JESDERGİ 4. Sayı / Ekim-Kasım-Aralık 2018 by JESDER

jesderg EKİM - ARALIK 2018

ENERJİ DEPOLAMA JESDER

Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ

SAYI: 4

ÜYELERİMİZ

KİPAŞ HOLDİNG

KİPER

Elektr k Üret m A.Ş.

ENTHER ENERJİ SANAYİ VE TİCARET A.Ş.

ORTADOĞU GRUP

Özmen Hold ng

ÖNSÖZ

JESDER’DEN MESAJ ALİ KINDAP Yönet m Kurulu Başkanı

JESDER, kuruluşundan bu yana üç yıl g b kısa süre geçmes ne rağmen, Türk ye'n n jeotermal elektr k enerj s potans yel n gerçeğe dönüştürmekte büyük adımlar atmıştır. Genel Başkanlık görev n devraldığım bu dönemde Türk ye'n n, jeotermal elektr k enerj s üret m n n yanı sıra, jeotermal enerj teknoloj ler ve entegre s stem uygulamaları konularında da dünya sıralamasında üst sıralarda yer aldığını görmey üm t ed yorum.

“Jeotermal Teknoloj ler” konulu b r öncek sayımızdan sonra bu sayımızda “Enerj Depolama” konusuna yer verd k. B l nd ğ üzere yen leneb l r enerj kaynaklarından elektr k üretme ş , hem t car hem de çevrec ürün ve çözümler yle epey zamandır rüştünü spatlamış durumda. Ancak enerj üret m ve depolanması lk yıllarından ber b rl kte anılmasına rağmen, depolama konusunun üret m le aynı oranda gel şme fırsatı bulamadığını 2

gözleml yoruz. Bu durumun başlıca sebepler , depolama s stem teknoloj ler n b l nen p l teknoloj ler n n ötes ne taşıyacak alternat f çözümler gel şt rmen n zaman alması ve yüksek yatırım mal yetler d r.

Son yıllara bakıldığında se tüm dünyada yen leneb l r kaynaklı öz üret m ve öz tüket m n c dd sev yelere ulaşmış olduğu ve depolama ht yacının kaçınılmaz hale geld ğ görülmekted r. Uluslararası Yen leneb l r Enerj Ajansı (IRENA), 2030 Yol Har tası'nda yen leneb l r kaynaklardan elde ed len gücün % 50 düzey ne ulaşması hal nde, 475 GW'lık enerj depolamaya ht yaç duyulacağını, bu rakamın 150 GW'ını se p l depolama s stemler n n karşılayacağını öngörülmekted r. Başta Amer ka olmak üzere Almanya, Japonya, Güney Kore ve Ç n, sağlanan devlet teşv kler le depolama tes sler kurmak ve depolama teknoloj ler gel şt rmek konusunda büyük gel şme kaydeden ülkelerd r.

Enerj depolama, elektromob l te, p l teknoloj ler g b kavramların her geçen gün daha da fazla karşımıza çıktığı günümüz dünyasında, şebeke t p enerj depolama pazarının özell kle Batı ülkeler nde önümüzdek 10 yıl çer s nde yıllık %50'den fazla büyüme göstermes beklenmekte ve 2020' den sonra yaygınlaşması beklenen bu teknoloj ler ç n yatırım mal yetler n n yakın gelecekte 1'e 10 oranında düşmes öngörülmekted r.

Dernek olarak olarak söz konusu teknoloj ler en önce kullanan ülkelerden olmayı hedeflemem z gerekt ğ görüşündey z. Görev devraldığım Sayın Ufuk Şentürk'e bugüne kadar dernek adına verd ğ h zmetlerden dolayı teşekkür ed yor ve bundan sonrak dönemlerde derneğ m z n temel lke ve prens pler doğrultusunda, çıtayı daha yukarı çıkartarak yolumuza sağlam ve d nam k b r şek lde devam etmey hedefled ğ m z bel rtmek st yorum.

PURIF'

PURE \� ... �

ALIPHATIC SOLVENT ve SAF SOLVENT URETicisi (N-Pentan, lsopentan, Butan)

SETTALA

TECHNOLOGY

Pi.1re Solve,-t So1utions bv Vida gebouw, Kabelweg 57, 10148A Amsterdam-Netherlands TUrkiye irtibat Bilgileri; Engin ERGONEY eerguney@puresolve11 tsoluti ons. corn 0090 5 l2 2q2 6702

AHD

�A�

EHVIROHMEHT

EDİTÖR

EDİTÖR’ÜN MESAJI HÜLYA KALENDER BESKAN BELİT GRUP, Genel Müdür

Merhaba Değerl Okur! “Jeotermal Teknoloj ler” konusunu odak aldığımız 3. sayının ardından 4. sayımızda “Enerj Depolama” konu başlığı le karşınızdayız. Mesajıma geçmeden önce JESDERGİ'n n temeller n n atılması ve hayata geç r lmes konusunda çok büyük emeğ olan Sayın Gülcan ve Murat Karadaş'a ve lk üç sayımızın ed törlüğünü üstlenen Sayın Cannur Bozkurt'a emekler ç n teşekkür etmek st yorum. Görev devraldığım noktadan t baren, tüm sektör paydaşlarımızın destekler le derg m z daha prest jl b r noktaya hep b rl kte taşıyacağımıza nanıyorum. B ld ğ n z üzere, B rleşm ş M lletler İkl m Değ ş kl ğ Çerçeve Sözleşmes (UNFCCC) Taraflar Konferansı (COP24) Polonya'nın Katow ce kent nde geçt ğ m z hafta sonu (2-14 Aralık) tamamlandı. 2015 yılında mzalanan Par s Anlaşması le küresel kl m rej m n düzenlemek ç n tüm ülkeler n gerekl g r ş mlerde bulunduğunu garant lemek adına öneml adımlar atıldı. Bu taraﬂar konferansında da Par s Anlaşması'nda ülkeler n sundukları taahhütler eyleme dönüştürecek kural4

ları çeren "Kurallar K tabı" uzun mesa ler sonunda kabul ed ld . Konferansa katılan ülkeler 2020 yılına kadar kl m değ ş kl ğ le mücadele katkı beyanlarını (NDC) güncellemey kabul ett . Z rveden k ay kadar önce yayınlanan ve büyük lg çeken Hükümetlerarası İkl m Panel “1,5 Derece Özel Raporu” neden yle tüm dünyanın gözler konferansa çevr ld . Z ra rapor, küresel sıcaklık artışının sanay önces döneme göre 1,5 derece sev yes nde tutulması ve bunun 12 yıl g b sınırlı b r sürede başarılması gerekt ğ n aks takd rde küresel ısınmanın gezegen üzer ndek yaşam ç n get receğ felaketler gündeme taşımıştı. Keza, Germanwatch tarafından Katow ce'de yayımlanan Küresel İkl m R sk Endeks de kl m değ ş kl ğ n n çarpıcı etk ler n gözler önüne serd . Trop kal s klonlar tarafından ş ddetl b ç mde etk lenen ülkeler n sayısı g derek artıyor. 2017 yılında dünyada aşırı hava olaylarına bağlı olarak 11 b n 500 k ş hayatı kaybett ve yaklaşık 375 m lyar dolar ekonom k hasar meydana geld . Rapor'a göre Türk ye'de 2017 yılında gözlemlenen meteoroloj k afetler se toplamda 1.9

m lyar dolar ekonom k hasara yol açtı. Meteoroloj Genel Müdürlüğü'nün ver ler ne göre 2017 yılı, 1940'lardan bu yana en çok bu tür afet n görüldüğü üç yıldan b r olarak kayda geçt . (D ğer yıllar 2015 ve 2016) Dolayısıyla, 2017 hava olaylarına bağlı en fazla kaybın yaşandığı yıl olarak tar he geçt . Eğer Türk ye, Par s Anlaşması' nı dünya üzer nde mzalamayan 13 ülkeden b r olma ısrarını sürdürürse, bu konferansta kabul ed len "Kurallar K tabı" gereğ h çb r karar mekan zmasında yer alamayacak ve konferansa sadece gözlemc olarak katılab lecek. Bu nedenle, talep ed ld ğ üzere Türk ye' n n kl m ﬁnansmanına katkı sağlayan gel şm ş ülkeler l stes nden (EK1) çıkarılması ve gel şm ş ülkeler n fon aktaracağı Yeş l İkl m Fonu'ndan en azından em syon azaltım çalışmaları ç n destek alab lmes n n önünün açılması hal nde Par s Anlaşması'nın önümüzdek günlerde mecl s gündem ne get r leceğ n öngöreb l r z. Yapılan tüm çalışmaların gelecek nes llerden ödünç aldığımız dünyanın öz kaynaklarına fayda sağlaması umudu le key ﬂ okumalar d ler m.

MAKALE

ç ndek ler 8

ENERJİ DEPOLAMA YÖNTEMLERİ Ak ferlerde Termal Enerj Depolanması Celal Hakan CANBAZ & Doç. Dr. Orhan EKREN

YÜKSEK SICAKLIKLI ISIL ENERJİ DEPOLAMA TEKNİKLERİ Levent BİLİR & Em n Selahatt n UMDU & Nurdan YILDIRIM

18 28

JEOTERMAL ENERJİ SANTRALLERİNDE DOZAJ VE SOLÜSYON HAZIRLAMA Alper Tunga DOST

JEOTERMAL TESİSLERDE KOROZYONA KARŞI KİMYASAL ŞARTLANDIRMA VE ONLINE TAKİBİ Oraz o ILLARIO & Murat TOĞULGA & Tayfun EVCİL

SERHAT DİNÇ le LİMAK ENERJİ GRUBU ve BUHARKENT JEOTERMAL SANTRALİNİ KONUŞTUK

jesderg JESDER adına İmt yaz Sah b Ufuk ȘENTÜRK Yazı İşler Müdürü Seda DERYA

Graﬁk BELİT GRUP Mühend sl k Danışmanlık Organ zasyon www.bel tgrup.com

Baskı CAN D j tal Baskı Reklam A.Ş.

Ed tör Hülya KALENDER BESKAN

Şeh tler Cad. No: 121/A 35210 Alsancak-İZMİR www.cand j tal.com.tr • (0232) 464 38 48

Derg de yer alan yazıların hukuk sorumluluğu yazarına a tt r.

Basım Tar h Aralık 2018 Yayın Türü Sürel Yayın / Üç ayda b r ISSN 2602-4519

34 42

KÜRESEL İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE ÜLKEMİZ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ POLONYA -COP24 'ÜN ARDINDAN Nusret GÜNGÖR

JEOTERMAL KURUTMA SİSTEMLERİ

SEKTÖRDEN HABERLER

İrfan İÇÖZ

JEOTERMAL SİSTEMLERDE MAKİNA ÖĞRENMESİ VE DERİN ÖĞRENME POTANSİYEL UYGULAMALARI Dr. Füsun TUT HAKLIDIR & MEHMET HAKLIDIR

TÜBİTAK JEOTERMAL DESTEKLER BİLGİLENDİRME TOPLANTISI

jesderg EKİ M - AR

JESDER - Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ Park Oﬃce No:49 - Mansuroğlu Mh. 288/4 Sk. No:16 Bayraklı/İZMİR +90 (232) 503 6006

+90 (0232) 503 6006

nfo@jesder.org

ALI K 201

SAY I: 4

ENERJİ DEPOLAM A JES DER

Jeotermal

Elektr k Santra

l Yatırımcıları

Derneğ

MAKALE

ENERJİ DEPOLAMA YÖNTEMLERİ Ak ferlerde Termal Enerji Depolanması Celal Hakan CANBAZ

Doç. Dr. Orhan EKREN

Petrol ve D. Gaz Yük. Müh.

Ege Ün vers tes , Güneş Enerj s Enst tüsü

Özet Günümüzde kaynakların sürekl azalması ve mal yetler n artması enerj n n üret m yanında depolanmasını oldukça öneml hale gelm şt r. Bu nedenle bu çalışmada ak ferlerde ısıl enerj n n depolanab l rl ğ konusunda b r nceleme yapılmıştır. Elde ed len sonuçlara göre enerj depolama arz'ın maks mum olduğu zaman d l m le taleb n maks mum olduğu zaman d l m arasında b r köprü vaz fes görerek, üret lm ş enerj n n doğru zamanda ht yaca göre kullanımına olanak tanıdığı görülmüştür. Daha çok büyük ölçekl uygulamalar ç n ver ml b r yöntem olan Ak fer t p depolama le depolanmak stenen termal enerj hem yeraltı suyunda, hem de jeoloj k yapıda muhafaza ed leb l r.

Grş Enerj p yasasını fos l yakıt arz/ talep dengeler n n bel rled ğ günümüz dünyasında, bu enerj kaynaklarında dışa bağımlı b r konumda bulunan ülkem zde, yen leneb l r enerj başta olmak üzere, alternat f kaynakların devreye sokulması ve enerj devamlılığının sağlanması büyük önem arz etmekted r. Alternat f kaynaklarda enerj devamlılığının sağlanab lmes nde en öneml faktörlerden b r de Enerj Depolanması olarak göster leb l r. Yen leneb l r Enerj yöntemler le elde ed lm ş ısı enerj s , let m yolu le yeraltında jeoloj k kayaç le temas hal nde bulunan ak ferlerde depolanab lmekte, ve böylel kle mevs msel azalımlar, gece/gündüz etk ler g b ısıl

Şek l 1. Yeraltı Termal Enerj Depolama T pler

üret m etk leyeb lecek faktörler m n muma nd r lerek, enerj devamlılığı sağlanmaktadır. Başka b r dey şle; Termal enerj depolanması arz'ın maks mum olduğu zaman d l m le taleb n maks mum olduğu zaman d l m arasında b r köprü vaz fes görerek, elde ed lm ş enerj n n doğru zamanda ht yaca göre kullanımına olanak tanır. Kuyu ç , Tank t p , Çukur t p g b b rçok yeraltı termal enerj depolama (UTES) yöntem olmasına rağmen; en yüksek depolama kapas tes ne sah p olan ve dolayısı le büyük ölçekl uygulamalar ç nde en ver ml yöntem Ak fer t p depolama olarak göster leb l r (Şek l 1).

jesderg Ak fer t p depolama yapılacak olan b r bölgede ısıl kayıpların önüne geçeb lmek adına, gerekl ön araştırmanın açık-devre jeotermal s stemlere nazaran daha detaylı b r şek lde yapılması gerekmekted r. Aday bölgelerde büyük çoğunluğu konsol de olmamış b r ak fer n varlığı le b rl kte uygun h drojeoloj k koşulların da oluşmuş olması gerekmekted r. Kuyu ç tıkanma yada korozyonu engelleyecek jeok myasal koşulların uygunluğunun yanısıra, düşük yada h ç olmayan yeraltı suyu akışı, yüksek gözenekl l k ve geç rgenl k g b akışkan ve kayaç özell kler n n de olması gerekmekted r. Ak fer n temas hal nde bulunduğu kayaçlar, k reçtaşı ya da kumtaşı g b matr ks geç rgenl ğ ne sah p sed menter yapılar olab ld ğ g b , çatlak geç rgenl ğ ne sah p volkan k yada metamorﬁk kayalarda olab l r.

Yöntem Yöntemde, depolanmak stenen termal enerj hem yeraltı suyunda, hem de jeoloj k yapıda muhafaza ed lmekted r. Bu durumda, sıvı ve katı malzemen n termal özell kler le kayaç gözenekl l ğ n n b r fons yonu olan ak fer n termal kapas tes ;

(3)

olarak ver leb l r Bu durumda, k geç r ms z zone arasında yerleşm ş b r ak fer n durağan olmayan sıcaklığı;2

(1)

şekl nde yeraltı suyu ve kayacın hac msel ısı kapas tes farkı olarak tanımlanab l r. Yeraltına enjeks yon ve üret m şlem , genell kle yıl çer s nde farklı dönemlerde döngüsel olarak yapılmaktadır. Bu durumda enerj depolanmasının b r sonucu ve mevcut yeraltı suyunun hızının b r fonks yonu olarak termal cephen n hızı ve zamanı; (2)

(4) (5)

ve seç lm ş olan k kuyu arasındak enerj akışı (Şek l 2); (6)

şekl nde tanımlanır.3

Şek l 2. Soğutma Dönem (a) ve Isıtma Dönem (b) başlangıçlarında Örnek b r İsotermal Kontur Graﬁğ 2

MAKALE

Dünya ve Türk ye'de Ak fer Uygulamaları Ak fere enjeks yon yoluyla ısı transfer 1960'larda lk olarak Şangay/Ç n'de denenm ş ve enjeks yon yapılmış olan soğuk suyun aylar sonra b le sıcaklığını koruduğunun anlaşılması le b rl kte hem sıcak hem soğuk su le uygulanab len bu s stem, endustr yel soğutma amaçlı olarak başta Şangay tekst l endüstr s olmak üzere pek çok alanda kullanılmaya başlanmıştır.4 İlk uygulamaların yapıldığı bu ak ferler 25 yıldan fazla kullanılmış ve 1990'larda terked lm şt r.

