JESDERGİ 5. Sayı (Ocak-Şubat-Mart 2019) by JESDER

jesderg OCAK - MART 2019

HİBRİT TESİSLER

JESDER

Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ

SAYI: 5

ÜYELERİMİZ

KİPAŞ HOLDİNG

KİPER

Elektr k Üret m A.Ş.

ENTHER ENERJİ SANAYİ VE TİCARET A.Ş.

ORTADOĞU GRUP

Özmen Hold ng

ÖNSÖZ

JESDER’DEN MESAJ ALİ KINDAP Yönet m Kurulu Başkanı

“Enerj Depolama” konulu b r öncek sayımızdan sonra bu sayımızda “H br t Tes sler” konusuna yer verd k. “H br t” kel mes günümüzde otomob l sektöründen enerj sektörüne kadar gen ş b r yelpazede karşımıza çıkmaktadır. H br t s stemlerde temel prens p; mevcut taleb n karşılanması ç n kullanılacak kaynakların en yüksek ver m düzey ne ulaşmak amacı le melezlenmes d r. Tekn k açıdan ncelend ğ nde; h br t enerj s stemler yakın zamana kadar, s stem ver m n arttırmak ve aynı zamanda enerj arz denges sağlamak ç n konvans yonel s stemler n yen leneb l r enerj üret m s stemler le entegre çalışması olarak tanımlanıyordu. Tükeneb l r, yüksek ﬁyatlı ve dışa bağımlılık dez avantajına sah p olan fos l kaynaklı yakıtların, enerj üret m performansları değ şken olan yen leneb l r yakıtlar le dengeleneb l r olması dünya genel nde ün vers teler, b l m kuruluşları ve özel sektörün d kkat n çekm ş ve bu sebeple h br t s stemler gerek AR-GE çalışmaları gerekse devlet teşv kler le desteklenm şt r. H br t s stemlerle b r enerj kaynağının üstünlüğü le d ğer kaynağın zayıf yanları kapatılab l r. Temel lke b rb r n besleyen 2

ve tamamlayan b r s stem oluşturulab lmes d r. Bu mantık çerçeves nde son yıllarda enerj alanında gel şt r len p lot projeler n sayes nde h br t algısı yalnızca fos l yakıtlar le yen leneb l r enerj kaynaklarının melezlenmes n n ötes ne geçm ş olup, yen leneb l r enerj kaynaklarının da kend aralarında uygun melezlemeler le lg l p lot projeler gel şt r lm ş ve bu projeler adım adım hayata geç r lmeye başlanmıştır. Mevzuat yönünden ncelend ğ nde se Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığı’nın yen leneb l r enerj kaynaklarının kullanıldığı h br t s stemler , 2013 yılından bu yana faal yet planları kapsamına dah l ett ğ görülmekted r. Faal yet planı özel nde, yen leneb l r enerj kaynakları potans yel nden azam ölçüde yararlanılması, elektr k s stem ne sorunsuz olarak entegrasyonunun sağlanması, mevcut ve planlanan enerj tes sler nden elde ed lecek enerj n n arttırılması amacıyla h br t s stemlere dayalı p lot proje alanlarının tesp t ed lmes , uygun alanlarda p lot projeler gel şt r lmes ve demonstrasyon uygulamalarının yapılması/yaptırılması planlanmakta ve mevzuat çer s nde bu projeler destekley c düzenlemeler yapılmaktadır.

Tamamı yen leneb l r enerj kaynaklı lk h br t çalışmalar, rüzgar ve güneş enerj s n n b rleşt r lmes üzer ne gerçekleşt r lm şt r. Sonrasında HES destekl rüzgar enerj s projeler gündeme gelm şt r. Konu ülkem zde jeotermal özel nde ncelend ğ nde se “Geosolar” projes Ocak 2012’de başlatılan lk jeotermalgüneş h br t projes d r. Proje, TÜBİTAK tarafından sağlanan h be destek kapsamında gerçekleşt r lm şt r. Söz konusu h br t projedek temel prens p; parabol k oluklu güneş kollektörler le jeotermal akışkanın ısısının arttırılması ve özell kle yaz aylarında oluşan soğutma yükler n n, artan güneş kollektör ver mler le dengelenmes d r. Dernek olarak temel hedeﬁm z çevrem ze, ülkem ze ve dünyamıza katma değer sağlayacak projeler n üret lmes n desteklemekt r. Çalışmalarımız sonucunda h br t teknoloj ler n n tekn k açıdan üm t vaad eden, mevzuat yönünden se gel ş me açık durumda olduğu tesp t ed lm şt r. Enerj taleb n n karşılanmasında yerel kaynak kullanımının arttırılmasını hedefleyen temel prens b m z doğrultusunda; çalışmalarımızı bu tesp tler m z göz önünde bulundurarak sürdürmektey z.

EDİTÖR

EDİTÖR’ÜN MESAJI HÜLYA KALENDER BESKAN BELİT GRUP, Genel Müdür

Günümüzde en yaygın kullanılan enerj kaynaklarını ne yazık k fos l yakıtlar oluşturmaktadır. Yen leneb l r enerj kaynaklarına hak ett ğ lg göster lmed ğ nden hava, su ve çevre k rl l ğ başta olmak üzere b rçok sorun da enerj ht yacı le b rl kte ortaya çıkmaktadır. Dünyanın en büyük sorunlarından b r hal ne gelen ve gün geçt kçe daha da artan enerj ht yacını, yen leneb l r ve tem z enerj kaynakları le çevreye zarar vermeden sağlamamız mümkündür. Bu noktada jeotermal enerj , yen leneb l r enerj kaynakları çer s nde n speten düşük çevre etk leş m ve yüksek arz güvenl ğ le d kkat çekmekte ve ülkem zde yatırım hacm de hızla artmaktadır.

D ğer yen leneb l r enerj santraller n n emre amadel k oranları ortalama %30-40 arasında ken, jeotermal elektr k santraller bakımonarım duraklaması dışında yıllık 8700 saat çalışma ve %98'e varan kapas te faktörü le baz yük santral n tel ğ nded r. Tüm bu avantajlarının yanında jeotermal elektr k santraller ç tüket m yüksekl ğ g b b r dezavantaja sah pt r. Kaynağın sürdürüleb l rl ğ ve çevren n korunması ç n elzem olan reenjeks yon s stem ndek pompaların çalışab lmes ç n gerekl olan elektr k gerçekleşt r len üret mden karşılanmaktadır. Bu

da yaklaşık %20 l k b r tüket m anlamına gelmekted r. Jeotermal elektr k santraller bulundukları ruhsat çer s nde cüz b r alan kapladıkları ç n beraber nde h br t tes s kurulumuna oldukça müsa tt r. H br t tes sler n kurulmasında mevzuatsal olarak b r engel bulunmamasına rağmen sektörü harekete geç recek b r uygulama yönetmel ğ n n olmaması neden yle yatırımcı açısından muğlak b r durum söz konusudur. Bu konuya l şk n ht yaçlar, JESDER tarafından 6-7 Şubat tar hler nde düzenlenen GT’2019 Türk ye Jeotermal Kongres nde de gündeme taşınmıştır. Kongre kapsamında gerçekleşt r len Kamu oturumunda, santraller n ç tüket mler n n bu tes slerden karşılamasının ne denl öneml olduğu vurgulanmış ve konu le lg l yasal düzenlemen n gerekl l ğ nden bahsed lm şt r. Yetk l ler; konu le lg l çalışmaların sürdüğünü ve en kısa sürede n hayetleneceğ n b ld rm şlerd r. Bu ves le le başta ana sponsor GREENChem cals olmak üzere G T’2019 Türk ye Jeotermal Kongres n destekleyen tüm k ş , kurum ve kuruluşlara teşekkürler m sunarak, “H br t Tes sler” konusunu odak aldığımız 5. sayımızın tüm okurlar ç n yararlı olması umudu le key fl okumalar d ler m.

MAKALE

ç ndek ler 8

ENERJİ DEPOLAMA VE HİBRİT UYGULAMALAR

Ham t TOPUZ & Nesl han YUCA

GÜÇ ÜRETİMİNİN ARTTIRILMASI İÇİN HİBRİD - JEOTERMAL SİSTEMLER Levent BİLİR & Em n Selahatt n UMDU & Nurdan YILDIRIM

JEOTERMAL ENERJİ SANTRALLERİNDE STARTUP ÖNCESİ ÇALIŞMALAR Alper Tunga DOST

GT’2019TÜRKİYE JEOTERMAL KONGRESİ BAŞARIYLA TAMAMLANDI.

KARBONDİOKSİT GAZI İLE ENERJİ ÜRETİMİNİN ARTTIRILMASI Gökhan TOPÇU & Gonca A. KOÇ & Alper BABA & Mustafa M. DEMİR

jesderg JESDER adına İmt yaz Sah b Ufuk ȘENTÜRK

Graﬁk BELİT GRUP Mühend sl k Danışmanlık Organ zasyon www.bel tgrup.com

Yazı İşler Müdürü Seda DERYA Ed tör Hülya KALENDER BESKAN

Baskı EKER Matbaacılık ve Tasarım Hizmetleri

Mürselpaşa Bul.1259 Sok. No:1A Kahramanlar-İZMİR www.izmirajansmatbaa.com • (0232) 425 37 61

Basım Tar h Mart 2019 Yayın Türü Sürel Yayın / Üç ayda b r Ücrets z ISSN 2602-4519

Derg de yer alan yazıların hukuk sorumluluğu yazarına a tt r.

Kapak Fotoğrafı: St llwater Solar Geothermal Hybr d Project n Fallon, Nevada/ USA by Enel Green Power

36 44

SEKTÖRDEN HABERLER

MEVLÜT ALP GÜRÜN le 3S K A L E E N E R J İ ’ Y İ KONUŞTUK.

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN JEOTERMAL POTANSİYELİNİN ARAŞTIRILMASI PROJESİ

Prof. Dr. Alper BABA & Gülden GÖKÇEN AKKURT & Mustafa DEMİR & İrfan YEŞİLNACAR & Tah r NALBANTCILAR & Fuat ŞAROĞLU & E b r u K U Z G U N K AYA & İ b r a h m A K K U Ş & N e d r e t Ö Z E L & Şükrü ARSLAN & Nesr n DURSUN & Ham dreza YAZDANI

JESDER SALİHLİ’ DE HALK İLE BULUŞTU!

Jeotermal le lg l sorular uzmanlarından cevap buldu.

ROBERT WINSLOE le EAVOR - LOOP’U KONUŞTUK.

JESDER - Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ Park Oﬃce No:49 - Mansuroğlu Mh. 288/4 Sk. No:16 Bayraklı/İZMİR +90 (232) 503 6006

+90 (0232) 503 6006

nfo@jesder.org

MAKALE

ENERJİ DEPOLAMA VE HİBRİT UYGULAMALAR Ham t TOPUZ, Nesl han YUCA Maltepe Ün vers tes / Endüstr Mühend sl ğ Bölümü

ÖZET Günümüz dünyasında ülkeler n ekonom k gel ş m nde enerj n n, kr t k ve stratej k b r öneme sah p olması kadar enerj n n sürdürüleb l r olması da son derecede öneml b r gerçekt r. Hatta, yen enerj kaynakları arama ve bulmak uğruna ver len faal yetler n ülkeler arasında son derece tehl kel ve dünya barışını tehd t edeb lecek boyutlara kadar geld ğ b r gerçekt r. Altenat f enerj kaynakları arayışında yen leneb l r enerj kaynakların kullanılması son zamanlarda h ç de azımsanmayacak yüzdelere ulaşmış bulunmaktadır. Yen leneb l r enerj kaynaklarından en öneml s olan güneşden elektr k enerj s üret m (fotovolta k) s stemler çarpıcı şek lde yükselen teknoloj lerden b r olup, mal yet ve tem z teknoloj avantajı sunmaktadır. Ancak bu s stemler n sürekl l ğ n n olmaması b r dezavantaj olmakla b rl kte enerj depolama s stemler n n kullanılmaları bu soruna çözüm olab lmekted r. Enerj depolama s stemler enerj ht yacı le enerj üret m n denkleşt rmede, enerj tüket m le enerj tedar ğ n dengeleyerek esnekl k sağlayab lmekted r. Çeş tl enerj depoama alternat fler bulunmakta olup, mekan k s stem olarak pompalı depolama güç tes sler , elektrok myasal prosesler n kullanıldığı bataryalar ya da k myasal depolama olarak h drojen formunda depolama örnek ver leb l r. 8

Bu çalışmada, amacımız jeotermal enerj uygulamaları sonrası ortaya çıkan yüksek sıcaklıktak atık buharın stenen sıcaklığa tekrar get r lmes ve tekrar elektr k enerj s üret m nde kullanılması ç n h br t yöntemle enerj depolanması ç n uygun s stem n n tasarımıdır. Bu s stem, ht yaç, yük dalgalanmaları, tahm nsel hatalar ve tes s kes nt ler g b çeş tl parametreler d kkate alınarak tasarlanmıştır. Anahtar Kel meler: güneş enerj s , h br t enerj depolama, enerj üret m . 1. GİRİŞ Jeotermal enerj yeraltında bulunan kayaç, sıvı su ve buharlarda tutulan ve yeryüzüne doğru doğal akışı şekl ndek enerj s d r. Isı, yeraltındak tekton k hareketler sonucu ve yeraltındak uranyum, toryum ve potasyumun radyoakt f zotoplarının bozunması sonucu üret l r. Ülkem zdek jeotermal enerj araştırmaları 1962 yılına kadar g tmekted r. Maden Tetk k ve Araştırma Merkez (MTA) Genel Müdürlüğü tarafından lk kez başlatılmıştır. İlk kez kuyu açımı 1963 yılında İzm r Balçova da del nm ş ve 40 metre der nl klere kadar n lm ş ve 125°C sıcaklığa sah p akışkan üret lm şt r [1]. Bunu tak ben,1968 yılında Den zl ’de Kızıldere Bölges nde Jeotermal sahası keşfed lm şt r. İlk defa jeotermal enerj kullanılarak ısıtma 1964 senes nde Balıkes r Gönen’de bulunan Park

otel n ısıtılması gerçekleşt r lm şt r. Türk ye’de sıcaklıkları 20 la 290 derecelerde olan yaklaşık 1500 ün üzer nde termal ve m neral su kaynağı ve 190 c varında jeotermal saha keşfed lm şt r. Doğrudan kullanma alanları olarak konut ve bölgeler n ısıtılmasında ve soğutulmasında, sıcak su elde ed lmes nde, seracılıkta ce karbon d oks t üret m nde kullanılmaktadır. Son yıllarda jeotermal enerj n n yoğun şek lde elektr k üret m nde kullanıldığı b r gerçekt r [1]. Jeotermal kaynaklardan elektr k üret m nde kullanılan jeotermal kuyuların der nl kler genel olarak 1000 metreden başlayıp jeoloj k yapıya bağlı olarak 7000 metre der nl klere kadar n lerek açılmış olan kuyular oluşturmaktadır. Öyle k , yerküren n çyapısı çok devasa b r ısı enerj deposu g b d r. Res m.1.Yerküre tabanında sıcaklık 1000°C dolayındadır. Aşağılara nd kçe sıcaklık artar ve kızgın kayaçlara ve tekton k yapıya gel n r. Öyle k bu tekton k yapıda volkan k bölgeler mevcut olup yüksek sıcaklıklar yukarıya doğru çıktıkça yer kabuğunun üst tabaklarına yakın yerlerde yüksek sıcaklıklara rastlanır. Örneğ n, İzlanda ve Yen Zelanda g b ülkelerde yıllardır daha sığ kuyuları delerek jeotermal ısıdan çok büyük ölçeklerde faydalanmaktadır. Öyle k , nerede sıcaklık yeter kadar yüksek se orada elektr k üret m yapılab l r.

jesderg Buna karşın, sıcaklığın daha düşük olduğu yerlerde se jeoterm k kızgın sular doğrudan yen leneb l r enerj kaynağı olarak değ ş k amaçlarla kullanılab l r. Örneğ n; ısıtma ve seracılık g b [2]. Res m: 2 de t p k olarak kuyu açma sahası ve genel görünüm ver lm şt r. Soğuk su der nl klerdek kızgın kayalara pompalanır ve sıcaklıkları yaklaşık 130-140 C ye kadar yükselt l r ve daha sonra buhar basınç altında türb nler ne sevk ederek 600 C buhar üret l r ve elektr k üret m gerçekleşt r l r. Elektr k ver m bu derecelerde yaklaşık olarak % 41 dolaylarındadır. 600°C’ nün üzer ne çıkılab lse dah elektr k üret m ver m n tekn k nedenlerden dolayı artırmak pek mümkün olamamaktadır. T p k olarak b r kuyu Şek l. 1’de göster lm şt r. Bu proje le halen faal olarak kullanılmakta olan ve Şek l. 1’de göster ld ğ g b ortalama 30004000 metre der nl klerde açılmış olan jeotermal kuyularından elde ed len ve elektr k üret m nde kullanılmış olan jeotermal suların, güneş enerj s kullanarak elektr k üretmek ç n kullanılmış suları yen den 130 -140°C sıcaklığa tekrar ısıtarak çıkarılıp tekrar elektr k üret m nde kullanmayı amaçlanmaktadır. B r başka yaklaşımla, mevcut yüksek sıcaklıktak enerj ye sah p bu suları enerj deposu olarak kullanarak, tekrar güneş enerj s nden faydalanarak bu sıvıyı tekrar ısıtmak ve buhar türb n ne sevk etmek suret yle elektr k üretmey amaçlamaktadır [2]. Bu anlamda lk defa böyle b r öncü projen n hayata geç r lmes hedeflenm şt r. Böylece yüksek potans yele sah p olan kuyuların yen den değerlend r lmes ne olanak verecek ve

Res m 1. Yer küren n ç yapısı

katma değer yaratacaktır. Enerj s alınmış soğuk olan bu kütle tekrar “ısı değ şt rgeçlerden” geç r lerek yeraltında bulunan kızgın kayalara tekrar pompalanır. Elde ed len bu yüksek ısıya sah p olan su kütles tekrar kuyudan yukarı pompalanarak elektr k üret m nde kullanılmak üzere buhar türb nler ne sevk ed l r. Bu operasyon sürekl olarak s rkülasyona tab tutulur. Projen n Amaç ve Hedefler : • Ülkem zde bulunan ve henüz h ç dokunulmamış jeotermal sahalarının şlenmeye açılması, • Ülke ekonom s n n büyümes ne

yardımcı olmak, yen ş alanları yaratmak, bölgedek şs zl ğ n azaltılmasına katkıda bulunmak, • Bölgedek özel sektör yatırımların önünün açılmasına öncülük etmek, jeotermal enerj n n ve teknoloj s n n gel şmes ne yardımcı olmak, • Araştırma faal yetler n n gel şmes ne ve yaygınlaşmasına yardımcı olmak, düşük karbon teknoloj ler n n gel şmes ne yardımcı olmak, Karbon salınımını azaltmak, • Yen leneb l r enerj kaynaklarının üret m ne ve dağıtılmasına katkıda bulunmak.

