούντων μετεφέρετο.» 82 Δεν γνωρίζουμε τι απέγινε τελικά το λατρευτικό άγαλμα. Ο νέος χριστιανικός ναός διαμορφώθηκε με την ένωση των δυο ανεξάρτητων μεγάλων χώρων του σηκού του αρχαίου ναού. Για τη σύνδεσή τους ανοίχτηκαν στο μεσότοιχο τρεις θύρες. Ο αρχαίος κυρίως ναός αποτελούσε τον κυρίως ναό και της χριστιανικής εκκλησίας και το δυτικό διαμέρισμα αποτελούσε το νάρθηκά της. Η δυτική θύρα του αρχαίου διαμερίσματος, μαζί με δυο ακόμη μικρότερες θύρες που ανοίχτηκαν, αποτελούσαν πλέον την κύρια είσοδο της εκκλησίας. Τέλος, στο μέσο της μικρής πλευράς της εσωτερικής κιονοστοιχίας του κυρίως ναού, αφαιρέθηκε ο κίονας μπροστά από τη νέα θύρα του μεσότοιχου.83 (εικ. 30)

81) Καλδέλης 2013, σ. 72. 82) Καλδέλης 2013, σ. 70-71. 83) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 138.

Εικ. 31. Η αψίδα του χριστιανικού Παρθενώνα. (Κορρές 1994, εικ. 11, σ. 145) Άνω: Από τον 6ο μέχρι το 12ο αι. Κάτω: Από το 12ο μέχρι το 17ο-19ο αι.

Εικ. 30. Ο σηκός του Παρθενώνα ως χριστιανικός ναός. (Κορρές 1994, εικ. 10, σ. 145) 1. Κεντρική είσοδος του προνάρθηκα. 2. Δεύτερη είσοδος του προνάρθηκα (μέχρι τον 13ο αι.). 3. Κλιμακοστάσιο του πύργου. 4. Κεντρική είσοδος. 5. Δεύτερη κύρια είσοδος (μέχρι τον 13ο αι.). 6. Βαπτιστήριο. 7. Νάρθηκας. 8. Πλευρικές είσοδοι. 9-11. Καμαροσκέπαστοι τάφοι κάτω το δάπεδο του νάρθηκα. 12-14. Κεντρική και πλευρικές είσοδοι του κυρίως ναού. 15. Πεσσοί τοξωτού ανοίγματος. 16-18. Διαφράγματα γύρω από τον κεντρικό χώρο. 19. Άμβωνας. 20-21. Πλευρικά διαφράγματα. 22. Διάφραγμα πρεσβυτερίου. 23. Υπερυψωμένη σολέα. 24. Αγία τράπεζα. 25. Αψίδα ιερού.

Στο πλαίσιο της μετατροπής, η ανατολική είσοδος καταργήθηκε, ένα μεγάλο τμήμα του ανατολικού τοίχου του σηκού γκρεμίστηκε και προστέθηκε στο ανατολικό άκρο μία ημικυκλική αψίδα ανοίγματος περίπου πέντε μέτρων. (εικ. 31) Για την οικοδόμηση της αψίδας αυτής χρησιμοποιήθηκαν πολλοί λίθοι από τον γκρεμισμένο τοίχο και πιθανόν λίθοι από τον κυκλικό ναό της Ρώμης και του Αυγούστου. Από ό,τι φαίνεται, οι κίονες και ο θριγκός του αρχαίου πρόναου δεν υπέστησαν ζημιές από την οικοδόμηση της κυκλικής αψίδας.84

βίαιη απολάξευση των μετοπών της ανατολικής, δυτικής και βόρειας πλευράς από τους ιδρυτές της Χριστιανικής εκκλησίας.87 Οι μετόπες της νότια πλευράς γλύτωσαν την καταστροφή καθώς και μία από αυτές της βόρειας όψης. Η καταστροφή αυτού του μεγάλου μέρους του γλυπτού διακόσμου πιθανά να έγινε σκόπιμα τότε, την εποχή δηλαδή της μετατροπής του ναού δηλαδή και όχι κατά τη διάρκεια της υποτιθέμενης εισβολής των Γότθων το 396 μ.Χ.88

Στην ίδια περίοδο και στους Χριστιανούς αποδίδεται η επέμβαση για τη διάνοιξη παραθύρων στη βόρεια και τη νότια πλευρά του σηκού. Ανοίχτηκαν από τρία παράθυρα σε κάθε πλευρά, στο ύψος της ζωφόρου και στη θέση τους αφαιρέθηκαν τα γείσα και τμήματα της ιωνικής ζωφόρου μαζί με τα αντιθήματά τους. 85 Μετά την πυρκαγιά του 3ου ή του 4ου αιώνα η περίσταση είχε παραμείνει αστέγαστη και αργότερα τα μετακιόνια διαστήματα της περίστασης κλείστηκαν με υψηλό τοίχο, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένας περιμετρικός διάδρομος.86

Τότε, τοποθετείται, κατά πάσα πιθανότητα, χρονικά και η κατάρρευση του κεντρικού τμήματος του ανατολικού αετώματος, συμπεριλαμβανομένων και των εναέτιων γλυπτών, ενώ, στην ίδια περίοδο ενδεχομένως και με κάποια επιφύλαξη, χρονολογείται και η

Εικ. 32. Το Ερέχθειο σε εκκλησία στις αρχεσ του 7ου αι. (Τραυλός 1960, εικ. 85, σ. 137)

84) Κορρές κ.ά. 1989, τμ. 2α, σ. 53. 85) Μπούρας 2010, σ. 136. 86) Μπούρας 2010, σ. 53.

87) Κορρές και Μπούρας 1983, σ. 138-139, και Μπούρας 2001, σ. 21. 88) Μπούρας 2010, σ. 134.

Η περίπτωση του Ερεχθείου Σε χριστιανική εκκλησία μετατράπηκε και το Ερέχθειο τον 7ο αιώνα μ.Χ. Στον ανατολικό πρόδομο προστέθηκε αψίδα και το εσωτερικό διαμορφώθηκε σε τρίκλιτη βασιλική με το νάρθηκα στο δυτικό μέρος. (εικ. 32) Τα ίχνη από τον χριστιανικό τοίχο που χώριζε το νάρθηκα από τον κυρίως ναό διακρίνονται στο βόρειο και το νότιο τοίχο. Πώρινοι στυλοβάτες σε δεύτερη χρήση, που αρχικά ανήκαν στη θεμελίωση της ανατολικής πρόστασης, υποδεικνύουν την ύπαρξη κιονοστοιχιών μεταξύ των κλιτών του κυρίως ναού.89 (εικ. 33) Επίσης, στο βόρειο και νότιο τοίχο ανοίχτηκε από ένα παράθυρο.90 Εκείνη την περίοδο ίσως μετατράπηκε και η νότια πρόσταση των Κορών σε πρόκτισμα της εκκλησίας, πιθανόν στο βαπτιστήριο, με κτίσιμο των διαστημάτων μεταξύ των αγαλμάτων με

λιθοδομή.91 Τα στοιχεία για την μετέπειτα διαμόρφωση του κτηρίου είναι λίγα καθώς οι ανασκαφές του 19ου αιώνα εξαφάνισαν τα περισσότερα ίχνη από τις μετά την κλασική εποχή φάσεις του.

Εικ. 34. Η βόρεια πτέρυγα των Προπυλαίων με τις ξύλινες προσθήκες γύρω στο 700 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 52)

Εικ. 33. Το εσωτερικό του Ερεχθείου όπου φαίνονται τα θεμέλια της χριστιανικής εκκλησίας. (Πλάτων, Ν., Αγγελίδης, Σ. κ.ά. 1977, φωτ. 9, σ. 61) 89) Πλάτων, Αγγελίδης κ.ά. 1977, σ. 57-59. 90) Παπανικολάου 2012, τμ. 2, σ. 605.

91) Πλάτων, Αγγελίδης, κ.ά. 1977, σ. 71.

Η περίπτωση των Προπυλαίων Αρκετά αργότερα, γύρω στο 700 μ.Χ., η νότια πτέρυγα των Προπυλαίων –εκεί όπου το 13ο αιώνα χτίστηκε ο φραγκικός πύργος-,92 διασκευάστηκε σε χριστιανικό ναό με μορφή μονόχωρης βασιλικής με ξύλινη μονόρριχτη στέγη και με την είσοδο από το δυτικό άκρο της. (εικ. 35) Στη βόρεια πτέρυγα είχε ήδη κτιστεί μία ξύλινη στέγη, ενώ μπροστά από το βόρειο τμήμα του κεντρικού τμήματος των Προπυλαίων και από τη βόρεια πτέρυγα υπήρχε ξύλινη εξέδρα.93 Η διαμόρφωση υποδεικνύει ότι η βόρεια πτέρυγα είχε διαμορφωθεί σε κατοικία -κατά πάσα πιθανότητα αποτελούσε την έδρα του Μητροπολίτη των Αθηνών.94 (εικ. 34) Η κεντρική δίοδος των Προπυλαίων παρέμεινε σε χρήση τουλάχιστον έως το 1171 και, πιθανότατα, έως το τέλος της βυζαντινής περιόδου το 1204.95 Τέλος, σχετικά με το Ναό της Απτέρου Νίκης, έχουμε πλήρη άγνοια για τη χρήση του εκείνη την περίοδο. Γνωρίζουμε ότι στο τέλος της Βυζαντινής περιόδου το μνημείο είχε περικλειστεί με τοίχο που ακολουθούσε το περίγραμμα του προμαχώνα της Νίκης και έκλεινε τα δύο από τα τρία μετακιόνια της πρόσοψης.

92) Τραυλός 1960, σ. 138. 93) Τανούλας 1994, σ. 124, και Τανούλας 1997, σ. 271. 94) Bodnar, Travlos κ.α. 1965, σ. 157-202. 95) Τανούλας 1994, σ. 124.

Εικ. 35. Η νότια πτέρυγα των Προπυλαίων και η διαμόρφωσή της σε χριστιανικό ναό γύρω στο 700 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 52)

Εικ. 36. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση γύρω στο 700 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 50) 1. Ξυλόστεγες προσθήκες ανατολικά της πύλης Beule. 2. Αντηρίδες στη βόρεια πλευρά της δυτικής πρόσβασης. 3. Ξυλόστεγοι χώροι στη βόρεια πτέρυγα. 4. Ξυλόστεγος χώρος (εκκλησία) στη νότια πτέρυγα.

Γ.5.3 Το Κάστρο της Ακρόπολης Μετά την κατάργηση των φιλοσοφικών σχολών από τον Ιουστινιανό και για όλη τη διάρκεια του πρώιμου μεσαίωνα η Αθήνα εξέπεσε σταδιακά σε μια ασήμαντη επαρχιακή πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι γνώσεις μας για τη βυζαντινή μεσαιωνική περίοδο, ειδικά για τους πρώτους αιώνες, είναι πραγματικά ελάχιστες. Αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι η Αθήνα δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ, σε αντίθεση με άλλες βυζαντινές επαρχιακές πόλεις, κάτι που δεν είναι άσχετο με την αρχαία φήμη της.96 Η ζωή της πόλης περιορίζεται εντός του υστερορρωμαϊκού τείχους και του φρουρίου της Ακρόπολης, το οποίο, έκτοτε, ονομάζεται Κάστρο. Η ύπαρξη συνόλου κατοικιών πάνω στην Ακρόπολη θεωρείται πιθανή λόγω της ύπαρξης φρουράς στο Κάστρο. Δεν υπάρχουν όμως γραπτές μαρτυρίες για το τι υπήρχε τότε πάνω στην Ακρόπολη, ενώ οι αρχαιολογικές μαρτυρίες είναι σχεδόν ανύπαρκτες.97 Οι αρχαίοι ναοί της Ακρόπολης έχουν μετατραπεί σε χριστιανικές εκκλησίες. Καθ’ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, η Ακρόπολη αποτελούσε σημαντικό οχυρό το οποίο ενισχύθηκε πολλές φορές. Τα τείχη επισκευάστηκαν επί Ιουστινιανού ενώ αρκετά αργότερα ένας νέος περίβολος χτίστηκε στα πέριξ της Ακρόπολης, το ονομαζόμενο Ριζόκαστρον. Η ακριβής ημερομηνία της 96) Μπούρας 2000, σ. 223. 97) Μπούρας 2010, σ. 61-62.

