6.3. Indie – strategiczny odbiorca uzbrojenia

Tradycje bardzo dobrych stosunków z niepodległymi Indiami sięgają czasów radzieckich, gdy nawet przeszkadzały one ZSRR w utrzymywaniu „braterskich” relacji z Chinami. Po upadku ZSRR ekipa Jelcynowska wyraźnie zaniedbała współpracę z Indiami, choć jej znaczne zmniejszenie w porównaniu z okresem radzieckim nie wynikało z winy partnera indyjskiego. Drużyna Jelcyna nie doceniała stosunków z Indiami zarówno ze względu na ogrom problemów wewnętrznych, jak i z powodu zdecydowanego otwarcia na współpracę z Zachodem. Wizyta prezydenta w Indiach w 1993 roku miała zatem charakter czysto kurtuazyjny. Z chwilą objęcia fotela ministra spraw zagranicznych przez Jewgienija Primakowa wzrosła świadomość konieczności realnego odnowienia wzajemnej wymiany, co zaowocowało podpisaniem w 1998 roku układu o przyjaźni i współpracy.

W rzeczywistości jednak dopiero zmiana gospodarza Kremla doprowadziła do przełomu w stosunkach rosyjsko-indyjskich. Podczas wizyty Władimira Putina w Indiach w październiku 2000 roku nowy prezydent w swej przemowie do połączonych izb parlamentu podkreślił konieczność ścisłej współpracy obu państw w obliczu wspólnych zagrożeń, przede wszystkim zaś terroryzmu. Zaostrzenie sytuacji wewnętrznej w obu krajach połączone ze zmianą kierownictwa rosyjskiego otwarło więc nowe perspektywy porozumienia. Kluczowym dokumentem w stosunkach rosyjsko-indyjskich początków trzeciego tysiąclecia stała się zatem podpisana przez Putina i premiera Atala Bihariego Vajpayee Deklaracja o strategicznym partnerstwie z 5 października 2000 roku526. Powołano przy okazji dwustronną grupę ds. zwalczania terroryzmu, która w 2003 roku została przekształcona w Grupę Roboczą ds. Przeciwdziałania Wyzwaniom Globalnym (Рабочая группа по противодействию глобальным вызовам). Status Indii w polityce zagranicznej Rosji nabrał także szczególnego charakteru ze względu na rosyjsko-indyjskie komisje międzyrządowe, odbywające coroczne posiedzenia z udziałem większości ministrów obu rządów.

Zdaniem Siergieja Tkaczenki Rosję oraz Indie łączy głębokie przywiązanie do idei ONZ jako kluczowej instytucji XXI wieku. Jest to dość zrozumiałe w świetle statusu Rosji w tej organizacji oraz rosyjskiego poparcia dla idei włączenia Indii do grona członków stałych Rady Bezpieczeństwa. Kwestia bezpieczeństwa, tak jak w przypadku Bliskiego Wschodu, była zresztą generalnie najważniejszym tematem w stosunkach Rosji z Indiami. Na początku XXI wieku owo wzajemne zrozumienie nabrało dramatycznego wymia-

526 Декларация о стратегическом партнерстве между Российской Федерацией и Республикой Индией, 5.10.2000, „Дипломатический Вестник” 2000, nr 11, http://docs.cntd. ru/document/901783728 (dostęp: 25.08.2015).

ru. Rosja zmagała się wówczas z problemem czeczeńskim, natomiast Indie z zadawnionym sporem o Kaszmir527. W tej rozgrywce po 11 września 2001 roku Moskwa mogła liczyć na poparcie Stanów Zjednoczonych, nieco inaczej jednak było w przypadku Indii. Waszyngtonowi zależało na współpracy z Pakistanem w walce z talibami i zasadniczo uzyskały wsparcie jego prezydenta, generała Perveza Muszarrafa. Tym samym nie mogły, przynajmniej otwarcie, stać w sporze kaszmirskim po stronie indyjskiej.