Res m: 2. T p k b r jeotermal kuyu açma genel görünüşü 9

MAKALE 2. JEOTERMAL KUYULARIN AÇILMASI Yer yüzey ne yakın olan sığ kuyular genell kle başlangıçta daha gen ş çaplı örneğ n; 24- nç çapında ve d key olarak açılmaya başlar. Ancak, kuyu der nleşt kçe kademel olarak boru çapı daralmaya başlar. Kullanılan borular çel k kuvvetlend r lm ş borulardan yapılmış olup kaynak jeotermal kütleye gel nd ğ nde boru çapı 8-9 nç e kadar küçüleb l r. Kuyuların açılmasındak kurgular ve şley ş petrol kuyularınınk ne benzer. 24 saat çalışma sürec yle yaklaşık olarak 6-7 ayda k kuyu açılab lmes mümkün olab l r. Elde ed len elektr k se tekrar ısıtmada kullanılır. Artan kısım se ulusal s steme aktarılab l r. Böylece farklı k yen leneb l r enerj kaynaklarını kullanarak karbon salınımının azaltılmasına büyük oranlarda yardımcı olacaktır. Fazla olan elektr k ulusal elektr k ağına aktarılmasıyla elde ed leb lecek lave ﬁnansal kaynaklar ve katma değer bütün operasyonun daha sürdürüleb l r olmasına yardımcı olacaktır. Böylece daha gen ş ve halen değerlend r lmem ş jeotermal kaynakların böylece değerlend rmeler ne ve dolayısıyla ülke ekonom s ne büyük katma değer sağlayacaktır.

otomat k veya manuel olarak yapılab l r. Mal yetler kullanılan yönteme göre değ ş kl ler göster r. Bu konuda Avrupa’da Almanya’da üret len kuleler gerek yarı otomat k ve gerekse tam otomat k kuleler uygulamalarda kullanılmaktadır. Yaklaşık olarak 3500 metre der nl ğ ndek daha çok gran t yapılı kuyulardan yaklaşık 190°C sıcaklığındak sular aşağıdan pompalanarak yukarıya sevk ed l r. Halen dokunulmamış jeotermal kaynakları yen yatırımlarla açılarak bu yöntemle daha da ver ml olarak ülke ekonom s ne katkıda bulunab lecekt r. Bu da klas k enerj kaynaklarının elektr k üret m nde kullanılmasını engelleyerek hem çevre korumasına hem de sera gazı üret m n n engellenmes ne yardımcı olacaktır.

Karbon em syonu büyük ölçülerde engellenm ş olacaktır. Hükümetler bu nedenle ş rketler n Karbon em syonunun azaltılması yönünde cesaretlend rmel d rler ve gereken yasal ve ﬁnansal kolaylıkları hayata geç rmel d rler. Hatta öğlek jeotermal enerj n n ülken n yen leneb l r enerj kaynaklarının değerlend r lmes nde öneml katkılara sah p olduklarını desteklemel d rler. Bu proje bu anlamda özel b r ş rket m z n bu yönde yen b r proje gel şt rmek suret yle yen b r kl m yaratmaya çalışmasıdır. Bu nedenle bunun b r örnek proje olması ve daha gen ş olarak uygulanmaya alınması ülke ekonom s ne ve çevre korunmasına çok büyük katkılarda bulunacaktır.

Kuyunun açılması şlem tamamlandıktan sonra, kuyu açma kules kuyu sahasından çek l r. Daha sonra b r d z üret m hesaplamaları, akıtma ve dolaşım deneme testler yapılır. Bu test çalışmalarının tamamlanmasından sonra ne kadar ısı üret leb leceğ ve üret leb lecek güç hesaplamaları yapılır. Kuyu açma kuleler gerek yarı 10

Şek l 1: T p k kuyu der nl kler

jesderg 3. HİBRİT-PROJE JEOTERMAL ELEKTRİK ÜRETİMİ B l nd ğ üzere jeotermal enerj , yerkabuğunun ortalama 20003000 metre bazen daha da der nl klerde bulunan sıcak kayalardan üret len enerj olarak adlandırılmaktadır. Sıcaklık alt katmanlarda 1000°C dolaylarındadır. Der nl klere n ld kçe sıcaklık artmaktadır. Özell kle yerkabuğunun tekton k plato sınırında ve volkan k yapılarda yüksek sıcaklıklara rastlamak olasılığı çok yüksekt r. Yukarıda da bel rt ld ğ g b , İzlanda ve yen Zelanda g b ülkeler nde yeryüzüne daha yakın bölgelerde bu sıcaklıklara rastlamak mümkündür. Bu ülkeler yıllardır der nl kler daha az olan bu tür kuyuları delerek jeotermal enerj den faydalanmaktadırlar. Şek l. 2 T p k b r jeotermal enerj üret m tes s görünüşü ver lm şt r. [2]

Elde ed len bu enerj ler n yeter nce yüksek sıcaklıklarda olmaları durumunda jeotermal enerj den elektr k enerj s üretmeye geç lmekted r. Buna karşılık daha düşük sıcaklıklardak jeotermal sulardan yen leneb l r enerj olarak kullanıldıkları da b r gerçekt r. Kuyunun açılması şlem tamamlandıktan sonra, kuyu açma kules kuyu sahasından çek l r. Daha sonra b r d z üret m hesaplamaları, akıtma ve dolaşım deneme testler yapılır. Bu test çalışmalarının tamamlanmasından sonra ne kadar ısı üret leb leceğ ve üret leb lecek güç hesaplamaları yapılır. Kuyu açma kuleler gerek yarı otomat k veya manuel olarak yapılab l r. Mal yetler kullanılan yönteme göre değ ş kl ler göster r. Bu konuda Avrupa’da Almanya’da üret len kuleler gerek yarı otomat k ve gerekse tam otomat k kuleler uygulamalarda kullanılmaktadır.

Proje: 35 MW Elektr k Üret m Projen n asıl amacı 35 MW gücünde elektr k üret m n gerçekleşt rmekt r. Bu güç tamamen tahm n olarak eldek mevcut jeotermal kuyulardan elde ed len sıcak su kütles nden yapılan hesaplamalardan elde ed lm şt r. Projen n amacına uygun olarak proje bölges nde bulunan jeotermal kuyularından kullanılmış ve yukarıda bel rt len güce denk gelen sıcak su kütles n tekrar bel rt len sıcaklıklara çıkarmak ç n ht yaç duyulan güçtür. Bu nedenle yapılan hesaplamaların paralel nde kuyu sahasında güneş enerj s paneller (Şek l. 5) kullanarak elektr k üretmek ve bu elektr ğ nde tekrar hybr d olarak suyu daha yüksek sıcaklığa çıkartarak buhar türb n ne sevke ederek elektr k üret m n gerçekleşt rmekt r. Fazla üret len elektr k se ulusal s steme aktarılab lecekt r.

Şek l 2. T p k b r jeotermal enerj üret m 11

MAKALE Şek l.3 ve Şek l.4 de t p k b r jeotermal kaynaktan elektr k enerj üret m akım şeması ver lm şt r. Bu sayede muhtel f sahada bulunan çok sayıda jeotermal kuyularından dan elde ed len sıcak suları tekrar değerlend rmek suret yle elektr k üret m n sağlamaktır. Şek l. 5’de b r jeotermal kuyusundak şlem n akış şeması göster lm şt r. Kuyulardan elde ed len sıcak sular kapalı b r s stemde dev r da m olacaktır. Elde ed len buharlar elektr k üreten jeneratörlere sevk ed lecekt r. [2] Şek l 3. T p k b r jeotermal kaynaktan elektr k üret m akım şeması

Şek l. 4 T p k b r jeotermal kuyusundak şlem akış şeması

Şek l 5. 35 MW GES Proje hesaplamaları 12

jesderg 4. SONUÇ 35 MW kurulu güce sah p b r hybr d güneş enerj s tes s n n yatırım ve şletme mal yetler yaklaşık olarak 6-7 m lyon TL ye ulaşab lmekted r [3]. Günün şartlarında gerçekleşen ﬁyatlar bu m ktarın b r kaç katı büyüklüğünde b r meblağa mal olab l r. Bugün kullandığımız enerj n n yaklaşık %75 n thal etmek konumunda bulunan Ülkem zde her türlü yerl enerj kaynaklarını kullanmak zorundadır. Fos l yakıtlar açısından Ülkem z yok denecek kadar az rezervlere sah pt r. Bu nedenle, yen leneb l r ve tem z enerj kaynakları bakımından son derecede zeng n olanaklara sah p olan Ülkem zde güneş, rüzgâr ve jeotermal başlıca yerl kaynaklarımızdır. Geçt ğ m z son 15 yılda jeotermal doğrudan kullanma kapas -

tes yaklaşık 1,7 jeotermal elektr k üret m 8.5 kat artarken jeotermal ısı üret m se 4 kat c varında b r artış gösterm şt r. [1] Türk ye jeotermal enerj potans yel yüksek olan az sayıda olan ülkelerden b r d r. Bu bakımdan ülkem z şanslı ülkelerden b r d r. B l nen potans yel n yaklaşık olarak %20 la % 40 doğrudan kullanılmaktadır. Elektr k üret m nde se %8 la %20 ye yakın kısmı kullanılırken, toplam jeotermal enerj üret m nde se % 10 la % 20 s kullanılmaktadır. Mevcut jeotermal kaynaklara laveten yen jeotermal sahaların keşfed lmes ve mevcutlarında gel şt r lmes yle potans yel n daha yüksek sev yelere çek lmes yapılması gereken hedeflerden en öneml s d r. Bu ve benzer projeler Devlet desteğ yle süratle hayata geç rmek suret yle Ülkem z n enerj

darboğazını kolayca aşab lmes ve yarınlara daha güvenle bakab lmes mümkün olacaktır. 5. REFERANSLAR [1] A.Satman, Tem z Enerj Günler ,İ.T. Plant Dr ll ngÜ. Elektr k Müh.Kulübü,4-7 Mart,2013 [2] Project : Deep Geothermal Electr c ty Plant Dr ll ng,Geothermal Eng neer ng Ltd.,The Un ted Downs Industr al Estate near St.D ay n CornwallEngland, 2013,European Reg onal Development Fund, https://www.plymouth.ac.uk/research/ nst tutes/susta nableearth/deep-geothermal [3] B r Elektr k Santral Kurmak Kaça patlar? Enerj Günlüğü ,Al Rıza Öner,Enerj Günlüğ, Kasım,2018

MASPO ENERJİ İKİ FARKLI KATEGORİDE BAŞARI ÖDÜLLERİ ALDI Türk ye’n n önde gelen grup ş rketler nden Gürmen bünyes ndek Maspo Enerj , dünyanın en prest jl ﬁnansal p yasalar ödüller nden kabul ed len “2019 Türk ye Bonds & Loans Ödüller ”nde “Yılın Proje F nansmanı” ve “Yılın Enerj Projes F nansmanı” kategor ler nde en başarılı lk 3 proje çer s nde değerlend r lerek k farklı kategor de ödül aldı. Yen leneb l r enerj alanındak başarılı çalışmalarıyla Türk ye’n n öncü ş rketler arasında yer alan Maspo Enerj ; Man sa/Alaşeh r’de 2017 yılında tamamlanan 1.Faz yatırımlarından sonra kurulu gücünü 4 katına çıkartacak 2.faz ç n 2018 yılında Z raat Bankası, Vakıfbank, Halkbank ve Kuveyt Türk konsors yumu le mzalanan proje ﬁnansmanı anlaşması le “2019 Türk ye Bonds & Loans Ödüller ”nde k ayrı kategor de ödülle buluştu. Maspo Enerj , “Yılın Enerj Projes F nansmanı” kategor s nde k nc l k, “Yılın Proje F nansmanı” kategor s nde se üçüncülük le ödüllend r ld .

İstanbul’da düzenlenen ödül tören sonrası konuşan Maspo Enerj Genel Müdürü Murat Solmaz, geçt ğ m z aylarda dünya yen leneb l r enerj l g olarak göster len tükett ğ enerj n n tamamını yen leneb l r kaynaklardan sağlayan RE100 platformu-

na kabul ed len lk Türk ş rket olduklarına da d kkat çekerek, “Maspo Enerj olarak k ayrı kategor de ödül almaktan dolayı çok mutluyuz. Daha yaşanılab l r b r dünya ç n, çevreye dost yen leneb l r enerj alanındak yatırımlarımız sürecek” ded . 13

MAKALE

GÜÇ ÜRETİMİNİN ARTTIRILMASI İÇİN HİBRİD - JEOTERMAL SİSTEMLER Em n Selahatt n UMDU, Levent BİLİR, Nurdan YILDIRIM Yaşar Ün vers tes Enerj S stemler Mühend sl ğ selahattinumdu@gmail.com ÖZ H br d Enerj Santraller , koord ne operasyonlarla b rl kte yen leneb l r ve yen lenemeyen b r nc l enerj taşıyıcılarını b rl kte elektr k ve ısı üretmek ç n ortak kullanarak çalışan b r mler olarak tanımlanmaktadır. Güç üret m kontrollü veya kontrolsüz kaynaklar le sağlanab l r. Kontrollü kaynaklar, b r nc l enerj kaynaklarını, örneğ n jeotermal g b elektr k enerj s üret m n n kontrol ed leb ld ğ kaynakları kapsamaktadır. Kontrolsüz kaynaklar se güneş veya rüzgâr g b büyük ölçüde öngörülemez ve nsan eylemler nden bağımsızdır. Mevcut h br d enerj santraller n tasarımları, özell kle güneş veya rüzgâr enerj s olmak üzere yen leneb l r enerj y kullanırken oluşan güç dalgalanmalarından kaçınmayı hedeflemekted r. Bu s stemler ç n güneş panel le komb ne ed lm ş motorlar veya türb nler; p l ve d zel yedek jeneratörler le rüzgâr türb nler ve motorlar volan g b enerj depolama c hazlarının kullanımları örnek ver leb l r. Bu çalışmada, jeotermal enerj üret m n n güç üret m n arttırmak ç n h br d s stemler n alternat f kullanımları tartışılmıştır. Temel olarak üç farklı yaklaşıma odaklanılmıştır: günlük sıcaklığın, ön ısıtma konﬁgürasyonlarının ve yen den enjeks yonun olumsuz etk ler n azaltmak. 14

Bunlardan lk , gündüz sıcaklığının elektr k üret m üzer ndek olumsuz etk ler d r. Türk ye'n n batısında sıcak ve kurak kl mlerde hava soğutmalı yoğuşturucular le şlet len b rçok bağımsız jeotermal elektr k santral n n karşılaştığı bu sorun, günlük sıcaklık değ ş m n n olumsuz etk ler ne ve enerj ver m ndek dalgalanmalara ve termal ver ml l ğ n bozulmasına yol açmaktadır. Bu etk n n artan küresel sıcaklıklarla daha da artması beklenmekted r. İk nc olarak ön ısıtma konﬁgürasyonları, jeotermal güç çevr m nde kullanılan akışkanın, br ne ya da besleme suyunun güneş enerj s le ısıtılması yer almaktadır. H br d s stemler, ortam sıcaklıkları, güneş ışınımı, kaynak kal tes ve h br d tes s n güç çevr m konﬁgürasyon performansı g b kontrol parametreler n n etk s ne bağlı olarak ortam sıcaklıklarında mevs msel dalgalanmayı önlemede başarılıdır. Tek başına buharRank ne-döngüsüne dayalı güneş santraller ne kıyasla h br d s stemler ç n daha düşük elektr k üret m mal yet rapor ed lmekted r. Son olarak, jeotermal s stemlere enerj s tükenm ş sıvının enjekte ed lmes n çeren jeotermal reenjeks yon ç n yen leneb l r enerj kullanımı tartışılmaktadır. Jeotermal güç üret m s stemle-

r nde üret m proﬁl n stab l ze etmek ç n güneş enerj s le b rl kte rüzgâr ve b okütle jeotermal akışkanın yen den enjeks yonu ç n kullanılmaktadır. Anahtar Kel meler: jeotermal, h br d yen leneb l r enerj s stem , güç çıkışı 1. G r ş Jeotermal enerj tem z, yen leneb l r, temel yük gücü ç n güven l r b r kaynaktır. Yen leneb l r üret m portföyündek d ğer teknoloj ler n aks ne, jeotermal enerj temel yük güç üret m ç n kullanılab l r. Bununla b rl kte, hava soğutmalı jeotermal elektr k santraller , ortam sıcaklığının yüksek olduğu dönemlerde düşük çıkış sev yeler nde çalışır. Ne yazık k , elektr k gücü taleb de ortam sıcaklığının yükseld ğ dönemlerde en yüksek olma eğ l m nded r, bu da hava soğutmalı jeotermal santraller n elektr k üret m le yüksek elektr k taleb n n olduğu dönemlerde daha düşük ver mle çalışmaları sorununa yol açmaktadırlar. H br d enerj santraller (HİES), güneş g b yen leneb l r b r enerj kaynağı le desteklenen, genel-. l kle d zel veya gaz g b b r fos l yakıtı kullanarak çeş tl kapas te ve kaynak komb nasyonları sunar. HİES’n n ana müşter ler arasında telekomün kasyon ş rketler , maden şletmec ler ve uzak kırsal topluluklar bulunmaktadır. Farklı güç üret m türle

jesderg n entegre etme teknoloj ler hala başlangıç aşamasındadır ve bu nedenle küresel pazarı görece küçüktür. 2014 yılında sadece 1,05 m lyar dolar olan küresel h br d şebekeye bağlı pazar, 2019 yılına kadar neredeyse k katına çıkarak 1,92 m lyar dolara ulaşmıştır. Dünyada, yen HİES ağırlıklı olarak ABD, Avrupa ve Afr ka'da yapım aşamasındadır [Newman 2018].