οικοδόμησής του δεν μπορεί να προσδιορισθεί εύκολα, καθώς τα στοιχεία είναι ανεπαρκή. Το πιθανότερο, όμως, είναι ότι έγινε πριν από τα μέσα του 12ου αιώνα.98 Η Ακρόπολη δηλαδή, ήταν εκείνη την περίοδο ουσιαστικά απόρθητη και αποτελούσε οχυρό μεγάλης στρατηγικής αξίας. Το γεγονός ότι η οχύρωση της Ακρόπολης ήταν ισχυρή αποδεικνύεται από το ότι πάνω στο βράχο δεν υπάρχουν ίχνη κατάληψής ούτε από τις επιδρομές των Σλάβων (στα χρόνια μεταξύ 580 και 585 μ.Χ.) αλλά ούτε και από την –ενδεχόμενη- καταστροφή της κάτω πόλης από τους Σαρακηνούς. Τα καταστροφικά τεκμήρια της επιδρομής των Σλάβων, πιθανότατα του 582 μ.Χ., έχουν προσδιοριστεί αρχαιολογικά σε πολλά σημεία της πόλης.99 Ληστρικές επιδρομές των Σαρακηνών πραγματοποιούνταν συνεχώς στα παράλια της Ελλάδας, από τον 9ο μέχρι το τέλος του 12ου αιώνα. Το κατά πόσο, όμως, οι Σαρακηνοί κατάφεραν να καταλάβουν την Αθήνα και πότε δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί επαρκώς -ούτε ακόμα από την ύπαρξη τεμένους στην Αθήνα.100 Σύμφωνα με τον Ι. Τραυλό, η εισβολή των Σαρακηνών πράγματι έγινε στο διάστημα μεταξύ των ετών 1154 και 1182 μ.Χ.101 Όμως, κατά τον Δ. Καμπούρογλου, τον οποίο επικαλείται ο Ι. Τραυλός, οι Σαρακηνοί δεν κατόρθωσαν να γίνουν κύριοι της Ακρόπολης: «Και ηπείλησαν μεν οι Σαρακηνοί να καταλάβουν και το Ριζόκαστρον, όπως να 98) Τραυλός 1960, σ. 159-160. 99) Μπούρας 2000, σ. 235. 100) Miles 1956, σ. 329-344. 101) Τραυλός 1960, σ. 162.

Εικ. 37. Η δεύτερη φάση της αψίδας του χριστιανικού Παρθενώνα. (Κορρές 1994, εικ. 13, σ. 147)

εκπολιορκήσουν και την Ακρόπολιν αυτήν, αλλά δεν το κατόρθωσαν.»102

Γ.5.4 Τελευταία φάση της Βυζαντινής

περιόδου - Αλλαγές στον Παρθενώνα Οι γνώσεις μας για την Αθήνα και την Ακρόπολη γίνονται περισσότερες κατά τον 12ο αιώνα, ειδικότερα στην περίοδο του Μιχαήλ Ακομινάτου Χωνίατη, αρχιεπισκόπου των Αθηνών (1175 περ.-1205 μ.Χ.). Από τα γραπτά του φαίνεται ότι δεν είναι εντυπωσιασμένος ούτε από την κατάσταση της Αθήνας αλλά ούτε και των κατοίκων της103 αλλά όπως αναφέρει ο Χ. Μπούρας, «Οι γενικεύσεις, η απαξίωση της ζωής στην επαρχία και τα συνεχή παράπονα του Χωνίατη δεν συνάδουν με την διαπιστούμενη οικονομική άνεση στην Ελλάδα λίγο προ της Φραγκοκρατίας και δημιουργούν αμφιβολίες για την αξιοπιστία του.»104

επιστυλίου. Το μεσαίο τμήμα του θριγκού του πρόναου καθαιρέθηκε, μάλλον προσεκτικά, μαζί με το κεντρικό και μεγαλύτερο τμήμα της ζωφόρου και παρέμειναν στο έδαφος χωρίς να χρησιμοποιηθούν αλλού.105 Στην ίδια περίοδο κτίστηκε στον οπισθόναο το σωζόμενο μέχρι σήμερα κλιμακοστάσιο και ο πύργος στην νοτιοδυτική γωνία του ναού, που πιθανά χρησιμοποιούνταν ως πύργος κατοπτεύσεως ή ως κωδωνοστάσιο (εικ. 39), καθώς και κάποιο άλλο, άγνωστο κατασκεύασμα πίσω από το δυτικό αέτωμα.106 (εικ. 38) Υπάρχει και η γνώμη ότι ο πύργος χτίστηκε μεταγενέστερα, κατά τη Λατινοκρατία και την περίοδο των de la Roche.107 Σύμφωνα με την άποψη του Α. Ξυγγόπουλου, ο πύργος δεν κτίστηκε ποτέ ως κωδωνοστάσιο, αλλά αποτελούσε την κλίμακα για το πρόκτισμα στο δυτικό αέτωμα, που πιθανώς χρησιμοποιούνταν ως σκευοφυλάκιο και βιβλιοθήκη.108

Στη διάρκεια του 12ου αιώνα, όμως, πραγματοποιείται ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα εστιασμένο κυρίως στο ανατολικό τμήμα του Παρθενώνα, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα σημαντικές αλλαγές. (εικ. 37) Το μεγαλύτερο μέρος του ανατολικού τοίχου κατεδαφίζεται και στη θέση του κτίζεται νέα, ημι-εξαγωνική αψίδα ανοίγματος, περίπου, οκτώ μέτρων. Για την οικοδόμηση της αψίδας αυτής χρησιμοποιήθηκαν λίθοι από την αρχική αλλά και από τις δοκούς της οροφής του ανατολικού πτερού, του θράνου και του

Εικ. 38. Άνοιγμα θύρας ή παραθύρου στο πρόκτισμα πίσω από το δυτικό αέτωμα. (Ξυγγόπουλος 1960, εικ. 8, σ. 9)

102) Καμπούρογλου 1935, σ. 80. 103) Setton 1944, σ. 179-207. 104) Μπούρας 2010, σ. 22.

105) Κορρές κ.ά. 1989, τμ. 2α, σ. 53. 106) Μπούρας 2010, σ. 53. 107) Τανούλας 1997, υπ. 43, σ. 296. 108) Ξυγγόπουλος 1960, σ. 1-16.

Τέλος, στο 12ο αιώνα σημαντική αλλοίωση από τους Χριστιανούς υπέστη ο οπισθόδομος ,του οποίου οι τοίχοι «εκοσμήθησαν διά τοιχογραφιών».109 Στο διάστημα μεταξύ του 10ου και του 12ου αιώνα, η Χριστιανική εκκλησία του Παρθενώνα, αφιερωμένη στην Θεοτόκο, αναδεικνύεται σε σημαντικό προσκυνηματικό κέντρο. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Α. Καλδέλη, ο Παρθενώνας υπήρξε ο τέταρτος σημαντικότερος προσκυνηματικός προορισμός στη Βυζαντινή αυτοκρατορία μετά την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και τη Έφεσο. Κύριος πόλος έλξης ήταν ο ίδιος ο ναός και όχι ιερά λείψανα ή εικόνες που ενδεχομένως φυλάσσονταν εκεί.110 Σε ό,τι αφορά το Ερέχθειο, δεν έχουμε καμία ιδέα ως τι χρησιμοποιούταν στην τελευταία φάση της βυζαντινής περιόδου, είναι όμως βέβαιο ότι διατηρούνταν σε πολύ κακή κατάσταση.111 Εικ. 40. Μέρος βυζαντινών τοιχογραφιώνν του 12ου αι. κατά Westlake, (Ορλάνδος 1977-78, εικ 299 σελ 467)

Εικ. 39. Ο πύργος του οπισθόδομου. (Μπούρας 2000, εικ. 9, σ. 317)

109) Ορλάνδος 1977-78, σ. 467. 110) Καλδέλης 2013, σ. 190. 111) Μπούρας 2000, σ. 226.

Εικ. 41. Η οχύρωση της δυτικής πρόσβασης γύρω στο 1204 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 56)

Εικ. 42. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση γύρω στο 1204 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 55) 1. Καμαροσκέπαστοι χώροι ανατολικά της πύλης Beule. 2. Βασικά στοιχεία της διάταξης των ισόγειων χώρων στη βόρεια πτέρυγα. 3. Υπαίθρια αυλή περιβαλλόμενη από στεγασμένους χώρους στην περιοχή του ιερού της Αθηνάς Νίκης. 4. Παρεκκλήσι

Γ.6 Η περίοδος της Λατινοκρατίας Το έτος 1204, στη διάρκεια της Δ’ Σταυροφορίας, η Αθήνα, μετά από πολιορκία, περνάει σε χέρια ξένων κατακτητών. Η κατάληψη από τους Φράγκους ορίζει το τέλος της Βυζαντινής κυριαρχίας στην Ακρόπολη. Ιδρύεται το Δουκάτο των Αθηνών με έδρα τη Θήβα και, έκτοτε, την εξουσία αποκτούν, πρώτα οι Γάλλοι Δούκες των Οίκων De la Roche και Brienne (1204-1311), στη συνέχεια οι Καταλανοί τοποτηρητές των Ισπανών Δουκών (13111387) και, τέλος, η Φλωρεντίνικη οικογένεια των Acciajuoli (1387-1456).

Εικ. 43. Η Ακρόπολη περί το 1300 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 62) 1. Πύλες του Ριζόκαστρου. 2. Περίβολος και φυλάκιο εισόδου. 3. Πύλη και πύργος. 4. Πύλη εισόδου στο δεύτερο προμαχώνα. 5. Κατάργηση της πύλης Beule και θολωτή κατασκευή στο βόρειο πύργο. 6. Περιοχή κατοικίας ηγεμόνα. 7. Επέκταση της κατοικίας προς ανατολικά. 8. Προθάλαμος κατοικίας ηγεμόνα. 9. Διόροφη κατασκευή στην περιοχή της νότιας πτέρυγας των Προπυλαίων και του προμαχώνα της Νίκης. 10. Παρθενώνας. 11. Ερέχθειο.

Εικ. 44. Η οχύρωση της δυτικής πρόσβασης περί το 1400 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 61)

Γ.6.1 Οι πρώτες περίοδοι – Εκ νέου μετατροπές των μνημείων

Κατά τις δυο πρώτες περιόδους παρατηρείται έλλειψη οικοδομικής δραστηριότητας. Τα μόνα έργα που πραγματοποιούνται αφορούν, ως επί το πλείστον, την οχύρωση της Ακρόπολης. Η μέχρι τότε κύρια είσοδος της Ακρόπολης (Πύλη Beule) εγκαταλείπεται, καλύπτεται από τείχος και διαμορφώνεται ως ισχυρό διώροφο συγκρότημα. Τότε αποδίδεται και η θολωτή κατασκευή μέσα στον βόρειο πύργο της πύλης. Ως είσοδος χρησιμοποιείται πλέον η πύλη νότια και κάτω από τον Προμαχώνα της Νίκης.112 Σημαντική είναι η ενίσχυση των κλασικών τειχών σε όλη την περιφέρεια του βράχου. (εικ.

παλαιοχριστιανικής εκκλησίας που είχε πάψει να χρησιμοποιείται και στη νότια πρόσταση. Η κιονοστοιχία της βόρειας πρόστασης είχε μάλλον τοιχιστεί μέχρι το ύψος των επιστηλίων και έχει διαμορφωθεί σε δύο ανεξάρτητους χώρους.115 Τέλος, ο χριστιανικός ναός του Παρθενώνα μετατρέπεται σε ρωμαιοκαθολική εκκλησία, χωρίς να εντοπίζονται κάποιες αξιοσημείωτες αλλαγές στη μορφή του.116

43, 44)

Στην ίδια περίοδο χτίζεται στη νότια πτέρυγα των Προπυλαίων ο λεγόμενος Φράγκικος Πύργος ο οποίος ήταν τετράγωνος, με ύψος 26μ. και πλάτος σχεδόν 8μ. (εικ. 46) Η μοναδική είσοδός του βρισκόταν στα δυτικά.113 Κατά την οικοδόμησή του καταστράφηκε τμήμα της πτέρυγας -η οποία, από ό,τι φαίνεται, μέχρι τότε σωζόταν ολόκληρη πλην ίσως από τη στέγη. Καταστράφηκε επίσης και ο προϋπάρχων παλαιοχριστιανικός ναός, τον οποίο αναφέρει ο Τ. Τανούλας.114

Εικ. 45. Η δυτική πλευρά του Παρθενώνα κατά το 13ο αιώνα. (Κορρές 1994, εικ. 15, σ. 150)

Τον 13ο αιώνα μ.Χ. συντελέστηκε πιθανόν και η μετατροπή του Ερεχθείου σε κατοικία, με τον κύριο πυρήνα να εντοπίζεται στην βόρεια πρόσταση, στο δυτικό προθάλαμο της 112) Τανούλας 1997, σ. 303-304. 113) Γρηγοροβίου και Λάμπρου 1904, σ. 314. 114) Τραυλός 1960, υπ. 1, σ. 166.

115) Παπανικολάου 2012, τμ. 2, σ. 501-508. 116) Μπούρας 2001, σ. 171.

Γ.6.2 Η τελευταία περίοδος της

Λατινοκρατίας – Η διαμόρφωση του ανακτόρου Αντίθετα, κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας των Acciajuoli, εκτελέστηκαν πολύ περισσότερα έργα, καθώς η έδρα του Δουκάτου επέστρεψε ξανά στην Αθήνα. Επί του Δούκα Νερίου του Α’ πραγματοποιήθηκε η ριζική αναδιαμόρφωση των Προπυλαίων σε ανάκτορο.117 Η πρώτη διαμόρφωση των Προπυλαίων σε κατοικία είχε γίνει από τους De la Roche –συγκεκριμένα, στη βόρεια πτέρυγα με την κατασκευή ξύλινου μεσοπατώματος και μεσοτοιχίας που χώριζε τον όροφο στα δύο και την κάλυψη όλης της πτέρυγας με θολωτή κατασκευή.118 Ταυτόχρονα, οικοδομήθηκε στην ανατολική πλευρά της βόρειας πτέρυγας και ένα παρεκκλήσιο. Η μετατροπή ολοκληρώθηκε, όμως, από τους Acciajuoli. Στο πλαίσιο της αναδιαμόρφωσης των Acciajuoli, η δουκική κατοικία επεκτάθηκε στο κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων, όπου επιτειχίστηκαν τα μετακιόνια διαστήματα στο δυτικό περιστύλιο, σχηματίζοντας επίμηκες τετράγωνο το οποίο χωριζόταν σε δυο αίθουσες. Από ό,τι φαίνεται οι κίονες έμειναν ορατοί στην εξωτερική πλευρά, μάλλον για αισθητικούς λόγους, ενώ στο εσωτερικό οι τοίχοι ήταν συνεχείς. Επίσης, το ανάκτορο των δουκών επεκτάθηκε και με όροφο πάνω από το κεντρικό τμήμα των Προπυλαίων, ο 117) Γρηγοροβίου και Λάμπρου 1904, σ. 314-320. 118) Τανούλας 1994, σ. 125 και Τανούλας 1997, σ. 291297.