Moskwa zmierzała generalnie do nakreślenia szeroko zakrojonej współpracy o znaczeniu geopolitycznym. Już w 1998 roku Primakow podczas swej wizyty zaproponował powstanie trójkąta Rosja–Chiny–Indie, w którym współpraca mogłaby mieć szerokie spektrum, włączając w to kwestie bezpieczeństwa. Początkowo azjatyckie mocarstwa zareagowały na tę propozycję chłodno, jednak w 2002 roku w trakcie dorocznej sesji Zgromadzenia ONZ doszło do spotkania ministrów spraw zagranicznych Indii, Rosji i Chin. W tym samym roku nastąpiła też wizyta Putina w stolicach partnerskich mocarstw, a w kolejnym roku analogiczną wizytę złożył premier Indii. Z kolei w roku 2007 odwiedził Indie zarówno rosyjski prezydent, jak i minister spraw zagranicznych Siergiej Ławrow528. Inicjatywa rosyjska stanowiła kolejny dowód na dążność do tworzenia dowolnych aliansów, które sprzyjałyby realizacji uświęconego celu w postaci zbudowania świata wielobiegunowego i zakończenia dominacji państw zachodnich z Waszyngtonem na czele.

Mimo tych zabiegów w kolejnych latach nie doszło do zawiązania trwałego trójkąta, za to bardzo pomyślnie rozwijały się stosunki bilateralne w różnych sektorach, czemu sprzyjała Międzyrządowa Komisja Dwustronna. Działała ona zasadniczo w postaci dwóch odrębnych podkomisji. Pierwsza (Межправительственная Российско-Индийская комиссия по торгово-экономическому, нагучно-техническому и культурному сотрудничеству) zajmowała się współpracą gospodarczo-handlową, naukową i kulturalną, druga natomiast wyłącznie kwestiami kooperacji wojskowej (Межправительственная Российско-Индийская комиссия по военно-техническому сотрудничеству); tej ostatniej przewodzili ministrowie obrony FR i Indii529 .

Do tradycji przeszły doroczne spotkania głów obu państw, podczas których podpisywano liczne umowy dotyczące różnych sfer gospodarki, obronności, nauki czy życia kulturalnego. Podczas piętnastego szczytu w New

527 Ткаченко С.Л., Отношения России и Индии после распада Советского Союза (1991–2004), [w:] Индия в современном мире, ред. К.К. Худолей, Издательство Санкт-Петербургского государственного университета, Санкт-Петербург 2004, s. 47. 528 Por. Bryc A., Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 192. 529 Por. Опекунов В.С., Российско-индийские отношения на современном этапе, [w:] Россия и Индия в современном мире, Издательство Санкт-Петербургского государственного университета, Санкт-Петербург 2005, s. 18.

Delhi 11 listopada 2014 roku podpisano aż 20 dokumentów, odnoszących się do współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii jądrowej, badań naukowych, inwestycji czy importu przez Indie surowców węglowodorowych. Strony przyjęły obustronne oświadczenie: Drużba-Dosti. Wizja wzmocnienia partnerstwa indyjsko-rosyjskiego w ciągu następnej dekady530 . Liderzy spotkali się także w kuluarach szczytu państw BRICS w Fortalezie 15 lipca 2015 roku, a prezydent Pranab Mukherjee wziął udział w uroczystościach 70. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Moskwie. Z wizytą w Indiach bawili również ministrowie spraw zagranicznych oraz wysocy rangą urzędnicy innych resortów, jak minister łączności i telekomunikacji Nikołaj Nikiforow czy przewodniczący Dumy Siergiej Naryszkin (luty 2015). Tak duże nagromadzenie wizyt wysokiego szczebla świadczyło o determinacji Moskwy w podtrzymywaniu więzi ze zdecydowanie najbardziej perspektywicznym i od dawna odpowiedzialnym odbiorcą rosyjskiej broni oraz technologii jądrowych w świetle malejących rynków bliskowschodnich i drastycznego spadku cen surowców.

Realna kooperacja obu państw istotnie obejmowała bardzo zróżnicowane spektrum zagadnień. Interesującym wymiarem współpracy gospodarczej okazały się kwestie transportowe. Rosja wystąpiła bowiem z ideą Północno-Południowego Korytarza Transportowego, który w różnych branych pod uwagę wariantach miał łączyć Bombaj z Moskwą i bałtyckim wybrzeżem Rosji, przechodząc przez Teheran i Baku. Projekt nabrał charakteru multilateralnego i mimo czterech spotkań Rady Koordynacyjnej przez dłuższy czas nie przybierał realnych kształtów. W 2013 roku w Azerbejdżanie, podczas piątego spotkania RK podano wytyczne dla jaśniejszego zarysowania projektu, dzięki czemu w rok później powstały projekty dwóch alternatywnych szlaków: jednego prowadzącego przez Iran do Baku, a drugiego bezpośrednio z Iranu do Astrachania531 .