Sonrasında soğutma amaçlı projeler n yanı sıra, özell kle güneş paneller n n kullanıldığı ısıtma amaçlı uygulamalar da yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. 2018 yılı t bar le, dünya genel nde başarılı b r şek lde uygulanmış ATES projeler n n sayısı 2800'den fazladır. Bu projelerden yılda 2.5 TW 'tan daha fazla enerj elde ed lmekted r. Mevcut projeler n %85' Hollanda'da (2500), %10'luk bir kısmı ise İsveç (220), Dan marka (55), ve Belç ka (30)'da bulunmaktadır (Şek l 3).1

Dünya'da en büyük ATES projes , 200 metre der nl kte ve 370 adet kuyu çermekte olup, Kanada Ontar o Ün vers tes Teknoloj Enst tüsünded r. Yöntem, Ülkem zde lk olarak 2001 yılında Mers n'de b r süpermarket n soğutma s stem ç n uygulanmış ve konvans yonel soğutma s stem ne göre elektr k üret m nden %60 oranında tasarruf sağlamıştır. Bunun dışında b r çok ﬁz b l te çalışması yapılmasına rağmen projeler uygulamaya konulamamıştır.5

Şek l 3. ATES Uygulamalarının Ülkelere Göre Dağılımı1

jesderg

Sonuç Ak ferlerde enjeks yon yoluyla ısı transfer le ısıl enerj depolama yöntem n n yaygınlaşmamasının en öneml sebeb şüphes z k , yatırımcı ve yönet c ler n yöntem hakkındak b lg eks kl ğ ve yen b r yöntem uygulamadak end şeler d r. Ayrıca ak fer t p termal enerj depolanması, detaylı jeoloj k anal zler ve sondaj mal yetler hesaba katıldığında, konvans yonel s stemlere göre lk yatırım mal yet oldukça yüksek b r yöntemd r.

Yalnızca lk arama sondajlarının başarısız olma ht mal b le bel rs zl ğ arttırmakta ve yatırımcının çok yüksek b r r sk altına g rmes anlamına gelmekted r. Ancak, uygun b r ak fer n bulunması durumunda, yatırım mal yetler le amort sman süreler kıyaslandığında, konvans yonel s stemlere göre çok daha düşük amort sman süreler olduğu görülmekted r.6 Burada sorun, ülkem zde araştırma ve lk yatırım r sk n almaya gönüllü yatırımcıların olma-

masıdır. Ş rketler n speten az b l nen yen b r teknoloj n n başarısız olma ht mal neden yle r ske g rmek stememekted r. Hollanda g b ak ferlerde termal enerj depolanmasında son derece ler sev yede olan ülkeler n yapmış olduğu uygulamalar d kkate alınarak, bu alanda yapacak teşv kler le, yöntem n yatırımcılara anlaşılır b r şek lde aktarılarak, projeler n arttırılması ve yöntem n kullanımının yaygınlaştırılması büyük önem arz etmekted r.

Ter mler:

Referanslar: 1. Fleuchaus, P., Godschalk, B., Stober, I., & Blum, P. (2018). Worldw de appl cat on of aqu fer thermal energy storage–A rev ew. Renewable and Susta nable Energy Rev ews, 94, 861-876. 2. D ck nson, J. S., Bu k, N., Matthews, M. C., & Sn jders, A. (2009). Aqu fer thermal energy storage: theoret cal and operat onal analys s. Geotechn que, 59(3), 249. 3. Lauwer er, H. A. (1955). The transport of heat n an o l layer caused by the nject on of hot ﬂu d. Appl ed Sc ent ﬁc Research, Sect on A, 5(2-3), 145-150. 4. Paksoy, H. Ö. (Ed.). (2007). Thermal energy storage for susta nable energy consumpt on: fundamentals, case stud es and des gn (Vol. 234). Spr nger Sc ence & Bus ness Med a. 5. Turgut B, Dasgan HY, Abak K, Paksoy H, Evl ya H, Bozdag S. Aqu fer thermal energy storage appl cat on n greenhouse cl mat zat on. Acta Hort c 2009;807:143–8. 6. Jardeby, Å. (2013). Develop ng Geothermal Heat Pumps n Smart C t es and Commun t es. 11

MAKALE

YÜKSEK SICAKLIKLI ISIL ENERJİ DEPOLAMA TEKNİKLERİ Levent BİLİR, Em n Selahatt n UMDU, Nurdan YILDIRIM Yaşar Ün vers tes , Enerj S stemler Mühend sl ğ , Bornova / İzm r Enerj arz ve taleb , üret m n 2050 yılına kadar k katına çıkacak olması ve bu nedenle karbon d oks t salınımının da artacak olmasından dolayı ekonom k ve çevresel açıdan sürdürüleb l r olmamaktadır. Bu nedenle enerj ver ml l ğ ve ısıl enerj depolama, karbon d oks t salınımı düşürme, enerj talep ve arzı arasında uyumu sağlama açısından öneml kavramlar hal ne gelm şt r. B rçok uygulama ve s stemde üret len enerj n n üret m anında kullanımı mümkün olamadığı ç n enerj depolama büyük önem arz etmekted r. Bu durumun en güzel örnekler nden b r s güneş enerj s uygulamalarıdır. Elde ed len güneş enerj s n n depo-

lanma ht yacı dolayısıyla kullanımda bazı kısıtlamalar söz konusu olab lmekted r. Benzer durum b rçok başka yen leneb l r enerj kaynağının kullanımında da söz konusu olab lmekted r. Örneğ n, jeotermal enerj santraller nde üret len elektr k, taleb n düşük olduğu durumlarda depolanmaya ht yaç duymaktadır. B r d ğer örnek olarak rüzgâr türb nler n n ürett ğ elektr ğ n depolanma gereks n m göster leb l r. Enerj depolama den l nce akla gelen k yöntem bulunmaktadır: Elektr k enerj s depolama ve ısıl enerj depolama. Elektr k enerj s depolama genell kle akülerde elektr k enerj s n n k myasal enerj ye dönüştürülerek depo-

lanması şekl nde gerçekleşmekted r. Isıl enerj depolamada se üç t p bulunmaktadır: duyulur ısıl enerj depolama, g zl ısıl enerj depolama ve termok myasal enerj depolama. Duyulur Isıl Enerj Depolama Duyulur ısıl enerj depolama, ısıl enerj depolama yöntemler arasında en bas t ve teknoloj k olarak en gel şm ş olan yöntemd r. Temel olarak b r malzemen n sıcaklığının ver len ısı le arttırılmasına dayanır ve depolanan ısı m ktarı malzemen n kütles ve özgül ısısı le doğru orantılıdır. Tablo 1'de duyulur ısıl enerj depolamada genell kle kullanılan bazı malzemeler n özell kler özetlenm şt r.

Sıca klık ça lışm a a ra lığı [°C]

Yoğunluk [g/cm 3]

Özgül ısı [kJ/kg K]

0- 100

0,98

4,19

Isı transfer yağları

≤ 350

0,87

2,1

KNO3/NaNO2/NaNO3 (53/40/7 % ağırlıkça)

≤ 450

1,85

1,3

≥ 98

0,84

1,26

≤ 1150 – 1300

7,2

0,54

Alüm nyum

≤ 660

2,7

0,92

Ateş tuğlası

Değ şken

2,1-2,6

1,0

Al2O3

≤ 1700

3,0

1,0

M gO

≤ 1700

3,0

1,0

Doğal taş

Değ şken

1,9 – 2,6

0,8 – 0,9

Beton

Değ şken

2 – 2,6

0,9

M a lze m e

Na (s ıvı faz) Döküm dem r

Tablo 1: Duyulur ısı enerj depolaması ç n sık kullanılan katı ve sıvı malzemeler (Felderhoﬀ vd. 2009'dan uyarlanmıştır).

jesderg G zl Isıl Enerj Depolama Eğer k ver len ısı net ces nde malzemen n sıcaklığı faz değ şt rme sıcaklığına ulaşır ve malzemeye ısı aktarımı devam ett r l rse bu defa malzemen n sıcaklığı sab t kalacak şek lde malzeme faz değ ş m ne uğrar. Faz değ ş m sırasında da büyük m ktarda ısıyı bünyes nde depolamış olur. Bu yöntem g zl ısıl enerj depolama şekl nde adlandırılmaktadır. G zl ısıl enerj depolama, duyulur ısıl enerj depolamaya göre çok daha fazla yüksek yoğunlukta enerj depolamaya z n vermekted r. Ancak düşük ısıl letkenl k, uzun sürel çalışmada malzemen n yapısındak bozulmalar dolayısıyla bazı dezavantajlara da sah pt r. Tablo 2'de yüksek sıcaklıkta faz değ ş m ne uğrayan bazı malzemeler ve faz değ ş m sıcaklıkları ver lm şt r. Genell kle g zl ısıl enerj depolama kapas tes , duyulur ısıl enerj depolamadan 3–5 kat daha yüksekt r (Rönnebro vd. 2015). Termo-k myasal enerj depolama Termo-k myasal (TKED) enerj depolamanın ekzoterm k olarak tepk meye g reb len k veya daha fazla k myasal b leş ğ n ters n r tepk meler süres nce kullanılması ve bu döngüde enerj

Faz Değ ş m Malzemes

Faz Değ ş m Sıcaklığı [°C]

NaNO3

308

NaCl/MgCl2

444

L 2CO3/Na2CO3/K2CO3

550

NaNO2 Al/S

290 577

KNO3

334

Tablo 2: Yüksek sıcaklıkta faz değ şt ren bazı malzemeler (Tao ve He, 2018'den uyarlanmıştır)

depolanmasına dayanır. Bu enerj , yüksek enerj depolama yoğunlukları, ısı kaybı olmaksızın uzun sürel depolama le st krarlı ve ver ml enerj üret m ç n daha büyük b r olasılık sunar. TKED s stemler genel olarak yüksek enerj yoğunluğuna (yaklaşık 1000 kJ/L) sah pt rler. Tüm bu elver şl özell kler ne rağmen TKED s stemler malzemeler n yen den kullanım stab l tes ve yüksek ver ml , güven l r enerj şarjı ve deşarj reaktörler n n temel zorlukları neden le yavaş yaygınlaşmaktadırlar. TKED h dr t, metal oks t ve organ k s stemler olarak k ye ayrılmaktadırlar. Metal oks t s stemler metaller n, metal alaşımlarının veya metal k b leş kler n h drojen le tepk meye g rmes ve ger kazanımı döngüsü le çalışmaktadırlar.

Bu döngü şu şek lde özetleneb l r:

Bu reaks yonda M, metal, metal alaşımı, ntermetal k b leş ğ ; MHn metal oks t b leş ğ ve ∆H se açığa çıkan ısıyı göstermekted r. Metal h dr tler b l nen malzemeler arasında en yüksek prat k enerj yoğunluklarına sah pt r ve bazı metal h dr tler er m ş tuzlara göre sek z kat daha yüksek enerj yoğunluğuna sah pt r, bu nedenle metal h dr t b leş ğ kullanan b r s stem en az sek z kat daha küçük olab l r (Rönne-bro vd. 2015). Tablo 3'te görüldüğü g b metal h dr tler kend ler g b tekrarlanan döngüler hal nde kullanılan er m ş tuzlara göre b le daha yüksek ısı depolama potans yel ne sah pt rler.

Isı depolama s stem

Çalışma sıcaklığı ve basıncı

Reaks yon enerj s (kj/mol)

T tanyum H dr t

650 – 700 °C, 1-3 Bar

150

Magnezyum H dr t

450 – 500 °C, 40-100 Bar

Kals yum H dr t

1100 – 1400 °C, 1-5 Bar

186

Er m ş Tuz (NaNO3/KNO3 60:40)

350 – 550 °C

Tablo 3: Çeş tl metal h dr t enerj depolama teknoloj ler n n karşılaştırılması

MAKALE Ayrıca metal h dr tler n ger dönüşümlü enerj depolama s stemler olarak farklı b r özell ğ , termal ayrışmaları sonucunda, serbest bırakılan h drojen aynı zamanda en yüksek grav metr k enerj yoğunluğuna sah p b r yakıt olmasıdır. Isı depolama uygulamasında, h br t oluşumu sürec nde serbest kalan reaks yon ısısı, yararlı b r ısı olarak şlev görür. Böylece h drojen kapalı b r s stem ç nde sınırlandırılmıştır ve çok sayıda ısı depolama döngüsü sırasında korunmaktadır. D ğer durumda -b r h drojen deposu olarak- h dr tten serbest kalan h drojen açık b r s stemde bulunur ve h dr t n yer değ şt rmes nden sonra ger dönüşü olmayan b r şek lde suya yakılır. Dezavantaj görünen bu du-

Şek l 1: (a) Metal b leş kler le metal h dr t -h drojen ısı döngüsü, (b) Güneş ısı enerj s – elektr k h br t s stem döngüsü

rum aslında jeotermal santraller ç n b r fırsat olarak kullanılab l r. Elektr k tar feler n n düşük olduğu dönemlerde suyun elektrol z ya da d ğer yöntemler le h drojen tekrar üret lerek ısı üret m ç n metal h dr tlerle reaks yona sokulab l r. Bu şek lde

Şek l 2: Örnek b r metal h dr t ısı depolama test ün tes .

kurgulanan s stem solar ısı enerj s -elektr k h br t s stem döngüsü yeterl güneş ışığı olmayan dönemlerde yanma reaks yonu le s stem desteklerken; güneşl dönemlerde metal h dr t enerj döngüsü ısı depolamayı devam ett reb lecekt r.

jesderg Sonuç: Yüksek sıcaklık ısıl enerj depolama yöntemler n n karşılaştırılması. Yukarıda bahsed len üç ayrı ısı depolama yöntemler n n her b r n n d ğer ne kıyasla Tablo 4'te bel rt len avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır. Genel olarak çoğu enerj üret m şlem sonucu depolama gereks n m doğduğu ç n, herhang b r enerj depolama s stem tasarlanırken bu avantaj ve dezavantajlar göz önüne alınmalıdır.

Referanslar - M. and B. Bogdanov ć, “H gh Temperature Metal Hydr des as Heat Storage Mater als for Solar and Related Appl cat ons”, Int. J. Mol. Sc . 2009, 10, 325-344; do :10.3390/ jms10010325 - K. E. N'Tsoukpoe, H. L u, N. Le P erres, L. Luo, A rev ew on long-term sorpt on solar energy storage, Renew. Susta n. Energy Rev. 13 (2009) 2385–2396, do :10.1016/j.rser. 2009.05.008 - Y.B. Tao , Ya-Ling He, A review of phase change material and performance enhancement method for latent heat storage system, Renew. Susta n. Energy Rev. 93 (2018) 245-259do : 10.1016/j.rser.2018.05.028 - Rönnebro, E. C., Whyatt, G., Powell, M., Westman, M., Zheng, F. R., & Fang, Z. Z. (2015). Metal hydr des for h gh-temperature power generat on. Energ es, 8(8), 8406-8430.

Yöntem

Avantajlar

Dezavantajlar

Duyulur Isıl Enerj Depolama

·Yöntemler arasında en bas t olanı ve teknoloj k olarak en gel şm ş olanıdır.

·Düşük ısıl enerj depolama yoğunluğu elde ed l r.

G zl Isıl Enerj Depolama

·Üç yöntem arasında orta derecede enerj yoğunluğu elde ed lecek yöntemd r. ·Enerj depolama ve ger kullanım şlem sab t sıcaklıkta gerçekleş r.

·Kullanılan malzemeler ç n düşük ısıl let m söz konusudur. ·Uzun sürel kullanımda malzeme yapısında bozulma oluşab l r. ·Isı kaybı söz konusudur.

Termo-k myasal Enerj Depolama

·Yüksek enerj yoğunluğu (yaklaşık 1000 kJ/L) değer elde ed leb l r ·Uzun sürel depolama mümkündür. ·Depolama ç n gerekl hac m küçüktür. ·Isı kaybı söz konusu değ ld r.

·S stem karmaşıktır. ·Yüksek lk yatırım gerekt r r.