οποίος στέφονταν με οδοντωτές επάλξεις. Οι μαρμάρινες φατνωματικές οροφές της κεντρικής πτέρυγας χρησιμοποιήθηκαν ως το πάτωμα του ορόφου, ενώ για την εξυπηρέτηση του, πιθανότατα, ανοίχτηκαν πόρτες στην ανωδομη του θυραίου τοίχου.119 Επίσης, προκειμένου να δημιουργηθούν περισσότεροι χώροι, αυξήθηκε καθ’ ύψος η βόρεια πτέρυγα και επεκτάθηκε βόρεια και ανατολικά προς το Ερέχθειο. Ταυτόχρονα κατασκευάστηκαν ξύλινες εξέδρες και μία κλίμακα για την επικοινωνία όλων των χώρων.120 (εικ. 47, 48) Η κεντρική είσοδος των Προπυλαίων εγκαταλείπεται και μεταφέρεται νότια, δίπλα στο Φράγκικο Πύργο, όπου παραμένει μέχρι και το τέλος της Τουρκοκρατίας. Παρ’ όλη την οικοδομική δραστηριότητα που παρατηρείται κατά την περίοδο της κυριαρχίας των Acciajuoli, η πόλη εκτείνεται, μέχρι το τέλος της Λατινοκρατίας, εντός του υστερορρωμαΙκού τείχους και του Ριζόκαστρου.121

Εικ. 46. Η Ακρόπολη από τα δυτικά, φαίνεται ο πύργος των Προπυλαίων. (Τανούλας 1997, εικ. 104) 119) Τανούλας 2002, σ. 20-21. 120) Τανούλας 1994, σ. 125, και Τανούλας 1997, σ. 312319. 121) Τραυλός 1960, σ. 172.

Εικ. 47. Άποψη του ανακτόρου των Acciajuoli περί το 1450 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 65)

Εικ. 48. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση περί το 1450 μ.Χ. (Τανούλας 1997, σχ. 64) (βλ. και εικ. 47) 1. Πορεία ανάβασης στο Κάστρο. 2. Διαδοχικές πύλες. 3. Ο Φράγκικος Πύργος και τελευταία πύλη στην Ακρόπολη. 4. Προκτίσματα στη νότια πλευρά του κεντρικού κτηρίου. 5. Προαύλιο δουκικής κατοικίας. 6. Προθάλαμος. 7. Αίθουσα ακροάσεων. 8. Τριγωνικοί αμυντικοί πύργοι.

Γ.7 Η περίοδος της Τουρκοκρατίας Γ.7.1 Η πρώτη φάση της Τουρκοκρατίας Η κατάληψη της Αθήνας από τους Οθωμανούς Τούρκους συντελείται το 1456, η Ακρόπολη όμως παραδίδεται από τον τελευταίο Φράγκο Δούκα δυο χρόνια αργότερα. Δεν έχει διασωθεί οποιοδήποτε στοιχείο το οποίο να αποδεικνύει τη βίαιη κατάληψη και την καταστροφή της πόλης από τους Τούρκους. Πιθανόν η παράδοση να έγινε ειρηνικά, εν όψει της επικείμενης επίσκεψης του Μωάμεθ του Β’ στην Ακρόπολη.

Νέες μετατροπές στα μνημεία Κατά τη διάρκεια αυτής της επίσκεψης έγινε, ενδεχομένως, η μετατροπή του Παρθενώνα σε οθωμανικό τζαμί. Σε απεικονίσεις της εποχής διακρίνεται υψηλός μιναρές ο οποίος επίσης μάλλον κατασκευάστηκε κατά την επίσκεψη του Μωάμεθ του Β’. (εικ. 51) Ο μιναρές κατασκευάστηκε πάνω στον προϋπάρχοντα μεσαιωνικό πύργο του 12ου ή 13ου αιώνα, στη νοτιοδυτική γωνία του Παρθενώνα. Για την κατασκευή του πύργου και του κλιμακοστασίου του χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό θραύσματα από το μνημείο του Φιλοπάππου, τα Προπύλαια και άλλα μνημεία.122 Το ανώτατο τμήμα του καταστράφηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, αλλά το κοχλιωτό κλιμακοστάσιο του πύργου είναι η μοναδική διατηρούμενη μεσαιωνική προσθήκη στον Παρθενώνα.123 Τα Προπύλαια διατήρησαν τη διαμόρφωση που είχε γίνει επί Φραγκοκρατίας μέχρι το 1655 και χρησίμευαν ως κατοικία του Τούρκου φρούραρχου.124 Το Ερέχθειο συνέχισε να λειτουργεί ως κατοικία -τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η κατοικία καταλάμβανε το δυτικό τμήμα του Ερεχθείου και τις δύο περίκλειστες πλέον προστάσεις (βόρεια και νότια) και στο κεντρικό τμήμα είχαν διαμορφωθεί ακόμα δύο διώροφες πτέρυγες και εσωτερική αυλή. Η κατοικία είχε 122) Κουφόπουλος 1994, τμ. 3α, σ. 69. 123) Κουφόπουλος 1994, τμ. 3α, σ. 70. 124) Τανούλας 1994, σ. 125.

εσωστρεφή χαρακτήρα, ήταν πανταχόθεν προστατευμένη και ίσως να χρησιμοποιούταν για την στέγαση του χαρεμιού του τούρκου φρουράρχου.125

Εικ. 49. Αξονομετρική απόδοση του Ερεχθείου ως Οθωμανική οικία κατά τον Παπανικολάου. (Α. Παπανικολάου, ΥΣΜΑ)

Εικ. 50. Άποψη του Ερεχθείου από τα βορειοδυτικά. Φαίνεται ένας από τους τείχους της τούρκικης κατοικίας. Φωτογραφία του Gell. (Πλάτων, Ν., Αγγελίδης, Σ. κ.ά. 1977 φωτ. 10β, σ. 59) 125) Παπανικολάου 2012, τμ. 1, σ. 510-512 και 604-605.

Εικ. 51. Ο Παρθενώνας από τα δυτικά τον 17ο αι. (Κορρές 1994, εικ. 20, σ. 154)

Η έκταση της πόλης παραμένει σχετικά περιορισμένη όμως, πολύ σύντομα, αρχίζει να αναπτύσσεται εκτός του υστερορωμαϊκού τείχους. Παράλληλα, η εγκατάσταση των Τούρκων περιορίζεται επί της Ακροπόλεως. Για την περίοδο η οποία ξεκινά με την εγκατάσταση των Τούρκων στην Αθήνα έως και τα μέσα του 17ου αιώνα δεν είναι εύκολο να παρακολουθήσουμε την οικοδομική εξέλιξη της Ακρόπολης διότι οι πληροφορίες είναι ελάχιστες. Όμως, από τα μέσα του 17ου αιώνα, είναι πλέον διαθέσιμα σχέδια, απεικονίσεις και περιγραφές περιηγητών. Βασιζόμενος στο

σύνολο αυτών των πηγών και των στοιχείων, ο Ι. Τραυλός δημοσίευσε ένα Σχέδιο των Αθηνών (εικ. 57) κατά την Πρώτη Περίοδο της Τουρκοκρατίας (1959). Σε αυτό είναι εμφανές ότι η επιφάνεια της Ακρόπολης καλύπτεται στο σύνολό της από οικίες στις οποίες διαμένουν πολλές οικογένειες Τούρκων και οι στρατιώτες της φρουράς ενώ, στο ανάκτορο των Προπυλαίων, διαμένει πλέον ο φρούραρχος του Κάστρου. Η είσοδος στο Κάστρο από Χριστιανούς ήταν αυστηρώς απαγορευμένη. 126 126) Τραυλός 1960, σ. 176.

Εικ. 52. Η ανατίναξη του Παρθενώνα στις 26 Σεπτεμβρίου1687. (Κορρές 1994, εικ. 21, σ. 155)

Γ.7.2 Οι καταστροφές του 17ου αιώνα - Η

τέταρτη μεγάλη καταστροφή - F. Morosini Επί πολλούς αιώνες τα μνημεία της Ακρόπολης παρέμεναν κατά βάση ακέραια, παρ’ όλες τις συνεχείς προσθήκες και αλλαγές που προέκυπταν κατά το πέρασμα του χρόνου. Όμως, από τα μέσα του 17ου αιώνα η κατάσταση αυτή αλλάζει. Η αρχή γίνεται το 1656, όταν εκρήγνυται η πυριτιδαποθήκη που βρισκόταν στα Προπύλαια με αποτέλεσμα να καταρρεύσει ένα μεγάλο μέρος των φατνωματικών οροφών του κεντρικού τμήματος και να απειληθεί η στερεότητα του κτιρίου. 127 Ο 17ος αιώνας υπήρξε καταστρεπτικός, τόσο για τα μνημεία της Ακρόπολης, όσο και για τον πληθυσμό της Αθήνας. Εν όψει της έλευσης των Ενετών, η τούρκικη φρουρά καταστρέφει το Ναό της Αθηνάς Νίκης και με τα μάρμαρά του ενισχύει τις οχυρώσεις μπροστά από τα Προπύλαια.128 Μέχρι τότε ο ναός χρησιμοποιούταν ως πυριτιδαποθήκη και ήταν τουλάχιστον μερικώς ενταγμένος σε μεταγενέστερες μεσαιωνικές οχυρώσεις.129 Το 1687, κατά τη διάρκεια του Ενετοτουρκικού πολέμου και της πολιορκίας της Ακρόπολης από τα στρατεύματα του Francesco Morosini, συντελείται η μεγαλύτερη ίσως καταστροφή του Παρθενώνα - και πάλι από έκρηξη, η οποία προκλήθηκε από συνεχή βομβαρδισμό που ανά127) Γρηγοροβίου και Λάμπρου 1904, σ. 317 και Τανούλας 1994, σ. 125, 131. Σύμφωνα με την άποψη του Τ. Τανούλα η έκρηξη έγινε το 1640. 128) Μπίρης 1946, σ. 1129 και Ζιρώ 1994, σ. 155. 129) Ζιρώ 1994, τμ. 1α, σ. 57-69.

γκασε τη φρουρά σε συνθηκολόγηση. Ο απολογισμός των ζημιών είναι μεγάλος -κυρίως στο ανατολικό τμήμα του κτιρίου.130 Συγκεκριμένα, καταρρέει το μεγαλύτερο μέρος της αψίδας και του ανατολικού τοίχου, παρασέρνοντας και δύο κίονες του αρχαίου πρόναου.131 Από τη βόρεια πλευρά καταρρέουν οκτώ κίονες,132 είκοσι επτά λίθοι του επιστυλίου, δεκαεννέα τρίγλυφα, εικοσιτέσσερις μετόπες, σαράντα έξι αναθήματα και εξήντα τρείς λίθοι των γείσων.133 Στη νότια πλευρά καταρρέουν πέντε κίονες και ένας ακόμα τουλάχιστον υπέστη ισχυρό κλονισμό,134 ενώ καταρρέουν περίπου τα 2/3 των πλευρικών τοίχων του σηκού.135 (εικ. 53) Επίσης, είναι πιθανο ότι κατά την ανατίναξη δύο ή τρεις κίονες, στη νότια πλευρά και τον πρόναο, δεν είχαν καταπέσει αμέσως, τουλάχιστον ολόκληροι, αλλά ήταν τελείως ετοιμόρροποι, οπότε και καταρρίφθηκαν σύντομα, είτε από φυσική δύναμη, είτε από τους κατοίκους του Κάστρου για την αποτροπή ατυχήματος. Το ίδιο πρέπει να ισχύει και για το μιναρέ, ο οποίος βρισκόταν σε περιοχή του κτιρίου που άντεξε στην έκρηξη.136 Τέλος, η έκρηξη προκάλεσε την κατάρρευση δεκαπέντε (15) κεντρικών μετοπών από τη νότια ζωφόρο, κάτι που δυσχεραίνει την αποκωδικοποίηση των απεικονίσεων μέχρι και σήμερα.137 Πολλά από τα θραύσματα που προκλήθηκαν από την 130) Ζάμπας 1994, σ. 64. 131) Κορρές κ.ά. 1989, τμ. 2α, σ. 54. 132) Ζάμπας 2002, σ. 180. 133) Λαμπρινού 2002, σ. 195. 134) Ζάμπας 1994α, σ. 25. 135) Παράσχη και Τογανίδης 2002, σ. 209. 136) Κορρές 1994α, σ. 156. 137) Μάντης 1994, σ. 36.

