TI Ë NT VARI N
G
EM
ER
ANU MMER
PA
TH
MEDISCH INFORMATIEBLAD JESSA ZIEKENHUIS NR. 35 OKTOBER 2020
JESSA-STUDIE HEEFT WERELDWIJDE IMPACT OP COVID-19-BEHANDELING
RUST OP MATERNITEIT: MEESTE OUDERS WILLEN MINDER BEZOEK
STARTSCHOT VOOR SPORTRAADPLEGING
GLOEDNIEUWE SENSOR BRENGT ERECTIESTOORNISSEN IN KAART Jessa-diensthoofd urologie en UHasselt-docent prof. dr. Koenraad van Renterghem (LCRC) werkt samen met ingenieurs van UHasselt/IMOIMOMEC, onder leiding van prof. dr. ir. Ronald Thoelen, aan een wearable die erectieproblemen meet. Het prototype is klaar, het octrooi is ingediend en zodra COVID-19 het toelaat, starten de klinische tests. “Om een erectiestoornisdiagnose te stellen, starten we altijd met een anamnese. De antwoorden op onze vragen zijn vaak subjectief. Daarom volgt er ook een vasculair onderzoek met een doppler en een bloedafname. Bij sommige patiënten is bijvoorbeeld de ziekte van Peyronie aanwezig, dat kijken we ook na”, legt Koenraad van Renterghem uit. “De resultaten hebben echter een variabiliteit op vlak van inter-observer en intra-observer. Met een zogenoemde RIGISCAN® van Dacomed meten we nachtelijke erecties objectief. Het toestel is echter duur, groot en onaangenaam in gebruik. Het apparaat is ontwikkeld in de jaren tachtig en wordt vandaag helaas niet meer ondersteund op servicevlak.” Preventieve vasculaire screening “Erectiestoornissen (van lichamelijke aard) ontstaan vaak door bloedvatproblemen. Ze verhogen de kans op hartinfarcten en hersenbloedingen met factor 5. Net daarom is een objectieve screening erg belangrijk”, gaat Koenraad van Renterghem verder. “IMO-IMOMEC van UHasselt ontwikkelde een sensor die niet enkel de circulaire maar ook de axiale rigiditeit meet. De wegwerpsensor is patiëntvriendelijk en comfortabel om te dragen. “In tegenstelling tot de RIGISCAN® is met onze sensor ook een meting overdag – met een snelheid van 100 metingen per seconde – mogelijk (in plaats van om de drie minuten). Erg handig is dat de wearable ook gebruikt kan worden als preventieve vasculaire screening én na een eventuele therapie met medicatie om resultaten te vergelijken.” dr. Koenraad van Renterghem
2 JessaLinea Gescand
TOETSINGSCOMMISSIE
JESSA BLIJFT ADVISEREN BIJ KLINISCHE STUDIES
GESCAND
DOCTORAATSONDERZOEK JOY LODEWIJCKX VALT IN DE PRIJZEN Op het jaarlijkse congres van The Belgian Society of Medical Oncology (BSMO) in Gent won Joy Lodewijckx met haar doctoraatsonderzoek de prijs van beste presentatie. De jury koos haar uit acht genomineerden. Het onderzoek spitst zich toe op de preventie (en behandeling) van perifere neuropathie met fotobiomodulatie (1). De neuropathie is in dit geval een nevenwerking van chemotherapie bij borstkankerpatiënten.
De ethische toetsingscommissie van Jessa
Het onderzoek ging twee jaar geleden van start. Intussen zijn 29
behoudt haar volledige bevoegdheid voor
Jessa-patiënten behandeld en opgevolgd. “Het is nog te vroeg voor
het uitbrengen van advies bij klinische
conclusies”, zegt Joy Lodewijckx. “Mijn onderzoek loopt nog zeker
studies in België. Dat is het resultaat van
twee jaar en ik hoop er in totaal 80 patiënten bij te betrekken.”
een recente inspectieronde door het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen
Het onderzoek loopt binnen het Limburgs Oncologisch Laser
en Gezondheidsproducten.
Instituut (LOwLIght). Dat is een onderdeel van het Limburg Clinical Research Center (LCRC). De promotor van de doctoraats-
De commissie blijft na de inspectie bovendien
verhandeling is prof. dr. Jeroen Mebis.
deel uitmaken van het Belgische proefproject dat de overgang naar de Europese regelgeving voor klinische studies voorbereidt.
(1) Fotobiomodulatie is een vorm van Low Level Laser Therapy (LLLT). De term fotobiomodulatie geniet de voorkeur boven lasertherapie omdat het therapeutisch effect wordt bereikt door het licht van de laser (en dus niet door de warmte).
“We hebben intussen de nodige knowhow opgebouwd bij de evaluatie van studies”, zegt prof. dr. Koen Magerman, voorzitter van de ethische toetsingscommissie van Jessa. “We willen ook graag meewerken aan de concrete invulling van de nieuwe normen en de hoge kwaliteitseisen van nationale en internationale studies.”
JessaLinea Gescand
3
GESCAND
HARTPATIËNTEN VERGETEN ZIEKENHUISGEVOEL IN CARDIOLOUNGE Na een testperiode van een jaar opende Jessa op 15 juli haar ‘Cardiolounge’: een huiselijk ingerichte ruimte waar hartpatiënten voor en na bepaalde onderzoeken op een comfortabele manier verblijven. Ze wanen zich hier niet in een ziekenhuis, en dat is precies de bedoeling. Kris Duchateau, hoofdverpleegkundige ICCU en Cathlab: “De cardioloog beslist of de patiënt naar de Cardiolounge kan. Dat hangt in de eerste plaats af van het type onderzoek. Het gaat dan vooral om hartkatheterisaties. Ook de algemene gezondheidstoestand is uiteraard een criterium om gebruik te kunnen maken van de lounge.” koelkast met drankjes en lange tafel om aan te werken – is Uniek concept met kortere wachttijd
eerder uniek in België.”
In de Cardiolounge vallen de vaste ontvangstmomenten in de voor- en namiddag weg. “We ontvangen de patiënten nu om
Jessa wil het gebruik van de lounge in de toekomst verder
het half uur. Daardoor verkorten we de wachttijden. Er staan
uitbreiden, bijvoorbeeld voor patiënten die komen voor een
relaxzetels ter beschikking. Deze invulling – met zetels, tv,
elektrofysiologisch onderzoek.
UITBREIDING STROKE-PROTOCOL Sinds kort beschikt de dienst radiologie van Jessa over
hebben verscheidene patiënten nog baat
CT-perfusie in de beeldvorming bij een herseninfarct.
bij een trombectomie na het overschrijden van deze tijdslimiet,
Hiermee wordt bepaald hoeveel hersenweefsel nog kan
soms tot 24 uur na de eerste symptomen”, zegt dr. Nina De
herstellen. Dankzij CT-perfusie kunnen meer patiënten met
Klippel, neuroloog. “Dat hangt onder meer af van hoeveel
een trombectomie behandeld worden.
hersenweefsel niet onherstelbaar beschadigd is. We kunnen dit nu inschatten dankzij de CT-perfusie. Maar
De toediening van een trombolyticum heeft vooral de eerste
uiteraard blijft de kernboodschap bij een herseninfarct:
4,5 uur na de eerste symptomen een positieve uitkomst bij de
zo snel als mogelijk behandelen. Time is brain.”
patiënt. Bij een trombectomie lag dit vroeger rond zes uur. “Toch
4 JessaLinea Gescand
be
r
Het obesitascentrum van Jessa laat haar tiende verjaardag
overgewicht, in samenwerking met de huisarts.
ondanks COVID-19 niet onopgemerkt voorbijgaan. Speciaal
Dankzij de individuele aanpak staat het obesitascentrum garant
voor huisartsen en verpleegkundigen organiseert het op
voor een kwaliteitsvolle behandeling op maat van elke patiënt
maandag 7 december een webinar. De focus ligt op het
en heeft zij een voorbeeldfunctie in de regio. Met de vorming
cruciale belang van een degelijke, preoperatieve voorberei-
van het klinische netwerk in Zuid-West Limburg, zal in de
ding en intensieve postoperatieve opvolging. Want zo
toekomst de behandeling van obesitas meer en meer in nauwe
garandeert het centrum succes op lange termijn.
samenwerking met en tussen de netwerkziekenhuizen plaats-
d e ce m
W eb
ar op 7
10 JAAR MULTIDISCIPLINAIR OBESITASCENTRUM
in
vinden. Dergelijke nauwe afstemming en uniformisatie van het Het obesitascentrum bestaat uit een uitgebreid team van
zorgtraject overheen ziekenhuizen, biedt vele aantoonbare
diëtisten, psychologen, verpleegkundigen, endocrinologen,
voordelen op de eerste plaats voor de patiënt. Op naar een
gastro-enterologen, psychiaters, pneumologen, cardiologen,
volgend jubileum dus.
chirurgen, kinesisten en revalidatieartsen. Elk jaar vragen zowat duizend patiënten met ernstig overgewicht advies in het obesitascentrum. Slechts zo’n 350 van hen komt in aanmerking voor een chirurgische behandeling. Het team begeleidt deze
Het webinar heeft plaats op 7 december 2020 van 19.30 tot 21.30 uur. Er is ruimte voor individuele vragen. Inschrijven kan via www.jessazh.be/obesitas10. Je ontvangt de link na de inschrijving via e-mail.
patiënten tijdens de multidisciplinaire behandeling van hun
Schrijf je hier in
DIGITALE OPVOLGING VOOR BORSTKANKERPATIËNTEN Een jaar geleden startte Jessa met de digitale opvolging van
UHasselt. De oncocoach en oncoloog volgen de nevenwerkingen
borstkankerpatiënten. Vandaag spelen ongeveer 70 patiën-
systematisch op en bieden zo een begeleiding op maat aan de
ten informatie door via hun app. Handig om het – doorgaans
patiënte aan.
jarenlange zorgtraject – snel bij te sturen, zeker in tijden van corona.