2. Jeotermal – Güneş Enerj s H br d S stemler Güneş enerj s , fotovolta k c hazlar yoluyla doğrudan elektr k enerj s ne dönüştürüleb l r veya termal enerj çıkışının b r termoelektr k enerj santral tarafından kullanılab lmes ç n konsantre güneş enerj s toplayıcıları tarafından yakalanab l r. Hava soğutmalı jeotermal santrallerden üret len enerj n n aks ne, elektr k yükünün en fazla olduğu dönemlerde güneş enerj s en

fazla m ktarda bulunur. Bununla b rl kte, termal depolama yokluğunda, gece veya güneş g zlend ğ nde güneş enerj s kullanılamaz. Aralıklı bulut örtüsü sırasında ve alacakaranlık saatler n çevreleyen saatlerde sürekl yüksek güç çıktısı sağlamak ç n güneş enerj s termal depolama özell kler eklenerek artırılab l r. Elektr k enerj s n n depolanmasındansa ısı enerj s n n depolanması jeotermal uygulamalara daha ekonom k alternat fler sunmaktadır.

Şek l 1: Konsantre güneş enerj s üret m yöntemler

Güneş enerj s n n jeotermal uygulamalarda en çok lg çeken kullanımlarından b r yoğunlaştırılmış güneş enerj s yoğunlaştırma teknoloj ler d r. Bu teknoloj jeotermal akışkanın g r ş sıcaklığının arttırılması amacıyla kullanılmaktadır. Jeotermal / güneş-term k h br d enerj santraller , güneş enerj s n n mevcut olduğu dönemlerde, n speten donanımlı tek başına hava soğutmalı jeotermal santrallerden daha yüksek çıkış sev yeler n-

de çalışab lme özell ğ ne sah pt r [Enel 2016]. Temel olarak bu teknoloj ler güneş ışığını odaklarlar ve bunun ç n dört farklı tekn kten yararlanab l rler. Bu tekn kler; 1.Parabol k Teknel (Parabol c Trough) - alıcıya güneş ışığını odaklamak ç n eğr aynalar kullanan hat odaklama s stemler (Şek l 1-a) 2.L neer Fresnel reflektörü (L near Fresnel reflector) - güneş

ışığını alıcıya odaklamak ç n düzenlenm ş rahat ve düz aynaları kullanan hat odaklama s stemler (Şek l 1-b) 3.Güç Kules (Power Tower) güneş ışığını kuleye monte ed lm ş b r alıcıya odaklamak ç n hel ostat kullanan nokta odaklı s stemler (Şek l 1-c) 4.Motor le yönlend r len kav sl aynalar (D sh/Eng ne) le ortak odakta gün ışığını odaklama s stemler (Şek l 1-d) olarak sıralanab l rler. 15

MAKALE cevap verecek şek lde PV paneller le elektr k üret m n desteklemekted r. Bunu sağlamak ç n Şek l 2’de göster ld ğ şek lde elektr k üret m jeotermal ve solar elektr k üret m b rb r n destekleyecek şek lde b r arada yapılmaktadır. Bunun ardından 2015 yılında mevcut jeotermal elektr k santral le b rl kte çalışacak 2 MW kurulu kapas tes ye

St llwater enerj santral , Nevada ABD, sadece yen leneb l r enerj h br d santral olan dünyanın lk üçlü h br d tes s d r. Tes ste jeotermal, fotovolta k (PV) ve termal enerj üret m b r arada yapılmaktadır. Jeotermal tes se 2012 yılında 26,4 MW'lık b r solar PV ün tes eklenm şt r. Bu sayede özell kle yaz aylarında gündüz yaşanan yüksek talebe

sah p termal güneş enerj tes s devreye alınarak santral n 33,1 MW'lık jeotermal güç üret m kapas tes nde %3,6 artış sağlanmıştır [Enel 2016]. Şek l 2’te görüldüğü üzere özell kle yaz aylarında solar termal enerj kullanımı güç üret m n yüksek m ktarda arttırmaktadır.

Şek l 2: St llwater Jeotermal & fotovolta k güneş güç üret m [Enel 2016]

Megawatts

16 k

c De

No v

t Oc

Se p

g Au

l Ju

n Ju

y Ma

Ap r

r Ma

Fe b

Şek l 3: St llwater Jeotermal & solar termal güç üret m [Enel 2016]

Güneş enerj s ve jeotermal h br t s stemler alanında Ç n Gölü, Kal forn ya'da Coso Jeotermal Sahasını konsantre b r güneş enerj s toplayıcı alanına sah p ç ft ﬂaşlı b r jeotermal tes s h br d tes se dönüştürmek ç n yapılan çalışmalar konu le lg l daha 16

fazla b lg ver yor [Mc T gue 2018]. Temel olarak bu çalışma sonuçları gösterm şt r k : •En y performans ve uygunluğa sah p yapılandırma, lk ﬂaş tankın çıkışında akışkanın yen den ısıtılması le sağlanab lecekt r.

•Opt mum b r güneş kolektör büyüklüğü vardır: Daha büyük güneş alanları daha fazla güç üret r, ancak alan büyüdükçe bu gücün b r kısmı kaybed lmeye başlar. •Sentet k akışkanlar yardımıyla 400 °C sıcaklığında b r ısı depo-

jesderg sunun kullanılması, sentet k sıvı daha pahalı ve basınçlı depolar gerekt rmes ne rağmen, b r m neral yağ le 300 °C sıcaklığında ısı deposunun kullanılmasından daha düşük mal yetl bulunmuştur. Tes s ç n yapılan stat k tasarım

çalışmaları le d nam k modeller arasında oldukça fark görüldüğünü gösterm şt r. Stat k tasarım yaklaşımı le yapılan tasarım %9 üret m artışı hedeflenmes ne rağmen güneş enerj s n d nam k olarak kullanan modeller sonucunda %3,6 la 5,8 ver m artışı

sağlanab ld ğ görülmüştür. Bu durum olumsuz görünse de ısı depolamanın güneş kolektörler le b rl kte kullanımı yıllık 1 GWhe elektr k üret m n yaklaşık 800.000 USD fazla yatırım le sağlayab lmekted r. Bu mal yetler Tablo 1’de ver lm şt r.

Tablo 1: Ç n Gölü, Kal forn ya'da Coso Jeotermal Sahası konsantre güneş enerj s n n ısı depolama le b rl kte ve ısı depolama olmadan kullanım mal yetler ve güç üret m artışı [Mc T gue 2018]

Isı depolama yok

10 saat ısı depolama kapas tes ne sah p

Yıllık Güç Üret m Artışı (GWhe)

9,34

10,42

Solar Saha Mal yet (M USD)

6,37

Depolama Mal yet (M USD)

0,777

2,501

2,669

D ğer g derler (M USD) 3. Jeotermal – H dro (Su) Enerj s H br d S stemler Pompalama depolama tes sler , b r d ğer nden daha yüksek b r rakama sah p b rb r ne bağlı k rezervuar s stem kullanarak enerj depolamaktadırlar. Talep fazlası enerj le üst rezervuara su pompalanır ve yüksek talep zamanlarında, üst rezervuardan gelen su serbest bırakılır ve türb nlerden geçerek su rezervuarına g derken elektr k üret l r. Bu şlem daha sonra %80'l k b r genel çevr m ver m le tekrarlanmaktadır. Uzun deşarj dönemler ç n en ekonom k depolama teknoloj s d r. Termal üret m ve d ğer enerj depolama teknoloj ler ne benzer veya bazı durumlarda daha y özell kler sağlayab l r [Wendt 2018]. Bu kullanımın dışında farklı b r kullanım örneğ Cove Fort, Utah’ta bulunmaktadır. Bu santralde h droelektr k enerj s n jeotermal enerj le b rleşt rerek santralın şletmes ç n daha fazla elektr k sağlanmaktadır.

Suyun pompalandığı üret m kuyusunun karşısında, enjeks yon kuyusunda b r kuyunun d b ne türb n yerleşt r lm şt r bu şek lde üzer ne enjekte ed len su yerçek m tarafından aşağı çek ld ğ nde dönen b r türb ne aktarılır ve bağlı b r jeneratör, bu mekan k enerj y elektr k enerj s ne dönüştürerek, tes s ç n 1 MWh üretmekted r. Bu sayede ç tüket m n %8,8 karşılandığı bel rt lm şt r [Geuss 2016]. 4. Jeotermal – Rüzgâr Enerj s H br d S stemler Geleneksel rüzgâr türb nler le üret len elektr ğ n jeotermal santralde üret m le desteklend ğ geleneksel b r yöntem yer ne d key b r türb n le elektr k üretmek ç n güneş bacalarını kullanan yen b r h br t enerj üret m s stem ﬁkr g b farklı alternat flerde öner lm şt r [Jal l nasrabady 2013]. Bu s stem Şek l 4’te görüldüğü üzere jeotermal ısı besleme s stem , baca ve rüzgâr türb n olmak üzere üç ana parçaya sah pt r. Soğuk hava alttan

bacaya akar ve daha sonra jeotermal su le ısıtılır. Bu nedenle, pas f havalandırma neden yle ısıtılan hava yukarı doğru akacaktır. B r rüzgâr türb n ç nden geçerken, sıcak hava güç üretmek ç n türb n kanadını döndürecekt r. Bu çalışmada öner len s stem aslında daha önce İspanya’da b r güneş bacası aracılığıyla yaratılan rüzgârın güç üret m ç n kullanılmasının, güneş yer ne jeotermal enerj kullanılarak yapılan uyarlamasıdır. Sürekl sab t sıcaklıkta rüzgâr hızı sağlayab lme kapas tes ne rağmen henüz prat k b r uygulama örneğ bulunmamaktadır. 5. Jeotermal – B okütle enerj s H br t s stemler Hayvan gübres , organ k atık maddeler ve hatta atık su b okütle olarak ya da b okütlen n üret m nde kullanılab len seçenekler d r. Bunlara alternat f olarak turba ve yosun g b d ğer kaynaklar konusunda da araştırmalar sürmekted r. B okütlen n avantajları arasında fos l yakıtla17

MAKALE ra yen leneb l r, yurt ç nde üret len b r alternat f sunmak, net CO2 em syonlarının düşürülmes ve ekonom k değer yüksek yan ürünler üret leb lmes sayılab l r. Tablo 2’de de görüldüğü üzere Türk ye’de en yüksek b okütle potans yel b tk sel atıklardır. Bu b tk sel atıklar büyük oranda l gnoselüloz k b okütleden oluşmaktadır. L gnoselüloz k kaynaklar, yüksek ver m, düşük mal yet, bolluk, düşük kal tel araz ler ç n y uygunluk ve düşük çevresel etk ler neden yle üm t ver c b r hammadded r. Büyük ölçekl ve uygun mal yetl enerj üret m ç n b r kaynak sağlarlar. Günümüzde, b oyakıt üret m , b tk sel yağlardan b od zel ve şeker çeren b tk lerden b oetanol çeren b r nc nes l b oyakıtlar le sınırlıdır. İlk nes l b yoyakıtların temel olarak sınırlı hammadde kullanımı neden yle yüksek mal yet, tarımsal araz kullanımı ve çevresel etk ler neden yle tartışmalı b r durumdadırlar [IbarraGonzalez 2018]. İk nc nes l b oyakıtlar se tarımsal artıklardan ve yan ürünlerden, organ k atıklardan ve özel yet şt r len enerj b tk ler nden sağlanmakta ve l gnoselüloz k olarak zeng n b okütley de çermekted r.

Şek l 4: H br t jeotermal rüzgâr s stem [Jal l nasrabady 2013]

B okütle b yok myasal ya da termok myasal yöntemlerle yakıtlara çevr leb l r ya da doğrudan yakıt olarak kullanılab l r. Jeotermal tes sler açısından termok myasal çevr mler tes ste var olan atık ısıların daha ver ml depolanma potans yel neden yle daha fazla lg çekmekted r. Termok myasal dönüşüm şlemler gazlaştırma, p rol z, süperkr t k akışkan ekstraks yonu ve doğ-

rudan sıvılaştırma olarak ayrılır [Dem rbaş 2001]. B okütle termok myasal dönüşüm şlemler n n uygulamaları şek l 5’te özetlenm şt r. Bu k myasal çevr mler n heps nde b okütlen n temel özell kler olan nem çer ğ , kalor ﬁk değer, sab t karbon ve uçucu madde oranları, kül / kalıntı çer ğ ve alkal metal çer ğ ver ml l k açısından kr t k önem taşımaktadır.

Tablo 2: Türk ye b okütle potans yel (Türk ye B okütle Enerj s Potans yel Atlası 2019)

Hayvansal Atıklar B tk sel Atıklar Kentsel Organ k Atıklar Orman Atıkları Toplam

Enerj Değer (TEP/yıl) 1.176.198 39.877.285 2.315.414 859.899 44.228.795

Şek l 5: B okütle termok myasal dönüşüm şlemler n n uygulamaları 18

jesderg Termok myasal yöntemlerden önce b okütlen n kurutularak uygun neme ve uygun parça büyüklüğüne get r lmes gerekmekted r. Parçacık büyüklüğü reaktör t p ne göre oldukça farklılık göstermekted r. Döner kon reaktörler ç n 200 mm'den az, akışkan yataklar ç n 2 mm'den az, taşınan veya dolaşan akışkan yataklar ç n 6 mm'den az parça büyüklükler gerekmekted r [Br dgwater 2000]. Termok myasal dönüşümlerden gazlaştırma, b okütlen n hava, oks jen veya buhar le reaks yona sokulmasını veya üret c gaz, sentez gazı veya sentez gazı olarak b l nen h drokarbon açısından zeng n b r gaz le sonuçlanan b r termok myasal dönüşüm şlem d r. S ngaz olarak da adlandırılan bu gaz, doğalgazın (metan) yaklaşık yarısı kadar enerj yoğunluğuna sah pt r ve güç ve ısı üretmek ç n buhar çevr mler nde, gaz motorlarında, yakıt hücreler nde veya türb nlerde kullanılab lmekted r. S ngaz üret m n n ardından su gaz değ ş m reaks yonu (water gas sh ft react on) le h drojen, F scher-Tropsch (FT) sentez veya metanol sentez le h drokarbonlar ve sıvı yakıtlar üret leb lmekted r [Balat 2006] B r d ğer yöntem se P rol z, l gnoselüloz k malzemen n oks jen yokluğunda ısıtılarak karbonca zeng n b r katı ve uçucu maddeye dönüştürüldüğü b r termok myasal bozunma şlem d r. P rol z n avantajı, doğrudan b r sıvı yakıt üreteb lmes d r; bu sıvının kolayca depolanıp taşınab lmes n sağlamaktadır [IbarraGonzalez 2018]. Bu yöntemler n yanında h drotermal sıvılaştırma (hydrothermal l quefact on) olarak da ad-

landırılan doğrudan sıvılaştırma, katı b yopol mer k yapıyı esas olarak sıvı b leşenlere parçalamak ç n yeterl b r süre boyunca sıcak, basınçlı su ortamında şlenerek b okütlen n sıvı yakıtlara termok myasal dönüşümüdür. Özell kle odunsu b okütle ç n part kül büyüklüğünün azaltılması, k rlet c maddeler n uzaklaştırılması ve kolay pompalama ç n stab l b r bulamaç elde ed lmes amacıyla alkal n k myasallar le ön şlem ne ht yaç vardır. Üret m ver m n ve kal tes n arttırmak ç n prosese sıklıkla b r nd rgey c gaz ve/veya b r katal zör dah l ed l r. Ancak bu durumlarda dah karmaşık reaks yon mekan zmaları neden yle, son üründe ayırılması gereken büyük m ktarlarda oks jen ve katıların bulunması sıvı yakıt standartlarına sah p faydalı b r yakıt elde ed lmes n zorlaştırır [Behrendt 2008]. Jeotermal kaynaklar bu reaks yonların genell kle ht yaç duyduğu yüksek sıcaklıklara, gazlaştırma ≥800 °C, p rol z 400 – 800 °C, sah p olmamasına rağmen tüm dönüşümlerde ht yaç duyulan kurutma şlemler ç n gerekl sıcaklığa sah pt r. Bunun yanında tarımsal alanlara yakın ya da doğrudan onlarla çevr lm ş durumda bulunan jeotermal güç stasyonları bu bölgelerdek b tk sel atıkların özell kle sıvı yakıtlara çevr m ç n büyük potans yele sah pt r. Bu potans yel n kullanımı le lg l lk örnek Japonya, Iwate bölges nde 7,5 MW kapas ten n altındak çok sayıda santral n ver ml l ğ n n arttırılması ç n yapılan b r ﬁz b l te çalışmasıdır. Bu çalışmada amaç termal enerj kaynakları kullanılarak yüksek ver ml h br d jeotermal elektr k üret m sağlamaktır. Ana buhar akı-

şının b okütle enerj s kullanılarak ısıtılmaktadır ve türb n g r ş buharı yaklaşık 400 °C'ye kadar ısıtılarak, hem enerj üret m hem de jeotermal enerj santraller n n termal ver ml l ğ n y leşt rmek hedeflenmekted r. Bu sayede 4 MW tes s kapas tes n n 0,9 MW (%22,5) arttırılab ld ğ ortaya çıkmıştır. Bunun yanında çalışmada da bel rt ld ğ g b enerj üret m mal yet n n %65' b okütlen n mal yet ne bağlıdır ve yerel ve ucuz kaynakların kullanımı ekonom kl ğ bel rleyen yegâne faktördür. D ğer örnek se İtalya'nın Toskana bölges ndek 5 MW b okütle enerj santral n n jeotermal buhar üret m le entegre ed ld ğ santral projes d r. Bu projede 13 MW'lık Corn a 2 jeotermal tes s nde buhar sıcaklıklarını artırmak ç n yerel ormandan elde ed len b okütle kullanan b r "süper ısıtıcı" kazan kullanacaktır. Yatırım 2015 yılında tamamlanarak tes s h zmete g rm şt r. Tes se g ren jeotermal buhar sıcaklıkları 149 °C’den 370 °C’ye çıkarılarak toplam üret m 30 MW’a çıkartılmıştır. Bu proje toplamda 15 M lyon EURO mal yete sah pt r. Sonuç Jeotermal h br d santrallerde güç artırımı amacıyla yapılan hem teor k hem de saha uygulamaları odaklanmış güneş enerj s le akışkan sıcaklığının artırımına yoğunlaşmıştır. Ancak bu şek lde sağlanan ver m artırımı gün çer s nde ya da mevs msel olarak güneşlenme süres ve güneş radyasyonunun m ktarına bağlı olduğu ç n ısıl depolama yöntemler ne ht yaç duyulmaktadır.

