7.2. Ameryka Łacińska. W cieniu dominacji USA

wschodnich. Chodzi o odrzucenie możliwości narzucania jedynie słusznego modelu demokracji, wspieranie projektów pokojowego rozwiązywania sytuacji konfliktowych, włączenie Unii Afrykańskiej i innych organizacji subregionalnych do dzieła zaprowadzenia pokoju, decydowanie o inwazji militarnej na podstawie jasnych kryteriów546. Jak zatem można zauważyć, treść referatu pozostaje w ścisłym związku z polityką państw zachodnich, zwłaszcza w obszarze bezpośrednio stykającym się z regionem Afryki Subsaharyjskiej.

Wydaje się, że zarówno ze względu na tradycje czasów radzieckich547, jak i kooperację po 2000 roku szczególne miejsce w rosyjskiej polityce zajmuje Republika Południowej Afryki, mimo że nie jest najludniejszym państwem Czarnego Lądu548. Rosja z zadowoleniem przyjęła powiększenie BRIC o RPA, spodziewając się, że akt ten będzie stanowił kolejny etap budowy świata wielobiegunowego, a także korzystnej dla Rosji platformy dla międzynarodowego handlu. Rzeczywistość jednak okazała się nieco odbiegać od pierwotnych zamiarów. W 2010 roku aż 66% handlu państw BRICS z Afryką zagarnęły Chiny, 20% Indie, a 11% Brazylia. Rosja zadowoliła się zatem udziałem zaledwie czteroprocentowym549. Tym samym można uznać nowe otwarcie Rosji wobec Afryki Subsaharyjskiej za tylko częściowo owocne.

Podobnie jak w przypadku Afryki, wiele państw Ameryki Łacińskiej ma za sobą mniej lub bardziej intensywne kontakty ze Związkiem Radzieckim. Szczególnie mocno były one zarysowane w przypadku Kuby, która w 1961 roku ogłosiła się państwem socjalistycznym. W październiku 1962 roku doszło do słynnego kryzysu w stosunkach amerykańsko-radzieckich, gdy ZSRR zamierzał umieścić na Kubie instalacje rakietowe z głowicami jądrowymi. Kryzys ten rozwiązano jednak bez udziału władz kubańskich, można więc stwierdzić, że związana z interesami ZSRR polityka Kuby była znacznie bar-

546 Vasilev A., Korendiasov E., Russian-African Relations in Ten Years: A New Start, Valdai Discussion Club, 26.02.2013, http://valdaiclub.com/africa/59520.html (dostęp: 25.08.2015). 547 Fenomen ten opisuje opracowanie: Филатова И., Давидсон А., Россия и Южная Африка. Наведение мостов, Издательский дом Высшей школы экономики, Москва 2012. Główny wywód tej monografii zmierza do udowodnienia tezy, iż działania ZSRR w znacznej mierze przyczyniły się do przełamania apartheidu i powstania nowej sytuacji politycznej w RPA. 548 Według danych Banku Światowego RPA zamieszkiwało w 2013 roku 53 mln ludzi, a PKB państwa wyniósł 350 mld dolarów. Na tym tle 173-milionowa Nigeria z PKB w wysokości około 522 mld dolarów przedstawia się zdecydowanie bardziej imponująco. 549 Dane według: Los BRIC miran hacia África, „El Pais” Archivio, 14.03.2010, http://elpais.com/diario/2010/03/14/negocio/1268576068_850215.html (dostęp: 25.08.2015).

dziej niezależna niż polityka tego państwa przed przewrotem, gdy w obszarze stosunków międzynarodowych reżim Fulgencia Batisty był całkowicie podporządkowany linii wyznaczonej przez amerykański Departament Stanu.

Nie zmienia to jednak faktu, że Kuba poparła siłowe rozwiązania podczas „praskiej wiosny”, stała się członkiem RWPG i zawarła wiele umów ze Związkiem Radzieckim. Gdy ten przestał istnieć, reżim Fidela Castro utracił wpływowego protektora w wymiarze geopolitycznym. Co ciekawe, fakt, że wobec państwa kubańskiego nie podejmowano wówczas żadnych agresywnych kroków w USA, mógł dać do myślenia zarówno rosyjskiemu ośrodkowi decyzyjnemu, jak i innym wyznawcom geopolitycznego realizmu. Tak się nie stało, refleksja pojawiła się bowiem najpierw w kręgu samych kubańskich władz, co doprowadziło do odnowienia stosunków dyplomatycznych między Kubą a USA w 2015 roku.