Tablo 4: Isı depolama yöntemler n n avantaj ve dezavantajları

Öğrenc lerden Beştepeler Enerj 'ye tekn k gez Muğla Sıtkı Koçman Ün vers tes Enerj S stemler Mühend sl ğ Bölümü tarafından, Aydın'da yer alan Beştepeler Kub lay Jeotermal Enerj Santral ne 20 Aralık 2018 tar h nde tekn k gez düzenlend . Gez , Enerj S stemler Mühend sl ğ bölümü son sınıf öğrenc ler n n '' Santraller n Çalışma Prens pler '' eğ t m kapsamında Dekan Yardımcısı Tolga Ural ve Jeoloj Yüksek Mühend s Hülya Kalender Beskan’ ın katılımıyla gerçekleşt . Düzenlenen tekn k gez le uygulama sahası hakkında detaylı

b lg ed nme fırsatı bulan öğrenc ler sah p oldukları teor k b lg y prat kle b rleşt rme mkânına sah p oldular. Ayrıca termod nam k ve mekan k tasarımları tamamen Türk mühend sl ğ le gel şt r len D rect Contact Steam Condenser projes n yer nde nceled ler. Öğrenc ler gez sonunda enerj üret m ç n gerekl ana maddey , ana madden n üret m aşamasına gelmes ç n gerekl sürec , üret m sürec ndek bütün haberleşme ağı ve mekan k ek pmanların görevler n , kontrolünü ve en öneml s bu s rkülasyonun

mantığını, 3500 metreden gelen sıcak suyun nasıl enerj ye dönüşerek evler m ze kadar ulaştığını öğrend ler. Beştepeler Enerj tarafından sağlanan tekn k gez de santral n İSG uzmanı Hal l Ürküt tüm programa eşl k etm şt r. Ayrıca santral müdür yardımcısı Mehmet Ölmez, santral müdürü Selahadd n Gümrükçü ve Oceanmec operasyon müdürü Hakan Acar öğrenc lere b reb r yer nde tekn k b lg ler aktararak s stem konusunda lerlemeler ne katkı sağlanmıştır. 15

HABER

JESDER’İN ZİRVESİNDE BAYRAK DEĞİŞİMİ JESDER’İN YENİ BAŞKANI ALİ KINDAP!

eotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ 'n n (JESDER) z rves nde bayrak değ ş m yaşandı: Zorlu Enerj Yatırımlar, İşletme ve Bakımdan Sorumlu Genel Müdürü Sn. Al Kındap, JESDER Yönet m Kurulu Başkanlığı'nı üstlend .

(JESDER) Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ ' n n yönet m kurulu yen den şek llend . Zorlu Enerj Yatırımlar, İşletme ve Bakımdan Sorumlu Genel Müdürü Al Kındap, yen Yönet m Kurulu Başkanı oldu. Üç yıldır JESDER Yönet m Kurulu Başkanı olarak görev yapan Ufuk Şentürk se görev ne Yönet m Kurulu Başkan Vek l ve Sayman olarak devam edecek. Yen Yönet m Kurulu şu şek lde yapılandı: Al Kındap (Yönet m Kurulu Başkanı), Ufuk Şentürk (Yönet m Kurulu Başkan Vek l ve Sayman), Mehmet Ş şman (Başkan Yardımcısı), Serhat D nç (Başkan Yardımcısı), Murat Solmaz (Genel Sekreter). JESDER Yönet m Kurulu Başkanı Al Kındap, Ufuk Şentürk'e teşekkür ederek şunları söyled : “Jeotermal enerj , yerl , yen leneb l r, tem z b r enerj kaynağı olarak Türk ye ç n hayat öneme 16

sah pt r. Ülkem z bunun b l nc yle son yıllarda jeotermal enerj de büyük b r atılım gerçekleşt rerek kurulu gücünü 1238 MW'a yükseltt . JESDER' n hedeﬁ, 4.000 MW'lık potans yel Türk ye'n n h zmet ne sunarak jeotermal enerj de Dünya l derl ğ ne yükselmekt r. Devlet m z n destekler yle bu hedefe ulaşacağımıza olan nancım tamdır.” Esk Başkan Ufuk Şentürk se Al Kındap'a başarı d leyerek şunları ekled : “JESDER, kuruluşundan bu yana geçen üç yıl g b kısa b r sürede, Türk ye' n n jeotermal elektr k enerj s potans yel n gerçeğe dönüştürmekte büyük adımlar attı. Başkan olarak görev yaptığım dönemde, Türk ye'n n jeotermal elektr k üret m kapas tes (kurulu güç) olarak dünya dördüncülüğüne yükseld ğ görmen n onurunu yaşıyorum. Görev m devrett ğ m Sayın Al Kındap'ın l derl ğ nde sektörün daha da büyüyerek Türk ye'y hedeﬂed ğ geleceğe taşıyacağına nanıyorum.”

Al KINDAP K md r? JESDER Yönet m Kurulu Başkanı Al Kındap, 1968 yılında Çankırı'da doğdu. Orta Doğu Tekn k Ün vers tes Mak na Mühend sl ğ Bölümü'nden 1990 yılında mezun oldu. Çalışma hayatına GAMA Ş rketler Grubu' nda başlayan Kındap, Meteksan A.Ş. ve Gür ş İnşaat ve Mühend sl k A.Ş.'de görev yaptı. 2008 yılında Zorlu Endüstr yel ve Enerj Tes sler İnşaat T caret A.Ş.'de Genel Müdür Yardımcısı olarak Zorlu Enerj Grubu'na katılan Al Kındap, 2011 yılından t baren Zorlu Enerj Elektr k Üret m A.Ş.'de Term k Yatırımlardan Sorumlu Genel Müdür Yardımcısı olarak görev yaptı. 1 Ocak 2017 tar h nden t baren se Yatırımlar, İşletme ve Bakımdan Sorumlu Genel Müdür olarak görev yapmaktadır.

MAKALE

Jeotermal Enerj Santraller nde Su Şartlandırma Yazı D z s - 1 Alper Tunga DOST Growth Sales Leader, Europe SUEZ Water Technolog es & Solut ons

ESDERGİ'n n b r öncek sayısında SUEZ WTS olarak jeotermal enerj santraller ve genel olarak jeotermal market ç n sunduğumuz h zmetlerden bahsetm şt k. Yazılarımızda s z jeotermal santral yatırımcılarına gerek yatırım esnasında gerekse operasyon sürec nde faydalı olab leceğ n umduğumuz paylaşımlara yer vermektey z. Bu sayıda s ze jeotermal kaynakları kullanan tes slerde ve özell kle enerj santraller nde kabuklaşma ve korozyon kontrolü amacıyla kullanılan k myasalla-

rın kullanımı, uygulama önces hazırlıklar konularında b lg vermek st yoruz. Z ra k myasal şartlandırmanın başarısı; doğru k myasal seç m , efekt f programın d zaynı ve hassas dozaj uygulamasından geçer. SUEZ WTS olarak Dünya'nın dört b r yanındak araştırma merkezler m zde s zler ç n yen l kç ve değer katan çözümler üzer nde çalışıyoruz. Bu doğrultuda s zlerle tecrübeler m z su şartlandırma yazı d z s başlığı altında paylaşmak sted k. Jeotermalde Uzak Doğu'da F l p nler'den Türk ye'ye, Hırvat stan,

Res m 1. Teknoloj merkezler m z

İtalya ve Doğu Avrupa'ya ve Amer ka kıtasında farklı sahalarda farklı sorunlara çözüm üretmektey z. Her sorun kend özel nde çözümlen p “ta lor made/custom zed” yan tes se özel çalışılıp enerj üret m n z maks m ze edeb lecek şek lde programlanmaktadır. Amaç; b rçok değ şken n kontrolünüz altında olmadığı halde üret me etk ler n n poz t f yönde olmasını sağlamaktır. Bu çerçevede sahadak şartların ve tes s operasyon rut n n y b r şek lde ncelenmes ve bu doğrultuda çalışılması gerekmekted r.

Water Technologies & Solutions

water and process treatment solutions for the geothermal power industry

Custom zed Solut on Packages Conta ner zed Solut ons

Susta nable Product on

SUEZ WTS TURKEY LTD STI Sun Plaza Maslak Mah. B l m Sokak No:5 K:13 Sarıyer, İstanbul Türk ye 34485 Tel: +90 212 366 24 16 csc.export.wts@suez.com

www.suezwatertechnolog es.com

MAKALE

Jeotermal Enerj Santraller nde Dozaj ve Solüsyon Hazırlama “Su Şartlandırma Program” seç m hazırlık şler ne nereden başlamalı? Jeotermal akışkan ve etk ler hakkında doğru saptama yapab lmek ç n doğru noktalardan amacına uygun olarak su numuneler almak gerek r. Ayrıca numune alma koşullarının ş ve şç sağlığı önde tutularak tes s ed lmes öneml d r. Z ra yanlış veya kontrolsüz b r aks yon ortamın sıcak ve basınçlı olması neden yle ş kazalarına veya stenmeyen sonuçlar yaşanmasına neden olab l r. Yeraltından çıkan br ne ülkem zdek sahalarda çoğunlukla k fazda, yan buhar ve sıvı fazında b r karışım olarak yüzeye ulaşmaktadır. Bunun neden akışkanın yukarı çıkışı esnasında üzer ndek basıncın ﬂaş noktası d ye tab r ed len kr t k noktada c dd düşüşü ve an buhar oluşumu le bu akışkanın buhar ve sıvı olarak k faza bölünmes d r. B z yüzeyde numune aldığımız her noktada (atmosfer k koşullar altında

numune aldığımız ç n) soğutmalı b r eşanjör vasıtasıyla numune almayı terc h ed yoruz. Bu şek lde hem akışkanın gerçek çer ğ hakkında daha doğru b lg ed neb l yoruz hem de ş sağlığı açısından daha tehl kes z b r yöntem kullanmış oluyoruz. Aşağıdak res mlerde görüldüğü g b eşanjör mkânı yok se saha şartlarında, b r soğutma kabı ç nde helezon şekl nde kıvrılmış b r kap ler boru da aynı görev görecekt r. Numune bu kap ler boru ç nde hareket ederken kaptak soğuk su numunen n tek faza yan l k de dönüşmes n sağlayacaktır. Doğru numune alımı sonrasında tab k doğru b r su anal z gerek r. Alınan su numuneler akred te b r laboratuvarda ncelenmel d r. Z ra ölçülen bazı parametreler ppb (m lyarda b r parça) hassas yetle ölçülmes gerekeb l r. Örneğ n br ne ç nde (bölgeye göre) ppb sev yes nde bulunab len ve saha ortamında ölçümü güç ant mon parametres , ope-

rasyon sürec nde santral ek pmanları üzer nde b r süre sonra beklenmeyen etk ler göstereb l r. Bu nedenle beklenmeyen b r sürpr z yaşamamak adına tüm parametreler hassas anal z ed lmel d r. SUEZ WTS olarak Belç ka Haasrode'dek Avrupa Anal t k Laboratuvarımızda teknoloj n n son mkanları le her türlü su, depoz t, metal anal z n mükemmel hassas yette yapab lmektey z. İlg l teknoloj merkez m zde yılda b rkaç kez h zmet verd ğ m z müşter ler m ze özel eğ t m çalışmaları yapmaktayız. S z jeotermal müşter ler m z de bu çalışmalara katılmaya davet ed yoruz. Teknoloj merkezler m zde sadece su ve depoz t anal zler değ l aynı zamanda metalograﬁk ve membran anal zler de yapılmaktadır. Ayrıca saha şartlarını sentet k olarak oluşturduğumuz laboratuvar bölümler nde spes ﬁk çökelme ve korozyon s mülasyonları yapmaktayız.

Res m 2-3. Bas t soğutmalı numune alma kabı – numune

jesderg Hang k myasal? Nasıl b r program? Hang parametrelere göre karar ver yoruz? Doğru b r şek lde ve kr t k olduğunu saptadığımız yerlerden su numuneler m z aldıktan sonra onları nceled k, anal z n yaptık. Bu durumda; çıkan sonuçları değerlend rme ve programımızın ana b leşenler olan k myasalları seçme sürec başlar. Her parametren n bel rl sıcaklık, basınç ve ortam koşulları altında farklı davranış şek ller vardır. Örneğ n kals yum karbonat akışkan ısındıkça çözünürlüğünü kaybeder. Halbuk s l s bunun tam ters b r eğ l m göster r. Uzmanlarımız akışkan anal zler n z n sonuçları ışığında bazı yazılımlar ve projeks yonlar yardımı le değ ş k senaryolar oluşturur ve olası r skler ortaya koyar. Bu doğrultuda en uygun k myasalları ve bu k myasalları çeren (s ze özel) “Su Şartlandırma Programına” şek l ver r. Jeotermal projelerde değ şkenler; rezervuara, operasyonel koşullara, br ne t p ne ve kal tes ne göre hareket ett ğ ç n, b r sahadak çözüm d ğer b r saha ç n doğru referans olmayab l r. B r başka dey şle; A bölges nde efekt f sonuç veren b r uygulamanın s z n bölgen zde doğru sonuç vereceğ n n b r garant s yoktur. Bu nedenle çözümler b r bölgeden d ğer ne kopyalamak yer ne b zzat sahanıza özel çözüm üretmek durumundayız.

Res m 4. Potans yel r skler n hesabı ve anal z

Seç len k myasalları nasıl uygulamalıyız? Özel b r hazırlık yapmalı mıyız? Evet, özel b r hazırlık gerekmekted r. Z ra tüm k myasalların an ısı gördüğünde stab l tes n kaybetme r sk veya bell oranda kaybetmes olasılığı vardır. Bozunan k myasal, dozaj ek pmanları ç nde tıkanıklıklara neden olab l r. Bu nedenle özell kle downhole (kuyu d b ) dozajı yapılacak se k myasalın kal tel b r su le seyrelt lmes gerekeb l r. Seyreltme oranı; pompanızın basma kapas tes , rezervuarın şartları, basma der nl ğ

Res m 5-6. Avrupa ve Ç n Teknoloj Merkezler m z

g b değerler d kkate alınarak hesap ed l r. K myasalın seyrelt lmes ç n saha şartlarında sağlanab lecek en y kal tede suyun kullanılması öner l r. Burada “ y ” tanımlamasın-dak kasıt; bulanıklığı olmayan, askıda katıdan ﬁltrelenm ş, terc hen sertl ğ düşük veya g der lm ş su kasted lmekted r. Reverse osmos s veya dem neral zasyon le seyreltme seçenek olsa da bu konuda b z m görüşümüzü almadan yatırıma geçmemen z öner r z. Z ra seç lecek k myasalların çer ğ ne bağlı olarak su hazırlama proses n şek llend rmektey z.

MAKALE Programda kullanılacak solüsyonu nasıl hazırlamalıyız? Yukarıda fade ed ld ğ g b özell kle kuyu d b dozajında k myasalları seyreltmem z gerekeb lmekted r. Z ra kap ler borunun tıkanması kuyuyu r ske atab lecek b r sorundur. Tıkanma esnasında oluşab lecek kap ler hasarı kaybed len üret m m ktarı yanında çok daha düşük b r kayıptır. Ortalama 20MW lık b r santralde ve 140-160oC sıcaklıkta b r br ne le 1200-1500t/h l k b r santral deb s hesap ed leb l r. Günümüz teknoloj s le 4-5 mg/l (ppm) dozaj esas alınırsa saate 7.5 kg lık b r saf k myasal dozajı le karşı karşıyayız. Bunu ortalama olarak 10 kez seyreltt ğ m zde seç len ürünün yoğunluğuna da bağlı olarak toplamda 60-70 lt/h l k b r dozaj le karşı karşıyayız. Bu toplam dozaj m ktarı santral n üret m kuyularına ver len toplam k myasal m ktarıdır. Ve günün 24 saat olduğu düşünülürse günde en az 1.5-2 ton solüsyon hazırlamak durumundayız. Genelde bu hazırlık manuel olarak yapılacak se meşakkatl ve zaman alan b r şlemd r. Ayrıca hazırlanan solüsyonun hemen sahaya transfer gerekmekted r. Yüksek m ktarda hazırlanan ve uzun süre bekleyen solüsyonlarda kal te bozunması veya

fazlaşma sorunları yaşanab l r. Bu nedenle taze olarak hazırlanıp tüket lmes gerekmekted r. Bu da sıkça solüsyon hazırlanması demekt r. SUEZ WTS olarak müşter ler m z n bu ht yacını karşılamak ç n CSP (konteyner ç nde kompakt s stemler) ün teler ürett k. Doğru hassas yette hazırlanan solüsyon hem doğru etk ver r hem de ekonom k açıdan yatırımcıya sıkıntı yaratmaz. Z ra jeotermalde hadd nden fazla yapılan dozaj da beraber nde bazı r skler get rmekted r. Yan yeters z dozaj da, fazla dozaj da tes ste sıkıntı yaratacaktır. Bu da solüsyon hazırlamanın hassas yet n önem n b r kez daha ortaya koymaktadır. Çoğu zaman saha şartları y kal tede suyun sağlanmasını engellemekted r. Fakat unutulmaması gereken konu; y kal tede su le seyrelt lmeyen nh b törler n hem performansı hem de uygulama sonrasındak etk ler olumsuz etk lenmekted r. Hatta bu şartlarda b zzat nh b törler n sorun kaynağı olması olasıdır. Bu sıkıntıları yaşamamak adına santral projes esnasında y kal tede suyun tem n veya mevcut suyun arıtılarak endüstr yel normlara get r lmes seçenekler detaylı olarak etüt ed lmel d r.