MAKALE Şek l 6’da görüldüğü üzere özell kle Güney ve Güney Doğu Anadolu’da güneş enerj s potans yel daha yüksekt r. H dro ve rüzgâr enerj s se üret len elektr ğ n depolanarak daha sonra tes ste ya da ht yaç artışlarında şebekeye beslenmes ne yönel k kullanılmaktadır. B okütle jeotermal güç santraller nde var olan atık ısı ya da şebeke ht yacı az dönemlerde üret len elektr k enerj s kullanılarak düşük mal yette üret leb l r. Bu durumda elde ed len akaryakıtların ekonom k get r ler n n tes ste enerj ht yaçları ç n kullanımlarından daha fazla olacağı göz önüne alınmalıdır. B okütle potans yel söz konusu

olduğunda se Şek l 6’da görüldüğü üzere potans yel Batı Anadolu’da daha fazladır. • Jeotermal santraller güneş, h dro ve rüzgâr enerj s le üret len elektr kte yaşanan dalgalanmaları azaltmak/g dermek ç n kullanılmaktadır. • Odaklanmış güneş enerj s tes s kapas tes n %3 – 6 oranında arttırab lmekted r. • Güneş enerj s le akışkan sıcaklığının arttırılmasında yüksek ver m ç n ısıl depolama yöntemler ne ht yaç duyulmaktadır. •Jeotermal güç santraller nde var olan atık ısı ya da şebeke ht yacı az dönemlerde üret len

elektr k enerj s b okütleden yakıt üret m mal yetler n düşürmekte kullanılab l r. • B okütlede uygulamalarında d kkat ed lmes gereken en öneml husus toplam şletme mal yetler n n %65’ n n b okütle mal yet olması ve bu nedenle kullanım dışı ya da atık b okütleye yönelmen n yatırımın karlılığı açısından önem d r. • Güneş potans yel söz konusu olduğunda Güney ve Doğu Anadolu, b okütle potans yel söz konusu olduğunda Batı Anadolu daha yüksekt r. Yatırımlarda bu göz önüne alınmalıdır.

Şek l 6: Türk ye Güneş Enerj s ve b okütle potans yel [http://yegm.gov.tr/ 2019] Referanslar Balat M., “Susta nable transportat on fuels from b omass mater als”, Energy Educ. Sc . Technol., 17 (2006), pp. 83103 Behrendt F., Y. Neubauer, M. Oevermann, B. W lmes, N. Zobel, “D rect l quefact on of b omass” Chem. Eng. Technol., 31 (2008), pp. 667-677 Br dgwater A.V., G.V.C. Peacocke “Fast pyrolys s processes for b omass”, Renew. Susta n. Energy Rev., 4 (2000), pp. 1-73 Dem rbaş A., “B omass resource fac l t es and b omass convers on process ng for fuels and chem cals” Energy Convers. Manag., 42 (2001), pp. 1357-1378 Enel Green Power SpA, “Enel Green Power Inaugurates Trıple Renewable Hybrıd Plant In The Us, Press Release”, March, 29 2016

Geuss Megan, “In Utah, an old geothermal plant gets a new l fe w th hydroelectr c add t ons, Analys s shows that the hybr d scheme s work ng”- 12/30/2016, 5:44 PM, https://arstechn ca.com/sc ence/2016/12/ n-utah-an-old-geot-hermalplant-gets-a-new-l fe-w th-hydroelectr cadd t ons/ Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığı Enerj İşler Genel Müdürlüğü, http:// yegm.gov.tr/, 18/02/2019 Ibarra-Gonzalez Paola, Ben-Guang Rong “A rev ew of the current state of b ofuels product on from l gnocellulos c b omass us ng thermochem cal convers on routes”, Ch nese Journal of Chem cal Eng neer ng, Ava lable onl ne 21 September 2018 Jal l nasrabady, Sae d, Ryu ch Ito , and Yuj Ohya. "Hybr d geothermal and w nd power generat on." Geothermal Resources Counc l Annual Meet ng: A Global Resource, from Larderello to Las

Vegas, GRC 2013. 2013. Mc T gue, Joshua D., et al., “Hybr d z ng a Geothermal Plant w th Solar and Thermal Energy Storage to Enhance Power Generat on. No. NREL/TP5500-70862. Nat onal Renewable Energy Lab. (NREL), Golden, CO (Un ted States), 2018. Newman N cholas, Hybr d power plants, https://www.en day. com/en/technology_en/hybr d-po-wer-plants/, accessed 30.12.2018 Türk ye B okütle Enerj s Potans yel Atlası (BEPA), http://bepa.yegm. gov.tr/, 31.12.2018 Wendt, D. S., Neupane, G., Dav dson, C. L., Zheng, R., and Bearden, M. A. GeoV s on Analys s: Geothermal Hybr d Systems Task Force Report. Un ted States: N. p., 2018. Web. Do :10.2172/ 1460735.

MAKALE

Jeotermal Enerj Santraller nde Su Şartlandırma Yazı D z s - 2 Alper Tunga DOST Growth Sales Leader, Europe SUEZ Water Technolog es & Solut ons

Jeotermal Enerj Santraller nde Startup Önces Çalışmalar JESDERGİ'n n b r öncek sayısında “Su Şartlandırma Yazı D z s ne başlamıştık. İlk yazıda dozaj önces çalışmalar ve solüsyon hazırlama konularına değ nm şt k. Dozaj ve solüsyon hazırlama aşamalarını geç p artık sahaya transfer ne kadar geld k. Bu bölümde sırasıyla nh b tör ve benzer k myasalların kullanımı ç n ürün güvenl k b lg formları, saha koşullarında ürünler n depolanması, dozaj sk dler ve start up başlangıç çalışmaları hakkında b lg vermey hedefl yoruz. Ayrıca start up önces veya esnasında karşılaşılab lecek olası sorunlar ve çözüm öner ler de üzer nde durmak sted ğ m z d ğer hususlar. MSDS ned r? Nasıl okumalı, hang noktalara d kkat etmel y z? B l nd ğ g b k myasallar çer ğ t bar yle değ ş k akt f maddelere sah pt r. Ve bu akt f maddeler n kullanıcıya, çevreye ve kullanım esnasında ek pmanlara gerekl önlemler alınmadığı durumda olumsuz etk ler olab l r. Bu noktada lk olarak MSDS ve bu formlardan anlamamız gereken noktalar üzer nde b lg vermek daha doğru olacak. MSDS (Mater al Safety Data Sheet) yan Türkçe karşılığı; “Malzeme Güvenl k B lg Formları” sahanızda uygulayacağınız her türlü k myasal ç n y ce ncelenmes gereken detaylar çer r. Bu formlar çer ğ sayes nde malzemen n fiz ksel ve k myasal çer ğ hakkında kullanıcıya b lg vermekted r. Malzeme güvenl k b lg formları her ülken n kend d l nde bel rl standartlar altında hazırlanmış ve lokal otor te tarından onaylanmış belgelerd r. Bu belgelerde çer k olarak tehl ke sınıfı, kullanım koşulları, depolama koşulları g b k myasal ve fiz ksel detaylı b lg ler çermekted r. Bu nedenled r k uygulayacağımız k myasalın çer ğ n hem şç sağlığı hem de çevre açısından uygunluğunu gözden geç rmek, bu detaylarda yasalarca lokal olarak altı ç z lm ş konulara özen göstermek şletmec olarak b r nc derecede öneml d r. 22

jesderg B z çalışmalara başlamadan önce s stem ç n seç lm ş ürünler n kullanımına, depolanmasına ve uygulama esnasında karşılaşılab lecek sorunlara karşı kısa b r b lg lend rme eğ t m yapmayı uygun görüyoruz. İş güvenl ğ ve lokal zorunlu yasalar doğrultusunda genel kapsamlı ş güvenl ğ eğ t mler zaten ver lmekted r. Fakat uygulanacak şartlandırma programına özel b r b lg lend rme eğ t m uygulamaları yapacak ﬁrmanın yetk l s nezaret nde yapılması saha çalışanları ç n çok faydalı olacaktır. MSDS formları aynı zamanda k myasalın beklenen raf ömrü ç nde güvenle kullanılmasını gerekt ren koşulları da çermekted r. Her ürün bell koşullarda depolanmalıdır. Meteoroloj k şartlar, gün ışığı, d ğer ürünler le aynı yerde depolanması veya nasıl transfer ed lmes bu formlarda detaylandırılmıştır. Saha fazla b lg ç n lütfen ﬁrmanızın ş güvenl k sorumlusundan b lg alab l rs n z. Solüsyon hazırlanması ve depolanması Daha öncek yazımızda solüsyon hazırlama le lg l detayları verm şt k. Bu noktada hazırlanan solüsyonun ve b zzat saf ürünün depolanması konuları

üzer nde durmak st yoruz. K myasalların b l nd ğ g b b r raf ömrü bulunmaktadır. BU süre MSDS formunda bel rt lmekted r. Eğer ürün altı ç z len depolama koşulları altına saklanmazsa bu ömrün kısalacağı açıktır. Çoğu zaman santra nşası sırasında yeterl kapalı alan olmadığı ç n ürünler n d rek gün ışığına maruz sahada uzun süre bekled ğ n görmektey z. D ğer yandan uzun süre şlet ld ğ halde y şek lde kl mlend r lmeyen depolarda ürünler n raf ömrünü tamamladığını da görmek olasıdır. Yapılması gereken ürün güvenl k formunda bel rt len şartlar altında depolanmasıdır. Aks takt rde madd kayıplar ve/veya beklenmed k lave problemlerle karşılaşılab l r. D ğer yandan hazırlanmış solüsyonun da beklemes çok terc h ed len b r durum değ ld r. Solüsyon hazırlamak eğer otomat k b r s stem le yapılmıyorsa şletmeler ç n lave b r külfet olab l r. Bu da daha uzun süre kullanılab lecek kadar fazla solüsyon hazırlanmasını gerekt rmekted r. Bu durumda da k myasalın akt f maddes bekleme sürec ç nde değ ş k nedenlerle akt v tes n y t rmekted r. Bu öneml b r r skt r ve ürün çer ğ ne bağlı olarak ne kadar süre

sahada güvenle bekleyeb leceğ danışman firmanıza sorulmalıdır. Solüsyon transfer nde d kkat ed lmes gereken konular Jeotermal santraller tamamı le üret m kuyularının poz syonlarına bağlı olarak uygun yerlere nşa ed l rler. Dolayısıyla yer n bel rlenmes nde çok fazla seç c olma lüksü yoktur. K m zaman yerleş m merkezler n n çok uzağında, k m zaman tarımsal sahaların ortasında veya coğrafi olarak ulaşılması güç yerlerde olab l r. Sonuçta k myasalın depolandığı yer her zaman merkez b r noktada olup üret m kuyularına bell mesafede olacaktır. Bu nedenle solüsyonun transfer , çoğu zaman mob l tankerler veya transfer (yeraltı veya yerüstü) boruları le gerçekleşt r lmekted r. Bu noktada özell kle tarımsal araz lerde veya köy, kasaba g b yerleş m merkezler ne yakın konumlandırılmış jeotermal tes slerde bu tanker trafiğ bağlantı yollarında c dd b r tozuma ve karbon em syonlarına neden olmaktadır. Buna lave olarak akaryakıt ve personel g derler ve araçların bakım onarım mal yetler de ek b r külfet get rmekted r.

MAKALE

Bu noktada, eğer mümkünse solüsyon transfer n n yeraltı borulamaları le yapılması tavs ye edeb leceğ m z en uygun yaklaşımlardan b r olacaktır. Fakat bu kararı ver rken solüsyonun en uzak kuyuya ulaşması ç n gereken seyahat süres , boru ç nde bekleme sürec y hesap ed lmel d r. Z ra solüsyonda bazı akt f maddeler bu şartlarda akt v tes n y t reb l r veya bakter vs. oluşumu le tüket leb l r. Z ra seyrelt len ürünün ç ndek koruyucu maddeler nde seyreld ğ unutulmamalıdır. Eğer böyle b r yer altı transfer mkanı yok se yapılması gereken, ç bağlantı yolları le bu transferler gerçekleşt rmekt r. Solüsyon transfer nde yollarda oluşab lecek tozumayı bastırmanın en etk l yöntem sulamaktır. Bu uygulama sıkça maden, dem r çel k vb tes slerde sıkça kullanılmaktadır. Fakat özell kle yaz aylarında sulama sonrası kısa süre ç nde buharlaşma oluşmakta ve tozuma devam etmekted r. Özell kle tarımsal araz lerde tozuma, üret len mahsulde kal te problemler ne yola açab lmekted r. Yerleş m merkez nde yaratacağı rahatsızlık da tartışmasızdır. Günümüzde kal tel suyun elde ed lmes c dd b r mal yet olunca yanlış ve aşırı kullanımı da hem ekonom k b r kayıp hem de ekstra mal yetler get rmekted r. Bu nedenle tozumanın tekrar sorun hal ne gelmes n gec kt reb lecek toz bastırma teknoloj ler seç lmel d r. B zzat sulama tanker ne eklenen bu k myasallar le toprak yollar b r nev kaplama sayes nde daha uzun süre tozumadan kalab lmekted r. Kuşkusuz tozumayı bastıracak k myasal seç m nde d kkatl olmak gerek r. Z ra özell kle do 24

ğada tam olarak çözüneb len ve yeraltı sularına karışması hal nde sorun yaratmayacak çer kte olanlar seç lmel d r.

ted r. Yan değ şen deb lere göre oransal olarak basan pompalar terc h ed lmel , dolayısıyla deb ler de doğru olarak ölçülmel d r.

Dozaj sk dler ve dozajlama stasyonlarında d kkat ed lmes gereken detaylar

B r d ğer husus da jeotermalde kullanılan dozaj pompalarının kes nt s z b r deb le basamayacak teknoloj de seç lmes d r. Bu sıkıntı basma hattına ekleneb lecek b r pulsasyon damper (pulsat on dampener) le çözüleb l r. Tekn k yapısı sayes nde dozaj pompasının bell frekansta yaptığı kes kl dozajı kes nt s z sab t b r akış formuna çev ren damper, b ze beher ton jeotermal akışkana hedeflenen ppm değer nde dozaj yapab lme şansını verecekt r.

Jeotermalde genel olarak k t p dozaj terc h ed lmekted r. Bunlar genel olarak rezervuara dozaj (downhole) ve yüzeyden dozaj olarak n telend r leb l r. Eğer solüsyon doğru seyreltme oranı le hazırlanmış olsa b le jeotermal akışkan deb s ne bağlı olarak yapılacak dozaj doğru m ktarlarda olmayab l r. Bunun ana neden jeotermalde k faz olduğundan ve mevcut deb ölçme yöntemler n n hassas yet bell hata paylarını çerd ğ nden kaynaklanır. D ğer yandan bazı rezervuarlarda sık değ şen şartlar, basınç değ ş kl kler , salınımlar dozaj sab t olduğundan gr/ton c ns nden (ppm) dozajın bell aralıklarda gez nmes ne neden olmaktadır. Ne yazık k rezervuar koşullarına müdahale edem yoruz. Bu nedenle gerçeğe en yakın dozajı yapab lmek beraber nde bazı otomasyonları da gerekt rmek-

Çoğu zaman sahalarda damper uygulaması görülmekted r. Fakat sağlıklı çalışmamaktadır. Bunun neden muhtemelen basınç ayarının doğru yapılmaması olab l r. Bu konuya d kkate ederek sağlayıcı ﬁrmadan gerekl ayarların doğru yapıldığının tey d alınmalı, gerek rse serv s gerçekleşt r lmel d r. Yukarda bel rt ld ğ g b seyreltme şlem n n hassas yet kuşku-

jesderg suz çok öneml d r. Z ra kabul ed lemeyecek b r hata payı le hazırlanan solüsyon, doğru dozajlarda basılsa b le başarılı olamayab l r. Bunun aks durumu da başarısızlık get recekt r. Yan ne kadar mükemmel hassas yet le hazırlansa b le doğru m ktarlarda basmamak da b r sorundur. Bu nedenle daha hassas dozaj yapan s stemler terc h ed lmel d r. Daha önce de bel rtm ş olduğum g b onl ne deb değer n alarak buna uygun ppm değer n esas alan ve bu doğrultuda basan pompalar mevcuttur. Ayrıca load cell adı ver len basma m ktarını hassas olarak tartarak sürekl hesaplayan ve doğru m ktarı basan otomasyonlar da mevcuttur. Özetle; Sahadan gelen deb değerler nden em n olmalıyız. Hata payı düşük, hassas ölçüm yapan deb metreler terc h etmel y z.