“Niet iedereen is even actief op digitaal vlak”, zegt Sylvana Snoekx, verpleegkundig specialist oncologie. “Dat is jammer,
De digitale toepassing verzamelt gegevens voor PROMs en
want een digitale begeleiding heeft vooral in coronatijden niet
PREMs* maar vraagt ook naar de neveneffecten van de behande-
te onderschatten voordelen.”
ling. Daarnaast adviseert de app hoe de patiënte met die neveneffecten moet omgaan en wanneer ze een arts of verpleegkun-
Dit najaar zouden ook longkankerpatiënten gebruik kunnen
dige moet raadplegen. We verzamelen de PROMs en PREMs om
maken van de app.
ze te benchmarken. Dit gebeurt in samenwerking met de
*Patient Reported Outcome Measures en Patient Reported Experience Measures
JessaLinea Gescand
5
INHOUD 24
Het Vragenkabinet
Voorwoord
27
Hotline oncologie Jessa en Nationaal MS Centrum Melsbroek
Dossier: patiëntervaring
28
Startschot sportraadpleging
12
Acht extra steunharten nodig
30
Jessa & Wetenschap
COLOFON
13
Rust op materniteit
31
VERANTWOORDELIJKE UITGEVER: vzw Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt
14
Nieuwe artsen
32
Jessa in beeld
18
Antimicrobial stewardship duidelijke impact op antibioticagebruik
34
Urinaire incontinentie
20
Infectiepreventie bij ouderen
35
Handige info
22
5 jaar endometriosecentrum
36
Symposia
23
Robot da Vinci Xi nu ook bij abdominale oncologische heelkunde
nr. 35 - oktober 2020
HOOFD- EN EINDREDACTIE: dienst communicatie Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt tel. 011 33 53 50, jessalinea@jessazh.be in samenwerking met ZINNIG DRUKWERK: Chapo
www.jessazh.be
2
Gescand
7 8
info@jessazh.be
www.facebook.com/jessaziekenhuis
Jessa-studie heeft wereldwijde impact op behandeling COVID-19
www.twitter.com/jessaziekenhuis
6 JessaLinea Inhoud
Sinds 25 mei 2018 zijn de nieuwe privacyregels van kracht. Je krijgt daarom de mogelijkheid om aan te geven dat je dit magazine enkel nog digitaal wenst te ontvangen. Vraag dit aan via de (gratis) app ‘Quick Scan’. Scan met je smartphone deze QR-code, je komt meteen op de juiste plek terecht.
MIEREN Vanop de trap zie ik de parking voor
Het aantal besmettingen is de voorbije
de huisartsenwachtpost. Een 20-tal
weken gestaag gestegen. Terwijl de
mensen met mondmasker op staan
eerste golf ongemeen hard toesloeg
er wat ongeduldig te wachten. De
in Limburg, kreeg de tweede golf in
aandacht gaat primair naar hun
de zomermaanden vooral voet aan de
mobieltje, waarop enkelen geestdriftig
grond in de grootsteden. Mitigatie-
tokkelen.
maatregelen zoals lockdown, ‘bubbels’ en quarantaine zijn doeltreffend als
Dit zijn geen zwaar zieke COVID-19-
we ze gecombineerd toepassen. Maar
patiënten zoals we ze een half jaar
we zijn het moe. Virologen worden
geleden kenden. Het zijn toeristen uit
weggezet als onheilsprofeten. En
rode zones, werknemers die verplicht
de paradoxen stapelen zich op.
moeten testen of mensen die een tweede test moeten ondergaan (na
De eerste paradox is het vastklampen
quarantaine of nauw contact met een
aan valse hoop. Denk maar aan
toenemend aantal positief geteste
hydroxychloroquine, door een Franse
personen).
wonderdokter en president Trump gelanceerd als wondermiddel. Het
De meeste artsen hadden deze zomer
vaccin is voorwerp van een bitse
weinig rust. De golf aan uitgestelde
verkiezingsstrijd in de VS en een
zorg is nog steeds bezig. Dat belooft
ongezien internationaal opbod. Een
voor het najaar en de winter. In dit
vaccin dat een beetje werkt, is onder-
nummer geven we bewust ook terug
tussen al lang goed voor de FDA.
aandacht aan die niet-COVID-zorg. Een andere paradox is de keuze tussen
Virologen worden weggezet als onheilsprofeten. En de paradoxen stapelen zich op.
We hebben intussen aangetoond dat
economie of volksgezondheid. Die heb
een intense samenwerking tussen
ik nooit begrepen, beide gaan toch
huisartsenkring, rusthuizen, lokaal
hand in hand? Alleen met een gecon-
bestuur en ziekenhuis werkt. Een
troleerde pandemie (de fameuze R
schakelzorgcentrum bleek niet nodig.
onder 1) kunnen we een volgende
De testcapaciteit in de huisartsen-
lockdown voorkomen.
wachtpost werd opgeschaald en de COVID-19-contactlijn met lokale track &
Mieren lopen soms ook in cirkeltjes
trace opgestart. Geen sinecure, maar
rond tot ze erbij neervallen. Dat heeft
het lukte wel. Soms leek het wat op
te maken met feromonen. Wat zou bij
een mierenkolonie, waarbij alle werkers
ons de verklaring zijn?
één collectief doel voor ogen hadden. prof. dr. Dirk Ramaekers
JessaLinea Edito
7
DOSSIER
Natuur als metgezel
patiëntervaring Sinds begin dit jaar fleuren
Die laatste verwisselen we regel-
natuurbeelden de isolatiekamers
matig tussen de kamers. Dat is
van de dienst hematologie op.
aangenaam voor de patiënt tijdens
Ze hebben een positieve psycho-
een langdurig verblijf. Het gaat om
logische impact op de patiënt.
weidse beelden in de volle natuur
Hoe beleeft een patiënt zijn of
met veel groen of kleurrijke bloemen,
haar ziekenhuisbezoek? Wat is
De afdeling hematologie van Jessa
er goed en wat kan er beter?
heeft 17 isolatiekamers. Hun in-
Hoe verhogen we het comfort
kleding is – deels noodgedwongen –
Caroline Van Buggenhout: “Uit
van de patiënt en de kwaliteit
vrij sober. Toch moeten patiënten
diverse onderzoeken blijkt dat
van de zorg? Daar zijn we bij Jessa
vaak voor een langere tijd in deze
natuurbeelden een psychologische
voortdurend mee bezig. We meten
omgeving verblijven.
impact hebben. Ze verminderen
objectief – onder andere via PROMs
of een zonnig strand en duinen.
stress of angstgevoelens en hebben
en PREMs – en gaan met de
“We bekeken samen met dr. Koen
een gunstig effect op het welzijn. De
resultaten actief aan de slag.
Theunissen, het medische dienst-
eerste reacties van de patiënten zijn
Niet enkel voor benchmarking,
hoofd van onze afdeling, of we de
alvast positief. Ze zijn aangenaam
maar ook voor voortdurende
ruimten konden opfleuren om de
verrast, zeker de personen die hier al
optimalisaties in onze verschil-
patiëntbeleving op te krikken.
eerder verbleven. Zij zien en ‘voelen’
lende afdelingen.
Topzorg heeft immers ook topinfra-
het verschil het duidelijkst.”
structuur nodig”, zegt hoofdverpleegkundige Caroline Van Buggenhout. “Eén van de patiënten, zelf fotografe, reikte ons enkele ideeën en foto’s aan. Uiteindelijk kwamen we terecht bij een gespecialiseerde Nederlandse firma. Zij selecteerden passende beelden voor de kamers.” Elke isolatiekamer telt nu – dankzij sponsoring via fondsen – twee beelden: één wandvullende poster en één kleinere foto op een paneel.
8 JessaLinea Dossier: patiëntervaring
Virtuele fietsroutes Alle isolatiekamers beschikken sinds enige tijd over een hometrainer. Binnenkort wordt er een systeem geïnstalleerd waarbij de patiënt, via het tv-scherm op de kamer, in een ‘reële’ omgeving kan fietsen. Hij of zij heeft de keuze uit onder meer een tocht in het bos, door Hasselt of door het historische hart van Rome. Met drukknoppen op het stuur van de hometrainer kan de patiënt links of rechts afslaan. “Patiënten in een isolatiekamer zijn niet altijd erg ziek”, zegt Caroline Van Buggenhout. “Beweging bevordert het fysieke herstel en de mentale
Sinds kort beschikt de dienst radiologie van Jessa over twee nieuwe MRI-scanners van de laatste generatie met een verhoogd comfort voor de patiënt. Ook de route van inschrijving naar scanner verloopt aangenamer. Het trommelende geluid en het claustrofobisch effect in de cilinder van de scanner zijn vaak lastig voor de patiënt. De nieuwe scanners – state-of-the-art-toestellen van Philips – hebben enkele opties die het onderzoek comfortabeler maken. De cilinder heeft, vergeleken met de vorige scanners, een ruimere diameter. Dit zwakt het claustrofobisch gevoel af. Spiegelbril en hoofdtelefoon Maar het is vooral de Ambient Experience in-bore die het onderzoek minder stresserend maakt. De patiënten krijgen een hoofdtelefoon en spiegelbril en kiezen zelf de ‘sfeer’ van beelden en geluiden waarin ze
DOSSIER
Minder stress tijdens MRI-onderzoek ondergedompeld willen worden. De beelden in de spiegelbril verdringen het claustrofobisch effect. Via de hoofdtelefoon krijgt de patiënt ook instructies (zoals ‘adem inhouden’). Een voortgangsbalk houdt de patiënt op de hoogte van de resterende tijd. De patiënten zijn daardoor meer relaxed in de scanner. Een extra voordeel van een ontspannen patiënt is dat hij langer stil kan liggen. Zo moeten er minder herscans gemaakt worden. NIEUWE BALIE De nieuwe scanners staan in een constructie die recent bovenop de spoeddienst (campus Virga Jesse) is gebouwd. “Zo ontstaat meer ruimte voor het onthaal van alle patiënten voor radiologie”, zegt diensthoofd dr. Geert Souverijns. “Er is een nieuwe inschrijvingsbalie met gepaste aandacht voor privacy. De wachtzalen zijn ook aangenamer, al willen we de wachttijd altijd zo kort mogelijk houden. Ook dit draagt bij tot minder stress bij de patiënten.”
conditie. Toch ontbreekt het weleens aan motivatie om op de hometrainer te stappen. Ze vinden het saai of geven snel op. Deze extra beleving brengt hier allicht verandering in.”