ισχυρότατη έκρηξη εκτινάχτηκαν έξω από την επιφάνεια της Ακρόπολης, στη νότια κλιτύ και χρησιμοποιήθηκαν αργότερα ως οικοδομικό υλικό.138 Η καταστροφή του Παρθενώνα συνεχίζεται και κατά τη διάρκεια της ολιγόμηνης παραμονής των Ενετών στην Αθήνα. Ορισμένα από τα γλυπτά του δυτικού αετώματος που γλύτωσαν από την έκρηξη καταστρέφονται στην προσπάθεια των Ενετών να τα αποσπάσουν ως λάφυρα.139 Μια συνεισφορά, όμως, των Ενετών είναι το Σχέδιο της Πόλης των Αθηνών του μηχανικού Verneda (1687). (εικ. 68) Αυτό αποτελεί μια από τις πρώτες ακριβείς αποτυπώσεις και αξιοποιήθηκε από τον Τραυλό στην καταγραφή του δικού του Σχεδίου των Αθηνών κατά την Πρώτη Περίοδο της Τουρκοκρατίας (1959) το οποίο προαναφέρθηκε. Η μεγάλη έκρηξη στον Παρθενώνα πρέπει να είχε συνέπειες και στο Ερέχθειο. Θεωρείται πιθανή η καταστροφή τμήματος της νότιας πρόστασης, των Κορών, και της Τούρκικης κατοικίας από την εκτίναξη μαρμάρινων μελών του Παρθενώνα και από την δόνηση και την μεγάλη πυρκαγιά.140

Εικ. 53. Ο Παρθενώνας κατά το έτος 1800 με το τζαμί στη μέση του σηκού. (Κορρές 1994, εικ. 21, σ. 155) Άνω: βόρεια πλευρά. Κάτω: νότια πλευρά

138) Τριάντη 1994, σ. 42. 139) Ορλάνδος 1977-78, σ. 465. 140) Πλάτων, Αγγελίδης κ.ά. 1977, σ. 60.

Γ.7.3 Η δεύτερη φάση της Τουρκοκρατίας Μετά την παρέλευση πέντε μηνών, οι Ενετοί εγκαταλείπουν την Ακρόπολη και, γύρω στο 1690, επιστρέφουν οι Τούρκοι. Η ενίσχυση της οχύρωσης της Ακρόπολης με την οικοδόμηση ενός νέου περιβόλου μπροστά από τη δυτική είσοδό της, γνωστού ως Τείχους της Υπαπαντής, ήταν από πρώτες ενέργειές τους. Η ακριβής χρονολογία δεν είναι γνωστή, είναι σίγουρο όμως ότι ο περίβολος υφίστατο στα μέσα του 18ου αιώνα, καθώς αρχίζει να εμφανίζεται στα διάφορα σχέδια της Ακρόπολης, με πρώτο το σχέδιο των Stuart-Revett (1751-1753) και, το 1755, το σχέδιο του Le Roy. (εικ. 54) Κατά τη διάρκεια της δεύτερης φάσης της Τουρκοκρατίας, η Ακρόπολη παραμένει το φρούριο της πόλης αλλά και ο τόπος διαμονής του Τούρκου φρουράρχου, των στρατιωτών της φρουράς και των οικογενειών τους. Σύμφωνα με τον Ι. Τραυλό, «περί τα διακόσια οικήματα υπήρχον επ’ αυτής (της Ακροπόλεως), καλύπτοντα ολόκληρον την επιφάνειάν της με οδούς μεταξύ των προς εξυπηρέτησιν των ενοίκων και άλλους ελεύθερους χώρους πλησίον του τείχους προς τοποθέτησιν πυροβόλων.»141 (εικ. 62) Στα τέλη του 17ου ή στις αρχές του 18ου αιώνα, κτίζεται, εντός των ερειπίων του σηκού του Παρθενώνα, για την εξυπηρέτηση των Τούρκων που διαμένουν στην Ακρόπολη, ένα μικρό 141) Τραυλός 1960, σ. 201, Το ρυμοτομικό σχέδιο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο Ι. Τραυλός το συνέταξε με βάση τα σχέδια των Le Roy (1758), Fauvel (1787) και Goubault (1800).

τζαμί. (εικ. 62) Επίσης τότε, αφαιρέθηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν πολλοί λίθοι για την ενίσχυση των τειχών και την ανέγερση οικιών, ενώ προχώρησε η κατεδάφιση με εκρηκτικά της παλιάς αψίδας στο ανατολικό τμήμα.142 Στην ίδια περίοδο, μεταξύ 1700 και 1738, κατεδαφίζεται το δυτικό τμήμα της ανωδομής του κεντρικού τμήματος των Προπυλαίων και στη θέση τους κτίζονται καμάρες όπου πάνω τους στήνονται πυροβολαρχεία, ενώ οι λίθοι τους χρησιμοποιούνται σε άλλες οχυρωματικές κατασκευές.143 Τέλος, ο ναός του Ερεχθείου κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα χαρακτηρίζεται πλέον εγκαταλελειμμένο ερείπιο, παρόλο που τα φέροντα στοιχεία του αρχαίου κτιρίου διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση. Ως κύριο στοιχείο καταστροφής εντοπίζεται κυρίως η απουσία στέγης.144 Πολλά από τα καταρριφθέντα οικοδομικά υλικά των μνημείων κατακερματίζονται από τους Τούρκους και ασβεστοποιούνται. Η ιστορία της Αθήνας και της Ακρόπολης κατά τη δεύτερη φάση της τουρκοκρατίας συνδέεται άρρηκτα με τους λεγόμενους περιηγητές -ευρωπαίους αρχαιοδίφες, καλλιτέχνες και ταξιδιώτες, οι οποίοι μελετούσαν τις αρχαιότητες της Ελλάδας. Οι περισσότεροι άφησαν ως έργο πλήθος κειμένων και σχεδίων που βοηθούν τη μελέτη των μνημείων 142) Κορρές κ.ά. 1989, τμ. 2α, σ. 54. 143) Τανούλας 1994, σ. 125, και Τανούλας 2002, σ. 21. 144) Πλάτων, Αγγελίδης κ.ά. 1977, σ. 60.

της Ακρόπολης κατά το μεσαίωνα και την τουρκοκρατία. Άλλοι, όπως ο περιβόητος 7ος Κόμης του Έλγιν και άλλοι συλλέκτες και έμποροι τέχνης, έγιναν η αιτία μεγάλων καταστροφών των μνημείων. Ενδεικτικά αναφέρονται η επίσκεψη του γάλλου πρέσβη de Nointel το 1674, η επίσκεψη των Jacob Spon και George Wheler το 1676, των James Stuart και Nicolas Revett το 1751 με 1753 και του γάλλου αρχιτέκτονα J. D. Le Roy, το 1755. Αργότερα, στις αρχές του 19ου αιώνα, έχουμε τις επισκέψεις των L. F. S. Fauvel (περ. 1800) και R. Smirke και W. Gell (περ. 1803).

Εικ. 54. Η Ακρόπολη, κάτοψη κατά τον Le Roy. (Τανούλας 1997, εικ. 16)

Εικ. 55. Η Ακρόπολη, σκαρίφημα της κάτοψης κατά τον Fauvel. (Τανούλας 1997, εικ. 21)

Εικ. 57. Η Ακρόπολη, λεπτομέρια από το τοπογραφικό σχέδιο των Αθηνών στην πρώτη φάση της τουρκοκρατίας 1687. (Τραυλός 1960, σελ 192-193)

Εικ. 56. Η Ακρόπολη, λεπτομέρια από το τοπογραφικό σχεδιο του Coubault. (Τσιγκάκου 207, εικ. 31, σ. 43)

Γ.7.3 Οι λεηλασίες του Λ. Έλγιν Οι επιχειρήσεις του λόρδου Έλγιν στην Ακρόπολη των Αθηνών, με σκοπό το σχεδιασμό των μνημείων της, τη δημιουργία εκμαγείων των γλυπτών και τη συλλογή αξιόλογων μαρμάρων, ξεκίνησαν το 1800. Τον πρώτο καιρό και ενώ ο Έλγιν βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη περιμένοντας την έκδοση του φιρμανιού, οι εργασίες πάνω στην Ακρόπολη ήταν ελάχιστες και συνάντησαν αρκετές δυσκολίες ακόμα και στο στήσιμο της σκαλωσιάς.145 Με την έκδοση του φιρμανιού, το καλοκαίρι του 1801, ξεκίνησαν οι εργασίες -πρώτα στο Ερέχθειο και στη συνέχεια στον Παρθενώνα με την καθαίρεση των μετοπών. Οι εργασίες πραγματοποιήθηκαν με εξαιρετική ταχύτητα και τα πρώτα κιβώτια στάλθηκαν στην Αγγλία λίγους μήνες αργότερα.146 Σε επιστολή προς την μητέρα της Λαίδης Έλγιν από τον ιερέα της Βρετανικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη P. Hunt, μαθαίνουμε για τις προσπάθειές του Έλγιν να αποσπάσει γλυπτά των αετωμάτων του Παρθενώνα. Από το δυτικό αέτωμα απομακρύνθηκαν τα γλυπτά της «Σαβίνας» και του «Ανδριανού», ενώ, για να βρεθούν γλυπτά που είχαν καταπέσει παλαιότερα, αγοράστηκε και κατεδαφίστηκε το σπίτι ενός Τούρκου γενίτσαρου. Στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στη συνέχεια, βρέθηκε το μεγαλύτερο τμήμα του αγάλματος της Νίκης καθώς και θραύσματα από άλλα γλυπτά του αετώματος. Αντίστοιχες εργασίες 145) Hunt και Smith 1916, σ. 181. 146) Hunt και Smith 1916, σ. 200.

πραγματοποιήθηκαν και στο ανατολικό αέτωμα.147 Μεταξύ των γλυπτών του δυτικού αετώματος που απομακρύνει είναι τα δύο μπροστινά άλογα του τέθριππού του Ήλιου. Τα άλλα δύο δεν του προκαλούν ενδιαφέρον, καθώς ήταν αρκετά κατεστραμμένα.148 Άλλα μικρότερα θραύσματα των γλυπτών του Παρθενώνα αγνοούνται από τον Έλγιν ως ασήμαντα.149 Εκτός από τα γλυπτά, ο Λ. Έλγιν, απομάκρυνε «...αυθεντικά δείγματα κάθε μέλους του οικοδομήματος (Παρθενώνας). Αυτά αποτελούνται από ένα κιονόκρανο κίονος και ένα παραστάδος... Ένα τρίγλυφο, ένα πρόμοχθο από το γείσο του θριγκού, ακόμη και μερικά από τα μαρμάρινα πλακίδια με τα οποία στεγαζόταν το περιστύλιο,...», καθώς και ορισμένες επίγραφες πλάκες. 150 Ο απολογισμός των γλυπτών που απέσπασε ο Λ. Έλγιν από τον Παρθενώνα είναι πενήντα έξι πλάκες της ζωφόρου και δεκαπέντε μετόπες, καθώς και δεκαεπτά εναέτιες μορφές, ενώ, για να μειωθεί το βάρος των έργων, κόπηκαν με πριόνια τα πίσω τμήματα των πλακών.151 Από το Ερέχθειο απομακρύνει το βορεοανατολικό κίονα, ένα τμήμα του επιστυλίου της ανατολικής πρόστασης καθώς και μία από τις Κόρες.152 Όπως φαίνεται από 147) Ματθαίου 1989, σ. 84-85. 148) Ζάμπας 1994α, σ. 29. 149) Ζάμπας 1994α, σ. 30. 150) Ματθαίου 1989, σ. 86. 151) Μηλιαράκης 1994, σ. 22-23. 152) Παπανικολάου 2012, τμ. 1, σ. 38.

τα γράμματα της γυναίκας του Λόρδου Έλγιν, Μαίρης Νίσμπετ Έλγιν, σχεδίαζε να μεταφέρει ολόκληρο το ναό των Καρυάτιδων και όχι μόνο μία.153 Στην περίπτωση των Προπυλαίων, σύμφωνα με τον δρ. Hunt, «...ο λόρδος Έλγιν κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια να αποκτήσει ένα δωρικό κι ένα ιωνικό κιονόκρανο από τα ερείπιά.»154 Έτσι καθαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο το δεύτερο από το νότο κιονόκρανο της ανατολικής στοάς, μαζί με ένα θράνο της δυτικής αίθουσας, καθώς και ο όγδοος σπόνδυλος του ανατολικού κίονα της νότιας ιωνικής κιονοστοιχίας.155

Εικ. 58. Η αρπαγή των μαρμάρων του Παρθενώνα στα τέλη του 18ου αι. κατά τον Sir W. Gell. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 40, σ. 51)

Από τα ερείπια του ναού της Αθηνάς Νίκης, εντόπισε και αφαίρεσε μία περίτεχνη πλάκα εντειχισμένη ανάποδα σε μία κοντινή αποθήκη πυρομαχικών.156 Στη διάρκεια των μεταφορών, ένα από τα πλοία, φορτωμένο με μάρμαρα από την Ακρόπολη, βυθίστηκε κοντά στα Κύθηρα. Οι επιχειρήσεις του Λ. Έλγιν στην Ακρόπολη ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 1803 και τα τελευταία γλυπτά ανελκύθηκαν το φθινόπωρο του 1804. Ένα μεγάλο μέρος, όμως, των γλυπτών παρέμεινε στον Πειραιά μέχρι το 1809.157

Εικ. 59. Τα Προπύλαια και η Ακρόπολη το 1821 κατά τον E. Dodwell. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 121, σ. 135)

153) Ματθαίου 1989, σ. 61. 154) Ματθαίου 1989, σ. 89-90. 155) Τανούλας 2002, σ. 21. 156) Ματθαίου 1989, σ. 90. 157) Hunt και Smith 1916, σ. 259-280.