Doğru seyreltme oranı le seyreltmel y z. Gerek rse letkenl k, akt f madde test , yoğunluk vb yöntemler kontrol amacıyla uygulamalıyız.

Sahadan gelen deb b lg s ne oranla dozajımızı yapmalıyız. Bu hem aşırı (overdose) hem de yeters z dozaj r sk n ortadan kaldıracaktır.

Onl ne ve otomasyon terc h ed lse de zaman zaman b zzat dozaj s l nd r üzer nden manuel olarak - kontrol (crosscheck) yapmalıyız. Bu uygulamanın esası zamana karşı basılan b r m solüsyon m ktarını kronometre le kontrol etmekt r. Örneğ n 500 ml solüsyonu kaç san yede basacağı b rkaç kez ölçülerek saatte basılan m ktara hesap yoluyla ulaşılab l r. Tüm bu ölçümler esnasında solüsyon tankının tam dolu veya boşa yakın olması ölçüm hassas yet n b raz etk leyecekt r, bu normald r.

Yukarıda yazılanlara kısaca ekleyeb leceğ m z öneml hususlar; dozaj pompasının önünde b r ﬁltren n bulunması ve bu ﬁltren n güneş ışı le l şk s kes lmes öneml d r. Ayrıca dozaj tankının kes nl kle ısıya karşı zole ed lmel , olası dış ortam k rl l ğ ne veya temasına maruz bırakılmamalıdır. Özell kle organ k esaslı ürünler bakter yoloj k k rlenmeye mey ll d r. Güneş ışığı ve sıcaklık bu şlem hırslandırır. D ğer yandan kışın donma ve kr stalleşme sıkça görülen problemler olduğundan zolasyon, hatta bazı coğrafyalarda (soldak res mlerdek g b ) term k ısıtıcılar kullanımı gerekeb l r. B rçok jelleşme ve tıkanma sorununun, sahada nh b törün daha basılma aşamasından önce y zole ed lmemes neden yle oluştuğu göz ardı ed lmemel d r. B r öneml husus da olası b r enerj kes nt s durumunda dozaj stasyonunun tamamıyla korumasız kalması r sk d r. Sonuçta her ürünün b r dayanım,

MAKALE

stab l te eş ğ vardır. Solüsyon hal ne get rd ğ m zde ürün suyun özell kler ne yaklaşsa da olası şok b r sıcaklık sürec ne dayanımı c dd oranda düşer. Yüzey dozaj uygulamalarında b r r sk teşk l etmese de jelleşme durumu d p dozajda (downhole) c dd b r r skt r. Enerj kes nt s nde solüsyon kap ler boru ç nde harekets z kalır. Normalde ürünün aşağı nmes , ş n yapıp yukarı çıkması sürec nde yavaş yavaş stab l tes n bell oranda kaybedecek ken b r anda şok ısıya maruz kalması ve harekets z b ç mde beklemes kap ler boru tıkanmalarına neden olmaktadır. Sahalarda bu soruna sıkça get r len b rkaç çözüm bulunmaktadır.

Bunlar, sahada jeneratör bulundurmak ve pompa stasyonlarını bu jeneratör s stem ne entegre etmek, basınçlı azot tankı bulundurmak ve olası kes nt de valﬁn manuel açarak kap ler boruyu mümkün olduğunca hızlı boşaltmaktır. Her k durumda da sahada saf su bulundurmak ve mümkünse bekleyen nh b tör boşaltıldıktan sonra s stem saf su le yıkanmalıdır. Harcanacak saf su m ktarı kap ler boru ç hacm ne bağlı olarak kolayca hesap ed leb l r. Hesap ed len m ktarda saf suyun sahada her zaman hazır bulundurulmasını tavs ye eder z. Bu sayıdak yazımızda kısaca solüsyonun hazırlanmasını tak ben sahaya transfer , depolan-

ması ve uygulamaya kadar süren sürec n detayları hakkında b lg vermeye çalıştık. Gelecek sayıdak 3. Bölüm yazımızda start up çalışmaları ve devreye alma konularına değ neceğ z. Saha tecrübeler m z gerek ﬂash t p santrallerde gerekse b nary tes slerde geçt ğ m z 10 yıla dayanan saha tecrübeler le oluşmuştur. Ülkem zde jeotermal yatırımların doğru ve amacına uygun yapılması konusunda destekler m z ve b lg paylaşımlarımız sürecekt r. alper.dost@suez.com adres nden b ze her zaman ulaşab l r, sorularınızı ve çözüm öner talepler n z leteb l rs n z.

Water Technologies & Solutions

water and process treatment solutions for the geothermal power industry

Custom zed Solut on Packages Conta ner zed Solut ons

Susta nable Product on

SUEZ WTS TURKEY LTD STI Sun Plaza Maslak Mah. B l m Sokak No:5 K:13 Sarıyer, İstanbul Türk ye 34485 Tel: +90 212 366 24 16 csc.export.wts@suez.com

www.suezwatertechnolog es.com

RÖPORTAJ

GT’2019 TÜRKİYE JEOTERMAL KONGRESİ BAŞARIYLA TAMAMLANDI. JESDER tarafından bu yıl 3. kez düzenlenen Türk ye Jeotermal Kongres ve Çalıştayı (GT 2019) 6-7 Şubat tar hler nde, Ankara’da, tüm sektör paydaşlarını b r araya get rd .

jesderg

Tüm Sektör Paydaşları GT’2019 da B r Araya Geld ! Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ (JESDER) tarafından bu yıl 3.’sü düzenlenen Türk ye Jeotermal Kongres ve Çalıştayı (GT 2019),6-7 Şubat tar hler nde Ankara’da gerçekleşt r ld . Devlet n lg l kurum ve kuruluşlarından yetk l ler, pol t kacılar, yatırımcılar, h zmet sağlayıcıları ve akadem syenler g b , ülken n jeotermal sektörüne dah l tüm paydaşların b r raya geld ğ kongre ve fuarda sektörün sorunları ve geleceğ de tartışıldı. Konferansın açılış konuşmasında JESDER Başkanı Al Kındap, enerj kaynakları çer s nde yen leneb l r, tem z ve yerl olması özell kler le jeotermal n Türk ye’n n enerj de arz güvenl ğ ve enerj thalatını azaltmaya yönel k pol t kaları çer s nde kr t k b r rol oynadığını söyled . 1.347 MWe kurulu güçle, jeotermal kaynaklardan elektr k üret m Kurulu gücü le Türk ye’n n dünya dördüncüsü olduğunu bel rten Kındap, bu başarının altında, özver l g r ş mc lerle devlet tara-

yıllık bazda yüzde 5-6 arttığına d kkat çekt . Aydın, yen leneb l r enerj kaynakları olarak jeotermal, rüzgar, güneş ve b yokütle kaynaklarından enerj üret m nde sunulan ve 2020’de sona erecek YEKDEM’ n ardından, yen destekler n çok uzak olmaKonferansın d ğer açılış konuş- yan gelecekte açıklanacağı müjmacılarından Enerj İşler des n verd . Aydın açıklamaGenel Müdürü Murat Zeker ya sında “Sayın Bakanımız önüAydın güncel olarak jeotermal müzdek süreç çer s nde, bu koelektr ğ n n toplam üret m ç n- nudak açıklamayı b zzat kend dek payının yaklaşık yüzde 3 ol- ler yapacaklar” ded . Açıklanaduğunu bel rterek, Türk ye’ n n sı beklen len yen model üzeelektr k taleb n n uzun vadede r nde çalışırken dünyadak fından sağlanan destekler n yattığını vurguladı. Kındap, ancak destek mekan zmalarının devamı le Türk ye’n n 2023 yılında 3000 MWe JES kurulu gücü hedeﬁne ulaşab leceğ n bel rtt .

Enerj İşler Genel Müdürü Murat Zeker ya AYDIN

uygulamaları, çeş tl ülkelerdek destekler n boyutunu ve gel ş m n d kkate aldıklarını bel rten Aydın teşv k noktasında herhang b r tereddüt olmadığını, ancak boyutu ve n ha tüket c üzer ndek etk ler n de d kkate alan b r yaklaşımın önem taşıdığını bel rtt .

JESDER Yönet m Kurulu Başkanı Al KINDAP açılış konuşmasında sektöre l şk n öneml b lg ler paylaştı.

Yaklaşık 500 k ş n n katıldığı GT-2019, akadem syenler ve h zmet sağlayacıların sektörün tekn k sorunları ve çözümler ne l şk n sunumları ve ürün tanıtımları le tamamlandı. 29

GT’2019

GT’2019'da Konuşan Enerj İşler Genel Müdürü Sn. Zeker ya AYDIN:

“YENİLENEBİLİR DESTEĞİ SÜRECEK, MODEL ÜZERİNDE ÇALIŞILIYOR” JESDER Başkanı Al Kındap yaptığı konuşmada, 1.347 MWe kurulu güce ulaşan sektörün, Türk ye’y dünyada dördüncü sıraya taşıdığını bel rterek, 2023 hedefler çerçeves nde 3000 MWe kurulu güce er şme planının ancak YEKDEM’ n varlığı le gerçekleşeb leceğ n bel rtt . Türk ye’n n sah p olduğu gerçek jeotermal enerj potans yel n n ortaya çıkarılab lmes ve gel şt r lecek yen tekn klerle daha ver ml b r şek lde değerlend r leb lmes ç n YEKDEM’ n devam etmes gerekt ğ n bel rten Al Kındap, “Yeterl altyapı ve teşv kler le Türk ye’n n % 70’ nde jeotermal enerj le konut ve sera ısıtma sağlanab l r. Sektör olarak b z bunu gerçekleşt rmeye hazırız, yeter k uygun teşv k ve destekler ver ls n” ded . Seracılığın en öneml bütçe kalem olan ısıtmanın da jeotermal enerj tarafından tem z ve ucuz şek lde karşılanab leceğ n bel rten JESDER Başkanı Kındap, şunları söyled : “Ülkem zde öneml b r bölümü elektr k üret m ç n kullanılan jeotermal enerj ; ısıtma-soğutma, seracılık, kurutma, kaplıca ve sağlık tur zm , balıkçılık g b k nc l kullanım alanlarında da büyük b r potans yele sah pt r ve dünyadak zeng n kullanım örnekler b ze jeotermalde g tmem z gereken st kamet göstermekted r.” JESDER, seracılıkta jeotermal kaynakların kullanımını artırmak amacıyla Man sa Alaşeh r, Aydın Efeler ve Den zl Sarayköy’de 3 jeotermal ısıtmalı sera bölges kurulmasına öncülük ed yor. 30

TALEP SENARYOLARI YAPILIYOR Enerj İşler Genel Müdürü Murat Zeker ya Aydın se GT’ 2019 Jeotermal Kongres ’nde yaptığı konuşmada kamu özel şb rl ğ n n jeotermalde Türk ye’y 2018’de Avrupa’da b r nc sıraya taşıdığını bel rterek yerl ve yen leneb l r kaynakların toplam elektr k üret m ç ndek payı yüzde 60’a yükseld ğ n , önümüzdek dönemde bu oranın daha da artması ç n çalışmaları sürdürüleceğ n bel rtt . Yen leneb l r ve yerl enerj kaynaklarının desteklenmes gerekt ğ konusunda ortak kanaat bulunduğunu fade eden Zeker ya Aydın, ancak yen mekan zmanın yapısı konusunda t t z b r çalışma sürdürüldüğünü vurguladı. Enerj İşler Genel Müdürü Murat Zeker ya Aydın, ver lecek teşv kler n fayda ve mal yet anal zler n n d kkatl şek lde yapıldığını bel rterek, “Hedeﬁm z, jeotermal potans yel n tamamını hayata geç rmek” ded .

Zeker ya Aydın, yen destek mekan zmasının kısa süre ç nde T.C. Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanı Fat h Dönmez tarafından açıklanacağını bel rtt . Yerl ve yen leneb l r enerj n n desteklenmes ç n talep senaryosu çalışması yaptıklarını fade eden Zeker ya Aydın, Türk ye’n n 2023’te 376, 2027’de se 437 m lyar k lovat saat elektr k enerj s ne taleb ne ulaşacağını öngördükler n bel rtt . Türk ye’n n 2018’ 303 m yar k lovat saat taleple tamamladığına d kkat çeken Zeker ya Aydın, 2023’e kadar s teme eklen lecek 24 b n megavatın yüzde 84’ünün yerl ve yen leneb l r enerj kaynaklarından olmasını öngördükler n bel rtt . Enerj İşler Genel Müdürü Murat Zeker ya Aydın’ın verd ğ b lg ye göre 2027’de ulaşılacak 437 m lyar k lovat saat taleb karşılamak ç n gereken 40 b n k lovat saat n yüzde 82’s n n de yerl ve yen leneb l r enerj kaynaklarından kaynaklanması öngörülüyor.

jesderg JEOTERMAL YATIRIMLAR EKONOMİ AÇISINDAN DA ÇOK ÖNEMLİ JESDER Başkan Vek l Ufuk Şentürk de, jeotermal sektörün gündem ndek en öneml konunun YEKDEM konusunun b r an önce sonuçlanması olduğunu bel rterek, “Her yıl neredeyse 1 m lyar dolarlık yatırım yapılan sektörde yatırımlar neredeyse yüzde 10’a kadar düştü” değerlend rmes n yaptı.

SEKTÖR TEDARİKÇİLERİNDEN KONGREYE YOĞUN İLGİ GT’2019 GREENChem cals Ana Sponsorluğunda Gerçekleşt .

3. Türk ye Jeotetmal Kongres Ana Sponsoru GREEN Chem cals Grup L der Can AYDIN, Açılış Konuşmasında sektör yetk l ler ne 1 GW barajının aşılması konusundak başarı neden yle teşekkür ederken, bu başarıdak payları ç n

gurur duyduklarını, hedefler n n ülkem z yurtdışında tems l etmek olduğunu söyled .

Green Chem cals Su Şartlandırma ve Jeotermal K myasal ürünler ARGE Yönet c s Sn. Emrah VAYDOGAN “Jeotermal S stemlerde yen nes l k myasal ürünler “ sunumunu gerçekleşt rerek, sektör paydaşlarına öneml b lg ler aktardı.

GT’2019

6 ŞUBAT’TA GERÇEKLEŞTİRİŞLEN SEKTÖREL DEĞERLENDİRME VE GENEL BAKIŞ OTURUMUNA KURUMLARININ ÜST DÜZEY MAKAMLARI TEŞRİF ETTİ. Oturum 6 Şubat 2019 saat 10:00 da JESDER Yönet m Kurulu Başkanı Sayın Al KINDAP’ın açılış konuşması le başlamış, Başkan Vek l Sayın Ufuk ŞENTÜRK, Kongre ana Sponsoru GREEN Chem cals tems lc s Sayın Can Al AYDIN ve Enerj İşler Genel Müdürü Sayın Murat Zeker ya AYDIN’ın konuşmaları le devam etm şt r. JESDER tarafından daha önce maddeler hal nde bel rlenm ş olan aşağıdak konu başlıklarının tek tek rdelenerek, kurum yetk l ler n n ve yatırımcıların görüşler n n alınğıdı oturum Sayın ŞENTÜRK’ün moderatörlüğünde gerçekleşt r lm şt r.