JessaLinea Dossier: patiëntervaring
9
VR op de Mind Body & Life Unit
DOLFIJNEN VERLICHTEN CRISIS Virtual Reality (VR) kalmeert een patiënt in een mentale crisissituatie. Het is bovendien een waardevol hulpmiddel ter bestrijding van fobieën. Dat blijkt alvast uit twee pilootprojecten van de Mind Body & Life Unit (voormalige PAAZ-afdeling) van Jessa. Virtual Reality vereist de nodige soften hardware, zoals een krachtige (spel) computer, een VR-bril en 360°-films. “Dat betekent een vrij grote investering”, zegt Els Froyen, psychologe en hoofdtherapeut van de Mind Body & Life Unit van Jessa. “We dienden onze VR-projecten in 2017 in voor een wedstrijd bij Belfius Foundation. Als laureaat kregen we extra financiële ondersteuning.” Spanning Bij het eerste VR-project op de Mind Body & Life Unit waren honderd patiënten betrokken. Het project ging na of VR de spanning kan verminderen bij patiënten in een crisissituatie. De
10 JessaLinea Dossier: patiëntervaring
onderdompelen, is in dit geval ‘Wild Dolphin VR’, een 360°-film met wilde dolfijnen in de Rode Zee van de Dolphin Swim Club uit Leeuwarden. “Deze film is al wereldwijd getest voor medisch onderzoek met
86 % van de patiënten geeft aan rustiger te zijn.
therapie gaat met VR de confrontatie aan met hun angstproblema-
DOSSIER
‘virtual reality’ waarin we de patiënt
tiek, zoals spinnenfobie, sociale angst, hoogtevrees en vliegangst. Tijdens de sessies noteren de psychologen hun observaties en vragen ze feedback van de patiënten.
veelbelovende resultaten voor onder meer angstreductie en het facilite-
Els Froyen: “De ervaringen zijn op
ren van plezierbeleving”, zegt Els
het eerste zicht positief. We
Froyen.
op een positief effect van VR bij
gebruiken voorlopig wel VR-materi-
personen met een verhoogde
aal afkomstig van gaming-platfor-
De patiënten die de film met een
stressreactie op specifieke omge-
men. De mogelijkheden zijn bijge-
VR-bril bekeken, waren opgenomen
vingsprikkels. Denk daarbij aan 9/11,
volg beperkt: we kunnen de
in de Mind Body & Life Unit. Ze
de Vietnamoorlog of een spin.”
interacties niet zelf programmeren.
kregen een vragenlijst waarin ze
Hopelijk kan dat in de toekomst wel.
hun stemming voor en na de film
Angst
Bovendien breiden we het aantal
weergaven.
Er is nog een tweede VR-project op
toepassingen graag uit. Ik denk dan
de Mind Body & Life Unit van Jessa.
bijvoorbeeld aan alcoholverslaving
Een dertigtal patiënten in groeps-
of paranoia.”
Els Froyen: “Uit ons onderzoek blijkt dat maar liefst 86 % van de patiënten aangeeft rustiger te zijn. 44 % zegt zelfs erg rustig te zijn. Zo’n uitgesproken positief resultaat hadden we niet verwacht. Aan de universiteit van Groningen vindt hierrond ook onderzoek plaats. Daar herkennen ze onze resultaten. Net zoals de vaststelling dat patiënten in crisis meer openstaan voor VR. Rustgevende VR-films zijn dan ook een meerwaarde in de eerste fase van de behandeling in een crisissituatie. Mogelijk kan VR ook de toediening van geneesmiddelen in deze kritieke fase reduceren, maar dat is stof voor verder onderzoek. Recente literatuur wijst in elk geval
Mangomoment bij Jessa
JessaLinea Dossier: patiëntervaring
11
“Acht extra steunharten per jaar nodig” Een nieuwe studie van dr. Philippe Timmermans jr.
Acht extra langetermijn-steunharten per jaar heeft
bevat waardevolle informatie voor een toekomstig
België nodig, wanneer ook mensen die niet in aan-
beleid rond steunharten in ons land. De Jessa-
merking komen voor een harttransplantatie, behandeld
cardioloog stelde zijn bevindingen onlangs voor
zouden worden. Dat blijkt uit onderzoek van Jessa-arts
op het digitale congres van de European Society
Philippe Timmermans jr. Met deze studie rondde hij als
of Cardiology.
eerste Belgische cardioloog zijn masteropleiding ‘Cardiovasculaire gezondheidseconomie’ aan de London School of Economics af. De conclusie baseert zich op de cijfers voor transplantatie en langetermijn-kunsthartgebruik uit Duitsland, Nederland, Groot-Brittannië en België. Vóór deze studie waren in deze landen geen (duidelijk) geïntegreerde cijfers beschikbaar over het aantal langetermijn-kunstharten in combinatie met het aantal harttransplantaties. Minder kosten en complicaties De behandeling met een kunsthart kost ongeveer 83 000 euro per QALY (Quality Adjusted Life Year). “De prijs van een kunsthart is de jongste jaren niet gewijzigd”, zegt Philippe Timmermans jr. “Maar de kosten en complicaties nemen met deze technologie af. Daar staat tegenover dat de prijs en de consumptie van medicatie bij hartfalen is toegenomen. In Duitsland is het gebruik van steunharten onbeperkt. Daar wordt de wachtlijst voor transplantaties almaar korter. Elders groeien de wachtlijsten.” Philippe Timmermans jr. heeft zijn data intussen ook doorgestuurd naar de overheid en het KCE (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg, nvdr.). “De bevoegde overheden hebben enige tijd geleden de regelgeving over de langetermijn-kunstharten bestudeerd. Om hier een goed onderbouwd beleid rond uit te dr. Philippe Timmermans jr.
12 JessaLinea Extra steunharten nodig
werken, heb je degelijke cijfergegevens nodig. Die vind je nu alvast in mijn studie terug.”
Rust op de materniteit Sinds de uitbraak van COVID-19 is de bezoek-
De resem positieve effecten stellen de bezoekregeling
regeling op de materniteitsafdeling verstrengd.
van voor de coronacrisis in vraag (dagelijks onbeperkt
De partner mag onbeperkt op bezoek komen.
bezoek tussen 14.00 en 16.00 uur en tussen 18.00 en
Broertjes en zusjes komen maximaal één keer op
20.00 uur). Daarom doet Jessa hierover een bevraging
visite. Hierdoor heerst er tegenwoordig vooral …
bij de ouders. Ze hebben de keuze uit drie mogelijkhe-
rust op de materniteitsafdeling. Ouders en baby’s
den: (1) de huidige coronaregeling handhaven; (2) deze
varen er wel bij.
regeling ietwat versoepelen of (3) terugkeren naar het ‘oude’ regime.
Kersverse ouders willen de blijde gebeurtenis van een geboorte graag met familie en vrienden delen.
“De eerste resultaten geven aan dat een overgrote
Dat mondt vaak uit in een enthousiaste stormloop
meerderheid – 141 ouderkoppels – minder bezoek wil”,
naar de materniteit. Gevolg: gezellige maar (te)
zegt Maarten Plessers, Q-partner van de cluster Moeder
drukke dagen voor mama, papa en ook de baby.
& Kind. “Tot nu toe kozen slechts negen gezinnen voor
Sinds de invoering van de coronamaatregelen is
het ‘oude normaal’.”
rust het nieuwe normaal. “Ouders besteden nu meer aandacht aan hun kindje”, zegt Renilde Cox, hoofdvroedvrouw van de kraamafdeling. “Ze vangen sneller signalen op, bijvoorbeeld als de zuigeling honger heeft. De baby wordt vaker aan de borst gelegd en de moeder roept ook sneller onze hulp in als de borstvoeding niet goed lukt. Bovendien stellen de ouders ons meer vragen overdag. Dit is minder evident als de kamer vol vrolijk bezoek zit.” Positieve effecten VTM-reporter Greet Henderix is enkele maanden geleden in Jessa bevallen van Lucie, een tweede dochtertje. “Natuurlijk misten we het bezoek van onze ouders en schoonouders. Maar we hebben ook vastgesteld dat Lucie veel minder huilde dan haar zusje Marie (nu 3 jaar). Ook de borstvoeding verliep een stuk vlotter. Dit verblijf op de kraamafdeling was een heel
VTM-journaliste Greet Henderix beviel, in volle
andere beleving dan het vorige. Je komt echt tot rust,
coronatijd, van haar tweede kindje Lucie.
je hebt achteraf ook meer energie.”