Γ.8 Η περίοδος της Επανάστασης και η σύγχρονη εποχή Γ.8.1 Πλήγματα κατά τη διάρκεια της επανάστασης και των πολιορκιών

Στις 25 Απριλίου του 1821 οι Αθηναίοι επαναστάτησαν εναντίον των Τούρκων. Κατά τη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου πραγματοποιούνται δύο μεγάλες πολιορκίες στην Ακρόπολη. Η πρώτη έγινε τον Ιούνιο του 1822 από τους Έλληνες οι οποίοι απέκτησαν τον έλεγχο της Ακρόπολης. Η δεύτερη από τους Τούρκους, τον Ιούνιο του 1826. Τα αποτελέσματα και των δύο πολιορκιών είναι σοβαρότατες ζημίες στα μνημεία της Αθήνας και της Ακρόπολης.158

158) Travlos 1981, σ. 391-407.

Το Ερέχθειο ήταν το μνημείο που υπέστη τις μεγαλύτερες ζημιές στη διάρκεια των διαδοχικών πολιορκιών της Ακρόπολης κατά την Ελληνική επανάσταση. Το 1827, ένα τμήμα του νότιου τοίχου και της νότιας πρόστασης, μαζί με την 4η Καρυάτιδα,159 κατέρρευσαν από τούρκικο βλήμα. Οι υπόλοιποι τοίχοι επίσης καταρρεύσει και, για να συγκρατηθεί η οροφή της νότιας πρόστασης, είχαν κτιστεί ογκώδεις πεσοί. 160 Με το πέρας και της πολιορκίας των Τούρκων ο ναός έχει καταστραφεί σχεδόν ολοκληρωτικά και όρθια έχουν παραμείνει ελάχιστα μέλη των ανωδομών. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Τούρκων, προκλήθηκαν επίσης σοβαρές βλάβες και στον Παρθενώνα. Συγκεκριμένα, φθορές υπέστησαν ιδιαιτέρως «οι μέσοι κίονες» καθώς και το επιστύλιο της βορειοδυτικής γωνίας μέχρι το 2ο κίονα.161 Επίσης, τότε αποσπάστηκαν από τη θέση τους περίπου 520 αρχαίοι λίθοι, εκ των οποίων οι 200 τεμαχίσθηκαν για περαιτέρω χρήση σε οικοδομικές εργασίες.162 Τα τελευταία χρόνια της Επανάστασης πραγματοποιούνται εκτεταμένες κατεδαφίσεις στους πλευρικούς τοίχους του Παρθενώνα, με αποτέλεσμα να επεκταθεί κατά 50% η καταστροφή που είχε προκληθεί από την έκρηξη του 1687. Φθορές, επίσης, προκαλούνται από σφαίρες και βλήματα αλλά και από λάξευση μαρμάρων για την αφαίρεση του μολύβδου από τους συνδέσμους. 159) Μαλλούχου-Tufano 1998, σ. 28. 160) Παπανικολάου 2012, τμ. 2, σ. 607. 161) Ορλάνδος 1977-78, σ. 466. 162) Κορρές 1994α, σ. 156.

Εικ. 60. Η πρώτη πολιορκία της Αθήνας. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 71, σ. 87)

Εικ. 61. Η δεύτερη πολιορκία της Αθήνας. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 149, σ. 159)

6 6

7 6

Εικ. 62. Η Ακρόπολη στην Ελληνική επανάσταση. (Τραυλός 1960, εικ. 138, σ. 205) 1. Η παλιά κύρια εξωτερική είσοδος της Ακρόπολης. 2. Η πόρτα των φυλάκων (από την Φραγκοκρατία). 3. Η κυριώτερη είσοδος του Κάστρου (από τον 3ο αι. μ.Χ.). 4. Πύλη στο δεύτερο κατά σειρά προμαχώνα (προ της επιδρομής των Ενετών το 1687). 5. Η τελευταία πύλη και η είσοδος στην Ακρόπολη. 6. Ο χώρος που καταλάμβαναν οι κατοικίες στην Ακρόπολη. 7. Ο Παρθενώνας και το μικρό τζαμί στο σηκό.

Εικ. 63. Η πρόταση του C.F. Schinkel για τα ανάκτορα του Όθωνα στην Ακρόπολη. (Μπούρας 1994, εικ. 14, σ. 321)

Γ.8.2 Ανασκαφικές και αναστηλωτικές

εργασίες – Εκκαθαρίσεις, κατεδαφίσεις και καταστροφές

από τον νεοκλασικό αρχιτέκτονα Leo von Klenze με την κατεδάφιση μεταγενέστερων οχυρώσεων στα Προπύλαια.

Η Ακρόπολη των Αθηνών παραδίδεται από τον τελευταίο Τούρκο διοικητή στους Βαυαρούς στρατιώτες του Όθωνα στις 29 Απριλίου του 1833. Επίσημα έπαψε, όμως, να αποτελεί φρούριο και αποστρατικοποιείται 163 τον Αύγουστο του 1834, ολοκληρώνοντας έτσι μία μακρά πορεία αιώνων στρατιωτικών και οχυρωματικών χρήσεων. Για τη διάνοιξη περάσματος για την είσοδο του Όθωνα στην Ακρόπολη, ξεκινούν αμέσως οι εκκαθαρίσεις των μνημείων

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σχέδια που υπέβαλε, το 1834, ο αρχιτέκτονας C.F. Schinkel, με τα οποία προτείνεται η ανέγερση του βασιλικού ανακτόρου στην επιφάνεια της Ακρόπολης, ανάμεσα στα τρία βασικότερα μνημεία της. (εικ. 63) Τα σχέδια αυτά αγνοούν την ύπαρξη άλλων μνημείων και αρχαιολογικών δεδομένων καθώς και πολλές από τις δυσκολίες που θα προέκυπταν από ένα τέτοιο εγχείρημα.164

163) Stillwell 1960, σ. 93.

164) Μπούρας 1994α, σ. 322.

Στα επόμενα χρόνια πραγματοποιείται μία μεγάλη σειρά ανασκαφών, αναστηλώσεων και κατεδαφίσεων όλων των μεταγενέστερων προσθηκών, οι οποίες γίνονται με τρόπο αυτοσχέδιο, εμπειρικό και τυχαίο, σύμφωνο προς τις υφιστάμενες οικονομικές και, κυρίως, τεχνικές δυνατότητες αλλά και προς το βαθμό γνώσης της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Θα οδηγήσουν σε αποτελέσματα καταστρεπτικά για τις μεταγενέστερες φάσεις των μνημείων, σε εσφαλμένες ανατοποθετήσεις των μελών τους και σε ασεβή μεταχείριση των διάσπαρτων αρχαίων.165 Οι πρώτες συστηματικές ανασκαφικές εργασίες από τον Ludwig Ross στην Ακρόπολη, στη διάρκεια των οποίων ξεκινά η κατεδάφιση της χριστιανικής αψίδας του Παρθενώνα και οθωμανικών και μεσαιωνικών προσθηκών στα Προπύλαια, ξεκινούν το 1835. (εικ. 64) Έως το 1839 κατεδαφίζονται όλα τα κατάλοιπα του μεσαιωνικού παλατιού των Προπυλαίων -εκτός από τον Φράγκικο πύργο. 166

Το 1842 κατεδαφίζεται το τζαμί που χτίστηκε μέσα στον Παρθενώνα μετά το 1687.167Λείψανα των μεσαιωνικών και τούρκικων κατασκευών, μαζί και ο Φράγκικος πύργος, κατεδαφίζονται μεταξύ των ετών 1864 και 1875,168 χωρίς να υπάρχουν περαιτέρω αναφορές.169 Στο διάστημα μεταξύ του 1882 και του 1884 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικές εργασίες υπό τη διεύθυνση του Π. Ευστρατιάδη, στη διάρκεια των οποίων εκκαθαρίστηκαν και απομακρύνθηκαν όλα τα ερείπια των Τούρκικων κατασκευών νοτίως του Παρθενώνα και ανατολικά του καινούριου μουσείου. Η μεγάλη ανασκαφή από τον αρχαιολόγο Π. Καββαδία και τον αρχιτέκτονα G. Kawerau διεξάγεται στο διάστημα μεταξύ των ετών 1885 και 1890. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής αυτής η έρευνα προχώρησε μέχρι το φυσικό βράχο. Τότε κατεδαφίστηκε η πλειονότητα των μεσαιωνικών και τούρκικων προσθηκών των μνημείων καθώς και τα ερείπια –πλέον- του τούρκικου οικισμού της Ακρόπολης.

Εικ. 64. Τα Προπύλαια πριν και μετά τις εκκαθαρίσεις των μεσαιωνικών και οθωμανικών προσθηκών. (Κόκκου 2009, εικ. 65, σ. 163)

165) Μαλλούχου-Tufano 1998, σ. 16-19. 166) Μαλλούχου-Tufano 1998, σ. 21 και 27.

167) Μαλλούχου - Tufano 1994, σ. 108. 168) Τανούλας 1994, σ. 126-128. 169) Bundgaard 1974, σ. 10.

Εικ. 65. Η αναστήλωση των Προπυλαίων από τον Sir Charles Fellows. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 153, σ. 163)

Βλάβες, ζημίες και καταστροφές κατά τις αναστηλωτικές εργασίες Οι αναστηλώσεις του Ερεχθείου, των Προπυλαίων και του Παρθενώνα από τον πολιτικό μηχανικό Ν. Μπαλάνο πραγματοποιήθηκαν από το 1902 έως και το 1933. Στη δεκαετία 1907 -1917 λαμβάνουν χώρα αναστηλώσεις στα Προπύλαια από τον Ν. Μπαλάνο με χρήση -μεταξύ άλλων υλικών- και σιδήρου, Η διάβρωσή του θα προκαλέσει πολλές ζημιές και ρωγμές στα μάρμαρα.170 (εικ. 66) Επίσης, στην προσπάθεια αναστήλωσης τμημάτων των οροφών για τη συναρμογή πολλών θραυσμάτων που δεν συν-ανήκαν, πολλά αρχιτεκτονικά μέλη πριονίστηκαν, με αποτέλεσμα να καταστραφεί μεγάλο ποσοστό του αρχαίου υλικού. Γενικά, οι αναστηλωτικές εργασίες του Ν. Μπαλάνου είχαν ως αποτέλεσμα αρκετές καταστροφές -τόσο στα υλικά όσο και στην αυθεντικότητα του κτηρίου.171 Το 1923 ξεκινούν από τον Ν. Μπαλάνο οι αναστηλωτικές εργασίες στον Παρθενώνα οι οποίες ολοκληρώνονται το 1930. Η πορεία της αναστήλωσης διακόπηκε πολλές φορές για να διορθωθούν πολλά σφάλματα στις μετρήσεις. Επίσης, η χρήση και πάλι σιδερένιων συνδετήρων προκάλεσε πολλές βλάβες οι οποίες έγιναν φανερές μία δεκαετία μόλις μετά από το τέλος των εργασιών. Τέλος, η χρήση οπλισμένου σκυροδέματος για την πλήρωση των κενών έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αρμών και διαρρή170) Τανούλας 1994, σ. 126-128. 171) Ιωαννίδου 1994, σ. 143.

ξεων στους σπονδύλους. Ο απολογισμός των εργασιών του 1930 δεν είναι μόνο οι σοβαρές δομικές βλάβες, αλλά και η αισθητική επιβάρυνση του μνημείου από σημαντικά αναστηλωτικά σφάλματα και κακοτεχνίες.172 Φθορές στα μνημεία της Ακρόπολης επέφερε και η χρήση -από το 1895 και επί σχεδόν έναν αιώνα- ενός συγκεκριμένου κονιάματος (Meyer) για τις αναστηλώσεις, το οποίο αποσαθρώνεται στην επίδραση της υγρασίας.173

Εικ. 66. Θραύσμα της δοκού της αναστήλωσης Μπαλάνου. Το θραύσμα έσπασε σε δύο τμήματα λόγω της οξείδωσης και της διόγκωσης του σιδερένιου αναρτήρα της αναστηλώσεως. (Τανούλας 2002, εικ. 24 σ. 70)

172) Ζάμπας 2002, σ. 181. 173) Μωραίτου 1994, σ. 152.

Από το 1842 έως το 1844, υπό την εποπτεία του L. Ross και του Κ. Πιττάκη, 174 πραγματοποιείται ο καθαρισμός των ερειπίων γύρω από τα μνημεία. Παράλληλα, ξεκινά η πρώτη μεγάλης κλίμακας αναστηλωτική επέμβαση στον Παρθενώνα με επικεφαλής τους Κ. Πιττάκη και Α.Ρ. Ραγκαβή.175

Γ.8.3 Το πρώτο μουσείο της Ακρόπολης Το 1863, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε την ανοικοδόμηση ενός μουσείου πάνω στο βράχο, στη νοτιοανατολική του γωνία. Κατά την εκσκαφή των θεμελίων βρέθηκαν τα υπολείμματα ενός κτιρίου καθώς και άλλα αρχαιολογικά στοιχεία και, για το λόγο αυτό, αποφασίστηκε η μεταφορά του μουσείου στα βορειοανατολικά των Προπυλάιων. Όμως, και στη νέα τοποθεσία, ο πλούτος των αρχαιολογικών ευρημάτων παρεμπόδισε την ανέγερση του μουσείου, οπότε η κατασκευή επέστρεψε στην αρχική της θέση, με μία μετατόπιση προς τα δυτικά, προκειμένου να μην καλυφθούν τα ίχνη του αρχαίου οικοδομήματος.176

Γ.8.4 Ατμοσφαιρική ρύπανση και φυσικές καταστροφές

Τις τελευταίες δεκαετίες, ένα σημαντικό παράγοντα καταστροφής των μαρμάρων των μνημείων της Ακρόπολης αποτελούν οι ολοένα και επιδεινούμενες συνθήκες της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην Αθήνα. Η αύξηση των όξινων 174) Ζάμπας 2002, σ. 180. 175) Παράσχη και Τογανίδης 2002, σ. 209. 176) Bundgaard 1974, σ. 9.