1. Madde : YEKDEM YEKDEM’ n mümkün olan en kısa süre çer s nde n hayetlenmes n n önem üzer nde durulmuş ve kurumlardan alınan görüşler net ces nde; dünyadak teşv k s stemler n n ncelenmes n n öneml olduğu ve konu le lg l Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanı Sayın Fat h DÖNMEZ’ n b zzat açıklama yapacağı bel rt lm şt r. Aynı konu çerçeves nde, yatırım aşamasında YEKDEM müraacat yapısının yatırımcılara sıkıntı yaşatması neden le sorunsuz b r yapının varlığının elzem olduğu bel rt lm ş ve müracaat takv m n n yılda 3-4’e çıkarılması gerekl l ğ konusunda st şarelerde bulunulmuştur. Net cede, yetk lerce konu üzer nde çalışıldığı bel rt lm şt r. 2. Madde: Resm İz nler B r d ğer gündem maddes gereğ nce; ÇED g b resm z n süreçler nde yaşanan sıkıntıların g der lmes ç n yasal b r düzenlemen n yapılması gerekl l ğ görüşülmüş ve akab nde Çevre ve Şeh rc l k Bakanlığı le Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan alınan b lg ler doğrultusunda, konu le lg l su k rl l ğ ve çamur k rl l ğ üzer ne çalışma yapıldığı ve yasal düzenlemeler le lg l b r taslak oluşturulacağına da r görüş alınmıştır. 4. Madde: Yerel Yönet mler 3. Madde: DSİ Tarafından Talep Ed len Raporlarda Standart Oluşturulması Y ne DSİ’n n sted ğ h drojeoloj k etüd raporlarının standartlaştırılması gerekl l ğ gündeme alınarak, müdürlükler arası farklılık arz eden etüd rapor çer kler n n tek t p olması gerekt ğ üzer nde durulmuştur. Standartlaşma sonrası; sürec n daha kolay şleyeceğ vurgusu yapılmıştır. 32

JESDER tarafından let len b r d ğer sorun se; yerel yönet mler n verg tahs latındak keyﬁ ve standart olmayan uygulamalarıdır. Kanuna göre; yatırım dönemler nde yatırımcı, damga ve harç verg s st snasına tab d r. Fakat yerel yönet mlerde ve beled yelerde bu süreç şlememekted r. Konunun Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığı aracılığı le İç İşler Bakanlığı’na let lmes r ca ed lm şt r.

jesderg

5. Madde: H br t Yen leneb l r Enerj Santraller n n Yasal Düzenleme İht yacı Jeotermal enerj sektörü ç n elzem olan b r d ğer konu h br t tes slerd r. Santraller çevres nde kalan atıl alanların h br t tes sler le değerlend r l p, santraller n ç elektr k tüket mler n n bu tes slerden karşılamasının ne denl öneml olduğu vurgulanmış ve konu le lg l yasal düzenlemen n gerekl l ğ nden bahsed lm şt r. Yetk l ler; konu le lg l çalışmaların olduğu ve en kısa sürede n hayetleneceğ n b ld rm şlerd r. 6. Madde: Kamulaştırma İşlemler n n Tek Elden Yürütülmes B r d ğer sorun; Kamulaştırma şlemler nde yetk l b r mler n b rden fazla olmasıdır. Bu çok b r ml l k, kamulaştırma şlemler n n net celenememes ne sebep olmaktadır. Bu nedenle, tek b r merkeze ve dare b r m ne ht yaç olduğu bel rt lm ş, Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığı çer s nde oluşturulacak ve sadece jeotermal şlemler le lg lenecek b r b r m n varlığı, sektöre vme kazandıracaktır.

7. Madde: Jeotermal Sondaj Teşv kler B r d ğer gündem başlığı olarak ve her alanda d le get r len, sondajlarda kullanılan petrolün KDV ve ÖTV st nasına tab olması gerekl l ğ konusu şlenm şt r. Petrol mevzuatınca, petrol sondajlarına uygulanan bu st snanın, jeotermal sondajlarda da uygulanması mal yet düşürecek ve sektör 2023 yılı planı çerçeves nde, öneml b r adım daha atmış olacaktır 8. Madde: Entegre Jeotermal Yatırımların İlave Teşv k İht yacı Son olarak; entegre jeotermal yatırımlar konusunda, Türk ye’de yer alan yaklaşık 2.650 dönümlük sera alanı olduğu ve bu seralardan normal seralara göre daha fazla ver m alınacağı b lg s geç lm ş fakat bu t p k nc l yatırımlar ç n de teşv klere ht yaç olduğu vurgulanmıştır. GT 2019 Türk ye Jeotermal Kongres -Sektörel Değerlend rme ve Genel Bakış Oturumu, kamu kurum yetk l ler , yatırımcılar, sektör tedar kç ler ve lg l d ğer kurumların katkıları le başarılı b r şek lde sonlanmıştır. 33

MAKALE

KARBONDİOKSİT GAZI İLE ENERJİ ÜRETİMİNİN ARTTIRILMASI Gökhan TOPÇU, Malzeme B l m ve Mühend sl ğ , İzm r Yüksek Teknoloj Enst tüsü, 35430 Gülbahçe, Urla, İZMİR Gonca A. KOÇ, Tuzla Jeotermal Elektr k Santral , 35210 İZMİR Alper BABA, İnşaat Mühend sl ğ , İzm r Yüksek Teknoloj Enst tüsü, 35430 Gülbahçe, Urla, İZMİR Mustafa M. DEMİR, Malzeme B l m ve Mühend sl ğ , İzm r Yüksek Teknoloj Enst tüsü, 35430 Gülbahçe, Urla, İZMİR maktadır. S stemde metals l kat kabuklaşması görülmes Son yıllarda ekonom s ve nüfu- n n temel neden rezervuarda su hızla büyüyen ülkem zde bu bulunan çözünmüş karbond okbüyümeye paralel olarak enerj s t (CO2) gazının yeryüzüne çıht yacı da g derek artmaktadır. karken basıncın azalması le s sG derek artan enerj ht yacının temden ayrılmasıdır. CO2 yapıyanı sıra yaşanab lecek enerj sı t bar yle as d k b r gazdır. Çösağlama devamlılığı/zorunlulu- zünmüş CO2 m ktarının düşğu da gerek dünyada gerekse ül- mes s stem as tl ğ n n azalmakem zde sık sık gündeme gel- sına dolayısı le s l syumca zenmekte ve tartışılmaktadır. Artan g n olan jeotermal suyun oks t enerj taleb n karşılamak ve gü- ve h droks t olarak çökmes n tenümüzde kullanılan fos l yakıt- t klemekted r. ların doğaya verd ğ zarardan kurtulmak adına yen ve yeş l Metal-s l kat b r k mler n n enenerj kaynaklarına yönel m her gellenmes hem s stemler n ömrünün uzatılması hem de enerj geçen gün artmaktadır. ver m n n arttırılması adına k l t Türk ye ölçeğ nde, enerj ht ya- rol oynadığından, günümüzde cının karşılanması bakımından hem faal yet alanlarında hem sürdürüleb l r enerj le lg l yatı- de akadem k anlamda b rçok rımlar sürmekte ve bunlar ç nde yaklaşım serg lenmekted r. Bu jeotermal enerj öneml b r yer yaklaşımlar arasında su düzentutmakta. Yüksek sıcaklıkta b r- ley c organ k moleküllerden, çeçok element ve b leş ğ çer s n- ş tl zayıf as tlere kadar b r takım de barındıran jeotermal su, şle- uygulamalar mevcut olup, get m s stemler nde çeş tl k mya- nel olarak zlenen stratej suyun salların katmanlaşarak b r kme- as tl ğ n n (pH) düzenlenmes s ne ve s stem b leşenler n n üzer ned r. CO2 gazının s stemaşınmasına sebep olur. Bu k m- den ayrıldığı düşünüldüğünde, yasal b r k mler arasında en b - bu gazın s steme tekrar kazanl nd k olarak öne çıkan yapılar dırılması kabuk oluşumunun metal-s l kat türevler olup, yalıt- azaltılmasının yanı sıra günükan doğalarından dolayı, yal- müzün en öneml problem olan nızca s stemde b r kerek tıka- global ısınma açısından sera nıklığa değ l aynı zamanda ısıl gazı etk s n az da olsa azaltıllet m n azalmasına sebep ol- masına katkıda bulunacak yen ÖZET

b r yaklaşım olarak öne çıkmaktadır. Yapılan son çalışmalarda, günümüzde faal yet alanlarında kullanılan form k as t le karşılaştırılan bu yen yaklaşımın, metal-s l kat b r k m n n azaltılmasında form k as t kadar başarılı sonuçlar verd ğ raporlanmıştır. Bununla b rl kte kullanılan as tlere kıyasla CO2 gazının s stem n aşınmasına yönel k herhang b r zararının olmaması b r d ğer avantajı olarak umut ver c görünmekted r. Yazı le lg l detaylar Geotherm cs derg s n n son fas külünde bulunab l r.[1] KAYNAKÇA [1] Topcu, G., Koç, G. A., Baba, A., & Dem r, M. M. The nject on of CO2 to hypersal ne geothermal br ne: A case study for Tuzla reg on. Geotherm cs (2019) 80, 86-91.

Tüm Destekç ler m ze Teşekkür Eder z. ANA SPONSOR

HABERLER

Proje, d ğer katılımcıların tems l ett ğ ş rketler n yanı sıra, İrlanda jeoloj ş rketler ç n de jeotermal enerj gel şt rme alanındak d ğer Avrupalı ortaklarla şb rl ğ ç nde uzmanlık kazanmaları ç n har ka b r fırsat. Reseps yonda yaptığı açıklamada, Bakan Bruton; “Jeotermal enerj gel ş m n n kullanılması küresel olarak Sürdürüleb l r Kalkınma Hedefler ne ulaşmaya yardımcı olacaktır.” açıklamalrında bulundu.

GEO-ENERGY EUROPE projes n n amacı, İrlandalı ve d ğer Avrupalı jeotermal enerj uzmanları arasında bağlantılar kurİlet ş m, İkl m Eylem ve Çevre mak ve Avrupalı Küçük ve Orta Bakanı R chard Bruton TD Büyüklüktek ş rketlere yerleş k (D C C AE), GEO-E N E R GY ve gel şmekte olan pazarlara EUROPE’ın 21 Ocak 2019 Dub- h zmet verme konusunda yarl n’de gerçekleşt r len toplantı dımcı olmaktır. Proje konsors sonrası reseps yonda konsors - yumu, Fransa, Belç ka, Almanya, İspanya, Macar stan, Türk yuma l şk n memnun yet n ye ve İrlanda’dan sek z kümesundu. lenme kuruluşundan oluşmakJESDER’ n de katılımcısı oldu- tadır. İrlanda, DCCAE’n n b r böğu Geo-Energy Europe Proje lümü olan Geolog cal Survey Iretoplantısı 21 Ocak’da Dubl n’de land merkezl b r şletme kümes Geosc ence Ireland’ın (GI) ev- olan Geosc ence Ireland tarafından tems l ed lmekted r. sah pl ğ nde tamamlandı. Bakan BRUTON’dan, GeoEnergy Europe Dubl n toplantısında jeotermale destek

Dubl n’dek GEO-ENERGY Çalıştayı GI evsah pl ğ nde, GSI le Dış İl şk ler ve T caret Bölümü (DFAT) tarafından yapıldı. GEO-ENERGY EUROPE çalıştayında Fransa, Türk ye, İspanya, Belç ka ve Macar stan Elç l kler T caret ve B l m Ataşeler n n katkıları; bu yuvarlak masa tartışmasını DFAT’tan Anne Mar e Flynn yürüttü. İrlanda şeh rler nde (örneğ n, Kentsel İkl m Fonu 2018 kapsamında DCCAE tarafından ﬁnanse ed len Dubl n Şehr ve Güney Dubl n İl Mecl sler ) ﬁnanse ed len bölgesel ısıtma s stemler ne yönel k destek artışı, ısı enerj s sektörünün gel şmes nde, jeotermal ısının yen leneb l r enerj karışımının b r parçasını oluşturma ve dekarbon ze ed lmes ne yardımcı olma fırsatı sunmaktadır.

Celle Sondaj Konferansı 2019 Celle Sondaj 2019, şletme ve b l me lg duyan profesyoneller makalelere katkıda bulunmaya, yen teknoloj ler tartışmaya ve sunmaya, konferans ve serg de meslektaşlarla buluşmaya davet ed yor.

EGS çalışmalarını gerçekleşt rmede kuyu ç araçları ç n ABD ﬁnansman mkanı ABD Enerj Bakanlığı'nın (DOE) İler Araştırma Projeler Ajansı-Enerj (ARPA-E), Gel şm ş Jeotermal S stemler (EGS) sağlayan kuyu ç araçları ç n jeotermal teknoloj uygulamasıyla lg l b r seçenek de dah l olmak üzere ﬁnansman fırsatı yayınladı. 36

jesderg

ORMAT’TAN İLGİ ÇEKİCİ HİBRİT SANTRAL İç tüket m karşılamak ve üret len elektr ğ artırmak ç n Ormat Technolog es, Nevada/ABD' dek 24 MW'lık Tungsten jeotermal santral n n yanında 18 MW'lık b r Solar PV santral planlıyor. Jeotermal santraller sıcak günlerde karşılaşıldığı g b gün ortasında yüksek sıcaklıklarda ver ml b r şek lde çalışmaz ve soğutma kuleler ver ml değ ld r, bu da santral n ver m n düşürür. Jeotermal enerj santraller , türb n besleyen buharı yoğunlaştırmak, güç çıkışını arttırmak ve ısıdan güç dönüşüm ver ml l ğ n arttırmak ç n soğutma gerekt r r. Bu santraller n elektr k CleanTechn ca, planlanan projeyle lg l paylaştığı raporda, kurulumun h br t doğası hakkında bazı ayrıntılar sunuyor. 24 MW’lık Tungsten Jeotermal Santral , Aralık 2017’de t car şletmeye başlamıştı. Planlanan 18 MW’lık solar PV santral n n yıllık ortalama 15 m lyon $ gel r elde etmes beklen yor. Elektr ğ n alıcısı se, MWh başına 75,5 ABD Doları veya yaklaşık 0,075 ABD Doları / kWh c varında b r ﬁyatla Güney Kal forn ya Kamu Enerj Kurumu (SCPPA).

Projen n hedeﬁ, güneş santral n n jeotermal tes s şletmek ç n gereken ç tüket m karşılamak. Pek , santral çalıştırmak ç n elektr k neden gerekl ?

üret m yaz dönem nde, santral ver ml l ğ n n doğrudan jeotermal kaynağa ve ortam sıcaklığına bağlı olması neden le düşmekted r.

İç tüket m esas olarak santral n çalışması ç n gerekl , pompalar ve d ğer elemanlarda tüket len elektr k tüket m olarak tanımlanmaktadır. Genel olarak jeotermal santraller normalde %2-5 aralığında ç tüket m karşılamak ç n kend elektr k üret m n kullanırlar.

Solar PV le, SCPPA’ya satılan enerj y maks muma çıkararak genel enerj çıkışı artırılacaktır. Termal güneş enerj s n n sıcaklığını düşürmek ç n termal güneş soğutma hatlarının kurulduğu ve maks mum ver m n korunmasına yardımcı olan başka güneş-jeotermal çözümler de mevcuttur. Kaynak: Th nkGeoEnergy

“Jeotermal tes sler ve uygulamaların em syonları” konusunda AB tarafından ﬁnanse ed len ve Ernst & Young, RINA ve VITO konsors yumu tarafından yürütülen çalışmada, jeotermal santral sah pler , çevre kuruluşları ve d ğer sektör paydaşları ver toplama sürec ne katkıda bulunmaya davet ed l yor.

Zorlu Enerj , AB'n n enerj araştırma ve novasyon programı olan Ufuk 2020 Programı kapsamındak enerj depolama çalışmalarını çeren ‘GeoSmart' projes kapsamında, enerj depolama alanında yapılacak çalışmalar ç n Kızıldere 1 Jeotermal Enerj Santral le 19 katılımcıdan b r oldu. KAYNAK:

HABERLER

nı gel şt rmek ve jeotermal kay

Gıda ve Tarım sektörler nde jeotermal ısının ben msenmes n hızlandırmak ç n öneml dersler Büyüyen nüfus, yoksulluk ve kl m değ ş kl ğ g b büyük küresel eğ l mler tartışırken enerj ve gıda arasındak bağlantı çok öneml d r. IRENA'nın bu yen raporunda, tarım-gıda sektöründe jeotermal ısı adaptasyonunun nasıl hızlandırılab leceğ ele alınmıştır. Ağırlıklı kullanım alanı enerj üret m ve bölgesel ısıtma olarak b l nen jeotermal enerj , tarımsal gıda sektöründe (örneğ n seralarda veya gıda kurutma ve şlemede) b r nc l formunda (yan ısı olarak) kullanılab l r. Jeotermal kaynağın bu amaçla kullanımı, gıda kullanılab l rl ğ n arttırmaya, fos l yakıtlara olan bağımlılığı azaltmaya, ﬁyat dalgalanmalarına karşı korunmayı ve sektörden yayılan zararlı em syonları azaltmaya yardımcı olab l r. Ayrıca, y yecek atıklarını öneml ölçüde azaltab l r. Gıda şleme ve tarımdak b rçok jeotermal uygulama düşük sıcaklıklara ht yaç duyar ve bu nedenle jeotermal kaynakların enerj /elektr k üret m ç n uygun olmayacağı alanlarda da konuşlandırılab l r. Bu uygulamalar, bu tür yerl ve yen leneb l r enerj kaynaklarından yararlanab lecek ülke ve bölgeler n sayısını artırab l r. Gelecek vaat eden potans yele, pol t ka yapıcılar ve k l t paydaşlarda artan lg ye rağmen, dünyadak gıda le lg l uygulamalarda jeotermal ısının doğrudan kullanımı hala oldukça sınırlıdır. Bu çerçevede, IRENA tarafından Ocak 2019’da yayınlanan rapor, tarımsal gıda sektöründe 38

jeotermal ısı kullanımını yaygınlaştırmak ç n farkındalığı arttırmayı, deney mler ve dersler paylaşmayı ve öner lerde bulunmayı amaçlamaktadır. Raporda yer alan anal z, aşağıda sıralanmış altı kr t k faktörü önermekted r: 1. Net ve şeffaf l sanslama prosedürler yle elektr k üret m n n ötes nde jeotermal kaynakları gel şt rme ve mümkünse daha küçük ölçekl projeler ç n düzenleme yapma hakkı veren mevzuatın varlığı. 2. Jeotermal ısı ç n özel pol t ka araçlarının oluşturulması, özell kle b r projen n lk ve yüksek sermaye gerekt ren aşamaları le lg l r skler n paylaşılması / azaltılması. 3. Jeotermal planların endüstr yel ve kırsal kalkınma stratej ler ne entegrasyonu ve yerel toplulukların ve g r ş mc ler n katılımı. Bu stratej ler, jeotermal alanların etrafında yen üretken faal yetler çekmey amaçlayan önlemler çereb l r. 4. Yen ve gel şmekte olan pazarlarda, jeoloj n n anlaşılması-

nakların yakınında bulunan ver ml faal yetler n ısı talep profil n değerlend rmek ç n fiz b l te çalışmalarına ve p lot projelere destek sağlanması. 5. Ver ml operasyonlar ve jeotermal n tarımsal gıda projeler ne daha gen ş b r şek lde yayılmasını sağlamak ç n gıda üret m ve şlenmes nde yerel ş gücünün (örneğ n kurutucu kullanımında) gel şt r lmes ve eğ t lmes . 6. Çevre ve uzun vadel ekonom k sürdürüleb l rl k le uyumluluğu sağlamak ç n jeotermal kaynakların akıllıca yönet m . Gıda ve tarım ç n jeotermal enerj uygulamaları gel şt rmey hedefleyen ülkeler, tekn k, pol t ka, düzenley c ve finansal çözümler hakkındak deney mler ve görüşler paylaşmak ve şb rl ğ fırsatlarını araştırmak ç n Global Jeotermal İtt fakı g b uluslararası platformlardan yararlanab l r. Bu yayın Küresel Jeotermal İtt fak B lg Paylaşımı Platformu çerçeves nde gel şt r lm şt r. KAYNAK:

jesderg Alaşeh r’de 1800 dekarlık alanda kurulması planlanan ve 3 b n k ş ye st hdam sağlaması hedeflenen “Jeotermal Kaynaklı Tarıma Dayalı İht sas Organ ze Sanay Bölges ” ç n lk adım atıldı. İHA tarafından 2 Şubat’ta duyurulan habere göre, Man sa’nın Alaşeh r lçes nde Tarıma Dayalı İht sas Sera Organ ze Sanay Bölges kurulması amacıyla yürütülen çalışmalar devam ed yor. Alaşeh r Beled yes şubat ayı mecl s toplantısında, lçen n Kemal ye Mahalles nde b n 800 dekarlık alana “Jeotermal Kaynaklı Tarıma Dayalı İht sas Organ ze Sanay Bölges ” kurulmasına l şk n konuda mecl s kararı mzalanarak Alaşeh r