JessaLinea Rust op materniteit
13
Nieuwe artsen
Dr. Philippe Bulens
Dr. Abdullah Kaya
Radiotherapeut-oncoloog
Cardiothoracaal chirurg
Dr. Philippe Bulens behaalde zijn
Dr. Abdullah Kaya behaalde zijn
artsendiploma aan de KU Leuven in
artsendiploma in 2001 aan Univer-
2013. Nadien deed hij tot juli 2020
siteit Utrecht. Daarna specialiseerde
klinische werkervaring op als
hij zich tot cardiothoracaal chirurg
arts-specialist in opleiding op de
in het St. Antonius Ziekenhuis in
dienst radiotherapie-oncologie van
Nieuwegein waar hij van 2010 tot
UZ Leuven. Op 15 oktober 2019
2014 werkte.
behaalde hij aan de KU Leuven de graad van doctor in de Biomedische
In 2014 behaalde hij zijn doctoraat
Wetenschappen met zijn doctoraats-
op het gebied van aortawortel-
onderzoek over de verbetering van
chirurgie en stapte hij over naar
de multidisciplinaire behandeling
het Academisch Medisch Centrum
van rectumtumoren.
Amsterdam tot zijn aanstelling
Als algemeen radiotherapeut-onco-
bij Jessa op 1 april 2019. Sinds
loog heeft hij bijzondere interesse
1 augustus 2020 is hij erkend
in de behandeling van tumoren van
geneesheer-specialist in BelgiĂŤ en
gastro-intestinale en gynaecologische
staflid Cardiothoracale Heelkunde.
origine. Hij bekwaamt zich momenteel
Sinds 1 juni 2020 is hij aangesteld
nog verder in de brachytherapie
als gastprofessor aan de UHasselt.
(inwendige bestraling). Philippe Bulens is sinds 1 augustus aan de slag als voltijds radiotherapeut bij Jessa en is eveneens verbonden aan het Limburgs Oncologisch Centrum.
14 JessaLinea Nieuwe artsen
Dr. Pieter-Jan Moonen
Dr. Tim Wessels
Dr. Sophie Verelst
Urgentiearts
Oncoloog
Kinderarts
Dr. Pieter-Jan Moonen behaalde zijn
Dr. Tim Wessels studeerde in 2014
Dr. Sophie Verelst behaalde haar
artsendiploma aan de KU Leuven in
af als arts aan de KU Leuven. Hij
diploma als arts in 2013 aan de
2011. Tot 2017 voltooide hij
koos achtereenvolgens voor de
KU Leuven. Daar specialiseerde ze
achtereenvolgens zijn master-
specialisaties Algemeen Inwendige
zich verder in de pediatrie. Vervol-
na-master Acute Geneeskunde en
Geneeskunde en Algemeen Medische
gens liep ze stages in het AZ
Urgentiegeneeskunde.
Oncologie die hij beide succesvol
Sint-Blasius in Dendermonde, bij
afrondde.
Jessa, in het Kalafong Hospital in
In 2018 behaalde hij zijn post-
het Zuid-Afrikaanse Pretoria, in
graduaat in de Intensieve Genees-
Medische werkervaring deed hij op
UZ Leuven en in revalidatiecentrum
kunde. Hij deed als arts in opleiding
tussen 2014 en 2020 op diverse
Pulderbos in Zandhoven.
stages in ZOL, UZ Leuven en Jessa,
diensten van UZ Leuven, Heilig Hart
en was resident op intensieve
Ziekenhuis Lier en Imelda Zieken-
In 2018 en 2019 volgde ze
zorgen van ZNA Stuivenberg tot
huis Bonheiden. Bij Jessa stond hij
een bijkomend fellowship Kinder-
2018. Daarna ging hij als urgentie-
onder supervisie van stagemeester
pneumologie en Allergologie in
arts aan de slag in AZ Sint-Jozef in
prof. dr. Jeroen Mebis.
UZ Leuven onder leiding van prof. dr. Marijke Proesmans en
Malle. Zijn interesse gaat in het bijzonder uit naar medisch intensieve
Tim Wessels volgde aanvullend een
geneeskunde, traumatologische
masteropleiding Palliatieve Zorgen.
intensieve geneeskunde en
Hij werd opgeleid als algemeen
De kinderarts versterkt de dienst
rampengeneeskunde. Pieter-Jan
oncoloog en heeft een bijzondere
kinder- en jeugdgeneeskunde van
Moonen is sinds 1 juni 2020 voltijds
interesse in sarcomen, uro-oncologie
Jessa sinds 1 maart 2020. Ze blijft
aan de slag op de dienst spoedge-
en palliatieve zorgen. Op 1 augustus
wekelijks een halve dag werkzaam
vallen van Jessa.
2020 startte hij als voltijds arts-
als consulent op de dienst kinder-
specialist op de dienst oncologie.
allergologie in UZ Leuven.
prof. dr. Dominique Bullens.
JessaLinea JessaLineaNieuwe Nieuwe artsen artsen 15 15
Orthopedie Jessa groeit
Sinds 1 augustus 2019 maakt dr. Cedric Vander-
toespitsen op de behandeling van sporters gezien hun
stappen deel uit van het orthopedisch team van
frequente letsels aan schouder en knie. Samen met
Jessa.De arts is gespecialiseerd in knie- en schouder-
mijn collega’s van fysische geneeskunde zijn wij
chirurgie. Met deze expertise versterkt hij ook
intussen wekelijks een multidisciplinaire sportraad-
de multidisciplinaire behandeling van sportletsels
pleging gestart in Herk-de-Stad, waarmee we door
in Jessa.
gedeelde kennis en nauwe samenwerking verschillende sportproblemen op een zo efficiënt mogelijke manier
Cedric Vanderstappen studeerde Geneeskunde aan de
kunnen aanpakken.”
KU Leuven en bekwaamde zich daar ook tot orthopedisch chirurg. Afgelopen jaar combineerde hij diverse fellowships met zijn raadplegingen in Jessa. Zo volgde hij zes maanden fellowship in AZ Monica Antwerpen bij dr. Koen Lagae en prof. dr. Peter Verdonk voor de behandeling van knie- en sportletsels. Vervolgens opereerde hij gedurende drie maanden aan de zijde van dr. Antoon Van Raebroeckx in het Imelda Bonheiden voor de behandeling van schouderletsels. Een fellowship in het Centre Orthopédique Santy in
Ik zal me toespitsen op sportletsels aan schouder en knie.
Lyon gedurende drie maanden stond als volgende op het programma, maar helaas strooide de wereldwijde corona-uitbraak hier roet in het eten. “Ik hoop in de nabije toekomst nog bezoek te kunnen brengen aan het centrum. De extra kennis die ik daar kan opdoen zal ongetwijfeld nog van pas komen”, aldus Cedric Vanderstappen. Sinds mei 2020 werkt Cedric Vanderstappen voltijds bij Jessa. “De afdeling orthopedie in Jessa is al sterk in prothesechirurgie en de behandeling van degeneratieve aandoeningen. Ik zal me binnen de groep vooral
16 JessaLinea Nieuwe artsen
dr. Cedric Vanderstappen
Martijn van der Pas versterkt team abdominale heelkunde
Vanaf 1 oktober 2020 versterkt dr. Martijn van
klier (of sentinel node) is de lymfeklier waarop een
der Pas het team van de dienst abdominale
tumor rechtstreeks draineert. De procedure onderzoekt
heelkunde in Jessa. Deze oncologisch en gastro-
de klier op de aanwezigheid van kankercellen.
intestinaal chirurg kan terugkijken op intensieve opleidingen in robotchirurgie. Zijn wetenschappe-
“Technisch is de schildwachtklierprocedure bijzonder
lijke interesse gaat uit naar de nieuwe technologi-
complex”, zegt Martijn van der Pas. “Ze biedt wel grote
sche ontwikkelingen in dit vakgebied.
voordelen, zeker in combinatie met een chirurgische robot. Ze kan voorkomen dat
Martijn van der Pas behaalde zijn doctoraal Genees-
we een aanzienlijk deel van
kunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Twee jaar
de darm moeten weghalen.
geleden voltooide hij zijn vervolgopleiding Heelkunde.
De procedure wordt nog niet courant toegepast
In het Meander Medisch Centrum (Amersfoort) doorliep
bij darmkanker maar is
hij een fellowship oncologische robotchirurgie. Hij
beloftevol.”
volgde ook een intensieve opleiding met de da Vinci Xi voor colorectale chirurgie. Jessa zet deze robot sinds kort ook in bij abdominale heelkunde. Daar komt de expertise van de nieuwe dokter uitstekend van pas. “Verondersteld wordt dat vooral de ingrepen aan de endeldarm met robotondersteuning minder complicaties en een sneller herstel geven in vergelijking met alternatieve operatietechnieken”, zegt Martijn van der Pas. (Zie ook pag. 23).
Schildwachtklierprocedure biedt grote voordelen in combinatie met robotchirurgie.
Coauteur Martijn van der Pas heeft een grote wetenschappelijke interesse. Als coauteur leverde hij al bijdragen in The Lancet Oncology en The New England Journal of Medicine. De arts verdiepte zich de voorbije jaren onder meer in de schildwachtklierprocedure. De schildwacht-
dr. Martijn van der Pas
JessaLinea Nieuwe artsen
17
dr. Jasperina Dubois en prof. dr. Peter Messiaen
Antimicrobial stewardship heeft duidelijke impact op antibioticagebruik
Twee keer per week geeft een multidisciplinair team advies over het individuele antibioticagebruik van alle patiĂŤnten op de dienst intensieve zorgen van Jessa. Met dit antimicrobial stewardship binden we de strijd aan tegen resistente ziektekiemen.