Res m 7-8. CSP Ün tes ve ç görünümü

Bölümün özet Sahamızdan doğru noktalardan s stem stres n yansıtacak su numuneler n aldık. Bu numuneler hassas anal z ett k. Anal z sonuçlarına göre oluşab lecek korozyon veya depoz tlenme r skler n ayrı ayrı gözden geç rd k. Bu hesaplama ve öngörüler n ışığında su şartlandırma programımızın çer ğ n ve uygulayacağımız k myasalların türünü bel rled k. Daha sonra lg l k myasalların dozaj noktasına ulaştırmadan öncek hazırlıklarımızı yaptık. Solüsyon hal nde sahaya sevk edecek noktaya geld k. Sırada -Solüsyonun sahaya transfer , -Saha koşullarında depolanması, -Dozaj sk dler ve dozaj ek pmanlarının ayarlanması, -Dozajın manuel tak b ve doğru dozaj g b start up önces ve start up esnası şler var. Bunu su şartlandırma programının uygulanması ve programın hassas tak b (görsel tesp tler, kupon uygulamaları vs.) le lg l detaylar zleyecek. Bu detayları ve devamında operasyondak d ğer uygulamaları sonrak süreçte b z tak p ederek bulab l rs n z. Saha tecrübeler m z gerek ﬂash t p santrallerde gerekse b nary tes slerde geçt ğ m z 10 yıla dayanan saha tecrübeler le oluşmuştur. Ülkem zde jeotermal yatırımların doğru ve amacına uygun yapılması konusunda destekler m z ve b lg paylaşımlarımız sürecekt r. B ze her zaman alper.dost@suez.com adres nden ulaşarak sorularınızı ve çözüm öner talepler n z leteb l rs n z.

MAKALE

BAŞARI HİKAYESİ JEOTERMAL TESİSLERDE KOROZYONA KARŞI KİMYASAL ŞARTLANDIRMA VE ONLINE TAKİBİ Oraz o Illar o, Nalco Water Jeotermal Tekn k Danışmanı Murat Toğulga, Nalco Water Türk ye ve Azerbaycan Ağır Sanay Satış Mü Tayfun Evc l, Nalco Water Ege Bölges Tekn k Satış Mühend s Jeotermal alanında öne çıkan ve tes s performansını sürekl etk leyen durumlar genell kle kals yum/s l ka bazlı k reçlenme türler ve ağır metaller n tes s hatları boyunca ya da eşanjörlerde depoz tlenmes d r. Bu durumlar tes slerde elektr k üret m kapas teler n aşağıya çekmekte ve rut ne dönüşen eşanjör yıkamalarına yol açmaktadır. Oluşan k reçlenme ya da depoz tlenme dolaylı olarak korozyona neden olsa b le br ne' nın kend s n n d rekt olarak da korozyona neden olduğu durumlar yaşanmaktadır. Dünyanın b rçok yer nde gözlenen bu durum ülkem zde de Çanakkale bölges nde bulunan tes sler m zde gözlenmekted r. Korozyonun tes s genel nde ve br ne pompalarında (der n kuyu ya da kuyu başı) gerçekleşmes lg l br ne' nın çerd ğ korozyona maruz bırakan m neraller n yoğunluğuna ve pH' ına (suda çözünmüş CO2 m ktarına) bağlı olmaktadır. Ayrıca yüksek basınç ve sıcaklık da bu durumu daha da etk n kılmaktadır. Tes slerde üret m kuyularının ardından ayrıştırıcı (separatör) kullanılması (CO2' n 24

br ne' dan ayrışmasında dolayı) koroz f ortamı azaltmaktadır. Fakat d rekt der n kuyu pompaları yardımı le gerçekleşt r len uygulamalarda se der n kuyu pompasından başlamak üzere tes s enjeks yon hatlarına kadar br ne koroz f özell ğ n göstermekted r. Koroz f br ne' nın yarattığı durumlardan dolayı tes s ek pmanlarının ömürler hızlı b r şek lde kısalmakta, tes s boru hatlarına ve eşanjörlere büyük hasar oluşmaktadır. Ek pman ve hatların değ ş m de uzun süre almaktadır. Bu geçen süreçte tes s elektr k üretememekte ve hal hazırda en az 710 yıl arasında olan lk kurulum yatırım mal yet ger ödemeler n de uzatmaktadır. Ayrıca kuyu d b pompaların ve d ğer ek pmanların değ ş m mal yetler m lyon dolar mertebeler n bulmaktadır. Yazımızın devamında koroz f br ne' nın d rekt etk s n n yaşandığı ve problem n Nalco Water tarafından çözüme kavuşturulduğu başarı h kayes n bulab l rs n z.

İlg l tes s de br ne d rekt olarak ayrıştırmaya uğramadan kuyu d b pompalar le tes se alınmakta ve eşnjörlerde ısısını bıraktıktan sonra tekrar enjekte ed lmekted r. Br ne oldukça agres f ve den z suyundan 2-3 kat daha tuzlu b r yapıya sah pt r. Yüksek sıcaklık ve basınçla da agres f durum katlanmaktadır. Çözüm sürec aşağıdak şek lde lerlem şt r: İlk olarak br ne karakter st ğ n n yarattığı durumu gözlemlemek adına tes s g r ş hattından ayrı b r hatlar çek lerek k myasal dozajsız ve dozajlı (farklı m ktarlarda) olmak üzere b r p lot uygulama gerçekleşt r lm şt r. Özell kle suyun akış hızı ve basıncı anlamında tes sten daha zorlayıcı b r ortam bulunan bu uygulamada k myasalımızın uygunluğu test ed lm şt r. B rer hafta ara le farklı dozajlar denenm ş ve geleneksel korozyon kuponları lk kütle le son kütle arasındak fark alınarak korozyon hızı hesaplamaları gerçekleşt r lm şt r. Uygulanan k myasal seç m se daha önceden alınan br ne k myasına ve lg l şletmesel sıcaklık & basınca göre seç lm şt r.

jesderg Yandak res mde 7 günlük süreçte alınan kupon sonuçlarını göreceks n z. Sonuçlara göre k myasal şartlandırma yapılmayan kısımda kuponda korozyon hızı 908 mpy olarak hesaplanırken, en y sonucu aldığımız 8 ppm le şartlandırılan kısımda se korozyon hızı 115 mpy çıkmıştır. Bu koşullar altında 9 kat y leşme gözlenm şt r. Res m 1. P lot tes s korozyon nh b törü uygulaması k myasalsız ve 8 ppm dozaj' a a t kupon res mler Kuponlar (Karbon Çel k) PİLOT TESİS KOROZYON İNHİBİTÖRÜ UYGULAMASI

K myasalsız

NALCO Korozyon

5.02.2018

8,218

İnh b törü 8 ppm Dozaj 8,1997

12.02.2018

2,7227

7,5059

Kupon Kütles Değ ş m (mg)

5495

694

Korozyon Oranı (mpy)

908

115

Kupon Yerleşt rme ve Kontrol Tar hler

Tablo 1. P lot tes s korozyon nh b törü

Tes sten farklı olarak düşük basınç ve br ne akışına sah p olan p lot düzenekten alınan başarılı sonuçlar ardından k myasal şartlandırma tes s kuyu ç pompalarının em şler ne ver lmek üzere başlatılmıştır. Şartlandırma b rkaç adımda gerçekleşt r lm şt r. İlk olarak tes s kuyu d b pompalarından başlamak üzere tüm tes s kaplayacak b r ﬁlm tabakası oluşturulmasıdır. Yaklaşık 100 ppm dozaj le bu süreç 24 saat gerçekleşt r lm şt r. Daha sonra 50 ppm' e düşürülen dozaj m ktarı y ne 24 saat boyunca yapılmıştır. Ardından dozaj m ktarı 10 ppm' e düşürülen k mya-

sal le tes s farklı bölgeler ne takılan geleneksel korozyon kuponlarının kontrolü yapılmıştır. Haftalık, 15 günlük ve aylık gözlemler ardından dozaj m ktarı 8 ppm'e düşürülmüştür ve şartlandırma bu şek lde devam etmekted r. Oluşturulan ﬁlm tabakası ve normal dozaj sürec ardından kuponlar aylık olarak kontrol ed lmekted r. Ortalama sonuçları aşağıdak tabloda bulab l rs n z. Sonuçlara göre üret m kuyuları başlarında bulunan geleneksel korozyon kuponlarından sonuçlar 60 mpy c varında gel rken, tes s g r ş, çıkış ve enjeks yonda korozyon hızı daha da düşmekted r.

Dozaj (ppm)

Res m 2. Onl ne korozyon tak p s stem ün tes

Kupon Yer ne Göre Korozyon Hızı (mpy)

Üret m Kuyusu-1

Üret m Kuyusu-2

Üret m Kuyusu-1

Üret m Kuyusu-2

Tes s G r ş

Tes s Çıkışı

Enjeks yon

Tablo 2. Tes s farklı kupon yerler ne göre ortalama korozyon 25

MAKALE lanacak ve korozyon probunun her yer nde aynı korozyon etk s yaratılab lecekt r. Aynı s steme geleneksel kuponlarda takılacaktır.

Ayrıca tes s kuyu d b pompalarının yer yüzüne çıkarılarak yapılan ncelemelerde herhang b r korozyon oluşumu gözlenmem şt r. Nalco Water şartlandırma programı le korozyon hızları çok c dd anlamda aşağıya çek lm ş ve tes s korozyona karşı korunarak elektr k üret m ne devam etmekted r. Nalco Water gel şt rd ğ teknoloj ler ve tak p s stemler sayes nde geleneksel yöntemler tak p yöntemler n b r üst kademeye taşımaktadır. Bu noktada korozyon hızını onl ne olarak tak p edeb leceğ m z “3D TRASAR Jeotermal” sunmaktadır.

Korozyon hızı ç n kullanılan geleneksel kuponlardan üret m kal tes kaynaklı gerçekleşen faklı korozyon hızı okumalarının önüne geç lecekt r.

Anı anına görüleb lecek olan korozyon hızı le tes s dozaj s stem nde yaşanılab lecek b r sorunun çözümü ç n hızlı b r şek lde aks yon alınab lecekt r.

180 C' ye kadar korozyon hızı ölçümü yapan s stem sayes nde yüksek sıcaklıkta da çalışma mkânı olab lecekt r.

Korozyon hızı sonuçları onl ne olarak tak p ed leb lecek ve bel rlenecek set l m tler dah l nde alarmlar alınab lecekt r. Ayrıca s stem 7/24 Nalco Water mühend s ek b tarafından da sürekl tak p ed lerek stenmeyen durumlar

Bu teknoloj sayes nde; Ÿ

Dozaj opt m zasyonu tam olarak gerçekleşt r leb lecekt r. Geleneksel yöntemlerde kuponun br ne borusu ç ndek konumu dolayısı korozyon hızı ölçümünde yanıltab lmekted r. Bu s stem le b rkte düzenl b r akış hızı sağ-

yaşandığı takt rde lg l k ş ler anında b lg lend r lecekt r. Teknoloj m ze a t görsel res m 2 de sunulmaktadır. İlg l düzenek tes s g r ş hattından alınacak b r hat le devreye alınab lmekted r. Daha sonra bulundurduğu pompa le düzenl akışı sağlamakta ve korozyon probu le de korozyon hızı okumalarını gerçekleşt rmekted r. Korozyonun kontrol ed lmes le b rl kte tes s Mart 2018' den buyana sürekl çalıştığı süreçte kontrol ed len her b r ek pmanda korozyon bulgusuna rastlanmamıştır. Tes s n korozyona karşı korunup sürekl çalışması le m lyon dolar mertebeler ndek kaybın önüne geç leb lm şt r. Uygulanacak olan bu teknoloj le b rl kte k myasal tüket m nde b r opt m zasyona g d leb lecek ve toplam şletme mal yetler aşağıya çek leb lecekt r. Konu le lg l çözüm ortalığı ç n Nalco Water ek b olarak her zaman hazırız.

Res m 3. B r ay sonra çıkarılmış korozyon kuponlarına a t örnek res m 26

RÖPORTAJ

Santral adı : Buharkent JES F rma : L mak Hold ng Kurulu Güç : 13,8 MWe Konum:Buharkent-Aydın Kabul tar h : Eylül 2018

SERHAT DİNÇ le LİMAK ENERJİ GRUBU ve BUHARKENT JEOTERMAL SANTRALİNİ KONUŞTUK

“

M ll enerj ye olan nancımız ve büyüme stratej s le bu stratej n n temel taşları olan kaynak çeş tl l ğ neden yle, rüzgâr, güneş ve jeotermal enerj s yatırımlarına da önem veren grup, b rçok bölgede l sans başvurularında bulunmuş ve Jeotermal sahalarından Buharkente yatırım yapma kararı ortaya çıkmıştır.

”

jesderg L mgaz enerj n n kuruluş öyküsü, jeotermal enerj ye yatırım yapma ﬁkr nasıl ortaya çıktı? L mak Enerj Grubu; enerj üret m , dağıtımı, satış ve t caret alanlarında faal yet göstermekted r. H droelektr k, doğal gaz ve kömür santraller le hâl hazırda 3.000 MW mertebes nde olan enerj portföyünü her yıl daha da büyütmekted r.

Serhat D nç k md r? 1976 yılında Kırıkhan'da doğdum, lk ve orta öğren m m n ardından 1998 yılında Yıldız Tekn k Ün vers tes İnşaat Fakültes nden mezun oldum. 2010 yılında se Atılım Ün vers tes İşletme masterımı tamamladım. Mezun yet sonrası çalışma hayatıma lk olarak Savunma Sanay Müsteşarlığı'nda başladım. Daha sonra Amer ka'da b na nşaatlarında çalıştıktan sonra 2002 yılında L mak Hold ng'de görev almaya başladım.

Ülkem z n orta ve uzun vadel enerj arz güvenl ğ n n sağlanmasına yönel k olarak, kaynak çeş tl l ğ ne dayalı enerj üret m yatırımları yapmakta ve uzun vadel ş planları çerçeves nde 5.000 MW kurulu güç hedeﬁne doğru lerlemekted r. Bu çerçevede, arz güvenl ğ n n sağlanmasında büyük öneme sah p yen leneb l r enerj alanında büyük üret m kapas tel HES yatırımları mevcuttur. Üret mdek emre amadel ğ daha güçlü hale get rmek ç n 2013 yılında Türk ye'n n lk doğal gaz çevr m santral olan Ham tabat Doğal Gaz Komb ne Çevr m

Santral 'n portföyüne katan L mak Enerj , bu öneml tes ste santral ver ml l ğ n en yüksek düzeye çıkarmak ç n yen leme çalışmaları yapmış, Eylül 2017 t bar le tam kapas te emre amadel ğ sağlamıştır. Kaynak çeş tl l ğ hedeﬁn n öneml b r ayağını da l ny t ve kömür santraller oluşturmaktadır. Bu kapsamda 2014 yılının sonunda toplam kurulu gücü 1.050 MW olan Kemerköy ve Yen köy term k santraller L mak IC İçtaş Ortaklığı tarafından devralınmıştır. L mak Enerj , bu yatırıma ek olarak, baz yük ht yacını karşılayacak yen l sans gel şt rme ve satın alma fırsatlarını değerlend rmeye devam etmekted r. M ll enerj ye olan nancımız ve büyüme stratej s le bu stratej n n temel taşları olan kaynak çeş tl l ğ neden yle, rüzgâr, güneş ve jeotermal enerj s yatırımlarına da önem veren grup, b rçok bölgede l sans başvurularında bulunmuş ve Jeotermal sahalarından Buharkent’e yatırım yapma kararı almıştır.

Türk ye'ye döndükten sonra 2002-2006 yılları arasında y ne L mak Hold ng bünyes nde yapılan Ankara-Pozantı otoyolu ve L mak'ın Afgan stan projeler nde şant ye şeﬁ olarak görev aldım. 2006-2008 yılları arasında Doha Uluslararası Haval manı nşaatında da y ne şant ye şeﬁ olarak çalıştım. Ş md lerde se L mak Enerj Genel Müdür Yardımcısı görev n devam ett rmektey m. Enerj üret m yatırımlarımızda ve şt rakler m zde Yönet m Kurulu Üyes y m. Evl ve 2 çocuk babasıyım, ler derecede İng l zce b l yorum.

Buharkent Jeotermal Elektr k Santral 29

RÖPORTAJ Arama aşamasında ne tür çalışmalar yapıldı? 10 km2l k ruhsat alanı MTA tarafından açılmış 1 adet jeotermal kuyu le alınmıştır. Bunun üzer ne 38 noktada Magneto Tellür c (MT) çalışması, 110 noktada grav te etüt çalışmaları yapılmıştır. Yatırım aşamasında karşılaşılan sorunlar ve alınan r skler nelerd ? L mgaz olarak sektörde b r lk yaşadık. Tüm üret m kuyularının pompa le çalıştırılması beraber nde b rçok ön fiz b l te detay d zayn gerekt ren b r çalışma gerçekleşt rd k. Ayrıca ruhsat alanının topoğrafik yapısı da yatırım aşamasında r sk yaratmıştır. Tüm bu r skler, konusunda uzman b r ek p ve profesyonel danışmanlar eşl ğ nde başarılı b r şek lde yönet lm şt r. EPC firması le çalışmanın avantaj / dezavantajları neler? Ana firmamız L mak İnşaat olmasına rağmen, projem zde y ne b r lk gerçekleşt rerek d ğer projelerde yaptığımız ve büyük tecrübe sah b olduğumuz şek lde, s profesyonellere vererek, EPC (Anahtar Tesl m) kontrat le projey gerçekleşt rd k. Bu sayede Jeotermal yatırımlarda anahtar tesl m proje yapımı da lk olarak tarafımızca hayata geç r lm şt r. F rmamızın anahtar tesl m projeler konusundak şveren olarak tecrübes n kullanarak Lİmgaz Buharkent JES Projes n de anahtar tesl m olarak başarıyla tamamlamıştır. Anahtar tesl m projelerde; tes s n planlaması, yapımı ve devreye alma süreler ve tüm finan30

sal r skler m n m ze ed lm ş olup, çalışma süres boyunca ver ml l k değerler garant altına alınması sağlanab l nm şt r. Tab k bunların heps kağıt üzer nde tasarlanan, sahada gerçek b r şveren g b ş n zamanında b tmes ç n yönlend r c olunmuştur, özell kle de kal te, çevre sağlığı ve güvenl ğ hususunda. Yapılan dekapaj çalışmasının nedenler ve mal yete etk s konusunda b lg ver r m s n z? Topoğraﬁk koşullar neden yle santral alanında dekapaj çalışmaları yapılmak zorunda kalınmıştır. Tes s n genel mal yet düşünüldüğünde (sondaj, jeneratör, türb n vb) bu çalışmanın etk s m n mumdur. Santral n teknoloj k yapısı hakkında b lg vereb l r m s n z? D ğer santrallerden farkınız ned r? ORC t p santral kullanılmış olup d ğerler nden farklı değ ld r. D ğer santrallerden fark kuyulardak üret m n elektr kl dalgıç pompalar le yapılmasıdır. Bunun yanında reenjeks yon pompası kullanılmamaktadır.