Relacje rosyjsko-kubańskie odżyły wraz z wizytą premiera Michaiła Fradkowa w Hawanie we wrześniu 2006 roku, gdy zapadły decyzje o restrukturyzacji kubańskiego długu o wartości 166 mln dolarów. Udzielono również kredytu na zakup części zamiennych i urządzeń za sumę 355 mln dolarów. Dalsze pogłębienie kontaktów przyniosły wizyty prezydenta Miedwiediewa w grudniu 2008 roku i przewodniczącego Rady Państwa oraz premiera Kuby Raúla Castro. Rezultatem wizyty było podpisanie memorandum o zasadach przyszłej współpracy. Po raz kolejny powtórzono ideę budowy świata policentrycznego, przewidziano także powstanie wspólnych projektów w dziedzinie energetyki, lotnictwa, nanotechnologii, biofarmaceutyki i użytkowania surowców energetycznych. Ogólnie jednak rzecz ujmując, Kuba nie stała się z pewnością głównym partnerem Rosji w regionie Ameryki Łacińskiej i Karaibów, chociaż pobudzała do tego tradycja bliskich więzi Hawany z radzieckim imperium.

Stosunki Moskwy z państwami latynoamerykańskimi, pozostającymi w analogii do innych regionów, ogromnie ucierpiały po upadku ZSRR, nieomal zamierając w latach 90. Minister spraw zagranicznych Andriej Kozyriew trzykrotnie odkładał planowaną wizytę w tych krajach, nie zdążywszy podczas sprawowania urzędu udać się do nich z oficjalną wizytą. Tak też jak w pozostałych przypadkach próby realnego odnowienia stosunków podjęto dopiero na początku XXI wieku.

Zadanie to nie było łatwe głównie ze względu na zrozumiałą koncentrację na stosunkach z najbliższymi sąsiadami oraz ze Stanami Zjednoczonymi. Region latynoamerykański tylko w pierwszej dekadzie odwiedzany był sześciokrotnie przez rosyjskich prezydentów i dziesięciokrotnie przez ministrów spraw zagranicznych. W odróżnieniu od opisanych dotąd przypadków, stosunki Rosji z państwami latynoamerykańskimi przyniosły w ogólnym rozrachunku rzeczywiste efekty, w tym przede wszystkim znaczne zwiększenie poziomu wymiany handlowej.

W zasadzie wszystkie wersje Koncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej zakładały utrzymywanie i rozwijanie dobrych stosunków z państwami Ameryki Łacińskiej, szczególnie dobitnie zostało to jednak podkreślone w dokumencie z roku 2008. Jak sugeruje Mark Smith, mogło to mieć związek z faktem amerykańskiego zainteresowania Gruzją i Ukrainą, leżącymi w bezpośrednim sąsiedztwie Rosji550. Jak słusznie zauważa Piotr Jakowlew, Rosji sprzyjała wówczas bardzo negatywna atmosfera wokół przywództwa amerykańskiego wywołana agresywną polityką George’a W. Busha. Niektóre państwa latynoamerykańskie podchwyciły zatem ten ton i reagowały pozytywnie na rosyjskie propozycje551 .

Jak trafnie wskazuje Aleksandr Sizonienko, działania Rosji u progu nowego wieku miały charakter dwutorowy, z jednej strony bowiem nawiązywano współpracę dwustronną, z drugiej – dialog z organizacjami regionalnymi, przede wszystkim z Organizacją Państw Amerykańskich, Grupą Rio oraz Mercosurem552. W wymiarze bilateralnym Rosja teoretycznie utrzymywała kontakt ze wszystkimi 33 państwami regionu Ameryki Łacińskiej i Karaibów, lecz większość umów miała charakter fasadowy. Bardziej ożywione relacje widoczne były z państwami Mercosuru, czyli Brazylią, Argentyną, Urugwajem, Paragwajem i Wenezuelą, zaś w roku 2008 realnie reaktywowano współpracę z Kubą. W miarę owocne stosunki nawiązano także z Meksykiem, Chile, Peru i Ekwadorem. Współpracę z grupą państw Mercosuru ułatwiał nie tylko ich potencjał, ale i to, że wykazywały one oczywiste zapotrzebowanie na inwestycje w energetykę, których akurat Rosja mogła dostarczyć553 .