ρύπων τα τελευταία χρόνια, σε συνδυασμό με τις βροχοπτώσεις, είναι ίσως ο σημαντικότερος παράγοντας της φθοράς των λίθων και, ιδιαιτέρως, των έγχρωμων επιφανειακών στρωμάτων.177 Οι πρώτες παρατηρήσεις της φθοράς των μαρμάρων από τις δυσμενείς συνθήκες και, συγκεκριμένα, των γλυπτών της ζωφόρου, διαπιστώνονται ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Έκτοτε, πραγματοποιούνται πολλές απόπειρες διάσωσής τους τελικά, όμως, αποφασίζεται η οριστική απομάκρυνσή τους από τα αρχαία μνημεία και η τοποθέτηση στη θέση τους αντιγράφων.178 Στις 24 Φεβρουαρίου του 1981, κατά τη διάρκεια του μεγάλου σεισμού που έπληξε την Αθήνα, προκαλούνται αρκετές ζημιές στον υπό αναστύλωση Παρθενώνα. Είχαν προηγηθεί περιορισμένες ζημίες από ισχυρό σεισμό, τον Απρίλιο του 1894, οπότε και υπήρξε πτώση θραυσμάτων από την κιονοστοιχία του οπισθόναου. 179Ως συνέπεια του σεισμού του 1981 παρατηρούνται σοβαρές βλάβες στις δύο γωνίες της ανατολικής πλευράς, ενώ, σε πολλά σημεία όπου οι επιδιορθώσεις είχαν γίνει πρόχειρα, η κατάσταση επιδεινώνεται180 Αντίθετα, στα Προπύλαια δεν έχουν διαπιστωθεί παραμορφώσεις από σεισμούς -ούτε και από αυτόν του 1981- γεγονός που αποδεικνύει την επάρκεια της αρχαίας κατασκευής.181 177) Γαλανού 1994, σ. 95-96, και Σκουλικίδης κ.ά. 2002, σ. 57-102. 178) Κουφόπουλος 1994, σ. 49-52. 179) Μαλλούχου - Tufano 1994, σ. 108. 180) Κουφόπουλος 1994, σ. 13 και 25. 181) Ιωαννίδου 1994, σ. 148.

Επίσης, κάτι ανάλογο παρατηρούμε και στο Ερέχθειο, όπου οι φθορές από σεισμούς και ειδικότερα από αυτόν του 1981 περιορίζονται σε ελάχιστες παραμορφώσεις της δομής του.182 Η τελευταία μεγάλη καταστροφή που πλήττει το Ερέχθειο καταγράφεται το 1852, όταν, έπειτα από μεγάλη ανεμοθύελλα, καταρρέει ο δυτικός τοίχος.183

Γ.8.5 Φθορές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου

Με το ξέσπασμα του πολέμου εκδόθηκε από το Υπουργείο Παιδείας εγκύκλιος (11/11/1940) με την οποία αποφασίζεται η διάλυση των μουσείων και η σύσταση Επιτροπών Απόκρυψης και Ασφάλισης των εκθεμάτων, με σκοπό την προστασία τους από αεροπορικούς βομβαρδισμούς και από τους μελλοντικούς κατακτητές.184 Τα γλυπτά του Μουσείου Ακροπόλεως φυλάχτηκαν σε κρύπτη που ανοίχτηκε στην αίθουσα του Παρθενώνα, στις φυλακές του Σωκράτους, σε κρύπτες στην αυλή και στην πύλη του Μουσείου και σε τέσσερα λαξευτά φρεάτια κατά μήκος της βόρειας πλευράς του Παρθενώνα.185 Οι ενέργειες αυτές αποδείχτηκαν σωτήριες για την αποφυγή της λεηλασίας των γλυπτών της Ακρόπολης από τις δυνάμεις κατοχής.

σοβαρές βλάβες δεν παρατηρούνται. Παρ’ όλα αυτά, δεν έλειψαν περιστατικά πρόκλησης φθορών στα μνημεία από τους στρατιωτικούς. Οι καταγγελείες του τότε Διευθυντή της Ακρόπολης Γιάννη Μηλιάδη αναφέρουν τον τεμαχισμό αρχαίων λίθων και την κλοπή θραυσμάτων για ενθύμιο.186 Για την απόσπασή τους χρησιμοποιούσαν τις ξιφολόγχες είτε άλλους λίθους, φτάνοντας μέχρι την ολοκληρωτική καταστροφή αρχιτεκτονικών μελών, κιονοκράνων και άλλων ενώ, πολλές φορές πετούσαν τους λίθους από την Ακρόπολη προς το Ασκληπιείο. Τις καταστροφές δεν τις προκαλούσαν μόνο οι στρατιώτες αλλά και οι νοσοκόμες και οι αξιωματικοί. 187 Επίσης, ο γερμανικός και ο ιταλικός στρατός, εκμεταλλευόμενοι την οχυρή θέση της Ακρόπολης, εγκατέστησαν σε αυτήν, τρεις φορές στο διάστημα των δύο πρώτων χρόνων της Κατοχής, βαρύ οπλισμό, αντιαεροπορικά πυροβόλα και προβολείς. Αυτά απομακρύνθηκαν μετά από έντονες διαμαρτυρίες των Ελληνικών Αρχών.188 Πριν απομακρυνθούν την τελευταία από τις τρεις φορές, οι κατακτητές πρόλαβαν να κατασκευάσουν πάνω στο βράχο τσιμεντένια βάθρα για τους προβολείς.189

Η φήμη της ίδιας της Ακρόπολης προστάτευσε σε μεγάλο βαθμό τα μνημεία της και 182) Παπανικολάου 2012, τμ. 1, σ. 263. 183) Πλάτων, Αγγελίδης κ.ά. 1977, σ. 61. 184) Πετράκος 1994, σ. 81. 185) Πετράκος 1994, σ. 92-93.

186) Πετράκος 1994, σ. 158-159. 187) Ζημιαί των αρχαιοτήτων 1946, σ. 49 και 63. 188) Πετράκος 1994, σ. 141. 189) Ζημιαί των αρχαιοτήτων 1946, σ. 107.

Γ.8.6 Τα Δεκεμβριανά Η τελευταία πράξη της Ακρόπολης στο θέατρο των στρατιωτικών ενεργειών θα παιχτεί κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων των Δεκεμβριανών, αμέσως μετά την απελευθέρωση της Αθήνας το 1944. Οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις, εκμεταλλευόμενες, όπως γίνονταν για τόσους αιώνες, την ιδανική στρατηγική θέση της Ακρόπολης, εγκαθιστούν, στις 6 Δεκεμβρίου 1944, επίλεκτη μονάδα με όλμους για τη ρίψη πυρών, ενώ, μέσα στον Παρθενώνα, διαμορφώνεται σταθμός επικοινωνίας.190

67. Βρετανοί στρατιώτες μπροστά από τον Παρθενώνα. (Kessel 1994, εικ. 84, σ. 166)

190) Kessel 1994, σ. 20-21 και Ελεφάντης 1997, σ. 37.

ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ

Με το τέλος της έρευνας είμαστε σε θέση να εξάγουμε μία σειρά από συμπεράσματα σχετικά με τις καταστροφές που υπέστησαν τα μνημεία της Ακρόπολης σε κάθε περίοδο, το είδος τους και τα αίτιά τους,. Σε ορισμένες από τις περιόδους που μελετήθηκαν η σύνθεση ασφαλών συμπερασμάτων δυσχεραίνεται από την κατάσταση των ανασκαφικών και άλλων τεκμηρίων, τα οποία, σε αρκετές περιπτώσεις είναι ασαφή ή απλά δεν επαρκούν. Επίσης, καθώς το ανασκαφικό και αναστηλωτικό έργο δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, πολλά από τα ευρήματα περιμένουν ακόμα τη δημοσίευσή τους.

μακρά πορεία του θρησκευτικού χαρακτήρα της Ακρόπολης, με κορύφωση την ανέγερση του Παρθενώνα και των άλλων ναών της κλασικής περιόδου. Μεταξύ αυτών των δύο καθοριστικών στιγμών παρατηρείται μια μεγάλη σειρά κατεδαφίσεων παλαιών ναών και ανοικοδόμησης καινούριων, ουσιαστικά στις ίδιες θέσεις που, παρ’ όλες τις μεγάλες διαφωνίες μεταξύ των μελετητών, έχουν σε μεγάλο βαθμό ταυτοποιηθεί.

Έτσι λοιπόν, και ενώ γνωρίζουμε ότι στη μυκηναϊκή περίοδο η Ακρόπολη είχε ισχυρό στρατιωτικό χαρακτήρα και αποτελούσε έδρα πολιτικής εξουσίας, αγνοούμε τους ακριβείς λόγους που προκάλεσαν το τέλος της. Τα γεγονότα συνδέονται, κατά πάσα βεβαιότητα, με τη γενική κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού, αλλά το πότε και με ποιόν τρόπο καταστράφηκε το ανάκτορο παραμένουν ερωτήματα που δεν έχουν απαντηθεί με βεβαιότητα.

Τέλος, εντοπίζεται ένα ακόμα ασαφές στοιχείο το οποίο επίσης συνδέεται με το θρησκευτικό χαρακτήρα της Ακρόπολης, καθώς και με μία από τις μεγαλύτερες καταστροφέςμετατροπές των μνημείων της. Είναι η στιγμή της μετάβασης των ναών από την αρχαία λατρεία σε ναούς της χριστιανικής θρησκείας. Παρόλο που μπορούμε χρονικά να την εντοπίσουμε στη διάρκεια του 5ου και 6ου αιώνα, δεν γνωρίζουμε ούτε πότε ακριβώς πραγματοποιήθηκε, ούτε αν έγινε με την πρωτοβουλία κάποιοι συγκεκριμένου προσώπου. Βλέπουμε, όμως, ότι ο θρησκευτικός χαρακτήρας της Ακρόπολης δεν έπαψε με τη διακοπή της αρχαίας λατρείας αλλά συνεχίστηκε και επί χριστιανισμού. Τα αποτελέσματα των μετατροπών στους ναούς έχουν αναλυθεί παραπάνω.

Ασαφής παραμένει, επίσης,, η χρονική στιγμή της ανοικοδόμησης πάνω στο βράχο, του πρώτου ναού της Αθηνάς, που ξεκίνησε τη

Γεγονότα βεβήλωσης της ιερότητας του χώρου και των μνημείων της Ακρόπολης παρατηρούνται από την ελληνιστική εποχή 97

ακόμη. Η ίδια η επαναφορά και η προοδευτική ισχυροποίηση του στρατιωτικού χαρακτήρα της, από το τέλος της ρωμαϊκής εποχής και έπειτα, ήταν μία ενέργεια βεβήλωσης της θρησκευτικότητας του χώρου που είχε διαμορφωθεί κατά την αρχαιότητα. Φτάνουμε έτσι στον κυριότερο παράγοντα καταστροφής των μνημείων της Ακρόπολης, τις στρατιωτικές ενέργειες και τις εισβολές. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας της μπορούν να εντοπιστούν τέσσερις μεγάλες εισβολές. Η εισβολή των Περσών το 480 π.Χ., η λεηλασία της πόλης από το ρωμαίο στρατηγό Σύλλα το 86 π.Χ., η επιδρομή των Έρουλων το 267 μ.Χ. (ή των Γότθων το 396 μ.Χ., σύμφωνα με τη θεωρία της Α. Frantz) και, τέλος, η πολιορκία του Μοροζίνι το 1687 μ.Χ. Και οι τέσσερις αποτελούσαν γενικευμένες καταστροφές των μνημείων της και όχι μεμονωμένα περιστατικά. Στην περίπτωση της περσικής εισβολής, οι καταστροφές απέναντι στα μνημεία είναι στοχευμένες και συνειδητά βίαιες με σκοπό τον αφανισμό τους. Η κατάληψη από το Σύλλα ήταν μία συνειδητή, επίσης, πράξη εκδίκησης για τη θέση που πήραν οι Αθηναίοι στις διενέξεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στην επιδρομή των Έρουλων-Γότθων παρατηρούνται όλα τα χαρακτηριστικά των λεηλασιών και των γενικευμένων καταστροφών των επιδρομών των βαρβαρικών φύλων της εποχής, σε όλη την έκταση της καταρρέουσας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το 1687 μ.Χ. τα μνημεία της Ακρόπολης και κυριότερο από όλα ο Παρθενώνας πέφτουν θύματα μίας αναίτιας ουσιαστικά πολιορκίας, καθώς λίγους μήνες 98