18 JessaLinea Antimicrobial stewardship: impact op antibioticagebruik
“We verliezen stilaan meer en meer wapens in de strijd
overschakelen van breedspectrumantibiotica naar midde-
tegen allerhande infectieziekten”, zegt prof. dr. Peter
len met een beperkt spectrum.”
Messiaen, internist-infectioloog in Jessa. “Dat is vooral een gevolg van een onoordeelkundig gebruik van anti-
De monitoring van antibiotica via het stewardship-
biotica. De micro-organismen geven binnen hun familie
programma is nu het beste uitgebouwd op de intensieve
de resistente genen snel door aan elkaar. Bovendien draait
zorgen. Maar ook de afdelingen hematologie, heelkunde
de ontwikkeling van nieuwe middelen de jongste jaren op
en geriatrie doen regelmatig een beroep op het steward-
een laag pitje. Veel farmaceutische firma’s haken af: de
shipteam.
ontwikkeling van een nieuw antibioticum is tijdrovend, duur en meestal economisch niet interessant.”
Peter Messiaen: “Vergeleken met andere ziekenhuizen scoort Jessa goed op het vlak van de bestrijding van
Het belang om correct en spaarzaam met antibiotica om
bijvoorbeeld ziekenhuisbacteriën, de omgang met anti-
te springen, groeit met andere woorden elke dag. Daarom
biotica en hygiëne. Dat is uiteraard het gevolg van de
loopt in Jessa al 25 jaar een antimicrobial stewardship-
gemeenschappelijke inspanning van artsen, verpleeg-
programma. Het ontstond op de afdeling intensieve
kundigen, apothekers en zelfs poetspersoneel. Ook het
zorgen. “Op deze dienst krijgen we te maken met uitge-
antimicrobial stewardshipprogramma draagt zijn steentje
breide en zware infecties”, zegt dr. Jasperina Dubois,
bij. In internationaal perspectief werden de stewardship-
anesthesist en intensivist in Jessa. “De afdeling intensieve
principes destijds wat meewarig bekeken. Gelukkig is er
zorgen is dan ook een voor de hand liggende plek om een
nu wereldwijd een groeiend besef dat de medische sector
stewardship uit te bouwen.”
oordeelkundig met antibiotica moet omspringen.”
Steeds meer afdelingen Het antimicrobial stewardshipteam in Jessa bestaat uit
THE A-TEAM
een intensivist, een microbioloog, een apotheker en een
“Bij de uitbouw van het stewardshipteam in Jessa
infectioloog. Dit team komt twee keer per week (maandag
hebben we ook naar Nederland gekeken”, zegt
en donderdag) samen en bespreekt dan uitvoerig het
Peter Messiaen. “Dat is voor ons een gidsland. De
antibioticagebruik van alle individuele patiënten op de
Nederlandse ziekenhuizen beschikken sinds 2014
afdeling intensieve zorgen.
verplicht over een A-team: een antibioticateam.”
“We beoordelen onder meer de indicatiestelling, diagnos-
Zo’n A-team (met o.m. een internist-infectioloog,
tiek, het toegediende middel, de manier van toediening
arts-microbioloog en een ziekenhuisapotheker)
en de duur”, zegt Peter Messiaen. “Bij een aantal infecties,
neemt de uitvoering van een effectief stewardship-
zoals blaasontsteking, is een antibioticum ook niet altijd
programma op zich. Via dit programma voert het
aangewezen. Uit het overleg vloeit dan een advies voort
ziekenhuis voortdurend inspanningen om het
dat doorgaans goed opgevolgd wordt.”
gebruik van antibiotica te optimaliseren. Het doel is de uitkomst voor de patiënt verbeteren, de hospita-
Jasperina Dubois: “De interventies zijn moeilijk te objecti-
lisatieduur verkorten en neveneffecten – zoals
veren. Maar we merken op de afdeling wel dat we sneller
resistentie – voorkomen.
JessaLinea Antimicrobial stewardship: impact op antibioticagebruik
19
dr. Gert Ghijsebrechts
Sterke samenwerking rond infectiepreventie in woonzorgcentra
20 JessaLinea Infectiepreventie bij ouderen
Jessa heeft de jongste jaren een sterke band opge-
In de praktijk
bouwd met de woonzorgcentra in de regio. Vooral
De hechte samenwerking vormt een solide basis voor
de verregaande samenwerking rond infectiepreventie
afspraken en protocols die vlot in de praktijk omgezet
is opmerkelijk in Vlaanderen.
kunnen worden. De jongste jaren is gewerkt aan een betere surveillance en de ondersteuning van maatregelen
Een woonzorgcentrum (WZC) dient in principe samen
om verspreiding van pathogenen te voorkomen. Bijzondere
te werken met een regionaal platform voor ziekenhuis-
aandacht gaat ook naar antibiotic stewardship in de
hygiëne. Dat is wettelijk bepaald. Jessa en de woonzorg-
woonzorgcentra. Zo werden er nieuwe richtlijnen ontwik-
centra in de regio hebben al sinds jaren een nauwe band.
keld die aangepast zijn aan de specifieke situatie in de
Die samenwerking gaat verder dan een administratieve
woonzorgcentra. Het is de bedoeling dat ze over het hele
formaliteit of een schriftelijke overeenkomst. Bijzonder
netwerk worden geïmplementeerd. Vorig jaar werd
veel aandacht gaat naar de praktische invulling van de
bovendien een gedetailleerd protocol uitgewerkt ter
samenwerking. De preventie van infecties speelt hierin
bestrijding van Multi Drug Resistant Organisms (MDRO).
een toonaangevende rol. “We gingen in februari naar de wintermeeting van de “Zowat vijftien jaar geleden stelden we met Jessa al een
Belgische Vereniging voor Gerontologie en Geriatrie in
protocol op rond MRSA”, zegt dr. Gert Ghijsebrechts,
Oostende”, zegt prof. dr. Koen Magerman, ziekenhuis-
Coördinerend Raadgevend Arts (CRA) in woonzorgcentrum
hygiënist in Jessa. “Tijdens een workshop lichtten we
Hogevijf. “In het begin ging het om eenvoudige maatregelen,
onze uitgebreide samenwerking met de woonzorgcentra
zoals basishygiëne met handgels in de gangen van het
toe. De reacties verrasten ons. Voor heel wat ziekenhuizen
rusthuis. Ik herinner me nog dat hier bij een controle kritiek
in Vlaanderen is dit blijkbaar nog onontgonnen terrein.
op kwam: die gel was misschien wel gevaarlijk voor de
Nochtans is infectiepreventie uiterst belangrijk voor
bewoners.”
ouderen in een woonzorgcentrum. Ze zitten vaak dicht bij elkaar, en hebben nauw contact met het verzorgend
21 woonzorgcentra
personeel. Bovendien lopen oudere mensen doorgaans
Jessa (afdelingen ziekenhuishygiëne en geriatrie) heeft
een hoger risico op complicaties bij een infectie.”
intussen een functionele binding met 21 woonzorgcentra uit de regio. Jarenlange partnerships en overleg hebben
Gert Ghijsebrechts: “We waren ook gestart met de uit-
geleid tot een goede verstandhouding en een vlotte
werking van een protocol rond het antibioticagebruik
uitwisseling van informatie en kennis. Dit kwam in het
bij urineweginfecties. Maar dat is sinds de uitbraak van
bijzonder van pas bij de uitbraak van COVID-19. De
COVID-19 uitgesteld. Bovendien tasten we nu voorzichtig
medewerkers van het ziekenhuis en het woonzorgcentrum
de mogelijkheden af om bepaalde antibioticabehandelin-
tekenden in dit verband van bij de start een clausule
gen (intraveneuze) in het woonzorgcentrum te laten
waarmee ze zich verbinden om onder meer geen vertrou-
plaatsvinden. Het is juist dankzij de lage drempel in
welijke informatie aan derden bekend te maken.
de samenwerking dat dergelijke plannen ontluiken.”
JessaLinea Infectiepreventie bij ouderen
21
5 jaar endometriosecentrum Het endometriosecentrum van Jessa bestaat vijf
De multidisciplinaire raadpleging vindt tweeweke-
jaar. Op die relatief korte tijd is het uitgegroeid
lijks plaats, op vrijdag van 8.00 tot 12.00 uur in
tot een solide multidisciplinair centrum dat
Jessa (campus Virga Jesse). Bij een vermoeden van
patiënten de beste individuele behandeling biedt.
endometriose kan de (huis)arts de patiënte doorverwijzen naar het endometriosecentrum van Jessa.