Pompalı üret m n yatırım mal yet üzer ndek etk ler neler? İş n yapımı montaj ve devreye alması dah l pompalı üret m n mal yet c dd etk ler bulunmaktadır. Sonrasında da bakım ve şletme kısıtları neden yle yedek bulundurma zorunluluğundan hem CAPEX hem de OPEX olarak etk s bulunmaktadır. Ancak b z m projem zde reenjeks yon ç n pompa kullanılmadığından üret mdek bu mal yet büyük ölçüde dengelenm şt r. Pompalı üret me uygun b r kuyu d zaynı nasıl yapılmalı? Kuyu ç pompalarının kullanılab lmes ç n projem zde yapıldığı g b kuyu d zayn şartları le rezervuar ve kuyu karakter st ğ n n net şek lde bel rlenm ş olması büyük önem taşımaktadır. Yatırımcıdak “B rkaç kuyu açıp santral s par ş verel m” mantal tes n n yer ne gerçek b r planlama yapılması ve d zaynın bu şekl nde oluşması büyük önem arz etmekted r.

Buharkent Jeotermal Elektr k Santral

jesderg Pompa le üret m yapma konusunda tedar kç seç m hang kr terlere göre yapıldı? B ld ğ n z üzere bu markette çok fazla tedar kç bulunmamaktadır, y nede hale market l der k ﬁrma le lerley p ver ml l k, m n mum elektr k tüket m , Türk ye' dek serv s olanakları, ek pman garant ler ve performans d kkate alınarak seç m yapılmıştır. İşletme aşamasında ne tür sorunlarla karşılaşılıyor? Yen şletmeye geçen b r tes s olmasına rağmen çok şükür kron k b r sorunla karşılaşmadık ve umarım bu şek lde lerler z. İler de de ortaya çıkab lecek potans yel sorunların önüne geçmek adına hem uzun döneml bakım anlaşmamız hem de kend bakım ek b m z hal hazırda bulunmakta ve gerekl çalışmaları yapmaktadır.

Sahalardak basınçların eks yönde trend zlemes neden yle pompalı üret m önem kazanıyor. Devam eden yatırımlar ç n bu konudak tavs yeler n z nelerd r? Doğru deb , sıcaklık ve basınca göre seç lm ş pompalar le üret m-basınç denges ve güven l rl k sağlanab l r. Üret c ler n bu yöntemden çek nmemeler gerekmekted r. Kaldı k ; b z m sektöre adım attığımızdak teknoloj le ş md k arasında da poz t f anlamda farklar oldukça fazla. Ek olarak, bu anlamda kullanım ve b l nçlenme arttıkça ﬁrmaların serv s ek pler de Türk ye' de daha çok bulunmaya ve yedek parça bulundurmaya başladılar. Çevresel etk ler konusunda ne g b önemler alıyorsunuz? Çevresel etk ler, Grup olarak en hassas olduğumuz noktalar-

dandır Buharkent JES projem zde bu noktada reenjeks yon, NCG yönet m d zayn aşamasından t baren d kkatle kontrol ed lm şt r. Şu anda şletmem zde sıfır kaçak le tüm akışkan reenjeks yon kuyuları le tekrar rezervuara ver lmekted r. Tes s n nşaatı süres nce toz, gürültü, katı atık yönet mler uluslararası standartlar baz alınarak yönet lm şt r. Sıfır çevre ve ş kazası le projem z tamamlanmıştır. Bölge halkıyla l şk ler n z nasıl? Planladığınız sosyal sorumluluk projeler nelerd r? L mak Enerj olarak bölgesel değ l ulusal ve uluslararası sosyal sorumluluk projeler yapmaktayız. İlk olarak Kosova’dak yatırımımızda başlattığımız KEDS Academy ve ardından Türk ye' de devam eden Türk ye’n n Enerj Akadem s le Türk ye’n n Mühend s Kızları sektörel bazda ün vers telerde okuyan gençlere ş ve staj mkanı sağlamaktadır.

Buharkent Jeotermal Elektr k Santral 31

RÖPORTAJ Gelecekte planladığınız yatırımlardan söz eder m s n z? Yatırım planlarınız hang kr terlere göre şek llenecek? Buradak elde etm ş olduğumuz know how dan sonra b ze farklılık ve güç katacak yen projelere bakıyoruz. Bununla lg l olarak lg lend ğ m z b rkaç proje de mevcut.

L mgaz Enerj de kaç k ş st hdam ed l yor? Oryantasyon sürec n z nasıl şl yor? Santral n saha ek b 30 k ş den oluşmaktadır. Tab burada b r çok back oﬃce d ye tab r ed len satın alma ve muhasebes ne, d ğer ş rketler m zde olduğu g b merkez destek ver ld ğ n söy-

lemekte fayda var. Burada öneml olan, personel n projen n başlaması le b rl kte yavaş yavaş sahadak akt v teler n ç nde olmasını, com ss on ng zamanında kadronun ve eğ t mler n tamamlanmış olmasıdır. Tüm L mak ş rketler nde olduğu g b burada da bu süreç şlet lm şt r.

EGESİM Ş rketler Grubu; Menemen Serbest Bölge/ İzm r, Gebze Organ ze Sanay Bölges / İstanbul, Eges m GmbH-Mün h/Almanya olmak üzere üç farklı nokta da bulunan fabr kaları, İzm r Merkez Oﬁs ve Moskova/Rusya'da bulunan ş rket le Jeotermal Enerj , Atık Isıdan tekrar Elektr k Üret lmes , Ç mento, K mya, Dem r Çel k, Kağıt, Cam Sanay , Haval manı Yakıt S stemler , Atık Su ve Arıtma Sanay alanlarında yurt ç ve yurt dışında b r çok projey başarı le tamamlamış, bünyes ndek tecrübel ve etk n mühend sler n yönet m nde el ndek gel şm ş mühend sl k programları le aşağıdak tüm tasarım ve ç z mler n hazırlanması h zmetler n sunmaktadır. Aspen Hysıs+Aspen EDR Programı le

Proses Tasarım

Auto cad, , Autodesk Plant 3D, Sol d Works 3D Programları le

Mekan k Tasarımlar

Cad Works Plant ve CEASER II programları le

Boru Tasarımları (p p ng ç z m ve stres anal z )

CoAde Tank programı le

API 650 Tank Tasarımları

PV El te programı le

Basınçlı Kap Tasarımları

TEKLA X Steel ve SAP 2000 programları le

M mar ve Çel k Yapı Tasarımları

AutoCAD, E-Plan, ETAP, Smar s, S vacon PC 57, Step 7, V5.6, W nn CC v7.4, DIGSI Step 7V14, W n CCV14 ve Dr ve ES programları le

Elektr k ve Otomasyon tasarımları

EGESİM, Türk ye'dek Jeotermal Enerj ve Atık Isı Kaynaklarından Tekrar Elektr k Üret m Santraller n n kuruluşunda, mevcut enerj kaynaklarının en ver ml opt m zasyon le, enerj kaynaklarından alınıp elektr ğ n üret lmes ve tekrar reenjeks yon kuyularına ver lmes veya çevr m kapsamında santral yardımcı şletmeler n n tasarım ve tem n de dah l, tüm Mühend sl k, Ek pman Tem n ve İşletmeye Alınmasına Kadar Olan Montaj H zmetler n EPC bazında yapan tek ﬁrma olarak yer almaktadır. EGESİM, bu faal yetler n n yanında, AR-GE ÇALIŞMALARI le: Yaz aylarında düşen güç üret m n n arttırılması, H2S yayılımının önlenmes , CO2 yayılımının tekrar kuyulara basılması, B nary çevr m n n değ ş k uygulamaları ç n çalışmalarını hızla sürdürmekte ve deney mler n müşter ler le paylaşmaktadır.

Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ

L mgaz Buharkent GEPP (13,77 MW) Aydın / TURKEY 2018

EGESIM GROUP CO. Istanbul Factory

Sales & Head Ofﬁce

Izm r Factory

Gebze – Istanbul / TURKEY

Konak – Izm r / TURKEY

Menemen – Izm r / TURKEY

EGESIM GmbH

EGESIM LLC

Mun ch / GERMANY

Moscow/ RUSSIANFEDERATION

/eges mgroup

www.eges m.com

DEĞERLENDİRME

KÜRESEL İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE ÜLKEMİZ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

(POLONYA -COP24 'ÜN ARDINDAN) Nusret GÜNGÖR - Maden ve Petrol İşler Genel Müdürlüğü

u başlık altında 2-14 Aralık 2018 tar hler arasında Polonya'da gerçekleşt r len 24. Taraﬂar Konferansı (COP24) le lg l değ ş k açılardan özet b r değerlend rme yapılmıştır.

İkl m değ ş kl ğ n n uluslararası hukuk yapısının k temel sözleşmes , 9 Mayıs 1992 tar h nde kabul ed len ve 21 Mart 1994 tar h nde yürürlüğe g ren B rleşm ş M lletler İkl m Değ ş kl ğ Çerçeve Sözleşmes (BMİDÇS) le 11 Aralık 1997 tar h nde kabul ed len ve 16 Şubat 2005 tar h nde yürürlüğe g ren Kyoto Protokolü (KP)'dür. BMİDÇ Sözleşmes ne taraf olan ülkeler, karar almak ç n yılda b r kez toplanmaktadır. Bunun resm adı Taraflar Konferansı (COP)'dır. Aynı şek lde KP'ne taraf olan ülkeler de yılda b r kez Taraflar Toplantısı (CMP) adı altında karar almak ç n toplanmaktadır. Her konferans/ toplantı, toplantı sırasına göre adlandırılmaktadır. 2-14 Aralık 2018 tar hler arasında Polonya' nın Katow ce kent nde düzenlenen 24. Taraflar Konferansı (COP24) bunun en güncel d r. İkl m değ ş kl ğ , sınır tanımayan ve gel şm şl k düzey nden bağımsız olarak tüm ülkeler etk leyen n tel ğ le günümüzün en öneml küresel sorunların arasında lk sırada yer almaktadır. Bu kapsamda söz konusu bu çok öneml soruna “Küresel İkl m Değ ş kl ğ (KİD)” demek en doğru yaklaşım olacaktır. 34

İkl m değ ş kl ğ le mücadele kapsamında, düşük karbonlu ekonom ye küresel düzeyde geç lmes hususu, nsanların yaşam b ç mler n , üret m ve malat yöntemler n değ şt recek köklü b r dönüşüm öngörmekted r. Bu nedenle kl m değ ş kl ğ le mücadele ve uyum çalışmaları salt b r çevre sorunu olarak algılanmamalıdır. Gerçekte, bu mücadele gel şm ş ve gel şmekte olan ülkeler n zleyeceğ büyüme stratej ler n , enerj pol t kalarını, sağlık ve tarımla lg l programlarını, su kaynaklarının kullanımını, gıda güvenl ğ n , düşük karbonlu ekonom ye geç ş ve sürdürüleb l r kalkınma hedefler n doğrudan etk leyeb lecek ve bunların gel şt r lmes nde bel rley c olab lmekted r. Bu hedefler n gerçekleşt r leb lmes ç n gel şm ş ülkeler n, ﬁnansman, teknoloj transfer ve kapas te gel şt rme taahhütler n yer ne get rmes önem taşımaktadır. Dünya genel nde gel r dağılımından en az pay alan en fak r grubun %80' kırsal alanda, küçük çaplı tarım ve hayvancılık yaparak yaşamını sürdürmekted r. İkl m değ ş kl ğ kaynaklı yağış azalması ve toprak bozulumunun doğal kaynaklar üzer nde yarattığı baskı, söz konusu

su kırılgan grupları göçe zorlayab lmekte, bu olgu st krarsızlıkları tet kleyerek, güvenl k r skler n beraber nde get reb lmekted r. Ülkem z n de ç nde bulunduğu Akden z havzası, kl m değ ş kl ğ n n olumsuz etk ler ne karşı en hassas bölgelerden b r olarak tanımlamaktadır. Türk ye, küresel ısınmanın özell kle su kaynaklarının azalması ve çölleşme le bunlara bağlı ekoloj k bozulmalar g b olumsuz yönler nden etk lenmeye başlamıştır. Türk ye, yaşanan olumsuz gel şmeler n önlenmes ve meydana gelen zararın telaﬁs , gelecek nes llere tem z b r çevre tesl m ed lmes ç n, kalkınma hedeﬂer ne halel get rmeyecek çalışma ve düzenlemeler yapmakta, k l şb rl ğ n gel şt rmekte, bölgesel ve uluslararası çalışmalara etk n katılım sağlamaktadır. B rleşm ş M lletler (BM) tarafından Ek m 2015'te yayımlanan, “İkl m Bağlantılı Doğal Afetler n İnsan Mal yet Raporu”nda, 20 yılda kayıtlara geçen küresel olarak toplam 6,457 doğal afet n %90'ı sel, fırtına, sıcak hava dalgası, kuraklık ve d ğer aşırı

jesderg kl m hareketler nden kaynaklandığı; 1995 yılından bu yana aşırı kl m hareketler kaynaklı afetler neden yle 606 b n k ş n n yaşamını y t rd ğ , 4,1 m lyar nsanın se etk lend ğ bel rt lmekted r. 1992 yılında R o' da mzaya açılan B rleşm ş M lletler "İkl m Değ ş kl ğ Çerçeve Sözleşmes (BMİDÇS) 1994 yılında 196 ülke tarafından mzalanarak yürürlüğe g rd . İmzacı ülkeler bu tar hten t baren her yıl düzenlenen Taraflar Konferansı'nda (COP) b r araya gelerek sözleşmen n uygulanmasını tak p ed yor. Bu yıl 2-14 Aralık 2018 tar hler arasında 900'ün üzer nde b l m nsanının katılımı le Polonya'nın Katow ce kent nde düzenlenen 24.Taraflar Konferansında, 2015 yılında mzalanan Par s İkl m Anlaşması'ndan sonra en öneml karar yer olarak kabul ed l yordu. Bu toplantıda Par s İkl m Anlaşması'nın uygulanmasına da r Kurallar K tabı'na karar ver lmes ve ülkeler n 2020 yılında yürürlüğe g recek ulusal kl m hedefler n güncelley p daha dd alı hale get rmey kabul etmeler beklen yordu. 1992 yılındak BMİDÇ Sözleşmes 'n mzalayan ülkeler tarafından 2015'te üzer nde uzlaşılan Par s İkl m Anlaşması, küresel sıcaklık artışının sanay devr önces ne kıyasla 2 derecen n altında tutulmasını hedefl yor. Anlaşma, tarafların fos l yakıt kullanımını g derek azaltarak yen leneb l r enerj ye yönelmeler n amaçlıyor. Türk ye’de Anlaşmayı mzalayan ülkeler arasında yer alıyor. Ancak anlaşma halen TBMM'de onaylanmadığı ç n Türk ye henüz resm olarak anlaşmanın tarafı değ ld r. Ülkeler n hal hazır-