μετά την κατάληψή της, από τους Βενετούς, θα επιστραφεί και πάλι στην κυριαρχία των Οθωμανών. Εν κατακλείδι, η Ακρόπολη των Αθηνών, αντίθετα με ό,τι είναι ίσως ευρέως διαδεδομένο, έχει μία συνεχή και αδιάκοπη πορεία στο χρόνο, η οποία εκτείνεται από την προϊστορία μέχρι και τη σύγχρονη εποχή και έχει πολλά περισσότερα να δείξει πέρα από το κλασικό παρελθόν της. Η σημερινή της όψη, αποτέλεσμα των εκκαθαρίσεων, των ανασκαφών και των αναστηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν από τα μέσα του 19ου αιώνα και έπειτα, μπορεί να ξεγελάσει ένα απλό επισκέπτη ώστε να αγνοήσει 1500 χρόνια σχεδόν ιστορίας. Ιστορίας η οποία, εν πολλοίς, αντανακλά και την πορεία ολόκληρου του ελληνικού χώρου. Οι εκκαθαρίσεις αυτές είχαν στόχο να επαναφέρουν τα μνημεία όσο το δυνατόν περισσότερο στην κλασική μορφή τους για τη σύνδεση τους με το νεοσύστατο ελληνικό κράτος και τη διαμόρφωση μίας καινούργιας εθνικής ταυτότητας βασισμένης στη συνέχεια του αρχαίου παρελθόντος. Οδήγησαν όμως στη συστηματική καταστροφή τεκμηρίων από το μεσαιωνικό και οθωμανικό παρελθόν της Ακρόπολης, ενώ και πολλές από τις αναστηλώσεις είχαν αμφίβολα αποτελέσματα. Η μελέτη, λοιπόν, του πλήθους των καταστροφών που υπέστη η Ακρόπολη στη διάρκεια των αιώνων, έρχεται για να ενισχύσει τη σημασία της, πλέον όχι μόνο σε συνάρτηση με την κλασική εποχή του Περικλή, αλλά και με τους αιώνες που προηγήθηκαν και ακολούθησαν αυτής.

Εικ. 68. Η Ακρόπολη κατά την ανατίναξη του Παρθενώνα το 1687 μ.Χ., σύμφωνα με το σχέδιο του Βενετού μηχανικού Verneda. (Τσιγκάκου 2007, εικ. 13, σ. 26)

100

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1. Υποθετική άποψη της Αθήνας το 1493. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα

2. Ανατολική άποψη του Παρθενώνα κατά τους J. Stuart και N. Revett το 1762-1816. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα 3. Η Ακρόπολη κατά τους τελευταίους μυκηναϊκούς χρόνους. Ιακωβίδης, Σ. Ε. (1962), Η Μυκηναϊκή Ακρόπολις των Αθηνών, Αθήνα

4. Μυκηναϊκή βάση κίονα. Ιακωβίδης, Σ. Ε. (1962), Η Μυκηναϊκή Ακρόπολις των Αθηνών, Αθήνα

5. Το νότιο τείχος και τα διατηρηθέντα λείψανα του μυκηναϊκού τείχους. Ιακωβίδης, Σ. Ε. (1962), Η Μυκηναϊκή Ακρόπολις των Αθηνών, Αθήνα

6. Μυκηναϊκοί τάφοι. Bundgaard, J. A. (1974), The excavation of the Athenian Acropolis, Κοπεγχάγη

7. Η μυκηναϊκή Ακρόπολη σύμφωνα με τον Ι. Τραυλό. Παντελίδου-Γκόφα, Μ. (1997), Αι Προϊστορικαί Αθήναι, Αθήνα

8. Σχέδια της κάτοψης και των θεμελίων του Αρχαίου Νεώ κατά τον Ι. Τραυλό. Hurwit, J. M. (1999), The Athenian Acropolis, Cambridge

9. Τα θεμέλια του Αρχαίου Νεώ στη σημερινή κατάσταση. 10. Δωρικό κιονόκρανο από τον Αρχαίο Νεώ. Hurwit, J. M. (1999), The Athenian Acropolis, Cambridge 11. Η ανοικοδόμηση του Προπαρθενώνα. Κορρές, Μ. (1993), Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα

101

12. Αναπαράσταση της χωρικής και χρονικής αλληλουχίας των ναών της Αθηνάς. Κορρές, Μ. (1994), Τοπογραφικά ζητήματα της Ακροπόλεως, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα

13. Κάτοψη της Ακρόπολης το 480 π.Χ. κατά τον Ι. Τραυλό. Hurwit, J. M. (1999), The Athenian Acropolis, Cambridge

17. Ο Αρχαίος Νεώς και ο κίονας στο Κεκρόπιο ιερό. Λεπτομέρεια από τη μακέτα στο Κέντρο Μελετών Ακροπόλεως. Κορρές, Μ. (1994), Τοπογραφικά ζητήματα της Ακροπόλεως, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα

18. Η καταστροφή του Προπαρθενώνα απο τους πέρσες. Κορρές, Μ. (1993), Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα

14. Αναχρησιμοποιημένοι λίθοι του Προπαρθενώνα. Κορρές, Μ. (1994), Τοπογραφικά ζητήματα της Ακροπόλεως, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα

19. Τομή της Ακρόπολης. Hurwit, J. M. (1999), The Athenian Acropolis, Cambridge

15. Θερμική θραύση των αναβαθμών της νότιας πλευράς του Προπαρθενώνα. Κορρές, Μ. (1993), Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα

20. Σπόνδυλοι του Προπαρθενώνα εσωτερικά απο το βόρειο τείχος. Ορλάνδος, Α. Κ. (1977-78), Η αρχιτεκτονική του Παρθενώνος, Αθήνα

16. Θραύσματα του μνημείου Καλλιμάχου. Κορρές, Μ. (1994), Τοπογραφικά ζητήματα της Ακροπόλεως, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα

21. Η νότια κλιτύς στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Κορρές, Μ. (1994), Τοπογραφικά ζητήματα της Ακροπόλεως, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα

102

22. Η κλασική Ακρόπολη. Τραυλός, Ι. (1960), Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα

23. Τα ίχνη των ασπίδων του Μ. Αλεξάνδρου στο ανατολικό επιστύλιο. Ορλάνδος, Α. Κ. (1977-78), Η αρχιτεκτονική του Παρθενώνος, Αθήνα

24. Ο Παρθενώνας απο τα βορειοδυτικά. Φαίνονται οι ασπίδες στο επιστύλιο και τα αναθήματα κατά τον G. Stevens. Ορλάνδος, Α. Κ. (1977-78), Η αρχιτεκτονική του Παρθενώνος, Αθήνα

25. Ο Παρθενώνας μετά από την πυρκαγιά του 3ου αι. π.Χ. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

26. Η πύλη Beule με τους δύο πύργους.

27. Το χορηγικό μνημείο του Νικία κατά τον Τραυλό. Hurwit, J. M. (1999), The Athenian Acropolis, Cambridge

28. Η οχύρωση της δυτικής πρόσβασης γύρω στο 300 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

29. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση γύρω στο 300 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

30. Ο σηκός του Παρθενώνα ως χριστιανικός ναός. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

31. Η αψίδα του χριστιανικού Παρθενώνα. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

103

32. Το Ερέχθειο σε εκκλησία στις αρχεσ του 7ου αι. Τραυλός, Ι. (1960), Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα

33. Το εσωτερικό του Ερεχθείου όπου φαίνονται τα θεμέλια της χριστιανικής εκκλησίας. Πλάτων, Ν., Αγγελίδης, Σ., Δημακόπουλος, Ι., Δοντάς, Γ., Λαζαρίδης, Δ., Μπούρας, Χ., Σκουλικίδης, Θ. και Τραυλός, Ι. (1977), Μελέτη Αποκαταστάσεως του Ερεχθείου, Αθήνα

34. Η βόρεια πτέρυγα των Προπυλαίων με τις ξύλινες προσθήκες γύρω στο 700 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

35. Η νότια πτέρυγα των Προπυλαίων και η διαμόρφωσή της σε χριστιανικό ναό γύρω στο 700 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

36. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση γύρω στο 700 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον

104

Μεσαίωνα, Αθήνα

37. Η δεύτερη φάση της αψίδας του χριστιανικού Παρθενώνα. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

38. Άνοιγμα θύρας ή παραθύρου στο πρόκτισμα πίσω από το δυτικό αέτωμα. Ξυγγόπουλος, Α. (1960), Ο μεσαιωνικός πύργος του Παρθενώνος, Αρχαιολογική Εφημερίς 99

39. Ο πύργος του οπισθόδομου. Μπούρας, Χ. (2000), Μεσοβυζαντινή Αθήνα – Πολεοδομία και αρχιτεκτονική στο Αθήναι: Από την κλασική εποχή έως σήμερα (επ. Χατζηαντωνίου, Α.), Αθήνα, σ. 221-245

40. Μέρος βυζαντινών τοιχογραφιώνν του 12ου αι. κατά Westlake, Ορλάνδος, Α. Κ. (1977-78), Η αρχιτεκτονική του Παρθενώνος, Αθήνα

41. Η οχύρωση της δυτικής πρόσβασης γύρω στο 1204 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

42. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση γύρω στο 1204 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

43. Η Ακρόπολη περί το 1300 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

44. Η οχύρωση της δυτικής πρόσβασης περί το 1400 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα, 1997

45. Η δυτική πλευρά του Παρθενώνα κατά το 13ο αιώνα. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία

του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

46. Η Ακρόπολη από τα δυτικά, φαίνεται ο πύργος των Προπυλαίων. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

47. Άποψη του ανακτόρου των Acciajuoli περί το 1450 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

48. Τα Προπύλαια και η δυτική πρόσβαση περί το 1450 μ.Χ. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

49. Αξονομετρική απόδοση του Ερεχθείου ως Οθωμανική οικία κατά τον Παπανικολάου. Παπανικολάου, Α., Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, www.ysma.gr

105

50. Άποψη του Ερεχθείου από τα βορειοδυτικά. Φωτογραφία του Gell. Πλάτων, Ν., Αγγελίδης, Σ., Δημακόπουλος, Ι., Δοντάς, Γ., Λαζαρίδης, Δ., Μπούρας, Χ., Σκουλικίδης, Θ. και Τραυλός, Ι. (1997), Μελέτη Αποκαταστάσεως του Ερεχθείου, Αθήνα

51. Ο Παρθενώνας από τα δυτικά τον 17ο αι. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

52. Η ανατίναξη του Παρθενώνα στις 26 Σεπτεμβρίου1687. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

53. Ο Παρθενώνας κατά το έτος 1800 με το τζαμί στη μέση του σηκού. Κορρές, Μ. (1994), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

106

54. Η Ακρόπολη, κάτοψη κατά τον Le Roy. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

55. Η Ακρόπολη, σκαρίφημα της κάτοψης κατά τον Fauvel. Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα

56. Η Ακρόπολη, λεπτομέρια από το τοπογραφικό σχεδιο του Coubault. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα

57. Η Ακρόπολη, λεπτομέρια από το τοπογραφικό σχέδιο των Αθηνών στην πρώτη φάση της τουρκοκρατίας 1687. Τραυλός, Ι. (1960), Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα

58. Η αρπαγή των μαρμάρων του Παρθενώνα στα τέλη του 18ου αι. κατά τον Sir W. Gell. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα

59. Τα Προπύλαια και η Ακρόπολη το 1821 κατά τον E. Dodwell. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα

64. Τα Προπύλαια πριν και μετά τις εκκαθαρίσεις των μεσαιωνικών και οθωμανικών προσθηκών. Κόκκου, Α. (2009), Η μέριμνα για τις αρχαιότητες στην Ελλάδα και τα πρώτα μουσεία, Αθήνα

60. Η πρώτη πολιορκία της Αθήνας. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα

65. Η αναστήλωση των Προπυλαίων από τον Sir Charles Fellows. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα

61. Η δεύτερη πολιορκία της Αθήνας. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα 62. Η Ακρόπολη στην Ελληνική επανάσταση. Τραυλός, Ι. (1960), Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα

63. Η πρόταση του C.F. Schinkel για τα ανάκτορα του Όθωνα στην Ακρόπολη. Μπούρας, Χ. (1994), Οι εργασίες αποκαταστάσεως στον Παρθενώνα και η μετατόπιση των αντιλήψεων για τη διατήρηση των μνημείων στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 312-339

66. Θραύσμα της δοκού της αναστήλωσης Μπαλάνου. Τανούλας, Τ. και Ιωαννίδου, Μ. (2002), Μελέτη αποκαταστάσεως των Προπυλαίων, Μελέτη αποκαταστάσεως της ανωδομής του κεντρικού κτιρίου, τμ. 2, Αθήνα 67. Βρετανοί στρατιώτες μπροστά από τον Παρθενώνα. Kessel, D. (1994), Ελλάδα του ΄44, Αθήνα 68. Η Ακρόπολη κατά την ανατίναξη του Παρθενώνα το 1687 μ.Χ., σύμφωνα με το σχέδιο του Βενετού μηχανικού Verneda. Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα

107

108

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Α.Ε. = Αρχαιολογική Εφημερίς Α.Μ. = Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts Athenische Abteilung Α.Π.Α = Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών A.J.A. = American Journal of Archaeology D.Ο.P. = Dumbarton Oaks Papers Δ.Χ.Α.Ε. = Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας J.S.A.H. = Journal of the Society of Architectural Historians J.H.S. = Journal of Hellenic Studies G&R = Greece & Rome RAM = Record of the Art Museum, Princeton University