Zdecydowanie największe znaczenie spośród wymienionych państw ma dla Rosji Brazylia, co nie może dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę jej potencjał ludnościowy, terytorialny oraz fakt przynależności do grupy BRICS. Kontakty obu państw odnowiło spotkanie premiera Michaiła Kasjanowa i wiceprezydenta Brazylii Marca Maciela, którzy zainicjowali powstanie komisji międzyrządowej. Już w trzy lata później następca Maciela, José Alencar, podpisał w Moskwie umowę na dostawy broni do Brazylii, a 8 października 2005 roku podczas oficjalnej wizyty prezydenta Luiza Luli da Silvy w Moskwie strony wydały oświadczenie, w którym podkreśliły m.in. intencję pogłę-

550 Smith M., Russia & Latin America: Competition in Washington’s “Near Abroad”?, Defence Academy of the United Kingdom, Shrivenham, August 2009, s. 3. 551 Яковлев П.П., Россия – Латинская Америка: новый этап, Перспективы, http:// www.perspektivy.info/table/rossija__latinskaja_amerika_novyj_etap_2010-05-14.htm (dostęp: 25.08.2015). 552 Сизоненко А.И., Россия на латиноамериканском направлении, БФРТГЗ СЛОВО, Москва 2002, s. 9. 553 Por. Россия и ибероамериканский мир в ХХИ веке: горизонты развития и сотрудничества, ред. В.М. Давыдов, Н.В. Калашников, Н.С. Константиновна, Б.Ф. Мартынов, В.А. Теперман, М.Л. Чумакова, Институт Латинской Америки РАН, Москва 2006, s. 220.

biania „strategicznego partnerstwa”, a także stworzenia możliwości montażu w Rosji samolotów reaktywnych ERJ-145 przez spółkę Embraer oraz dostaw certyfikowanych produktów rosyjskiego przemysłu lotniczego: śmigłowców Mi-171A oraz samolotów Be-103554. Z kolei podczas brazylijskiej wizyty prezydenta Miedwiediewa 28 listopada 2008 roku porozumiano się w sprawie kolejnych kontraktów zbrojeniowych, jak również zniesiono obustronnie obowiązek wizowy w przypadku wizyt krótkotrwałych.

Wydaje się, że mimo znaczących sukcesów strony rosyjskiej zarówno w umacnianiu współpracy gospodarczej z Brazylią, jak i w jej przekonaniu do powstania Banku BRICS o kapitale założycielskim 100 mld dolarów (o czym zdecydowano w lipcu 2014 roku podczas szczytu BRICS w Brazylii) po pewnym czasie pojawiły się pewne rysy na tym idyllicznym obrazie. Przykładem tego może być odłożenie w czasie zakupu rosyjskich zestawów rakietowych ZRK Pancyr-S1. Brazylia także wyraźnie zmieniła swą orientację na bardziej proamerykańską, czego dowodem mogło być nowe otwarcie we wzajemnych stosunkach pod koniec czerwca 2015 roku555 .

Na drugim miejscu w regionie pod względem wartości obrotów z Rosją znajdowała się Argentyna. Co ciekawe, mimo dużego potencjału tego państwa pierwsza rosyjska wizyta na najwyższym szczeblu odbyła się dopiero 14–15 października 2010 roku, gdy Dmitrij Miedwiediew podpisał z prezydent Cristiną Fernández de Kirchner wiele konkretnych umów. Dotyczyły one m.in. współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii jądrowej, w tym ewentualnego udziału Rosatomu w budowie elektrowni Atucha III, osiągnięcia wzajemnego zrozumienia na temat współpracy w obszarze wykorzystania rosyjskiego kosmicznego systemu nawigacyjnego GLONASS, modernizacji przez rosyjskie zjednoczenie Saturn jednego z obiektów energetycznych w Buenos Aires oraz usprawnienia infrastruktury kolei argentyńskich przez rosyjską państwową spółkę kolejową RŻD, udziału Wszechrosyjskiego Instytutu Geologii Państw Zagranicy (Всероссийский научно-исследовательский институт геологии зарубежных стран) w poszukiwaniu surowców węglowodorowych i twardych minerałów na terenie Argentyny, współpracy w zakresie leśnictwa oraz rozwoju kultury, edukacji i sportu. Umowy te były realizowane w kolejnych latach, jednak nie od-

554 Совместное заявление по итогам официальных переговоров между Президентом Российской Федерации В.В. Путиным и Президентом Федеративной Республики Бразилии Л.И. Лулой да Силвой, 18 октября 2005 года, Президент России, http://www.kremlin. ru/supplement/4706 (dostęp: 25.08.2015). 555 Zob. komentarz: Отношения РФ и Бразилии трещат по швам: покупка «Панцирей» под вопросом, 15.07.2015, Диалог, http://www.dialog.ua/news/61665_1436085274 (dostęp: 25.08.2015). Komentarz zawiera istotne przekłamania, niemniej słusznie podkreśla fakt zbliżenia amerykańsko-brazylijskiego i narastające wątpliwości Brazylii co do zakupu rosyjskiego uzbrojenia.

notowano zasadniczego sukcesu w rozwoju współpracy w dziedzinie nauki, edukacji, sportu czy kultury.