dak taahhütler , Par s İkl m Anlaşması'nın küresel kl m değ ş kl ğ n 1,5 derecede tutma hedeﬁn gerçekleşt rmekten çok uzaktır. Bu taahhütlerle devam ed ld ğ nde en y ht malle 3 derecel k b r değ ş m b z bekl yor ve bu beklent de yaşadığımız gezegen ç n felaket anlamına geleb l r. B rleşm ş M lletler Çevre Programı'nın bu konferanstan (Polonya'dak İkl m Z rves nden) b r hafta önce yayınladığı Em syon Açığı Alarm Raporu kl m değ ş kl ğ n 1,5 derecede tutmak ç n ülkeler n mevcut taahhütler n beş katına çıkarmaları gerekt ğ n n altını ç z yor. İnsanlar, kl m değ ş kl ğ konusunda eylems zl kten sürekl yakınmaktadır. Bu durumun ac l yet n n her zamank nden daha aş kar olduğu hususuna katılım her geçen gün artmaktadır. İkl m çoktan b r derece değ şm ş b r gezegende yaşıyoruz ve maalesef bunun etk ler n her geçen gün daha da ağır b r şek lde h ssed yoruz. Bu g d şata b r an önce dur demek ç n Polonya'da hükümetler n serg leyeceğ tutum hayat önemded r. Türk ye'n n COP24'e sadece Yeş l İkl m Fonu taleb yle değ l, kend kl m taahhütler n y leşt rme kapsamında yaklaşımının öneml olduğuna nanılıyor. Ankara'nın Par s İkl m Anlaşması' nı TBMM'de onaylayarak resmen taraf olması gerek yor. Türk ye, bu yıl da Par s İkl m Anlaşması'nı onaylamazsa bu anlaşmayla lg l görüşmelere sadece gözlemc statüsünde dah l olab lecek ve h çb r karar mekan zması ç nde yer alamayacaktır. Türk ye'n n anlaşmayı onaylayarak fos l yakıtlara dayalı enerj pol t kalarını değ şt rmes , hal hazırda çok taraﬂı kalkınma bankaları, uluslararası

yatırım bankaları ve finansal kuruluşların kl m finansmanı kred ve h beler nden en çok faydalanan ülkelerden b r olarak bu kaynaklara er ş m n n devamını sağlaması da beklenmekted r. Par s İkl m Anlaşması'nın b r an önce etk n b r b ç mde uygulamaya konması ve hızlı sera gazı em syonu azaltımı ç n ac len harekete geç lmes gerek yordu. Bu pek çok hayat kurtararak, ger dönüşü olmayacak madd ve manev kayıpları engelleyecekt . Türk ye bu konuda l der ülkelerden b r olma potans yel ne sah pt . Ancak Türk ye sadece EK-1 ülkes olma durumunu gündemde tutarak Par s İkl m Anlaşması'nı onaylamayı ve zayıf kl m hedefler n güncellemey ertel yor. İkl m değ ş kl ğ le mücadelen n st hdam, teknoloj ve sağlık açısından faydalarını ve Türk ye'n n yen leneb l r enerj kaynakları alanındak güçlü potans yel n düşündüğümüzde bu yaklaşım, yalnızca kl m ç n değ l, başka açılardan da olumlu olmayacaktır. Ülkem z, BMİDÇS müzakereler altında kend ne özgü b r konuma sah pt r. Bu kapsamda Türk ye, Ek-1 kapsamında olup da geç ş ekonom s olmayan ve “özel şartları” Taraflar Konferansı kararlarıyla kabul ed lm ş olan tek ülked r. Tar hsel sorumluluk, ekonom k potans yel, teknoloj k b r k m, nsan kalkınma ndeks , hassas ülke konumu vb. göstergeler de d kkate alındığında; ülkem z n Ek-I ülkes olmakla b rl kte özel koşulları neden yle d ğer Ek-I ülkeler nden farklı b r konumda olduğuna şaret eden 26/COP.7 sayılı Marakeş Kararı önem arzetmekted r. 35

2001'de Marakeş'te düzenlenen sözkonusu 7. Taraﬂar Konferansı (COP 7) çerçeves nde, ülkem z n BMİDÇS EK-I l stes nden çıkarılması kararlaştırılmıştır. Ayrıca, Ek-I' de kalması ancak Ek-I l stes nde yer alan ülkelerden farklı b r konumda olduğuna vurguyla ülkem z n özel şartlarının d kkate alınması yönünde çağrıda bulunulmuştur. B rleşm ş M lletler Çerçeve Sözleşmes 'ne göre Par s İkl m Anlaşması'nda "kalkınmış ülke" olarak değerlend r len Türk ye, "kalkınmakta olan ülke" statüsüne geçmey amaçlıyordu. Türk ye' n n bu taleb eylemler nde ﬁnansal er ş m de etk l yor. Ancak, Türk ye COP24'ten bekled ğ n alamadı. Öncel kl taleb B rleşm ş M lletler İkl m Değ ş kl ğ Çerçeve Sözleşmes EK-1 (Gel şm ş Ülkeler) l stes nden çıkmak olan Türk ye leh ne uzlaşmaya varılamadı. Avrupa B rl ğ adına Fransız Büyükelç Br g tte Collet tarafından yönet len k l görüşmeler sonuçsuz kalmıştır. Türk ye hakkındak görüşmeler Kurallar K tabı tartışmalarının odak noktada olduğu z rvede arka planda devam etm şt r. Dünya Doğayı Koruma Vakfı (WWF), Polonya'nın Katow ce kent nde tamamlanan B rleşm ş M lletler (BM) İkl m Müzakereler 'nde alınan kararları destekled ğ n açıkladı. İkl m Anlaşması'nı hayata geç rmek ç n b r Kurallar K tabının kabul ed lmes ve COP'un ortaya koyduğu güçlü kararlılık düzey n destekleyen WWF, bununla b rl kte, kl m konusunda atılması gereken ac l adımlar konusunda ülkeler n henüz yeterl kararlılığı göstermemeler nden duyduğu end şey de d le get rd . WWF' n 36

İkl m ve Enerj Programı Başkanı Manuel Pulgar-V dal “Dünya l derler , Katow ce'de, kl m b l m n n ortaya koyduğu gerçeğe cevap verme görev yle b r araya geld . Em syonları yarıya düşürmek ve küresel ısınma felaket n n önüne geçmek ç n sadece 12 yılımız kaldı. Toplantıda lerleme kayded ld , ancak Polonya' da gördükler m z, kl m kr z n n bazı ülkeler tarafından yeter nce anlaşılmadığını göster yor. Tüm ülkeler n 2020'ye kadar bu konudak kararlılığını artırmasını st yoruz, çünkü hep m z n geleceğ tehl keye g r yor.” şekl nde değerlend rmede bulundu. Türk ye olarak, Par s İkl m Anlaşması' nı onaylayıp hedeﬂer m z yükseltt ğ m z takd rde ülkem z n önünde yen fırsatlar açılacaktır. Bunların başında, Par s İkl m anlaşmasında kabul ed len hedeﬂere ulaşılması ç n enerj sektöründe yapısal b r değ ş kl ğ n gerçekleşt r lmes gerek yor. Bu kapsamda yen leneb l r enerj kaynakları ön plana çıkıyor. Ülkem z yen leneb l r enerj kaynakları ve teknoloj ler , rüzgar, güneş ve lg l mevzuatın yürürlüğe g rd ğ tar hten t baren jeotermal kaynaklarına dayalı JES uygulamalarında dünyada 4. sırada, sera uygulamalarında dünyada l der, jeotermal kökenl doğal karbond oks t üret m nde dünyada lk sıralardadır. Ayrıca ülkem z n merkez ısıtma uygulamaları, kurutma ve termal/sağlık tur zm konusunda da jeotermal kaynağı devreye alarak em syonda öneml b r azaltıma g d ld ğ kabul görmekted r. Bu husus, aynı zamanda yen st hdam alanları yaratılması ve sağlık mal yetler n n azalması anlamına da gelmekted r/gelecekt r. Tüm dünya g b ülkem z de kl m

değ ş kl ğ n n etk ler n yaşıyor. Havalar ısınıyor, kuraklıktan göller m z kuruyor/yok oluyor, yağmur suları kentlerde sel baskınlarına sebep oluyor, en hassas sektör olan tarım sektörü ve hayvancılık çok etk len yor, b yoloj k çeş tl l k denges bozuluyor, su havzaların ve trop kal kl m hastalıklarının sıklığı artıyor. Sonuç olarak; kl m değ ş kl ğ tüm dünyayı etk l yor olması neden yle lk sırada öneml olan b r sorundur. Son yıllarda yaşanan kl m değ ş kl ğ ndek hızlı ve olumsuz artışlar, bu sorunla sadece s v l toplum örgütler n n, uluslararası kurum ve kuruluşların ve b rkaç duyarlı ülken n değ l, d ğer tüm dünya ülkeler n n de lg lenmes gerekl l ğ n ortaya koymaktadır. Küresel kl m değ ş kl ğ yle mücadelede sorumluluğun öneml b r kısmının en fazla karbon salınımı gerçekleşt ren gel şm ş ülkelere a t olduğu söyleneb l r. Ancak böyle b r durum, d ğer ülkeler bu mücadelede üstlenmeler gereken rolü üstlenmekten kaçınmaları ç n b r gerekçe olarak algılanmamalıdır. Unutmamak gerek r k , atmosfer küresel b r kamu malı ve nsanlık ç n ortak b r mülk yet kaynağıdır. İkl m değ ş kl ğ de tüm nsanların ‘küresel’ b r sorunudur. Küresel boyuttak b r sorun ancak küresel çaptak pol t kalarla çözüleb l r. Ülkem z n b r yıl sonra yapılacak bu taraﬂar konferansı önces nde y ne gerekl g r ş mler ve ev ödev ne daha fazla çalışması gerekt ğ değerlend r lmekted r. BM İkl m Değ ş kl ğ Çerçeve Sözleşmes Taraﬂar Konferansı' nın 25. Oturumu, Kosta R ka'da düzenlenecek ön toplantıların akab nde, Kasım 2019'da Ş l 'de gerçekleşt r lecekt r.

Metso Türk ye Serv s Merkez ; 2

Serv s atölyem z 450 m alana sah pt r, Operasyon proses m z ISO9000 sert ﬁkalı Metso kal te standartlarını ve HSE standartlarını tak p etmekted r ve per yod k olarak F nland yadan gelen uzmanlar tarafından ncelenmekted r. DN500 e kadar kelebek vanalara ve 16” e kadar küresel vanalara bakım yapmaktayız. Bakımı yapılan vanalar test mak nasına bağlanıp gövde ve yatak kısmında sızdırmazlık testler yapılmaktadır. Kullandığımız ek pmanlar vanalarınızın zarar görmemes ve şlemler n doğru şek lde yapılması ç n akred te labaratuarlar tarafından per yod k olarak kontrol ed lmekte ve sert ﬁkalandırılmaktadır. Bakım esnasında sökme ve takma şlemler nde Metso’nun özel aparatları kulanılmakta ve doğru montaj sağlanmaktadır. Yaptığımız şlemlerde or j nal Metso yedek parçalar kullanılmaktadır. İstanbul, zm r ve Ankara bölges nde bulunan serv s personel le s ze en kısa sürede h zmet vermey planlıyoruz

Metso Serv s Merkez ,Cumhur yet mah.Kervan Sokak,Servet Makaraç İş Merkez No:50/1Söke / Aydın, Tel: +90 533 630 5775

MAKALE

JEOTERMAL KURUTMA SİSTEMLERİ Kurutmanın Önem ve Türk ye Kuru Meyve Sektörü Hakkında B r Değerlend rme İrfan İÇÖZ Ale Enerj A.Ş. / Genel Müdür

Kurutma Ned r? Kurutma şlem gazlardan, sıvılardan veya katılardan su veya d ğer sıvıların g der lmes d r. Bununla beraber kurutma ter m n n en yaygın kullanım yer katı maddelerden ısıl yöntemlerle su veya uçucu d ğer maddeler n g der lmes şlem n tanımlamaktadır. Kurutma gıda maddeler n n korunmasında kullanılan en öneml yöntemlerden b r olup k mya ve üret m süreçler nde yaygın olarak kullanılan b r şlemd r. K myasal prosesler n en öneml basamaklarından b r kabul ed len kurutma, b r ürünün satışa sunulmasından öncek görünüm ve mukavemet özell kler n en y yansıttığı rutubet sev yes ne get r lmes ç n uygulanan b r şlemd r. Kurutma şlem ısı ve kütle aktarımının aynı anda gözlend ğ karmaşık b r olaydır. İşlem sırasında kurutucu gazdan katıya doğru ısı aktarımı gerçekleş r. Ürünün kullanım kal tes le dayanım özell kler n n olumsuz etk lenmes nden dolayı, bu şlemde son kurutma dereces n n çok öneml olduğu kabul ed lmekted r. Bu sebeple şartların opt m ze ed lerek kontrollü b r şek lde gerçekleşt r lmes öneml d r. Gıdaların kurutulmasında b l nmes gereken en öneml ver lerden b r de kurutmanın başlangıcındak neml l ğ ve kurutma 38

şlem sonunda ulaşacağı neml l k değerler d r. Kurutma şlem n n uygulanması le malzemen n ekonom k olarak şlenmes , nakl yes ç n kütles n n azaltılması, daha sonrak üret m aşamalarında gerekl koşulların sağlanması, ürünün ster lazyonu veya korunması, çözelt lerden bazı ürünler n ger kazanılması gerçekleşt r leb l r. B rçok sektörde kurutma ç n tüket len enerj toplam enerj tüket m ç nde öneml b r paya sah pt r. Bu oran k myada % 6, tekst lde % 5, seram k ve d ğer nşaat malzemeler üret m nde % 11, kereste kurutmada % 11, gıda ve tarımsal ürünler n kurutulmasında % 12 ve kağıt endüstr s nde % 33 düzeyler ne ulaşab lmekted r. Enerj tüket m n n yüksek olduğu konvekt f kurutucularda nem n buharlaştırılması ç n gerekl enerj ve kurutucu akış havasıyla enerj kaybı, s stem n toplam enerj gereks n m n n öneml b r bölümünü oluşturur. Ülkem zde de son yıllarda konvans yonel kurutucu üret m yapan ﬁrma sayısında artışlar kayded lm şt r. Ar-ge çalışmalarıyla her tür kurutucu malatı gerçekleşt r leb l r. Doğaldır k konvans yonel kurucularda özgül enerj tüket mler genelde yüksekt r. Özell kle de bu enerj fos l kaynaklı se hem mal yetler ve hem de çevresel kısıtlar kullanımın-

da caydırıcı olab lmekted r. Bu nedenle enerj ver ml l ğ yüksek kurutuculara yönelmek gerekmekted r. Bu nedenle özell kle güneş enerj s , jeotermal enerj veya atık enerj ler n kullanıldığı t pler n gel şt r lmes çalışmalarına ağırlık ver lmel d r. Meyve, sebze ve d ğer sulu bes nler bünyeler ndek fazla sudan dolayı uzun süre saklanamazlar, çers nde bulunan fazla su, bes nler bozan m kro organ zmaların ürey p yaşaması ç n elver şl b r ortam oluşturur. Bu zararlı ortamın yok ed lmes , meyve, sebze ve d ğer bazı bes nler n b leş mler ndek fazla suyun uçurulmasıyla yan o bes nler n kurutulmasıyla mümkündür. Kurutmanın yararlarını şöyle sıralayab l r z: Ÿ Ÿ

Ÿ Ÿ

Çürüme ve bozulma önlen r. Kurutulan meyve ve sebzeler n hac mler küçüleceğ ve ağırlıkları azalacağı ç n ambalaj masraﬂarı düşer, taşınmaları kolay olur. Kuru meyve ve sebzeler n kullanım alanı daha gen şt r. Kuru meyve ve sebzeler, konserve meyve ve sebze-. lerden daha ucuza mal olur. Kuru meyve ve sebzeler n bes n ve kalor değer , aynı m ktarlarda yen len yaş meyve ve sebzeler nk lerden daha yüksekt r. Raf ömrü ve dayanıklılık

jesderg Gıda sanay , tarımdan sağladığı b tk sel ve hayvansal hammaddey , uyguladığı b r veya daha fazla şlemle, raf ömrü uzun ve tüket me hazır ürünlere dönüştüren b r malat sanay koludur. Gıda sanay n n ana hammaddes n tarımsal ürünler oluşturduğu ç n sektörün yapısı ve gel ş m yle ülke tarımı arasında çok yakın ve doğrudan b r etk leş m bulunmaktadır. Tarımsal üret m n mevs me ve yöreye bağlı değ şkenl ğ ne karşılık gıda gereks n m n n sürekl l ğ , çabuk bozulma eğ l m ndek tarımsal ürünlere bel rl b r şleme ve muhafaza yöntem n n uygulanmasını zorunlu kılmakta ve bu şlev de gıda sanay yer ne get rmekted r. Gıdaların kurutularak dayanıklı hâle get r lmes , nsanın doğadan öğrend ğ çok esk b r yöntemd r. Bu yüzden lk çağlardan ber uygulanmaktadır. Bu yöntem doğada çoğu zaman kend kend ne gerçekleşmekte ve çeş tl ürünler tarlada kend hâl nde kuruyarak dayanıklı hâle gelmekted r. Kurutulmuş meyve şlenmes n de ç ne alan tarım sektörü, nsanlar ç n gerekl gıdaları karşılayan, sanay ye hammadde kaynağı oluşturan, nüfusun öneml b r bölümüne st hdam yaratan ve ülke ekonom s ne c dd katkılar sağlayan stratej k öneme sah p b r sektördür. Bu yüzden tüm ülkeler, temel tarım ürünler alanında kend ht yaçlarını karşılamak ve kend kend ler ne yeterl hale gelmek ç n özel çaba göster r. Dünya kuru meyve üret m ve t caret nde Türk ye lk sırada yer almaktadır. Meyve grubuna fındık, fıstık g b sert kabuklu meyveler de dâh ld r. Türk ye, kuru üzümde dünya üret m n n %36'

sını, kuru nc rde se % 40'ını tek başına karşılamaktadır. Tüm kurutulmuş meyveler (GTİP08.13) grubunda son 5 yılı değerlend recek olursak, Dünya kuru meyve hracatının %17's Türk ye tarafından karşılanmaktadır.