Endometriose houdt doorgaans jarenlang aan. De
Afspraak via 011 33 55 77.
aandoening kan zich manifesteren vanaf de tienerjaren tot aan de menopauze. De behandeling is afhankelijk van de klachten en de individuele wensen en verschilt dus sterk van patiënte tot patiënte. Vaak volstaan orale anticonceptiva: ze stoppen de menstruatie en hopelijk ook de pijn. In andere gevallen is een chirurgische ingreep aangewezen. Bovendien is er nog een seksuele problematiek die zwaar op de patiënte kan wegen. “Bij endometriose is een multidisciplinaire aanpak dan ook bijzonder waardevol”, zegt dr. Jasper Verguts, gynaecoloog bij Jessa. “In ons ziekenhuis werken we voor de behandeling samen met de dienst radiologie (o.a. dr. Geert Souverijns), abdominale heelkunde (o.a. dr. Bert Houben) en urologie (o.a. dr. Tom Tuytten). Je hebt een radioloog nodig die vertrouwd is met endometriose om de diagnose te bevestigen of uit te sluiten. De preoperatieve oppuntstelling is essentieel. Hetzelfde geldt voor een chirurg in de abdominale heelkunde en een uroloog, omdat de aandoening in een ruim gebied van de onderbuik kan optreden. Sinds kort betrekken we ook seksuologe Jolien Vander Elst bij de raadpleging. Ten slotte doen we sporadisch een beroep op de medische expertise van het pijncentrum.” dr. Jasper Verguts
22 JessaLinea 5 jaar endometriosecentrum
INNOVATIE
Robot da Vinci Xi nu ook bij abdominale oncologische heelkunde Sinds kort zet Jessa de operatierobot da Vinci Xi
Bij ingrepen met een chirurgische robot is er
ook in op de dienst abdominale heelkunde. De
in België momenteel alleen een terugbetaling
toepassing van deze technologie is een belang-
voorzien voor de materiaalkosten bij prostaat-
rijke stap vooruit voor de patiënt.
ingrepen. Een medisch investeringsfonds van Jessa (SMIF) past bij voor de materiaalkosten
In Jessa wordt da Vinci Xi van Intuitive al ingezet bij
voor de abdominale ingrepen.
prostaatchirurgie en gynaecologische ingrepen. De robot laat toe om heel precieze bewegingen uit te voeren die bij een klassieke ingreep moeilijk tot niet mogelijk zijn. Dr. Bert Houben van de dienst abdominale heelkunde gebruikt de robot sinds oktober 2019. Na een intensieve opleiding heeft hij hiervoor een certificaat op zak. “We beschikken momenteel over één operatiedag per twee weken”, zegt Bert Houben. “De robot assisteert dan bij dikkedarm- en buikwandoperaties. Dat zijn mijn subspecialisaties. Tot nog toe voerde ik 17 operaties met de robot uit. Ook andere chirurgen zijn in opleiding om bijvoorbeeld de robot in te zetten tijdens pancreasingrepen.” Minder risico’s op complicaties? Er bestaat tot nu toe geen hoogkwalitatieve studie waaruit blijkt dat een abdominale ingreep met een operatierobot een betere uitkomst voor de patiënt biedt. Bert Houben: “De wetenschap stelt voorlopig niet-conclusief voordelen voor de patiënt vast, maar zeker ook geen nadelen. Intussen duiken almaar meer signalen op dat het belang van de robot zal toenemen en dat er aantoonbare voordelen voor de patiënt zijn, zoals minder risico’s op complicaties en een korter verblijf in het ziekenhuis.”
JessaLinea Robot da Vinci Xi 23
Het Vragenkabinet dr. Ingrid Bortels en
In deze editie van Het Vragenkabinet bundelen we een reeks vragen van dr. Ingrid Bortels uit Alken en dr. Annemie Jans uit Sint-Lambrechts-Herk. De huisartsen krijgen frequent vragen over anticonceptie bij jonge meisjes. Ook attesten om in de voedingsverwerkende sector te mogen werken, zijn er een hot topic. Daarnaast buigen ze zich over het doorsturen van medische verslagen naar verwijzende artsen.
24 JessaLinea Het Vragenkabinet
dr. Annemie Jans
VRAAG 1
VRAAG 2
We merken dat meisjes op steeds jongere leeftijd
Patiënten vragen frequent naar een attest dat aantoont
naar de pil vragen. Dertienjarigen zijn geen uitzonde-
dat ze geschikt zijn om in de voedingssector te werken.
ring. De redenen zijn divers: pijnlijke en/of overvloedige
Het gaat zowel om jobstudenten als mensen die in de
maandstonden, al een vriendje, uitstel van menses bij
keuken werken of maaltijden opdienen. Is hier een
verlof of (sport)activiteit … Hoe gaan gynaecologen
protocol voor? Welke criteria moeten we bekijken? En
daarmee om? Welke criteria gebruiken zij?
is vaccinatie zinvol?
STEEDS JONGER AAN DE PIL
ATTEST VOEDINGSSECTOR
Dr. Jasper Verguts,
Dr. Jan Vanoeteren,
dienst gynaecologie:
arbeidsgeneesheer bij Mensura:
“We krijgen de vraag inderdaad
“Tot augustus 2018 vroeg het
regelmatig. Niet zelden komt deze via
Federaal Agentschap voor de
de moeder. Het is belangrijk om te
Veiligheid van de Voedselketen
weten dat oestrogenen de groei-
(FAVV) dat werknemers, die in
kraakbeenschijven sluiten. Bij een (te)
contact kwamen met levensmiddelen,
vroeg gebruik van de pil, versnelt dat
een attest konden voorleggen bij een
proces. Dit kan leiden tot een kleinere volwassen eind-
eventuele controle. Zo’n attest was geldig gedurende drie
gestalte. De menarche speelt dan een belangrijke rol
jaar en kon afgeleverd worden door de huisarts of arbeids-
aangezien de groeikraakbeenschijven ongeveer een jaar
geneesheer. Dit kaderde in een evaluatie van eventuele
na de eerste maandstonden sluiten. Een meisje dat op
besmettelijke aandoeningen die via voeding overgedragen
tienjarige leeftijd haar eerste menses heeft, kan ‘gerust’
kunnen worden.
op haar dertiende met een anticonceptiepil starten. Een meisje dat nog maar net menstrueert, kan beter een jaar
Sinds het koninklijk besluit van 3 juli 2018 is deze regel-
wachten. Vanaf zestien jaar is er geen enkel risico meer
geving niet meer van toepassing. Een attest draagt immers
op beïnvloeding van de groei.
niet bij tot een verbetering van de voedselveiligheid. Het is maar een momentopname. Het is belangrijker dat de
Naast het effect op de groei, moeten we ook andere risico’s
werkgever, preventieadviseur, leidinggevenden en arbeids-
– bijvoorbeeld een trombose – uitsluiten. Een goede
arts de nodige hygiënische maatregelen herhaaldelijk
anamnese is dus belangrijk. Bij hypertensie raden we ook
benadrukken. De meeste vaccinaties bieden in deze context
aan om niet te starten. Neem altijd even de bloeddruk van
geen meerwaarde. Voor werknemers uit de voedingssector
je patiënte.”
adviseren zowel de Hoge Gezondheidsraad als het FAVV wel een vaccinatie tegen hepatitis A.”
JessaLinea Het Vragenkabinet
25
VRAAG 3
EINDVERSLAG VOOR DOORVERWIJZERS
Als verwijzende arts – tijdens een wachtdienst of bij een vervanging van een collega – zou het interessant zijn om ook een verslag van de spoedarts en/of het eindverslag te ontvangen. Zo kennen we de uiteindelijke diagnose en weten we of de verwijzing terecht was. Concreet: een verslag naar de huisarts en een kopie naar de verwijzende arts. Is dat een haalbaar idee? Jan Jansen, ICT-applicatiemanager: “In principe komen alle gevalideerde
OM OVER NA TE DENKEN Verbeteridee van Ingrid Bortels “Waarom gebeurt dat niet automatisch? Het laatste waar een spoedarts aan denkt, is een verslag manueel naar een verwijzer doorsturen. En wij kunnen niet altijd aan de gegevens van een wachtpatiënt als we geen therapeutische relatie hebben.” Jan Jansen: “Op 1 maart 2021 zullen alle Jessa-artsen overgeschakeld zijn naar het nieuwe elektronisch
eindverslagen op de eHealth Hub
patiëntendossier KWS van nexuzhealth. Elk gevali-
terecht. Dat is de meest efficiënte
deerd eindverslag aangemaakt in KWS belandt vanaf
methode om tijdens een wacht-
dan ‘automatisch’ in de eHealthBox van de huisarts.
dienst of bij vervanging van een
Nu vereist dat nog een manuele actie. Let wel: een
collega na te gaan of er data
eindverslag versturen naar een verwijzer gebeurt
beschikbaar zijn.
ook binnen KWS niet automatisch. Daarvoor blijft een handmatige actie dus noodzakelijk.
Er zijn wel enkele uitzonderingen waarbij er geen medische data gepubliceerd worden. Dat is onder andere het geval wanneer de patiënt uitdrukkelijk geen toestemming geeft om medische gegevens te delen. Ook goed om te weten: Jessa-artsen kunnen altijd manueel
Maar tegelijkertijd zal het verslag vlot kunnen geconsulteerd worden via de mynexuzhealthpro-app, de opvolger van het Jessa Zorgverlenersportaal. De voorwaarde is wel dat de verwijzer correct werd geregistreerd in het administratief systeem.”
een gevalideerd eindverslag doorsturen via het EPD naar de eHealthBox van bijvoorbeeld een verwijzer.”
ZIT JE ZELF OOK MET VRAGEN VOOR JESSA? Mail ze naar communicatie@jessazh.be
26 JessaLinea Het Vragenkabinet
Nieuwe hotline oncologie en hematologie Jessa heeft een nieuwe hotline voor oncologie en hema-
van een afspraak tot een specifieke vraag voor de specialist.
tologie. Het nummer is exclusief voor huisartsen bestemd.