W 2015 roku, podczas kwietniowej wizyty argentyńskiej prezydent w Moskwie, Władimir Putin poparł ideę dialogu na temat Falklandów i zadeklarował współpracę wojskową z Argentyną. Akt ten można uznać za faktyczny brak uznania dla terytorialnej integralności Wielkiej Brytanii i próbę wywierania nacisku na europejskie państwo pozostające w nie najlepszych stosunkach z Moskwą556 .

Na ważnym miejscu w stosunkach Federacji Rosyjskiej ze światem latynoamerykańskim znalazła się nieoczekiwanie Wenezuela. Podłoże tego sukcesu było oczywiste: na arenie politycznej pojawił się w 1999 roku Hugo Chávez – lewicowy prezydent prowadzący politykę demonstracyjnego uniezależnienia od Stanów Zjednoczonych. Dla obozu Putinowskiego stało się to doskonałą okazją zarówno do przeprowadzenia prób geopolitycznych przesunięć w regionie Ameryki Łacińskiej, jak i sprzedaży uzbrojenia. Dialog między Rosją a Wenezuelą zaczął się zawiązywać już od roku 2001, jednak dopiero w 2005 zawarto kluczowe umowy na dostawy znacznej ilości uzbrojenia dla Caracas. Wartość kontraktów sięgała 5 mld dolarów. Konsternację w Stanach Zjednoczonych wzbudził fakt zakupu przez Wenezuelę aż 100 tys. kałasznikowów oraz starania o możliwość otwarcia ich fabryki w tym państwie. Odwiedzały je także okręty rosyjskiej marynarki wojennej i bombowce strategiczne Tu-160557. Ponieważ okres ten był bardzo pomyślny dla producentów ropy naftowej, Wenezuela mogła podołać finansowo zawartym kontraktom.

Wkrótce zresztą do rządzonego przez Cháveza państwa napłynęły inwestycje wielkich firm rosyjskich, głównie z sektora naftowego: Gazpromu, Rosniefti, Łukojlu, Surgutnieftiegazu i innych. W 2010 roku zaprojektowano współpracę z Petróleos de Venezuela w dziedzinie wykorzystania złoża Junin-6, którego eksploatacja może objąć nawet 40 lat, zaś wartość całej inwestycji sięgnąć aż 22 mld dolarów558. W tym samym roku prezydenci obu państw podpisali także umowę dotyczącą budowy w Wenezueli przez Rosjan pierwszej elektrowni jądrowej o mocy 1200 megawatów559 .

556 Zob. komentarz: Grinning Putin Signs Аnti-UK Military Pact with Argentina over Falklands, Express, 24.04.2015, http://www.express.co.uk/news/world/572747/Argentina-and-Russia-tensions-Falkland-Islands-military-pact (dostęp: 29.08.2015). 557 Alison S., Meyer H., Russia Offers Venezuela’s Chavez Weapons, Nuclear Cooperation, Bloomberg, 25.09.2008, http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=aVVWC.u7jtFM&refer=latin_america (dostęp: 29.08.2015). 558 Консорциум российских нефтяников создал СП с венесуэльской госкомпанией, „Ведомости”, 2.02.2010, https://www.vedomosti.ru/business/articles/2010/02/02/konsorcium-rossijskih-neftyanikov-sozdal-sp-s-venesujelskoj-goskompaniej (dostęp: 29.08.2015). 559 Zob. komentarz: Chavez Signs Nuclear Deal in Russia: Russia to Build Venezuela’s First Nuclear Power Plant and Buy $1.6bn of Oil Assets, Al-Jazeera, 15.10.2010, http://www.aljazeera. com/news/europe/2010/10/201010151473529461.html (dostęp: 29.08.2015).

Mniejsze zainteresowanie budziły stosunki Rosji z Meksykiem, drugim co do wielkości państwem Ameryki Łacińskiej i sąsiadem Stanów Zjednoczonych. W sensie politycznym kontakty te nie niosły na szczeblu oficjalnym szczególnie istotnych treści, lecz wart uwagi jest fakt meksykańskich zakupów broni. Państwo to nabyło m.in. transportery opancerzone BTR-60, ciężarówki Ural-4320, śmigłowce Mi-171 czy zestawy rakietowe Igła.