%90 dan %15'e kadar düşmekted r. Bu düşüş esnasında meyvelerdek şeker oranı, v tam n ve m neraller yoğunlaşıyor, meyven n v tam n değer maks mum sev yeye yüksel yor ve damak zevk n artıyor.

Dünya'da kuru meyve ve mamuller hracatı 2000-2008 dönem nde 2,4 kat büyümüştür. 2023' te 1,3 katına çıkarak 12 m lyar USD mertebes nde b r büyüklüğe ulaşacağı öngörülmekted r. Bu çerçevede, 2023 yılında dünya tüm kuru meyve ve mamuller hracatında Türk ye'n n payının 4 m lyar USD'ye çıkması beklenmekted r. Bu öngörü değerlend r ld ğ nde kuru meyve üret m artması le yurtdışı pazarda yer bulma potans yel n n artacağı yorumlanab l r.

Burada kurutmayı genel hatlarıyla tar f ett kten sonra gelel m başlıca kurutma yöntemler ne.

Kurutma b r üründek su m ktarını azaltıp, çok düşük düzeylere get rerek, meyve ve sebze çeres ndek m krob yoloj k ve k myasal bozulmaların önlenmes amacıyla, çeş tl tarım ürünler n n ve d ğerler n n uzun zaman depolanmasını ve ürünler n üret m mevs m dışında da tüket lmes n sağlayan, esk çağlardan günümüze kadar gelen geleneksel yöntemd r.

Uzun seneler süren deneysel çalışmalar sonunda çok değ ş k t pte c hazlar meydana get r lm şt r. Hatta b rb r ne çok benzer operasyonlar ç n, b rb r nden oldukça farklı b rkaç c haz kullanılmaktadır. Güneşte Kurutma (Geleneksel Yöntem) Ÿ Güneş Enerj l S stemlerle kurutma: Bu s stem nde mutlaka elektr k enerj s le desteklenmes gerek yor. Güneş n olmadığı zamanlarda enerj olarak elektr kten st fade ed l rse tutulur. Ÿ Endüstr yel Kurutucular Ÿ M krodalga T p Kurutucular Ÿ Jeotermal Kurutucu (Asıl konumuz Jeotermal Enerj le meyve sebze kurutması) Ÿ

Kurutma şlem esnasında meyve su hal nden katı hale geçerek yoğunlaştığı ve kalor değer n n yaş (taze) olanına oranla daha fazla artmaktadır. Kurutma esnasın da meyven n bünyes nde k su oranı 39

MAKALE Güneşte Kurutma (Geleneksel Yöntem)

Jeotermal İle Kurutma (Jeotermal Kurutucu)

Hep m z n b ld ğ g b yerlere, toprağa, asfalta, bez üzer ne, tellere asarak veya sererek her türlü atmosfer k şartlara açık olarak yapılan kurutma yöntem d r. Bu t p kurutma aslında çok doğru olmayan fakat üret c ler n kolay ve ucuz b r çözüm olarak görmeler nden dolayı yaygın olarak kullandıkları b r yöntemd r.

Enerj ve çevre problemler göz önüne alındığında, etk l ısıl enerj kullanımı öneml b r hale gelm şt r. Ekoloj k olarak çevreyle dost yen ısıl enerj kullanma s stemler gel şt r lmel d r. Kurutmada enerj yoğun b r şlem olduğundan, etk n enerj kullanımına sah p kurutma süreçler n n gel şt r lmes ne önem ver lmekted r.

Bu kurutma yöntem nde Selçuk Ün vers tes Beslenme Anab l m Dalından Sn Doç. Dr. Nerm n Işık hanımın makales nde kurutma esnasında doğrudan güneş ışığına maruz kalan meyve ve sebzelerde v tam n kaybından söz etmekted r. Ayrıca güneşte kurutma her türlü toza açık kuş, ked , köpek, fare vb. hayvanların zararına açıktır. Güneşte kurutma uzun zaman gerekt rd ğ ç n m krop ve mantarların üremes ne de açıktır. Gün geçt kçe bu yöntemden ağır da olsa uzaklaşma vardır.

Jeotermal Enerj kaynaklar ülkem zde yaklaşık 1000 noktadan çıkmaktadır. Jeotermal kaynaklar ülkem zde ağırlıklı olarak kaplıca olarak b r kısmı sera ısıtmasında kullanılmaktadır. Son yıllarda ülkem z n enerj ht yacını karşılamak ç nde çok c dd yatırımlar yapılarak jeotermalden elektr k enerj üret m ne başlanmış olup dünyada bu konuda sayılı ülkeler arasında bulunmaktayız . B z m asıl rdelemem z gereken konu ülkem zde TÜİK 2017 ve-

r ler ne göre sraf ed len ekmek 6 m lyon adett r. B r günlük sraf ed len ekmekle 4.7 m lyon k ş n n b r günlük ekmek ht yacı karşılanır. B r yıllık sraf ed len ekmekle 12 ay boyunca 460 b n ün vers te öğrenc s ne 280 TL burs ver leb l r. Y ne 2017 TÜİK ver ler ne göre ülkem zde üret len meyve m ktarı 21 m lyon tondur. Bunun yaklaşık 8 m lyon tonu çöpe g tmekted r. Bunun da ortalama karşılığı kg başına 0,50 kuruş alırsak 8.000.000 kg X0.50 kuruş 4 m lyar TL çöpe g d yor. Y ne sebzen n de 30 m lyon tonunun 10 m lyon tonu çöpe g tmekted r. Bunun ekonom k karşılığı da yaklaşık olarak 5 m lyar TL’d r. Ülkem zde meyve ve sebze olarak düşündüğümüzde 9 m lyar TL değer nde meyve ve sebzey çöpe atmaktayız. Tam burada kurutma, saklama ve koruma adına devreye g r yor. Başta söz ett ğ m z kurutmaların dışında jeotermal enerj ; ucuz, h jyen k ve sağlıklı kurutma yöntem yle sebze ve meyveler n kurutulması çok anlam ve önem arz etmekted r.

Şek l 1-2. Güneşte Kurutma (Geleneksel Yöntem)

jesderg

Şek l 3. Jeotermal le Kurutma S stem

B r nc s çürümey önlemek, kurutarak sofralarımıza taşımak, k nc s ülkem zde üret len jeotermal enerj konusunda son günlerde üret len olumsuz görüşler ve eylemler durdurmak adına sosyal proje olarak, enerj santraller m z n yanında küçükte olsa b rer k şer adet sebzemeyve kurutmayı koyarak üret c ler m z n yanında olmak, bu konuda kend s n l me, üret me vakfetm ş değerl nsan rahmetl Prof. Dr. Gazanfer Harzadın Hocamla çıktığımız yolda Jeotermal enerj yle kurutma mak nasını bas t fonks yonel olarak yaptık. Patent n alarak sm n Jeodry koyduk.

Öncel kle Sefer h sar'da arge tes s m z kurarak mandal na başta olmak üzere 50'n n üzer nde ürünü kuruttuk. Son derece başarılı sonuçlar aldık. Kurutulan ürünler h jyen k, sağlıklı ve uzun ömürlü olmalarıyla srafa önlenerek tekrar ekonom ye kazandırdık. Jeotermal kurutma le neler yapab l r z, başta meyve sebze kurutab l r z, termal otellerde çamaşırları, madenler vs. kurutab l r z. S stem n talep ett ğ su m ktarı san yede 3 l tre olup 50- 73 derece arasındak tüm sıcaklıklar b z m kurutmamız ç n yeterl d r. Tab özelde her ürünün kend s ne has kurutma tekn kler vardır. Bu konuda

eğ t mler de vermektey z. Jeotermal enerj s n önems yoruz. Tem z, ucuz kolay ve yerl enerj le tarım ürünler n n farklı prosesler le üret lmes , katma değer kazandırılması ve en öneml s ürün srafının önlenmes le ekonom ye katkı sağlanması ç n yen ve vazgeç lmez b r yöntem olarak gereken yer alması ç n çalışmalarımıza devam etmektey z. Bu konudak çalışmalarımız kapsamında mak ne malatı, jeotermal kurutma proses ﬁz b l tes yaparak anahtar tesl m tes sler kurmaktayız.

HABERLER JESDER le Alman Federal Jeotermal Derneğ arasında şb rl ğ anlaşması mzalandı. JETCO 1. Dönem Toplantısı kapsamında JESDER le Alman Federal Jeotermal Derneğ /Bundesverband Geotherm e e.V. şb rl ğ anlaşması mzalayarak ortak çalışmalar yapma kararı aldılar. Türk ye-Almanya Ortak Ekonom k ve T caret Kom tes (JETCO) 1. dönem toplantısı kapsamında Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ Yönet m Kurulu Başkanı Al Kındap le Federal Jeotermal Derneğ /Bundesverband Geotherm e e.V. özel yetk l s Dr. Horst Kreuter tarafından b r cent lmenl k anlaşması mzalandı. Taraﬂar aynı zamanda, Almanya Ekonom ve Enerj Bakanı Peter Altma er'ın Türk ye z yaret nde enerj yle lg l Maspo Enerj le term k santraller üzer ne yapılacak olan anlaşmanın kr terler n de bel rled ler. Anlaşma kapsamında JESDER ve Bundesverband Geotherm e e.V., ortak b r Çalışma Grubu oluşturacak ve düzenl buluşmalar ve z yaretler gerçekleşt recekler. İk kuruluş aynı zamanda ortak sem nerler ve konferanslar düzenleyecek, ortak b ld r ler ve açıklamalar yayınlayacaklar. JESDER Başkanı Al Kındap, Almanya'nın jeotermal elektr k enerj s ne özel b r önem verd ğ n ve bu alana yönel k teknoloj ler n gel ş m nde öncü rolü oynadığını bel rterek, “İşb rl ğ m z, Alman ş rketler n n Türk ye'ye yönel k lg s n n en somut gösterges d r. Taraﬂar arasındak şb rl ğ gel şt kçe Alman ş rketler n n enerj sektörüne yatırımlarının daha da artacağına nanıyorum” ded . 42

JESDER ve Bundesverband Geotherm e e.V., Avrupa B rl ğ ' n n b r projes olan GEORISK kapmasında jeotermal yatırımların ﬁnansmanı, güvence altına alınması ve sondaj r skler n n karşılanması konusunda ortak çalışmalara katılıyorlar. T caret Bakanı Ruhsar Pekcan da, Türk ye-Almanya Ortak Ekonom k ve T caret Kom tes (JETCO) 1. Dönem Toplantısının açılış konuşmasında Almanya'nın Türk ye'dek yatırımlarının artarak devam edeceğ ne nandığını bel rterek, “Önümüzdek yıllarda daha çok Alman ﬁrmanın ülkem ze yatırım yapmasını bekl yoruz” ded . JESDER' n de katılımcısı olduğu Geo-Energy Europe'ın son toplantısı Celle, Almanya' da gerçekleşt .

Avrupa jeotermal kümelenme g r ş m Geo-Energy Europe, jeotermal sektöründek ş rketler n ler teknoloj transfer ve b lg b r k mler n paylaşmak ç n b r araya geld . Avrupa B rl ğ (AB) tarafından ﬁnanse ed len Geo-Energy Europe (Avrupa jeotermal kümelenme g r ş m ) konsors yum ortakları, rut n toplantılarını gerçekleşt rmek ç n Almanya' nın Celle kent nde toplandı. Toplantı sonrası düzenlenen Celle Sondaj konferansı 2018'e de katılan ortaklar, b lg paylaşımına ek olarak, çeş tl Celler ş rketler n n tanıtımını zled ler ve Celle Sondaj Okulunu z yaret ett ler. Fransa, Almanya, Macar stan, İspanya, İrlanda, Belç ka ve Türk ye'den katılımcıların oluşturduğu Proje, özell kle, uluslarötes şb rl ğ nde küçük ve orta ölçekl şletmeler desteklemey hedeﬂemekted r. Amaç, gel şmeler ve uluslararasılaşmayı hızlandırmak, der n jeotermal enerj de deney m alışver ş yapmak ve ş rketler arasında teknoloj ve b lg transfer n kolaylaştırmaktır.

jesderg Türk ye'n n Jeotermal B r k m Kenya'nın H zmet nde!

Jeotermalde büyük potans yel bulunan ve önümüzdek dönemde 5.000 MW'l k enerj yatırımı planlayan Kenya'dan Türk ş rketler ne davet var. JESDER Yönet m Kurulu Başkanı Al Kındap'ın, Kenya Enerj Bakanı Joseph Njoroge le gerçekleşt rd ğ görüşmede, k ülke arasındak şb rl ğ mkanları masaya yatırıldı. Al Kındap, Kenya'nın başkent Na rob 'de, Kenya Enerj Bakanı Joseph Njoroge'y z yaret ederek b r görüşme gerçekleşt rd . Kındap le Njoroge'n n görüşmes nde, k ülke arasında jeotermal yatırımlar konusunda şb rl ğ mkanları değerlend r ld . Jeotermal potans yel yüksek olan Kenya, önümüzdek dönemde gen ş ölçekl enerj yatırımları yapmayı planlıyor.

öneml kısmının yen leneb l r enerj olması düşünülmekted r. Kenya özell kle jeotermal enerj potans yel açısından dünyanın sayılı ülkeler nden b r d r. Kenya' da çeş tl temaslar gerçekleşt rerek pek çok yerel otor te ve ﬁrma le görüşme mkanı bulduk. Bu bağlamda Enerj Bakan Yardımcısı da b zler kabul ett . Kend ler ne Türk ş rketler n n tecrübe ve yetenekler n anlatan b r sunum yaptık. Son derece olumlu geçen görüşmede, Sn. Bakan Yardımcısı Türk ş rketler Kenya'da görmekten mutluluk duyacağını ve her türlü desteğ sağlayacaklarını fade ett .”

Ufuk2020 Çerçeves nde AB Tarafından Fon Sağlanan GEORISK Projes n n Açılış Toplantısı Yapıldı. JESDER' n de katılımcısı olduğu ve EGEC' n koord natörlüğünü yürüttüğü GEORISK Projes n n açılış toplantısı, 7 ülke (Türk ye, Yunan stan, Macar stan, Fransa,Almanya,İsv çre,Polonya) tems lc ler n katılımı le Brüksel' de gerçekleşt . GEORISK, jeotermal projelere uygulanab lecek finansal destek, h be ve s gorta s stemler n n gel şt r lmes üzer ne çalışacak. GEORISK, der n jeotermal projeler n hayata geç r lmes evres nde, yatırımcıların ve proje gel şt r c ler n n karşılaştıkları kaynak keşfi, tekn k ve çevresel r skler g b çeş tl r skler bel rleyerek, bunların, s gorta, kred ya da h be programları aracılığı le nasıl azaltılab leceğ /paylaşılab leceğ konularını nceleyecekt r. Avrupa'da mevcut olarak uygulamada olan ve yatırımcıların yararlandığı r sk n hafiflet lmes ne yönel k uygulamaları nceleyecek olan Proje' n n hedefi, çalışma sonuçlarını, karar mekan zmasında bulunan yetk l lerden özel sektörde fon sağlayan tüm sektör paydaşları le tartışarak, uygulanab l r s stemler önermekted r.

Al KINDAP, görüşmeyle lg l olarak şu değerlend rmey yaptı: “Afr ka'nın pol t k açıdan stab l, kanun ve yönetmel kler yönünden de oturmuş ülkeler nden b r olan Kenya, önümüzdek 10 yıl ç nde 5000 MW enerj yatırımı plalamakta ve bu kapas ten n KAYNAK: JESDER Basın B ld r ler

HABERLER

BM İkl m Değ ş kl ğ Konferansı COP24, Katow ce, Polonya'da yapıldı. İk hafta süren etk nl k boyunca, jeotermal enerj n n kl m değ ş kl ğ n n azaltılmasına nasıl katkıda bulunacağı ve bu katkısının nasıl attırılab leceğ n konusunda etk nl kler/oturumlar düzenlend . EBRD'den 2020 sonrası ç n yen den düzenlenen YEKDEM'e destek! EBRD Kıdeml Bankacısı Aran tas , Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığının yen leneb l r enerj kaynaklarının nasıl destekleneceğ konusundak yen mekan zma oluşturma planına destek verd kler n açıkladı.

Dünya Jeotermal Kongres 2020: B ld r ler ç n son çağrı 31 Ocak 2019! İzlanda-Reykjav k'de 2020 N san'ında düzenlenecek Dünya Jeotermal Kongres , 31 Ocak 2019'a dek let lmes ç n “B ld r Çağrısı” yayınladı.