Kan die zich niet meteen vrijmaken? Dan creëert de mede-
Zo kunnen zij sneller advies inwinnen en afspraken
werker een interne taak mét vermelding van het mobiele
inboeken.
nummer en de naam van de huisarts, zodat de specialist snel kan terugbellen. De hotline is op weekdagen bemand
Wie belt komt direct op het secretariaat oncologie terecht.
tussen 8 en 17 uur. Het nummer is niet voor patiënten
De medewerker geeft altijd voorrang aan inkomende
bedoeld. Zo houden we de lijn maximaal vrij.
oproepen. De huisarts wordt correct en snel geholpen:
Jessa en Nationaal MS Centrum Melsbroek werken nauwer samen Sinds september vindt er bij Jessa een multidiscipli-
functionele mogelijkheden van de patiënt en tot een
naire raadpleging plaats voor MS-patiënten. Dit
realistisch behandeldoel.
gebeurt vanuit een samenwerking tussen de dienst neurologie van Jessa en het Transmuraal MS Team
De bedoeling is om MS-patiënten die nog niet perma-
(TMST) van het Nationaal MS Centrum in Melsbroek.
nent zorgbehoevend zijn longitudinaal op te volgen met het oog op optimale zorg op medisch, paramedisch,
De raadpleging duurt drie
psychologisch en sociaal vlak. Ook personen met een
uur. Om het half uur
andere aandoening die een gelijkaardig ziekteverloop
schuift de patiënt door
kennen, komen in aanmerking.
naar een andere discipline: een revalidatiearts,
De raadpleging vindt plaats in revalidatiecampus
kinesist, MS-verpleegkun-
Sint-Ursula in Herk-de-Stad.
dige, sociaal assistent, diëtist en neuroloog. Dat dr. Isabel Dhollander
moet leiden tot een
MEER INFO
correcter beeld van de
dr. Isabel Dhollander, neuroloog T. 011 33 78 70 – secretariaat.neurologie@jessazh.be
JessaLinea Hotline oncologie - Jessa en Nationaal MS Centrum Melsbroek 27
Startschot voor sportraadpleging in Jessa
Sinds kort kunnen huisartsen patiĂŤnten met sportletsels doorverwijzen naar de nieuwe sportraadpleging van Jessa. De multidisciplinaire consultatie richt zich zowel op amateursporters als profs. Ze versnelt het behandelingstraject en vormt een sterke schakel tussen eerste- en tweedelijnszorg. Enkele maanden geleden voerden enkele gelijkgestemde jonge artsen de eerste gesprekken over de uitbouw van een multidisciplinaire raadpleging voor sporters. Intussen kreeg hun idee vorm. Elke maandag vindt de consultatie plaats op campus Sint-Ursula in Herk-de-Stad. Dat gebeurt in drie naast elkaar gelegen lokalen met een radioloog, een specialist fysische geneeskunde en een orthopedisch chirurg. “We wilden de raadpleging loskoppelen dr. Cedric Vanderstappen, dr. Pieter-Jan Loos en dr. Kristof Kempeneers foto werd gemaakt voor COVID-19
28 JessaLinea Startschot sportraadpleging
van een acuut ziekenhuis”, zegt dr. Kristof Kempeneers,
Professionele psychologische ondersteuning biedt dan
specialist fysische geneeskunde en revalidatie. “Sporters
een belangrijke steun. Naast psychologie kun je bijvoor-
verkiezen uiteraard een snelle oplossing voor hun
beeld ook kinesitherapie, diëtetiek en cardiologie inte-
blessure, maar een raadpleging en behandeling in een
greren. Zo ontstaat – stap voor stap – een uitgebreid
‘ziekenhuis’ is voor hen vaak een moeilijke oefening. Eén
multidisciplinair netwerk.”
van de voordelen van campus Sint-Ursula is dat het deze drempel verlaagt. Het is de bedoeling om op relatief korte
“De sportraadpleging geeft ons bovendien een extra
termijn het concept ook uit te bouwen in Hasselt.”
stimulans om de ontwikkelingen in onze vakgebieden op de voet te volgen”, besluit Cedric Vanderstappen.
Digitaal platform
“We blijven up-to-date en bouwen elke dag voort aan een
Aanvullend op de wekelijkse raadpleging startten de
degelijk expertenplatform waarop we trots kunnen zijn.”
artsen met een digitaal platform waarop ze informatie en expertise delen. Siilo, een veilige messenger-app met encryptie voor de medische wereld, zorgt voor een vlotte communicatie tussen de betrokken artsen. “Via Siilo leggen de artsen efficiënt moeilijke casussen of specifieke vragen aan de hele groep voor. De casussen die de huisartsen doorgeven, bespreken we tijdens een wekelijkse teamvergadering met een radioloog, specialist fysische geneeskunde en orthopedist. Daarna koppelen we snel terug naar de huisarts en de patiënt”, zegt orthopedisch chirurg dr. Cedric Vanderstappen. “Het platform verzekert een vlotte en continue stroom van informatie en concreet advies. Het is een belangrijke aanvulling bij de ‘fysieke’ raadpleging met de patiënten.”
DIRECTE LIJN VOOR HUISARTSEN Een patiënt met een sportblessure komt meestal eerst bij de huisarts terecht. Afhankelijk van de inschatting en expertise behandelt de arts de patiënt zelf. Of hij verwijst hem door, bijvoorbeeld naar radiologie of orthopedie. “Vanuit die diverse disciplines is vaak nog verdere doorverwijzing noodzakelijk”, zegt huisarts en sportarts dr. Michaël Mariën. “Zonder een sportraadpleging doet iedereen, weliswaar met de beste bedoelingen, zijn eigen ding. Zo gaat vaak waardevolle tijd verloren. De sportraadpleging zorgt voor een uniforme aanpak en een efficiënte behandeling.”
Groeipotentieel
Een aantal huisartsen zijn – bijvoorbeeld na een
Het accent van de sportraadpleging ligt momenteel op
manama Sportgeneeskunde – natuurlijk al meer
de musculoskeletale problematiek. Hiermee bestrijkt ze
vertrouwd met blessures of andere sportgerelateerde
al een groot deel van frequente sportblessures. Kristof
problematieken. Michaël Mariën: “Ook voor hen blijft
Kempeneers: “We willen de raadpleging op termijn
deze raadpleging bijzonder waardevol, als aanvullend
uitbreiden met expertise uit andere disciplines. Wie een
advies bij de complexe blessures.”
complexe blessure oploopt, komt vaak in een moeilijke
Meer info: www.sportraadpleging.be
periode terecht met een langdurige revalidatie.
JessaLinea Startschot sportraadpleging 29
JESSA, CENTRUM VOOR
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK!
CPU en Jessa werken samen voor klinische fase 1-studies Sinds 2019 werkt Jessa samen met de Clinical
Mobiel laboratorium
Pharmacology Unit (CPU) van Janssen Pharma-
CPU heeft een uitgebreid samenwerkingsnetwerk met
ceutica. Deze samenwerking berust voornamelijk
verschillende ziekenhuizen en specialisten in ons land.
op een op maat uitgewerkte ondersteuning van
De unit beschikt over een mobiel labo (in een bus). Het
specialisten in klinische studies. De CPU speelt
is uitgerust met gekwalificeerde en gevalideerde
een belangrijke rol in de optimalisatie van be-
medische apparatuur, laboratoriummateriaal en een
staande geneesmiddelen en de ontwikkeling
elektronisch datasysteem. Zo is een ondersteuning van
van nieuwe medicatie.
de fase 1-studies met de hoogste veiligheids- en kwaliteitsnormen gegarandeerd.
De thuisbasis van de CPU, het klinisch onderzoekscentrum van Janssen Pharmaceutica, ligt in ZNA Jan
Momenteel lopen er – onder andere door de pandemie
Palfijn in Merksem. Het centrum spitst zich toe op
– nog geen concrete fase 1-trials van CPU in Jessa. Het
complexe klinische trials in fase 1. In deze fase worden
opzetten van degelijk en complex onderzoek vraagt nu
kandidaat-geneesmiddelen bij gezonde vrijwilligers en
eenmaal tijd. Intussen zijn er wel verkennende bewe-
vervolgens ook bij patiënten getest.
gingen op het vlak van cardiologie, nefrologie en gastro-enterologie. De rekrutering van patiënten
De CPU beschikt over een database van actieve gezonde vrijwilligers die zich via diverse kanalen aanmelden. Het is bovendien cruciaal om patiënten in de vroege, exploratieve fase van het onderzoek te betrekken. Zo krijgen de onderzoekers al enig idee van de werkzaamheid van het kandidaat-geneesmiddel. Op die manier komt het nieuwe middel ook sneller bij de patiënt.
30 JessaLinea Jessa & Wetenschap
verloopt via het ziekenhuis.
Jessa-studie heeft wereldwijde impact op COVID-19-behandeling Het internationaal wetenschappelijk magazine
andere ziekenhuizen. De resultaten bleken gelijkaardig.