Beled yes n n yüzde 60 katılım payı le müteşebb s heyette kurucu üye olarak yer alması kararlaştırıldı. Konuyla lg l Alaşeh r Beled ye Başkanı Al Uçak, “Devlet m z n desteğ le Kemal ye Mahallem zde kurulması planlanan Jeotermal Kaynaklı Tarıma Da-

yalı İht sas Organ ze Sera Bölges b n 800 dekarlık alana kurulacak olup, b n 450 dekarlık alanda seracılık faal yet göster lecekt r ve 3 b n Alaşeh rl hemşehr m ze ş mkanı sağlanacaktır.” açıklamalrında bulundu. Kaynak: İHA

Yen leneb l r kaynaklara dayalı enerj santraller ne KDV muaﬁyet uygulaması Ekonom alanında düzenlemeler çeren Verg Kanunları le Bazı Kanun ve KHK'lerde Değ ş kl k Yapılmasına Da r K a n u n Te k l ﬁ ’ n n , T B M M Genel Kurulunda kabul ed lerek, yen leneb l r ve d ğer enerj tes sler ne KDV st snası get r lmes yasalaştı.

17 Ocak tar hl TBMM oturumunda, ekonom alanında düzenlemeler çeren Verg Kanunları le Bazı Kanun ve KHK’ lerde Değ ş kl k Yapılmasına Da r Kanun Tekl ﬁ kabul ed lerek yasalaştı. 71 maddel k düzenleme çeren tekl f le b rçok alanda verg nd r m sağlandı.

Yen leneb l r ve d ğer enerj tes sler ne de KDV st snası get ren yasa çer s nde yer aldı. 2017 ve 2018 yıllarında gerçekleşt r len malat sanay ne yönel k yatırım teşv k belges kapsamındak yatırım harcamaları ç n baz alınan Kurumlar Verg s oranlarının, 2019 yılında da uygulamasına devam ed lecek. Cumhurbaşkanı, bu sürey , süren n b t m n tak p eden her b r takv m yılı t barıyla ayrı ayrı ya da b rl kte, 5 yıla kadar uzatmaya yetk l olacak. Torba yasa le ayrıca vade farkı, ﬁyat farkı, fa z, pr m g b çeş tl gel rler n yanı sıra kur farkı da matraha dâh l unsurlar arasında yer alacak. Kaynak: NTV 39

MEVLÜT ALP GÜRÜN le 3S K A L E E N E R J İ’Y İ KONUŞTUK. Santral adı : JES 1 F rma : 3S Kale Hold ng Kurulu Güç : 25 MWe Konum: Aydın Kabul tar h : Ek m 2018

jesderg ler yaptık. Etk leş mler gözlemled k. Toplanan b lg ler ışığında kurulacak santral n ölçeğ ne karar verd k. Yatırım aşamasında karşılaşılan sorunlar ve alınan r skler nelerd ? Çalışmalar b r öngörü ve fiz b l te net ces nde yapılıyor. Yer üstünü çalışmak n speten daha kolay. Somut b r mühend sl kle yer üstü santral çalışmaları yapılıyor. R sk rezervuar oluşturuyor. Şayet öngörülen deb , basınç ve k myasal yapıda öneml farklılıklar doğarsa Mevlüt Alp GÜRÜN k md r? proje c dd manada b r başarıSanay c b r a len n üçüncü sızlığa sürükleneb l r. kuşak b r ferd y m. Köken m z Kale K l t firmasıdır. İnşaat mü- Santral n teknoloj k yapısı le lg b lg vereb l r m s n z? hend s y m. D ğerler nden farkınız ned r? Jeotermal enerj ye yatırım yapma fikr nasıl ortaya çıktı? 3S Kale JES-1 25 MWe kurulu güce sah p, ORC t p b r sant2011 yılında a le ç nde yen b r rald r. 8 adet üret m kuyusu ve yapılanmaya g d ld ve 3S Kale 10 adet enjeks yon kuyusu le ş rket kuruldu. Faal yete gayr - faal yet göstermekted r. Türmenkul çalışmalarıyla başla- b nler , egzos, yağlama ve hız dık. Öteden ber enerj çalışma- kontrol s stemler yerl üret mlarına lg duyuyorduk. 2014 lerd r. Yerl aksam teşv k nden N san ayında b r yurt dışı seya- faydalanmaktayız. hat mde, enerj sektöründe çalışan kıymetl b r finans yönet - Çevresel etk ler konusunda c s yle tanıştım. Kend s nden al- ne g b önemler alıyorsunuz? dığım lhamla 3S Kale Enerj ş rket n kurduk ve şe jeotermal Kısa dönem test akışlarımızda soğutma kuleler kullandık ve dalında başladık.

gerekl sıcaklık değerler ne ulaştık. Uzun dönem testler m zde se kuyularımızdan b r n enjeks yon kuyusu olarak değerlend rd k. Bölge halkıyla l şk ler n z nasıl? Planladığınız sosyal sorumluluk projeler nelerd r? İnc rl ova İlçes , Osmanbükü Mahalles mücav r alanında bulunuyoruz. Beled yen n sosyal çalışmalarında naç zane destek olmaya gayret ed yor, çalışma arkadaşlarımızı mümkün mertebe yakın mahallem zden seçmeye çalışıyoruz. İlerleyen dönemde eğ t m alanında sosyal sorumluluk projeler gel şt rmey hedefl yoruz. Santral yatırımın ﬁnansman b lg ler n paylaşır mısınız? Devam eden b rkaç sürec m zle beraber 101 m lyon usd mal yetle proje yatırımımızı n hayetlend receğ z. İşletme aşamasında ne tür sorunlar le karşılaşılıyor? Projem z Menderes Graben n n tam ortasında yer almaktadır. Zaman ç nde basınç kayıpları yaşayacağımızı öngörmektey z. Bu sebeple “art ﬁc al l ft ng” konularını değerlend r yor, testler n yapıyoruz.

Arama aşamasında ne tür çalışmalar yapıldı? (jeoloj k, jeoﬁz k, k mya, sondaj vs.) B l msel çalışmalara çok önem vermektey z. Aydın projem zde s sm k ve MT tab r ed len çalışmaları yaptık. Bölge jeoloj s çalışıldı. Su numuneler m z n k myasal anal zler n yaptık. Sondaj aşamalarında da sürekl data topladık. Uzun sürel test -

3S Kale JES-1 Jeotermal Elektr k Santral (Aydın) 41

RÖPORTAJ

3S Kale enerj de kaç k ş st hdam ed l yor? Oryantasyon sürec n z nasıl şl yor?

Bankası destek programı le bölgedek çalışmalarımıza devam etme arzusundayız.

3S Kale JES-1 ‘de 39 k ş çalışmaktadır. “yen doğan hastalığı” tab r ed len ufak tefek aksaklıkları her yen şletme g b b z de yaşıyoruz. Rezervuarın yen denges ne ulaşmasıyla yaz aylarına kalmadan stab l şletme düzen ne geçeceğ m z öngörüyoruz.

Bu kuyunun bulunduğu ruhsat sahasında yapmayı planladığınız yatırım hakkında b lg vereb l r m s n z?

Türk ye’n n en sıcak jeotermal kuyusuna sah ps n z bu konudak tekn k detayları paylaşab l r m s n z? N ğde ve Aksaray İller nde de çalışmalarımız devam etmekted r. Aksaray Bozköy ruhsatımızda açtığımız sondaj le Türk ye’n n en sıcak kuyu d b net ces n elde ett k, 295 C. Dünya

B r kuyu daha açıp testler m ze devam etmek st yoruz. Gelecekte planladığınız d ğer yatırımlardan söz eder m s n z? Yatırım planlarınız hang kr terlere göre şek llenecek? Ege Bölges nde oyun alanının y ce daraldığını, yen açılımlara ht yaç olduğunu görüyoruz. Üm t ed yorum k N ğdeAksaray çalışmalarımız olumlu net celen r ve İç Anadolu b r jeotermal bölge hal ne gel r.

3S Kale Enerj olarak; ‘Yen leneb l r enerj arama ve üret m konusunda Türk ye’n n önde gelen ş rketler nden b r olma’ m syonuyla yola çıktık. Bu m syonla; Ülkem z n jeotermal potans yel n açığa çıkartmak ç n jeotermal bölgelerde jeoloj k ve sondaj çalışmaları yapma, Keşfed len termal suları elektr k enerj s üret m , seracılık, termal tur zm vb. alanlara kullanma, Rüzgar ve güneş enerj s konularında araştırma ve üret m çalışmaları yapma, Yurt ç ve yurt dışında fos l yakıtlar ve madenc l k konularında araştırma ve gel şt rme çalışmalarında bulunma hedeﬁyle faal yetler m ze devam ed yoruz.

3S Kale JES-1 Jeotermal Elektr k Santral (Aydın) 42

HABER

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN JEOTERMAL POTANSİYELİNİN ARAŞTIRILMASI PROJESİ Prof. Dr. Alper BABA1, Gülden GÖKÇEN AKKURT 1, Mustafa DEMİR1, İrfan YEŞİLNACAR2, Tah r NALBANTCILAR3, Fuat ŞAROĞLU4, Ebru KUZGUNKAYA1, İbrah m AKKUŞ4, Nedret ÖZEL5, Şükrü ARSLAN3, Nesr n DURSUN2, Ham dreza YAZDANI1 1

İzm r Yüksek Teknoloj Enst tüsü, 2 Harran Ün vers tes , 3Batman Ün vers tes , 4 MTA (Emekl ), 5 GAP BKİ

ÖZ Anadolu bölgesi, dünyada sismik olarak en aktif olan bölgelerden biridir. Jeolojik ve tektonik özellikleri sayesinde oldukça yüksek bir jeotermal enerji potansiyeline sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi (GAP), Arap ön kıtasında yer alan Bitlis-Zagros Sütür Zonu’nun (BZSZ) güneyinde yer almaktadır. Neotektonik dönemde, aktif tektonik etkisi altında kalan GAP bölgesinde, Üst Miyosen’den beri süregelen tektonik sıkışmanın etkisi altında sayısız kıvrım yapısı oluşmuştur. Bu tektonik faaliyetler daha fazla jeotermal kaynak üretmektedir. Bu bölgede jeotermal enerji konusunda az sayıda çalışma yapılmıştır. GAP bölgesindeki hem termal turizm hem de seralar açısından bugüne kadar jeotermal kaynakların sınırlı bir kısmı kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı GAP Bölgesi'ndeki jeotermal sistemin jeolojik, tektonik ve hidrojeokimyasal özelliklerini belirlemektir. Sonuçlar jeotermal akışkanların yüzey sıcaklıklarının 20 ila 84,5°C arasında olduğunu göstermektedir. Buna ek olarak, bölgede sıcaklığı 140°C'ye ulaşan çok sayıda terk edilmiş petrol kuyusu bulunur. Ayrıca, hidrojeo44

kimyasal sonuçlar, derin dolaşımdaki jeotermal akışkanların Na-Cl açısından zenginleştirildiğini ve sığ jeotermal sistem akışkanlarının, soğuk su karışımı ve su-kayaç etkileşimi nedeniyle Na-HCO3 ve Ca-SO4 karakterlerine sahip olduğunu göstermektedir. Soğuk sular genellikle Ca-Mg-HCO3 ve Ca-HCO3 tipindedir. Katyon jeotermometreleri bölgedeki jeotermal kaynakların rezervuar sıcaklığını belirlemek için kullanılmıştır. Sonuçlar bu jeotermal kaynakların rezervuar sıcaklığının 50°C ila 200°C arasında olduğunu göstermektedir. İzotop verileri (oksijen-18, döteryum ve trityum) jeotermal akışkanın yerel beslenim ve derin dolaşıma sahip olduğunu göstermektedir.

GENEL BİLGİ Jeolojik açıdan incelendiğinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi Arap ve Anadolu plakalarının çarpıştığı aktif bir kıta sınırında yer almaktadır. Bizler arazide ve topograﬁk haritalarda bu çarpışmayı kıvrımlar ve kuzeye doğru yükselen bir dağ oluşumu şeklinde görmekteyiz. Tektonik kuvvetler etkisi altında bölgede kıvrımlara ek olarak faylar, açılma alanları ve kırık sistemleri oluşmuştur. Bu sistemler bölgede jeotermal açıdan önemli olan akışkanların yeraltı ve yerüstü arasında sirkülasyonunu sağlayıp jeotermal sistemlerin oluşmasına yardımcı olmaktadır. Aynı zamanda tektonizmaya eşlik eden volkanizma jeotermal açısından ısı kaynağı oluş-

Proje ek b

jesderg turup s steme olumlu b r katkı sağlamaktadır. Bölgede özell kle Karacadağ etrafında gözlenen volkan zmaya a t b r mler ve yapılar aslında GAP bölges nde volkan zmayla l şk l jeotermal kaynaklarında var olab leceğ n ve araştırılması gerekt ğ n göstermekted r. Sahada yapılan çalışmalar ve mevcut kuyulardan elde ed len ver ler le b rl kte bölgedek jeotermal kaynakların sıcaklıkları 20 la 84,5°C arasında değ şmekte ken terked lm ş petrol kuyularından 140 °C'ye varan ölçümler yapılmıştır. H drojeok myasal çalışmalarda yeraltında

yer alan rezervuarın sıcaklığını bel rlemek ç n yapılan jeotermometre anal zler nde se sıcaklığın 50°C la 200°C arasında değ şeb leceğ bel rlenm şt r. Bu sonuca göre tekton k açıdan uygun ortamlarda, özell kle fayların ve kırık-çatlak s stemler n n yoğun olduğu ve/veya kes şt ğ yerlerde, Karacadağ volkan zmasının çevres nde, petrol açısından da öneml olan sıkışmaya bağlı oluşan kıvrım s stemler n n gözlemlend ğ alanlarda ve bölgedek beslenme, rezervuar ve örtü kayaç parametreler uygun koşulları sağladığında bölgede jeotermal b r s s-

tem n varlığından kolayca bahsed leb l r. Jeotermometre sonuçları ncelend ğ nde elde ed leb lecek akışkan sıcaklıkları bölgede enerj üret m , konutsera ısıtma, termal tur zm, otelc l k ve sağlık uygulamaları, kurutma ve balıkçılık g b çok farklı uygulamaların yapılab leceğ n göstermekted r. Bu uygulamalar le GAP bölges n n ekonom ve tur zm açısından farklı b r konuma geleb leceğ , örnek ve farklı uygulamalar le günümüzde hala değerlend r lmem ş jeotermal kaynaklara sah p olan bölgelere örnek olab lecekt r.

JESDER’ E SU VE ÇEVRE ÖDÜLÜ Su ve Teknoloj Derneğ (SUTEK) tarafından düzenlenen, 5. Su ve Çevre Konferansı ve Ödül Tören , 4 Mart 2019 tar h nde İzm r Sabancı Kültür Sarayı’nda gerçekleşt r ld . 5. Su ve Çevre Konferansı ve Ödül Tören ’ne, Su ve Teknoloj Derneğ yönet c ler , Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ (JESDER), HAKİŞ Send kası Genel Başkanı Mahmut Arslan, H zmet-İş Kurucu ve Onursal Genel Başkanı Hüsey n Tanrıverd , Man sa Val l ğ , çeş tl s v l toplum kuruluşları, beled ye başkanları, akadem syenler, Zorlu Enerj , Sanko Enerj , kamu ve özel sektör tems lc ler ve basın mensupları katıldılar. Tören n açılış konuşması SUTEK B l m Kurulu Üyes , s yaset b l mc - yazar Ozan Erdem tarafından yapıldı. S v l Toplum Kuruluşları kategor s nde, “Jeotermal Kaynaklar Yönet m H zmet Ödülü” JESDER adına Yönet m Kurulu Başkan Vek l Sayın Ufuk ŞENTÜRK tarafından alındı. Man sa Val Yardımcısı Sayın Ünal

Çakıcı tarafından takd m ed len ödül ç n, jeotermal sektörü adına kısa b r b lg lend rmede bulunan ŞENTÜRK, ödülü JESDER adına almaktan gurur ve mutluluk duyduğunu bel rtt . “En İy Jeotermal İnovasyon Ödülü” JESDER Üye kuruluşlarından, SANKO Enerj Genel Müdürü Mehmet K AYG USUZ’a ver l rken, “Jeotermal

Kaynakların Yönet m L derl k Ödülü” Zorlu Enerj tems lc s Hüsey n ATALAY’a takd m ed ld . Ödül tören nde dünyada kısıtlı m ktarda bulunan kullanılab l r suyun ve çevre denges n n önem vurgulanarak, kamu sektörü, beled yeler, okullar ve özel sektör çalışmalarının suyumuzu korumak adına ne denl öneml olduğu b r kez vurgulandı. 45

SÖYLEŞİ

GT’2019'a katılan Robert W nsloe le Eavor - Loop hakkında konuştuk. Eavor-Loop™ ned r?