Tüb tak, UFUK 2020 projes kapsamında JES ortağı arıyor! Tüb tak, UFUK 2020 projes ç n Jeotermal Elektr k Santral ortağı arıyor. Tüb tak ın resm s tes nde yayınladığı üzere "Avrupa B rl ğ Ufuk 2020 Programı kapsamında "Opt m s ng manufactur ng and system operat on” projes ç n ortaklar aranmaktadır." Yen Zelanda ve Japonya, jeotermalden h drojen üret m ne l şk n İMB mzaladı. Japonya ve Yen Zelanda arasında, fos l yakıttan uzaklaşarak h drojene yönel me l şk n b r İMB (İşb rl ğ Mutabakat Belges ) mzalandı. İşb rl ğ çerçeves nde Yen Zelanda, Taupo'da jeotermal kaynak kullanarak h drojen üreten p lot projeler oluşturulacak.

TSKB

TSKB'ye, AIIB'den 200 M lyon Dolar değer nde “Sürdürüleb l r Enerj ve Altyapı Kred s ” tem n ! TSKB, Asya Altyapı Yatırım Bankası le 200 m lyon dolarlık kred anlaşması mzaladı. Kred yen leneb l r enerj , enerj ver ml l ğ , ulaşım, enerj let m , atık su yönet m ve telekomün kasyon yatırımlarının ﬁnansmanında kullanılacak.

Eavor’dan yen l kç kapalı devre jeotermal enerj üret m ! Kanadalı teknoloj kuruluşu Eavor, yen l kç kapalı devre jeotermal güç s stem n önererek, teknoloj s n tanıtan b lg lend r c b r v deo paylaştı.

İsv çre ş rket Geo-Energ e Su sse, EGS jeotermal projes n n gel şt r lmes le lg l yerel kaygıları b r ç zg roman aracılığı le ele alıyor. Ç zg roman, 2014 yılında “P lotprojekt – Sıcak Kuru Kaya” adı le oluşturulmuş. 44

KAYNAK:

jesderg Kurulu Gücümüz 1347 MWe ! Yatırımcılarımızı tebr k ed yor, başarılarının devamını d l yoruz.

Santral adı : Greeneco 4 JES F rma : Greeneco Kurulu Güç : 12,8 MWe Konum :Sarayöy-Den zl Kabul tar h : Eylül 2018

Santral adı : Buharkent JES F rma : L mak Hold ng Kurulu Güç : 13,8 MWe Konum:Buharkent-Aydın Kabul tar h : Eylül 2018

Santral Adı: Efe 7 F rma Adı:Gür ş Hold ng Kurulu Güç:25 MWe Konum:Germenc k-Aydın Kabul Tar h :Ek m 2018

Santral adı : Pamukören JES 4 F rma : Çel kler Hold ng Kurulu Güç : 32 MWe Konum: Aydın Kabul tar h : Ek m 2018

Kaynak: JESDER

Santral adı : MİS 1 F rma : M s Enerj Kurulu Güç : 12,3 MWe Konum : Alaşeh r-Man sa Kabul Tar h : Eylül 2018

Santral adı : Sultanh sar JES 2 F rma : Çel kler Hold ng Kurulu Güç : 22,5 MWe Konum: Aydın Kabul tar h : Ek m 2018

Santral adı : JES 1 F rma : 3S Kale Hold ng Kurulu Güç : 25 MWe Konum: Aydın Kabul tar h : Ek m 2018

Santral adı :Alaşeh r JES 3 F rma : Türkerler Hold ng Kurulu Güç : 30 MWe Konum: Man sa Kabul tar h : Ek m 2018

MAKALE

JEOTERMALDE VERİ DEĞERLENDİRME

ALTIN ÇAĞINA GİRİŞ: Jeotermal Sistemlerde Makina Öğrenmesi ve Derin Öğrenme Potansiyel Uygulamaları Dr. Füsun TUT HAKLIDIR, İstanbul Bilgi Üniversitesi, Enerji Sistemleri Mühendisliği Bölümü MEHMET HAKLIDIR, TÜBİTAK BİLGEM

on yıllarda artarak kullanılan “yapay zeka” teknolojisi, özünde bir bilgisayarın veya bilgisayar kontrolündeki bir robotun çeşitli faaliyetleri zeki canlılara benzer şekilde yerine getirme kabiliyeti olarak ifade edilmektedir. Geldiği noktada yapay zeka teknolojisi mühendislik, tıp, sanat uygulamaları yanı sıra sosyal medyada yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Yapay zekanın en önemli alanlarından biri makine öğrenmesidir. Bu yaklaşım, bilgisayar sistemlerini doğrudan programlamadan, sisteme veriyi "öğrenme" yeteneğini kazandırmak için istatistiksel teknikleri kullanmaya dayanır. Son dönemde günümüzün petrolü kadar kıymetli olarak ifade edilen veri, makine öğrenmesinin ana unsurudur. Makine öğrenmesi, çeşitli algoritmalar ve yöntemlerle mevcut veride bazı kalıpları arar, bu kalıplara karşılık gelecek etiketlere bakarak önce öğrenir, daha sonra da öğrendiklerine benzer durumla karşılaştığında, deneyimlerinden yararlanarak çıkarım yapabilen sistemler geliştirmeye imkan sağlar. Bu nedenle verinin sü46

rekli ve kaliteli toplanması, bununla birlikte verinin çeşitliliği makine öğrenmesi metodunun başarı performansını artıracaktır. Gelişen internet alt yapısı ve sensör teknolojisi sayesinde nesnelerin internetinden yararlanılarak bunu gerçekleştirmek mümkün hale gelmiştir. Nesnelerin interneti (Internet of Things, kısaca IoT), ﬁziksel nesnelerin birbirleriyle veya daha büyük sistemlerle bağlantılı olduğu iletişim ağıdır. Nesnelerin interneti uygulamaları, sensörlerin tek tek erişilebilir olmasından başka, pek çok sensörün verisinin birleştirilerek hassasiyeti artırılmış ölçümlerin elde edilmesini de sağlar. Elde edilen yüksek miktardaki sensör verilerinin işlenmesi ve depolanması için, büyük veri kavram ve uygulamalarına ihtiyaç duyulmaktadır. 2010'lu yıllardan itibaren özellikle işlemci gücünün artmasıyla derin öğrenme kavramı, makine öğrenmesinin en etkin metodu haline gelmeye başlamıştır. İnsan sinir sisteminin çalışma prensibini örnek alan derin öğrenme metodu, önceki makine öğrenmesi algoritmalarından

elde edilen sonuçlardan daha başarılı olup, yüz tanımadan, sürücüsüz araç teknolojilerine dek çok geniş bir alanda kullanılmaktadır. Tüm bu teknolojiler mühendisliğin farklı alanlarında uygulanmaktadır. Örneğin uçak motorlarının kalan faydalı ömürlerinin ortaya konulması bunlardan sadece biridir. Yenilenebilir enerjide de özellikle rüzgar ve güneş alanlarında kontrol sistemlerinde bu teknoloji kullanılmaktadır. Makina öğrenmesi, jeotermal enerji sistemlerinde de çok yeni olarak iki temel uygulamayla kullanılmaya başlanmıştır. Bu uygulamalardan ilki; makina öğrenmesinin jeotermal arama çalışmalarında kullanımıdır. Burada hedef, var olan jeoloji, jeoﬁzik, jeokimya, sondaj, rezervuar gibi veri setlerine makina öğrenmesi tekniklerinin uygulanması yoluyla derindeki jeotermal akışkanın varlığı, olası karakteristik özellikleri, sıcaklığı gibi önemli parametrelerin tahmin edilebilmesi ve olası jeotermal alanların keşfedilmesine olanak sağlanabilmesidir. Diğer bir alan ise; jeotermal santrallerden elde edilen veri setleri sa-

jesderg

Yenilenebilir enerji santrallerinde yapay zeka kullanımı (Jha vd., 2017)

yesinde santral performansının arttırılmasına yönelik ve kaynak yönetimi iyileştirmek amacıyla gelişmiş veri analizlerinin uygulanmasıdır. Bu sayede jeotermal enerji santrallerinin optimizasyonu ve rezervuar koşullarının izlenmesi, santrallerdeki kritik yüzey ve kuyu içi ekipmanlarının bakım zamanlarının tahmin edilebilmesi, potansiyel sorunların önceden öngörülmesi, verilerin ileri yöntemlerle değerlendirilmesiyle mümkün olabilecektir. Amerika Enerji Dairesi ve Avustralya Hükümeti jeotermal enerji alanında makina öğrenmesinin uygulanmasını teşvik amacıyla ciddi proje fonları vermeye başlamıştır. Bir jeotermal santralde gerek üretim kuyularından, gerekse tür-

bin, pompa gibi önemli ekipmanlardan alınan verilerin dijital ortamda kaydedilerek, makina öğrenmesi metoduyla, rezervuar yönetiminde yapılması gereken değişikliklerin, kuyu optimizasyonlarının yeni koşullara göre belirlenmesine olanak sağlanmaktadır. İlaveten santraldeki kritik ekipmanların arızalanma sürelerinin tahmin edilerek, bakımlarının yapılarak, ekipmanların büyük sorunlardan korunup, uzun dönemde enerji üretiminin kesintisiz olmasına olanak sağlanabilmektedir. Yapay zekaya dayalı yöntemler ayrıca jeotermal santrallerde üretim kuyularında ve yüzey ekipmanlarında mineral çökelmelerini engellemek amacıyla kullanılan inhibitör sistemlerinde de uygulama alanı bulmakta ve inhibitör tüketimini daha ekonomik hale getirebilmektedir.

Değinilen Kaynaklar: https://www.energy.gov/eere/artic les/energy-department-announces-36-million-machine-learninggeothermal-energy (DOE, 2018.) Haklıdır Tut, F.S., Haklıdır, M. (2017). Fuzzy control of calcium carbonate and silica scales in geothermal systems, Geothermics, v. 70, p. 230-238 Jha, S., Bilaloviç, J., Jha, A., Patell, N., Zhang, H. (2017). Renewable energy: Present research and future scope of Artiﬁcal Intelligence. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 77. 297-317. Mathew, V., Toby, T., Singh, V., Rao, B.M.,Kumar, M.G. (2017). Prediction of remaining useful lifetime (RUL) of turbofan engine using machine learning. Proceedings, IEEE International Conference on Circuits and Systems (ICSS). Nicta,2014 https:// arena.gov.au /assets/2014/09/Nicta- Final-Report - 25Aug14.pdf 47

HABER

TÜBİTAK JEOTERMAL DESTEKLER BİLGİLENDİRME TOPLANTISI TUBİTAK'ın Entegre H br t Tes sler Konusunda Vereceğ Desteklere İl şk n B lg lend rme Toplantısı 25 Eylül’de Tüb tak MAM Gebze Yerleşkes nde Gerçekleşt r ld . Toplantı Yılsan Hold ng tems lc ler n n ve JESDER tems lc s n n kend ler n ve ş rketler n tanıtmaları le başlamıştır. TUBİTAK'ın taleb doğrultusunda; Yılsan Hold ng' n projeler ve JESDER’ n destekled ğ ve ç nde yer aldığı projelerden bahsed lm ş ve sonrasında TUBİTAK'ın Entegre H br t Tes sler konusunda vereceğ destek hakkında b r sunum gerçekleşt r lm şt r. TOPLANTI ÖZETİ Yılsan Hold ng, Çanakkale Ayvacık'ta nşasına başlamış oldukları 11,75 MWe kurulu kapas teye sah p santraller hakkında b lg ler verm ş ve santral n tamamlanma süres olarak 2019 Ek m tar h n verm şlerd r. Buna ek olarak Mers n'de b r süred r çalışmalarına devam ett kler Tower System Güneş Paneller hakkında b lg ler verm ş ve bu s stem n üret m amaçlı değ l AR-GE amaçlı olduğu b lg s geç lm şt r. Jesder; öncel kle entegre h br t tes sler ve enerj depolama toplantısı, akab nde 3 ay boyunca yapılmış olan gazların bertarafı toplantıları hakkında b lg ler verm şt r. Buna ek olarak; üye yatırımcıların projeler nden söz etm ş lg l projelere l şk n b lg notları paylaşılmış ve mevzuat sürec n n lerley ş hakkında görüş b ld rm şt r. TUBİTAK; konut ısıtmaları ve entegre h br t tes sler le lg l proje destek programlarının ve ne kadar teşv k sağlanacağının 48

üzer nde durmuştur. Toplantının asıl amacını oluşturan entegre h br t tes s projes n n hayata geç r lmes konusunda YILSAN ve JESDER' den destek talep ed lm şt r. ENTEGRE HİBRİT TESİSLER SUNUM ÖZETİ Öncel kle Entegre H br t Tes s' n tanımı yapılmıştır. Bu projeye göre; tek b r saha alanı çer s nde, jeotermalden elektr k üret m ve k nc l yatırımlar oluşturulacak (kurutma, sera, balıkçılık bölgesel ısıtma vb.), y ne aynı saha üzer nde h br t enerj santraller tes s gerçekleşt r lecekt r. Tek b r tes s kurma mal yet le entegre h br t tes s kurma mal yet , ger ödeme süreler , enerj ver ml l ğ , st hdam vb. öğeler karşılaştırıldığında entegre h br t tes s kurma yöntem n n çok daha ver ml ve sürdürüleb l r olduğu rakamlar ve değerler le bel rt lm şt r. Amaç yen leneb l r enerj n n sürdürüleb l rl ğ n n sağlanması,

yatırımcılara dolayısıyla ülkeye katkı sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda da proje; Jeotermal Enerj alanında; d ğer proje kalemler n n yanında, entegre h br t tes s kurmaya yönel k olup, destekler bu kapsamda sağlanacaktır. Ÿ

Entegre H br t Tes s Projeler n n hayata geçmes le sağlanacak olan avantajlar,

En az 100 bölgede yaygınlaşab l r olması,

Gıda arz güvenl ğ ne katkı sağlanacak olması,

Know-how hraç edeb lmek,

Tarım dışı araz ler n değerlend r leb l r olmasını sağlamak,

İst hdama olan katkıları,

Yen leneb l r enerj den tam kapas te yararlanab lmek

Yöre halkı ç n avantajlar yaratab lmek.

jesderg TUBİTAK DESTEKLERİ Entegre H br t Tes s Destekler Tüb tak Ar-Ge Sanay Destekler kapsamında; temel destek kapsamı en az %40 ve en fazla %60 olmak kaydı le 36 ay süre le sağlanacaktır. En az 1 MWe' lık projeler üzer nden değerlend rme yapılacaktır. Proje çer s nde ün vers teler n ve Ar-Ge kurumlarının olma şartı vardır. Bütçede se herhang b r kısıtlama bulunmamaktadır. Ayrıntılı b lg ç n; haber n sonunda paylaşılan barkod aracılığıyla nternet s tes z yaret ed leb l r. Bu destek kapsamına dah l olmak steyen üyeler m z n, Derneğ m ze b lg vermeler gerekmekted r.

SONUÇ Bölgesel Isıtma Projes TUBİTAK önderl ğ nde gerçekDestekler Sıcaklığı 45-55oC olan kuyular- leşt r len bu toplantının amacı dan bölgesel ısıtma alanında entegre h br t tes sler konulu faydalanab lme ve destekleme projelere nasıl destek sağlanakonularını çer r. Tüb tak'ın bu cağı le lg l d r. destek projes le bekled ğ en öneml şey, santral n bell b r s te Fakat TUBİTAK, destekler kapya da yerleş m b r m g b yerlere samında öncel kl olarak bölyakın olmasıdır. Bunun ç n de gesel ısıtma üzer ne yoğunlaşTüb tak'a kuyu sıcaklık deb s mayı talep etmekted r. g b somut ver ler n sağlanması gerekmekted r. https://www.tub tak.gov.tr/tr/dest ekler/sanay /ulusal-destekprogramlar /1501/ cer k-destekBu destek kapsamına dah l ola- kapsam

b lmek ve Tüb tak' dan konu le lg l detaylı b lg alab lmek ç n derneğ m ze ma l atmanız yeterl olacaktır.

Kaynak: JESDER Toplantı B ld r s 49

ÖZEL GÜN MESAJLARI

29 EKİM CUMHURİYET BAYRAMIMIZ KUTLU OLSUN! “Cumhuriyet, yeni ve sağlam esaslarıyla, Türk Milletini emin ve sağlam istikbâl yoluna koyduğu kadar, asıl kirlerde ve ruhlarda yarattığı güvenlik itibariyle, büsbütün yeni bir hayatın müjdecisi olmuştur.”

10 KASIM 193

Jeotermal Elektr k Santral Yatırımcıları Derneğ

JESDER

Saygı, Rahmet ve Minnetle Anıyoruz.

JESDER 50

jesderg

HOSGELDIN 2019 Sevdiklerinizle birlikte mutlu, saglıklı ve huzur dolu bir yıl geçirmenizi dileriz.

MAKALE

Kamu, özel sektör ve tedar kç z nc r n b r araya get ren

TEK JEOTERMAL KONGRESİ

GT’2019 6-7 Şubat’ta B lkent Otel Ankara’da! GT’2019 ANA SPONSORU

GREEN Chem cals! GT’2019 (Geothermal Turkey) Türk ye Jeotermal Kongres JESDER Tarafından Düzenlenmekted r.