Thrombosis Research publiceerde recent een
“We stuurden meteen onze behandeling bij”, zegt Björn
klinische studie van Jessa. Die toont aan dat
Stessel. “We verdrievoudigden de ‘normale’ dosis
patiënten met een ernstige COVID-19-infectie
antistollingsmedicijn. Het resultaat was verbluffend.
een verhoogd risico hebben op bloedklonters in
De mortaliteit daalde van 39,12 % naar 3,85 %. De
de longen en de grote bloedvaten, op nierfalen
behandeling bleek bovendien een positief effect te
en plotse dood. Op basis hiervan stelde Jessa haar
hebben op nierfalen.”
behandeling op intensieve zorgen bij. Hierdoor kon de afdeling de dodelijkheid van de ziekte
De studie* baseert zich op alle 78 patiënten die tussen
terugdringen van bijna 40 % tot onder de 4 %. De
13 maart en 20 april met een ernstige COVID-19-infectie
studie heeft een belangrijke impact op de verdere
op de intensieve afdeling van Jessa verbleven.
behandeling van patiënten op alle intensivecareafdelingen ter wereld. In de beginfase sloeg COVID-19 ongenadig hard toe. Wereldwijd werden artsen geconfronteerd met plotse
*‘Impact of implementation of an individualised thromboprophylaxis protocol in critically ill ICU patients with COVID-19: A longitudinal controlled before-after study’. Door Björn Stessel, Charlotte Vanvuchelen, Liesbeth Bruckers, Laurien Geebelen, Ina Callebaut, Jeroen Vandenbrande, Ben Pellens, Michiel van Tornout, Jean-Paul Ory, Karlijn van Halem, Peter Messiaen, Lieven Herbots, Dirk Ramaekers, Jasperina Dubois.
overlijdens. Niemand kon de precieze oorzaak verklaren. Tot onder meer dr. Ben Pellens, een van de arts-residenten intensieve zorgen van Jessa, bij een zwaar zieke patiënt een grote bloedklonter opmerkte in de grote liesader. Prof. dr. Björn Stessel, anesthesist-intensivist bij Jessa: “Een uitgebreide echo van de borst toonde duidelijk tekens van grote longembolen of bloedklonters in het longvaatbed. Liefst 66 % van alle patiënten die op dat moment op intensieve zorgen lagen, bleek bloedklonters te hebben. Dat was een belangrijke eyeopener.” Mortaliteit van 40 naar 4 % Dr. Michiel Van Tornout deelde de bevindingen met
prof. dr. Björn Stessel
JessaLinea Jessa-studie heeft wereldwijde impact op COVID-19-behandeling 31
Uitgelicht:
Jessa in beeld
Het jazz-combo SURPLUSBAND speelt een sfeervol verrassingsconcert voor patiĂŤnten en medewerkers. De meeste ramen die uitkijken op het liveoptreden staan op een kier.
6/05/2020
32 JessaLinea Uitgelicht: Jessa in beeld
Een Belgische streetartkunstenaar legt de eerste hand aan een metershoog kunstwerk tegen een gevel van Jessa: een fotorealistische muurschildering waarop een zorgende persoon - die buiten beeld blijft - een kind vasthoudt. Het werk wijst op het belang van verbondenheid tussen generaties en de zorg voor elkaar.
6/07/2020
Op het dak van ons ziekenhuis weerklinkt ‘Heroes’ van David Bowie. Performers van dienst zijn Jef Neve, Isolde Lasoen, Flip Kowlier en Tijs Delbeke. De clip wordt getoond tijdens de eindgeneriek van de VTM-reeks Helden van Hier: Corona, als eerbetoon aan alle zorgverleners.
7/05/2020
Kunstenaar Jo Beerden schenkt dit mooie kunstwerk aan de zorghelden van Jessa. Het werk kan je bekijken in de inkom van campus Virga Jesse.
18/05/2020
Dit zijn ze, de Limburgse topchefs van ‘Feed the nurses’. Wekenlang maakten ze 100 gratis maaltijden klaar voor onze zorgverleners. Onze grote waardering werd overgemaakt door algemeen directeur dr. Yves Breysem tijdens het laatste showcookingmoment in campus Salvator.
12/05/2020
JessaLinea Uitgelicht: Jessa in beeld 33
Urinaire incontinentie: vrouwen vragen vaak pas laat om hulp Vrouwen wachten vaak te lang om urinaire inconti-
Urinaire incontinentie kan de levenskwaliteit aanzienlijk
nentie te laten behandelen. Dat bevestigt een studie
verlagen. Toch spreken vrouwen er maar zelden over met
van Yves Depaifve. Hij roept huisartsen op om meer
hun arts, vaak vanuit een schaamtegevoel. “Daarom pleit ik
te sensibiliseren hiervoor.
ook voor een verhoogde alertheid bij huisartsen voor deze problematiek”, zegt Yves Depaifve. “Vraag, naast het
Urinaire incontinentie bij vrouwen heeft een hoge preva-
nemen van de bloeddruk, bijvoorbeeld ook naar eventuele
lentie. Niet alleen vrouwen op hoge leeftijd hebben er een
incontinentieproblemen. Na verder onderzoek kan in
probleem mee. “De mediaanleeftijd in onze studie is 57
overleg gekozen worden voor kinesitherapie (bekkenbodem-
jaar”, zegt Yves Depaifve, stoma- en incontinentieverpleeg-
training), medicatie of chirurgie. Een snelle reactie is
kundige in Jessa. “Urinaire incontinentie kan verschillende
belangrijk, want uitstel maakt een behandeling er zeker
oorzaken hebben, waaronder zwangerschap, hysterectomie
niet makkelijker op.”
of obesitas.” De studie heet voluit ‘Hulpzoekend gedrag bij vrouwen met urinaire incontinentie: een pilootstudie’. Ze kwam tot stand onder impuls van VVUVZ*. De coördinator is Yves Depaifve. Hij ontving voor deze studie de award van ‘Continentieverpleegkundige van het jaar’ van Wellspect. De studie bevroeg 160 vrouwen vanaf 18 jaar. Deelnemende ziekenhuizen: AZ Sint-Jan in Brugge, az Vesalius in Tongeren, Sint-Franciscusziekenhuis in Heusden-Zolder,
-code en be
MEER INFO via de incontinentieraadpleging in Jessa: 011 33 75 40. De gespecialiseerde verpleegkundigen Ingrid Hermans en Yves Depaifve staan je graag te woord.
*Vlaamse Vereniging voor Urologische Verpleegkundigen en aanverwante Zorgverleners
34 JessaLinea Urinaire incontinentie
de studie
Scan d
QR
kijk
e
Sint-Trudo Ziekenhuis in Sint-Truiden en Jessa in Hasselt.
INGEBLIKT
Filmpje Wandel mee met een nierpatiënt Naar aanleiding van zijn 50ste verjaardag maakte het Niercentrum drie 360°-filmpjes. De kijker loopt mee met twee patiënten. De eerste wordt voorbereid op nierdialyse (voortraject), de tweede zit al 20 jaar aan de kunstnier. Zo krijgt de entourage van een nierpatiënt zicht op de impact van dialyse op iemands leven. Een derde filmpje legt uit hoe het zogenaamde dialysaat wordt aangemaakt. Virtueel bezoek Sinds kort kun je Jessa ook virtueel bezoeken. Via de website wandel je door tientallen afdelingen van de vier campussen Scan de code en loop mee met een nierpatiënt.
HOE BOEK IK EEN BEZOEK BIJ EEN PATIËNT?
1.
Ga naar de website van het Jessa Ziekenhuis www.jessazh.be en klik op ‘Ik kom op bezoek’. Klik vervolgens op ‘plan (of annuleer) een bezoek’.
2.
Je belandt nu op het online platform om een bezoek te plannen. Hier kies je voor ‘Plan een nieuw bezoek.’
3.
Geef je registratiecode in en klik op zoek. Dit is een code van 2 letters en 5 cijfers die uniek is voor de patiënt die je wil bezoeken. De patiënt ontvangt deze code bij opname en kan ze doorgeven aan zijn of haar bezoekers. Indien de patiënt niet in de mogelijkheid is om deze code door te geven, kan je de code opvragen bij de verpleegkundigen van de afdeling waar de patiënt is opgenomen.
ik kom op bezoek
plan een nieuw bezoek
******* 2 letters en 5 unieke cijfers
4.
Vul op het volgende scherm je eigen gegevens in. Beschik je niet over een e-mailadres, vul dan alleen je gsm-nummer in.
5.
Kies de gewenste datum (je kan tot 7 dagen vooruit boeken) waarna de beschikbare uren getoond worden. Selecteer het gewenste uur en klik op ‘selecteer gekozen tijdstip’.
6.
Op het scherm verschijnt de bevestiging van je bezoek. Je ontvangt een e-mail met de bevestiging en de verklaring op erewoord. Druk de verklaring op erewoord af, vul deze in en geef ze af aan de steward wanneer je op bezoek komt. De bevestiging van je bezoek kan je op je smartphone tonen aan de steward. Heb je geen e-mailadres, dan ontvang je een sms met de bezoekerscode. Vergeet niet om voor elk bezoek een nieuwe boeking te maken en de verklaring op erewoord ingevuld mee te brengen. De verklaring vind je ook op www.jessazh.be/bezoek.
je kan tot 7 dagen vooruit boeken
Print: verklaring op erewoord
JessaLinea Hoe boek ik een bezoek? 35
SYMPOSIA 2020 SYMPOSIUM ‘COMPLEX REHABILITATION TECHNOLOGY: BRIDGING THE GAP BETWEEN RESEARCH, TECHNOLOGY AND EXPERIENCE’ DATUM:
13 oktober 2020 webinar - registreren kan tot 6 oktober op www.jessazh.be/professionals/symposia--infoavonden
SYMPOSIUM ‘HUISARTSENCONGRES CARDIO 2021’ DATUM:
5 december 2020 webinar - meer info volgt
SYMPOSIUM ‘OBESITASCENTRUM JESSA: AL 10 JAAR LANG DOOR DIK EN DUN VOOR ELKE PATIËNT’
HET GEHEIM VAN HET SUCCES? MAATWERK!
DATUM:
7 december 2020 webinar - inschrijven via www.jessazh.be/professionals/symposia--infoavonden
Dit is een voorlopige lijst van symposia. Voor een geactualiseerd overzicht en inschrijvingsmodaliteiten kan je terecht op www.jessazh.be/symposia
40 JessaLinea Rubriek