Bu yen l kç yaklaşım sayes nde;

Eavor-Loop, çer s nde tesc ll b r çalışma sıvının dolaştığı kapalı b r s stemd r. Tıpkı benz nl b r motordan gelen ısıyı g dermek ç n çalışan radyatöre benzer b r şek lde kapalı b r döngüde dolaşır. Bu sıvı, herhang b r kuyudan gelen akışkan değ l ver ml b r radyatör oluşturmak ç n kapalı devre Eavor-Loop™’a eklenen b r sıvıdır.

• Geç rgen b r ak fer gerekt rmez • H drol k kırılma yok • Sera gazı / CO2 üret m yok • Deprem r sk yok • Su kullanmaz • Üret len sıvı yok • Ak fer k rlenmes r sk •Volkan k b r sıcak noktaya gerek yoktur.

Eavor-Loop™ t car ısıtma uygulamaları (örneğ n: seralar veya bölgesel ısıtma) ç n veya motorlara ısı kullanarak geleneksel elektr k üretmek üzere yer n der nl kler nden ısı toplar. Kapalı döngü, Eavor-Loop ™ ve tüm geleneksel endüstr yel ölçekl jeotermal s stemler arasındak temel farktır. Eavor-Loop™, radyatör veya ısı eşanjörü olarak şlev gören gömülü b r boru s stem d r. Çalışma sıvısı, çıkış kuyusunda yükselen sıcak sıvının ve g r ş kuyusuna düşen soğuk sıvının termos fon etk s nden dolayı har c b r pompa gerekt rmeden doğal olarak dolaşır. Çok sığ kuyul kullanarak elektr ğ ısıya dönüştüren ısı pompalarından farklı olarak, Eavor-Loop endüstr yel ölçekl elektr k üret r veya tek kurulumla 16.000 ev n eşdeğer ç n yeterl ısı üret r.

Her yatay kanal eklenmes nde projen n genel sermaye ver ml l ğ artacaktır ve bu da, s stem n geleneksel jeotermal projelerle rekabet etmes ne olanak tanımaktadır. Bununla b rl kte geleneksel yöntemde, ak fer suyu le başa çıkmak, pompaların get rd ğ yük ve yüzey şartlarının uygun olması gerekl l ğ g b konularda değerlend rmeye alındığında yaşam boyu mal yetler m z çok daha düşük olmaktadır. Her ne kadar Eavor-Loop, jeotermal enerj n n ölçekleneb l r hale gelme potans yel n arttırsa da, geleneksel jeotermal yatırımların gel ş m ne de katkı sağlayab l r.

Gel şmem z n bu lk aşamasında b ze özell kle çek c gelen b rkaç senaryo verey m: Kömür (veya başka b r fos l yakıt) le çalışan tes s tarafından beslenen, sıcak b r ak fere ht yaç duymayan mevcut ısı dağıtım altyapısına sah p olan b r beled ye. Eavor-Loop neredeyse tüm alanlarda çok ht yaç duyulan b r alternat ﬁ sunuyor. Enerj satın alma sözleşmes nde (PPA) yedek kapas teye sah p mevcut b r geleneksel jeotermal elektr k santral . Ak fer sınırlı b r kaynaktır. Eğer y yönet l rse, kes nl kle uzun b r ömrü vardır, ancak gücü sağlama kapas tes sınırlıdır. Operatörün sözleşmes ndek yedek/ fazla kapas tey tam olarak kullanmasına yardımcı olmak ç n geleneksel güç üret m n bozmadan Eavor-Loops ekleyeb l r z. Aynı senaryoyu ısı ç nde kullanab l r z. Akışkan bulunmayan kuyu veya başarısız b r jeotermal projes . Bazen, ayrıntılı jeoloj k ve jeoﬁz ksel araştırma ve anal zler n yapılmasına rağmen, ak fer n üreteb lmes ç n gerekl geç rgenl ğe sah p olmamasından açılan lk kuyular başarısız olab l yor. Eavor, yatırımı EavorLoop'a dönüştürerek hal hazırda yapılan m lyonlarca dolar yatırımın korunmasına yardımcı olab l r.

jesderg

Jeotermal enerj ve / veya ısı tes s n n uygulanab l rl ğ n akt f olarak araştıran ş rketlerle veya beled yelerle de lg len yoruz. Veya araştırmalarını yaptılar ve geleneksel jeotermal yatırım ç n r sk n çok yüksek olduğuna karar verd ler. Eavor olarak mümkün b r alternat f sunuyoruz. Tab k herkes teknoloj n n hemen şe yarayacağına kna olmuyor, şu tarz t p k sorular ve t razlar le karşılaşab l yoruz: 1. Jeotermal enerj ç n sadece konveks yon (ısı taşınımı) faydalıdır, kondüks yon (ısı let m ) şe yaramaz. • Bu sorunu, yatayda 20 lateral (yanal) kuyu kullanarak 100 k lometrel k hermet k kapalı s stem oluşturarak çözümlüyoruz. • Tüm termod nam k modelleme çalışmalarımız 3 farklı bağımsız kuruluş tarafından

doğrulandı. Kondüks yon (ısı let m ) şe yarıyor. • S stem kapatılab l r (müdahale ed leb l r) olduğundan, s stem n etk nl ğ n öneml ölçüde artıran özel sıvılar kullanab l r z.

k nc veya üçüncü proje ç nde ortadan kalkar. Kuzey Amer ka'dak petrol ve doğal gaz sahalarında yatay delme teknoloj s ndek devr me yakından bakmak gerek r. 10 yıl önce lk kuyuların sondajı 3 ay sürerken, ş md 8 günde sondajlar tamamlanıyor.

2. “Tamam, bunun ısı let m (kondüks yon) sorununu Ayrıca yatay lateraller n mal nasıl çözdüğünü anlıyorum. yetler n öneml ölçüde azaltan Ancak bu durumda sondaj ma- patentl teknoloj ler m z de var. l yetler n n çok artması neden yle s stem n ekonom k ol- Son olarak, 110 °C la 150 °C mayan b r hale gelmes söz ko- arasındak düşük sıcaklıkları hedefleyerek delme mal yetler n nusu değ l m ?” daha da m n m ze ed yoruz. İlk rüzgar türb n g b , herhang b r kıtadak lk Eavor-Loop projes n n hükümet ya da b rden 3. “Kurulmuş herhang b r fazla banka desteğ olmadan Eavor-Loop s stem var mı?” ekonom k olarak uygulanab l r Henüz değ l. B r Kanada’da olması muhtemel değ ld r. 2019 yılının k nc çeyreğ nde Ancak, sondaj düşük mal yetl başlayacak (temel atılacak), d b r şlem hal ne gel r se lk proje ğer se Hollanda’da daha erken ç n gereken destek ht yacı (hü- b r yatırım aşamasında olan k kümet destekler ) ve yüksek ma- projem z var. l yet ç n kaynak bulma zorluğu

HABER

JESDER

Yer :L dya Sardes Otel Tar h : 12 Ocak 2019 Saat : 13:00

SALİHLİ’ DE HALK İLE BULUŞTU! Jeotermal le lg l sorular uzmanlarından cevap buldu. İlk n 2018 yılında Aydın-Germenc k’te gerçekleşt rd ğ m z JESDER-Halk Buluşması Toplantılarımızın k nc s n Man sa-Sal hl ’de 12 Ocak tar h nde gerçekleşt rm ş bulunmaktayız. Amacımız; Kamu kurum tems lc ler , sektör yatırımcıları ve santraller m z n bulunduğu çevrelerdek yerel halkımızı b r araya get rerek, let ş m m z kuvvetlend rmek ve sorunlarımıza çözüm bulmaktır. Man sa İl m zde gerçekleşt r len toplantımızda, akadem syenler m z jeotermal enerj hakkında b lg lend rme sunumları yapmış ve yanlış b l nen b r takım b lg ler n doğru anlaşılmasına objekt f olarak yardımcı olmuşlar, yerel halktan gelen sorular cevaplandırılmış ve yatırımlar hakkında b lg lend rme yapılmıştır. Toplantı; JESDER Başkan Vek l Sayın Ufuk ŞENTÜRK’ün ve ardından yatırımcı tems lc s SANKO Enerj Genel Müdür Yardımcısı Sayın Mehmet Kaygusuz’un açılış konuşmaları le başlamıştır. Akab nde çeş tl Ün vers telerden akadem syenler m z n b lg lend rme sunumları le de-vam etm ş ve sunum aralarında soru-cevap bölümler oluşturularak, yerel halkın sıkıntıları öğren lmeye çalışılmıştır. Kapanış konuşmasını y ne Ufuk ŞENTÜRK’ün yapmış olduğu toplantıda, genel olarak jeotermal enerj santraller n n havaya, suya, toprağa ve canlılara zarar ver p vermed ğ üzer nde durulmuş ve yerel halkın b reysel sıkıntıları d nlenerek, hang konularda yardımcı olunab leceğ tartışılmıştır. Sal hl halkı, jeotermalle lg l akıllardak soruları lk kez sektör yatırımcılarına ve Türk ye'n n önde gelen b l m nsanlarına sorma ve cevapları öğrenme mkânı buldu. L dya Sardes Otel' de 12 Ocak'ta düzenlenen halk b lg lend rme toplantısına Sal hl merkez , köyler ve İstanbul'da yaşayan Sal hl ler n yanı sıra 48

Man sa'nın çeş tl lçeler nden yaklaşık 250 k ş katıldı. Vatandaşlar, jeotermal elektr k santraller nden çıkan karbond oks t n tehl kel olup olmadığı, Hacıbektaş bölges nde açılan yen kuyular ç n gerekl z nler n alınıp alınmadığı g b cevapları çok merak ed len soruları doğrudan muhataplarına sordular. Cevabı en çok merak ed len soruların başında jeotermal elektr k santraller nden çıkan karbond oks t n ne kadar tehl kel olduğu sorusu gel yordu. Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ Başkanı Ufuk Şentürk, bu soruyu, çeş tl kaynaklardan çıkan gaz m ktarlarını b rb r yle karşılaştırarak cevapladı. Şentürk, jeotermal elektr k santraller nden çıkan gazın yüzde 90' ının su buharı olduğunu, kalan m ktar ç ndek karbond oks t n se nsan ve çevre sağlığına en ufak b r tehd t oluşturmayacak kadar düşük olduğunu bel rtt . Ufuk Şentürk'ün verd ğ b lg ye göre doğalgazda metrekare başına gaz salımı 70, kömürde

363, büyükbaş hayvanlarda 16.6, Man sa'dak motorlu araçlarda 62 gramken, jeotermal elektr k santraller nde sadece 5.9 gram. Man sa'nın hava kal tes ne de değ nen Ufuk Şentürk, Çevre ve Şeh rc l k Bakanlığı' nın 2019 yılı ver ler ne göre kent n havasının Türk ye'n n pek çok kentten daha y olduğuna d kkat çekt . Akadem syenler tarafından yapılan sunumlar genel t bar le; jeotermal kaynağın ne olduğu, jeotermal hakkında yanlış b l nen b r takım b lg ler n düzelt lmes , jeotermal elektr k santraller n n nasıl çalıştığı, santraller n çevreye zararlarının olup olmadıkları yönünde b lg lend rme amacı taşımaktadır. Bu b lg lere yer ver l rken, jeotermal enerj konusunda gel şm ş ülke örnekler ne yer ver lm ş, k rlet c öğeler n kontrolsüz ve denet ms z yapılarda baş göstereb leceğ fakat kuralına uygun kurulan santrallerde çevre k rl l ğ yaşanmayacağı konusunda b lg lend rme yapılmıştır.

jesderg BİLİM İNSANLARI GERÇEKLERİ ANLATTI Halk b lg lend rme toplantısında çeş tl ün vers telerden b l m nsanları da sunumlar yaptılar. Dokuz Eylül Ün vers tes Öğret m Üyes Prof. Dr. N yaz Aksoy, jeotermal elektr k santraller n n kapalı çevr m şekl nde çalıştıkları ç n çevreye m n mum zarar verd ğ n anlattı. Prof. Dr. Aksoy, dünyada 100 yıldan fazla süred r çalışan jeotermal santraller olduğunu bel rterek, bunların çevreler n n bugün de yeş l, bölgeler nde yaşayan nsanların sağlıklı olduğunu vurguladı. Prof. Dr. Aksoy, Kurşunlu başta olmak üzere bölgedek tüm kaplıcaların da jeotermal kaynaklardan beslend ğ n , buraları herhang b r end şe duymadan kullanan vatandaşların JES'lerden de herhang b r end şe duymaması gerekt ğ n vurguladı. Toplantının soru-cevap bölümünde, katılımcılar akıllarındak tüm soruları yatırımcılar ve b l m nsanlarına sorma mkânı buldular. Sorulardan b r n n sah b , bölgede 10 yıl önce ısıtma amacı le açılan b r kuyuda yaşanan kaza sonucunda ev hasar gören b r Sal hl sak n yd . Sanko Enerj Genel Müdür Yardımcısı Mehmet Kaygusuz, sözkonusu kuyuyu jeotermal sondajı konusunda h çb r deney m bulunmayan b r ﬁrmanın açtığını hatırlatarak “Kötü örnek, örnek değ ld r” ded ve kend ler n n en çok önem verd kler kr ter n ş güvenl ğ olduğunu, bu g b kazaları önleyen ek pmanlar kullandıklarını fade ett . Mehmet Kaygusuz, jeotermal elektr k santraller nde kullanılan suyun çevreye veya akarsulara salındığı dd alarını da cevaplayarak, bunun mkânsız olduğu-

nu, bu yola tevessül ed lmes durumunda santral n basıncı ve ver m n n düşeceğ , harcanan m lyonlarca doların havaya uçacağı b lg s n verd . Santralde kullanılan akışkanların reenjeks yon yoluyla yer n b rkaç k lometre altına basıldığını anlatan Mehmet Kaygusuz, geçm şte bunu yapmayan b l nçs z b r firmaya ceza kes lerek ruhsatının ptal ed ld ğ n hatırlattı. Kaygusuz, “Buna rağmen reenjeks yon yapmadığını düşündüğünüz b r firma varsa lütfen hbar ed n” d ye konuştu. İzm r Yüksek Teknoloj Enst tüsü'nden Prof. Dr. Alper Baba da yaptığı sunumda jeotermal elektr k santraller nde üret m n devamlılığı ç n enjeks yon yapmalarının şart olduğunu bel rterek enjeks yon yapmayan firmaların kend ler n zora sokacaklarına d kkat çekt . Prof. Baba öte yandan, bölgede jeotermal elektr k santraller kurulmadan çok önce yaptığı doktora çalışmaları sırasında yeraltı sularında bor, arsen k g b m neraller bulduğunu bel rterek, jeotermal akışkanın kar ve yağmur suları le beslenen sular ol-

duğunu ve bu yağışların yer altındak hazne kayaya g dene kadar yol üzer nde gördükler kayaçlardan er tt kler m neraller kend bünyeler ne aldıklarını anlattı. Prof. Alper Baba, yeraltı sularının yolları üzer nde k rlet c etk s olan m neraller le karşılaştılarsa bünyeler ne aldıkları ç n, zaman zaman k rleneb leceğ ne d kkat çekt . Toplantıda b r sunum yapan deprem uzmanı Prof. Dr. Hasan Sözb l r se katılımcılara, jeotermal elektr k santraller n n depreme neden olduğuyla lg l h çb r b l msel bulgu olmadığına değ nd . Çanakkale ve Aydın'da toplam 40 s smometre le ölçüm alındığını bel rten Prof. Hasan Sözb l r, doğal depremler n 2 büyüklüğünü geçmed ğ n , 2 büyüklüğündek b r deprem nsanların h ssedemeyeceğ n vurguladı. Toplantıda ODTÜ'den Prof. Dr. Mahmut Parlaktuna le Pamukkale Ün vers tes 'nden Doç. Al Bülbül de halkı b lg lend ren sunumlar yaptılar.

Toplantıdan genel b r görünüş Kaynaklar: JESDER Toplantı B ld r s & SANKO Enerj Basın B ld r s 49

ÖZEL GÜN MESAJLARI

ENERJİ VERİMLİLİĞİ HAFTASI 7-13 OCAK

14 ŞUBAT SEVGİLİLER GÜNÜNÜZ KUTLU OLSUN 50

jesderg

MART DÜNYA KADINLAR GÜNÜNÜZ KUTLU OLSUN 18 MART Çanakkale Zafer ve Şeh tler Anma Günü

JESDER

Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ

ŞEHİTLERİMİZİ MİNNET VE RAHMETLE ANIYORUZ. 51

SIRA GT’2020'DE! GT’2019 Türk ye Jeotermal Kongres ’n GREEN Chem cals Ana Sponsorluğunda 6-7 Şubat tar hler nde Ankara’da Gerçekleşt rd k.

GT’2020 ç n yer n z ş md den ayırtın! Ayrıntılı b lg ç n www.geothermalturkey.com

gt@jesder.org

Geothermal Turkey / Türk ye Jeotermal Kongreler JESDER Tarafından Düzenlenmekted r.