Nie byłoby jednak prawdą stwierdzenie, iż Rosja nie wiąże z Meksykiem określonych nadziei. Świadczą o tym m.in. treści naukowego dyskursu prowadzonego w Instytucie Ameryki Łacińskiej Rosyjskiej Akademii Nauk. We wrześniu 2014 roku dyrektor instytutu Władimir Dawydow w wykładzie dla dyplomatów rosyjskich i meksykańskich na temat perspektyw stosunków rosyjsko-meksykańskich nazwał Meksykanów jednym z „największych podzielonych narodów na świecie” w analogii do Rosjan. Jak wyjaśnił, chodzi o to, że znaczna część tych pierwszych mieszka w Stanach Zjednoczonych. Meksykanie to graniczący z najpotężniejszym centrum cywilizacji zachodniej naród, który zdołał jednak zachować własną tożsamość. Meksyk jest państwem, gdzie krzyżują się atlantyckie i transpacyficzne szlaki komunikacyjne. W przekonaniu Dawydowa to stanowiący wielki ośrodek hiszpańskojęzycznej kultury latynoskiej kraj, który ostał się mimo znaczącej orientacji ku Północy560. Argumentacja ta jest kolejnym dowodem na to, że w rosyjskiej narracji wobec Ameryki Łacińskiej dominuje ton de facto rusocentryczny, ujmujący region latynoamerykański na zasadzie analogii do problemów rosyjskich.

Rosja utrzymywała także kontakty z innymi państwami regionu, były one jednak mniej intensywne. Wbrew pozorom nie doszło do oparcia się na starych znajomościach z czasów radzieckich (przypadki Kuby i Nikaragui), lecz do skupienia się na dużych partnerach, mogących w różnym stopniu oddziaływać na cały obszar latynoamerykański. Moskwie zależało bowiem raczej na realnym wpływie geopolitycznym niż na efektownych działaniach fasadowych561 .

O tym, że polityczny efekt tych zabiegów nie został osiągnięty do połowy drugiej dekady, trudno się spierać, gdyż zbliżenie ze Stanami Zjednoczonymi największych graczy, głównie Brazylii, a także tradycyjnych oponentów USA, jak Kuba, Nikaragua czy Wenezuela, pokazuje fiasko prób odwrócenia państw regionu od wektora amerykańskiego. Znacznie lepiej prezentuje się jednak bilans stosunków handlowych. Do końca pierwszej dekady odnotowywano wszak znaczne ożywienie. Według danych przytaczanych przez Jakowlewa, tylko w latach 1992–2008 wymiana Rosji z regionem Ameryki

560 Давыдов В., Russian-Mexican Relations: the Imperatives of Development at the Present Stage, 30.09.2014, RIAC, http://russiancouncil.ru/en/inner/?id_4=4870#top-content (dostęp: 29.08.2015). 561 Por. Smith M., Russia & Latin America…, s. 15.

Łacińskiej i Karaibów wzrosła z 1,33 do 15,93 mld dolarów. Największym partnerem, pochłaniającym pulę 6,71 mld dolarów (blisko 30% wymiany), była Brazylia, a na kolejnych miejscach plasowały się Argentyna (1,97 mld), Meksyk (1,23 mld) i Wenezuela (0,96 mld)562. Nawet jednak taki wzrost nie zmienia faktu, że obszar latynoamerykański w istocie rzeczy pozostaje na marginesie rosyjskiej uwagi, nie stanowiąc dla niej oferty gospodarczej stosownej do odbudowania pozycji globalnego gracza.

Krótkie podsumowanie procesu rosyjskiego zbliżenia ze strefą oddalenia, czyli Afryką Subsaharyjską oraz Ameryką Łacińską, po roku 2000 nie może w świetle tych faktów zawierać stwierdzeń odbiegających zbytnio od prawidłowości obserwowanych również w przypadku polityki wobec Bliskiego Wschodu, Indii czy Iranu. Rosja w swych staraniach o pogłębienie integracji z odległym regionem w rzeczywistości prowadziła geopolityczną grę ze znacznie bliższym sąsiadem. Ponieważ jednak pragmatyzm relacji pozostawał wobec racji geopolitycznych kwestią drugorzędną, a główny cel przejawiał charakter konfrontacyjny, rezultaty współpracy gospodarczej, naukowej czy kulturalnej nie miały zbytnich szans, by sprostać wygórowanym oczekiwaniom.

562 Яковлев П.П., Россия – Латинская Америка…