109

110

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑΣ

Αυτόνομα Βιβλία Agamben, G. (2006), Βεβηλώσεις, Αθήνα Bundgaard, J. A. (1974), The excavation of the Athenian Acropolis, Κοπεγχάγη Γρηγοροβίου, Φ. και Λάμπρου, Σ.Π. (1904), Ιστορία της πόλεως Αθηνών, τμ. Β’, Αθήνα Dinsmoor, W. B. (1902), Architecture of Ancient Greece: an account of its historic development, Λονδίνο Ελεφάντης, Α. (1997), Μας πήραν την Αθήνα... στο Το Εμφύλιο Δράμα (επ. Κοταρίδης, Ν.), Αθήνα, σ. 19-50 Ζιρώ, Δ. (1994), Μελέτη αποκαταστάσεως του ναού της Αθηνάς Νίκης, τμ. 1α, Αθήνα

Καμπούρογλου, Δ. (1935), Άπαντα τα Έργα Α’: Η άλωσις των Αθηνών υπό των Σαρακηνών, τμ. Β’, Αθήνα Kessel, D. (1994), Ελλάδα του ΄44, Αθήνα Κόκκου, Α. (2009), Η μέριμνα για τις αρχαιότητες στην Ελλάδα και τα πρώτα μουσεία, Αθήνα Κορρές, Μ. και Μπούρας, Χ. (1983), Μελέτη αποκαταστάσεως του Παρθενώνος, Αθήνα Κορρές, Μ., Τογανίδης, Ν., Ζάμπας, Κ. και Σκουλικίδης, Θ. κ.ά. (1989), Μελέτη αποκαταστάσεως του Παρθενώνος, τμ. 2α, Αθήνα Κορρές, Μ. (1993), Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα

Ζημιαί των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών κατοχής (1946), Αθήνα

Κορρές, Μ. (1994α), Ο Παρθενώνας από την αρχαία εποχή μέχρι τον 19ο αιώνα στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 138-161

Hurwit, J. M. (1999), The Athenian Acropolis, Cambridge

Κουφόπουλος, Π. (1994), Μελέτη αποκαταστάσεως του Παρθενώνα, τμ. 3α, Αθήνα

Ιακωβίδης, Σ. Ε. (1962), Η Μυκηναϊκή Ακρόπολις των Αθηνών, Αθήνα

Ματθαίου, Ε. (1989), Μαίρης Νίσμπετ-Έλγιν, Πως λεηλατήθηκαν τα γλυπτά από τις μετόπες του Παρθενώνα, Αθήνα

James, P. και Κόκκινος, Ν. (2006), Αιώνες Σκότους, Αθήνα Καλδέλης, Α. (2013), Ο Βυζαντινός Παρθενώνας, Αθήνα

Μπούρας, Χ. (2010), Βυζαντινή Αθήνα 10ος – 12ος αιώνας, Αθήνα Μπούρας, Χ. (2001), Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα

111

Μπούρας, Χ. (2000), Μεσοβυζαντινή Αθήνα – Πολεοδομία και αρχιτεκτονική στο Αθήναι: Από την κλασική εποχή έως σήμερα (επ. Χατζηαντωνίου, Α.), Αθήνα, σ. 221-245 Μπούρας, Χ. (1994α), Οι εργασίες αποκαταστάσεως στον Παρθενώνα και η μετατόπιση των αντιλήψεων για τη διατήρηση των μνημείων στο Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια (επ. Τουρνικιώτης, Π.), Αθήνα, σ. 312-339 Oikonomidis, S. (2013), Spolia and Spoilage of the Archaeological Environment, ConstructionDestruction-Reconstruction: The Case of the Historical Center of Athens στο Destruction: Archaeological, Philological and Historical Perspectives (επ. Driessen, J.), Παρίσι Ορλάνδος, Α. Κ. (1977-1978), Η αρχιτεκτονική του Παρθενώνος, Αθήνα Παντελίδου-Γκόφα, Μ. (1997), Αι Προϊστορικαί Αθήναι, Αθήνα Παπανικολάου, Α. (2012), Η αποκατάσταση του Ερεχθείου (1979-1987), τμ. 1, Αθήνα

Σιμόπουλος, Κ. (2008), Η λεηλασία και καταστροφή των Ελληνικών αρχαιοτήτων, Αθήνα Τανούλας, Τ. (1997), Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα Τανούλας, Τ., Ιωαννίδου, Μ. και Μωραΐτου, Α. (1994), Μελέτη αποκαταστάσεως των Προπυλαίων, τμ. 1, Αθήνα Τανούλας, Τ. και Ιωαννίδου, Μ. (2002), Μελέτη αποκαταστάσεως των Προπυλαίων, Μελέτη αποκαταστάσεως της ανωδομής του κεντρικού κτιρίου, τμ. 2, Αθήνα Τουρνικιώτης, Π. (1994), Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια, Αθήνα Τραυλός, Ι. (1960), Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα Τσιγκάκου, Φ. Μ. (2007), Η Αθήνα με τα μάτια των Ζωγράφων-Περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Αθήνα Cicero, Against Verres, μτφ. στα Αγγλικά Yonge, C. D. (1888) Titus Livius, XXXI, 30, μτφ. Sage, E. T. (1935)

Παπανικολάου, Α. (2012), Η αποκατάσταση του Ερεχθείου (1979-1987), τμ. 2, Αθήνα Πετράκος, Β. Χ. (1994), Τα αρχαία της Ελλάδος κατά τον Πόλεμο 1940-1944, Αθήνα Πλάτων, Ν., Αγγελίδης, Σ., Δημακόπουλος, Ι., Δοντάς, Γ., Λαζαρίδης, Δ., Μπούρας, Χ., Σκουλικίδης, Θ. και Τραυλός, Ι. (1977), Μελέτη Αποκαταστάσεως του Ερεχθείου, Αθήνα Perlzweig, J. (1961), Lamps of the Roman Period, The Athenian Agora, τμ. 5, Princeton, New Jersey

112

Άρθρα σε περιοδικά Μπίρης, Κ. (1946), Το Κάστρο της Αθήνας στην Επανάσταση, Νέα Εστία, 464, σ. 1129 Τραυλός, Ι. (1973), Ἡ πυρπόλησις τοῦ Παρθενῶνος ὑπὸ τῶν Ἑρούλων καὶ ἡ ἐπισκευή του κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ αὐτοκράτορος Ἰουλιανοῦ, Α.Ε. 112, σ. 218-236

Ξυγγόπουλος, Α. (1960), Ο μεσαιωνικός πύργος του Παρθενώνος, Α.Ε. 99, σ. 1-16

Hill, B. H. (1912), The Older Parthenon, A.J.A. 16, No. 4, σ. 535-558

Bodnar, E. W., Travlos, J. and Frantz, A. (1965), The Church of St. Dionysios the Areopagite and the Palace of the Archbishop of Athens in the 16th Century, Hesperia 34, No. 3, σ. 157-202

Hopper, R. J. (1963), Athena and the Early Acropolis, G&R 10, Supplement: Parthenos and Parthenon, σ. 1-16

Bouras, C. (2012), Alaris in Athens, Δ.Χ.Α.Ε. 33, σ. 1-6 Carter, R. (1979), Karl Friedrich Schinkel’s Project for a Royal Palace on the Acropolis, J.S.A.H. 38, No. 1, σ. 34-46

Hunt P. και Smith A. H. (1916), Lord Elgin and His Collection, J.H.S. 36, σ. 163-372 Kousser, R. (2009), Destruction and Memory on the Athenian Acropolis, The Art Bulletin, 91, No. 3, σ. 263-282

Dinsmoor, W. B. (1910), The Choragic Monument of Nicias, A.J.A. 14, No. 4, σ. 459-484

Lundgreen, B. (1997), A Methodological Enquiry: The Great Bronze Athena by Pheidias, J.H.S. 117, σ. 190-197

Dinsmoor, W. B. (1932α), The Burning of the Opisthodomos at Athens. I. The Date, A.J.A. 36, No. 2, σ. 143-172

Mc Donald, W. A. (1941), Archaeology and St. Paul’s Journeys in Greek Lands: Athens, The Biblical Archaeologist, 4, σ. 1-10

Dinsmoor, W. B. (1932β), The Burning of the Opisthodomos at Athens. II. The Site, A.J.A. 36, No. 2, σ. 307-326

Miles, G. C. (1956), The Arab Mosque in Athens, Hesperia 25, No. 4, σ. 329-344

Dinsmoor, W. B. (1934), The Repair of the Athena Parthenos: A Story of Five Dowels, A.J.A. 38, No. 1, σ. 93-106 Dörpfeld, W. (1935), Parthenon I, II und III, A.J.A. 39, No. 4, σ. 497-507 Frantz, A. (1965), From Paganism to Christianity in the Temples of Athens, D.O.P. 19, σ. 185 και 187205 Frantz, A. (1979), Did Julian the Apostate Rebuild the Parthenon?, A.J.A. 83, No. 4, σ. 395-401 Gauss, W. και Ruppenstein, F. (1998), Die Athener Akropolis in der Frühen Eisenzeit, A.M. 113, σ. 1-60

Mitchel, F. (1965), Athens in the Age of Alexander, G&R 12, No. 2, σ. 189-204 Papadopoulos, J. K. (2003), Ceramicus Redivivus: The Early Iron Age Potters’ Field in the Area of the Classical Athenian Agora, Hesperia Supplements, Vol. 31, σ. 1-370 Setton, K. M. (1944), Athens in the Later Twelfth Century, Speculum, 19, No. 2, σ. 179-207 Stevens, G. P. (1940), The Setting of the Periclean Parthenon, Hesperia Supplements, 3, σ. 1-91 Stillwell, R. (1960), The Parthenon in 1834, R.A.M. 19, No. 1, σ. 93-97

113

Travlos, J. (1981), Athens after the Liberation: Planning the New City and Exploring the Old, Hesperia 50, No. 4, Greek Towns and Cities: A Symposium, σ. 391-407

Ιωαννίδου, Μ. (1994), Δομοστατικά και άλλα προβλήματα των Προπυλαίων στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 141-151

Weller, C. H. (1904), The Pre-Periclean Propylon of the Acropolis at Athens, A.J.A. 8, No. 1, σ. 35-70

Κορρές, Μ. (1994β), Τοπογραφικά ζητήματα της Ακροπόλεως, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα

Wright, J. C. (1994), Entrance System at the West of the Akropolis of Athens, Hesperia 63, No. 3, σ. 323-360

Πρακτικά συνεδρίων

Κορρές, Μ. (1994γ), Ο δυτικός τοίχος του Παρθενώνα στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 70-82

Γαλανού, Α. (1994), Επισήμανση των φθορών στη δυτική ζωφόρο στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 82-91

Λαμπρινού, Λ. (2002), Ο θριγκός της βόρεια όψης του Παρθενώνος στο 5η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 195-208

Ζάμπας, Κ. (1994α), Απόδοση του προγράμματος αποκαταστάσεως του 5ου από ανατολικά κίονος της νότιας πλευράς στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 25-27

Μαλλούχου - Tufano, Φ. (1994), Ιστορικό των παλαιοτέρων επεμβάσεων στη δυτική πλευρά και το σηκό του Παρθενών στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 117-122

Ζάμπας, Κ. (1994β), Δομοστατικά προβλήματα της δυτικής πλευράς του ναού στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 61-69

Μάντης, Α. (1994), Νέα ευρήματα. Οι νότιες μετόπες του Παρθενώνος στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 36-41

Ζάμπας, Κ. (2002), Πρόταση αποκαταστάσεως της βόρειας όψης του Παρθενώνος στο 5η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 179-195

Μπούρας, Χ. (1994), Η Αθήνα κατά την Ελληνιστική περίοδο, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα

Ζιρώ, Δ. (1994), Πρόγραμμα επεμβάσεως στο ναό της Αθηνάς Νίκης. Εργασίες τεκμηριώσεως και προτάσεις στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 155-172

114

Μωραίτου, Α. (1994), Προβλήματα συντηρήσεως της επιφάνειας του μαρμάρου των Προπυλαίων στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 151-154

Νίκου, Γ. και Ανανιάδης, Κ. (1994), Σκοτεινοί αιώνες – Κλασικοί χρόνοι, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Αθήνα Παράσχη, Κ. και Τογανίδης, Ν. (2002), Πρόταση αναδιατάξεως των λιθοπλίνθων του νότιου τοίχου του Παρθενώνος στο 5η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 209-224 Σκουλικίδης Θ., Παπακωνσταντίνου Ε., Φραντζικινάκη Κ., Πουλή Π., Ζαφειρόπουλος Β. και Φωτάκης Κ. (2002), Θέματα συντηρήσεως της επιφάνειας των μνημείων γενικά Δυτική Ζωφόρος του Παρθενώνος ειδικότερα στο 5η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα Τανούλας, Τ. (1994), Το πρόγραμμα των Προπυλαίων στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 123-141 Τογανίδης, Ν. (2002), Το τρέχον πρόγραμμα αποκαταστάσεως του Παρθενώνα στο 5η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 117-130 Τριάντη, Ι. (1994), Νεώτερα για τις μετόπες του Παρθενώνος στο 4η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων της Ακροπόλεως, Πρακτικά, Αθήνα, σ. 42-47

115

116