Szczególnie istotny charakter w pierwszych latach nowego wieku miała kooperacja w zakresie uzbrojenia. Grunt dla współpracy rosyjsko-indyjskiej był dobrze przygotowany dzięki kontaktom z czasów radzieckich. Po przerwie stanowiącej owoc pierwszego, atlantyckiego etapu polityki Jelcynowskiej w 1997 roku podpisano kolejne porozumienie o współpracy wojskowej z dziesięcioletnim terminem obowiązywania. Współpraca, która została w ten sposób zawiązana, obejmowała nie tylko eksport rosyjskiego uzbroje-

530 Joint Statement Druzhba-Dosti: A Vision for Strengthening the Indian-Russian Partnership over the Next Decade, 11.12.2014, President of Russia, http://en.kremlin.ru/supplement/4946 (dostęp: 25.08.2015). 531 Dry Run Study of INSTC Trade Route, Business Standard, Delhi, 20.03.2015, http:// www.business-standard.com/article/government-press-release/dry-run-study-of-instc-traderoute-115032000589_1.html (dostęp: 20.05.2015).

nia do Indii oraz jego serwis, ale także wspólne przedsięwzięcia technologiczne i ćwiczenia sił zbrojnych532 .

Do dwustronnych działań w zakresie zbrojeń należały m.in. projekty: myśliwców piątej generacji, rakiet BrahMos, samolotów Su-300MKI, taktycznych transportowców Ił/HAL. Rosjanie wyeksportowali do Indii dwa okręty podwodne Akuła-II, lotniskowiec Vikramaditya, 80 samolotów Mi-17, samoloty Ił-76 Kandid, bombowce Tu-22M3, dokonano też modernizacji samolotów MiG-29. W 2012 roku podczas grudniowej wizyty Władimira Putina w Indiach doszło do podpisania kolejnych umów na dostawę uzbrojenia na ogólną kwotę 2,9 mld dolarów. Kontrakty dotyczyły m.in. kolejnej transzy (42) samolotów Su-30 oraz czołgów T-90533. Rosja wciąż pozostawała wówczas kluczowym eksporterem broni i technologii wojskowych do Indii.

Jak jednak wskazuje Jajant Singh, strategiczne partnerstwo Rosji i Indii w wymianie towarowej, zwłaszcza w sektorze zbrojeniowym, po znakomitych pierwszych kilkunastu latach zaczęło z czasem wykazywać tendencję do utraty pierwotnego znaczenia. Mało tego, charakter wymiany zaczął nawet w pewnym stopniu kłaść się cieniem na wzajemnych stosunkach. Było to w pewnej mierze wynikiem polityki George’a W. Busha, który zrezygnował z ograniczania możliwości militarnych Indii w świetle rosnącego znaczenia sił muzułmańskich. Porozumienie 123 pomiędzy USA i Indiami oraz „umowa jądrowa” z 2005 roku otwarły nowy rozdział w stosunkach obu mocarstw, ale tym samym pogorszyły położenie Rosji, która straciła pierwotne znaczenie jako strategiczny dostawca uzbrojenia dla państwa indyjskiego. Rosjanie utracili znaczną część tortu na rzecz państw NATO. Hindusi zdecydowali się na kontrakty z Francją (36 samolotów Dassault Rafale za 7 mld dolarów) i Stanami Zjednoczonymi (zakup patrolowców i samolotów Boeing C-17 Globemaster III za ogólną kwotę 6,2 mld dolarów). Co prawda Rosjanie starali się wychodzić z kolejnymi propozycjami, jednak najczęściej przegrywali z zachodnią konkurencją. Z drugiej strony wynagradzali sobie straty dostawami Mi-35 do Pakistanu534 .

Oprócz dostaw broni współpraca rosyjsko-indyjska obejmowała także wspólne manewry wojskowe, które pozwalały na testowanie w warunkach poligonowych użytkowanej broni wyprodukowanej w Rosji lub w Indiach na rosyjskiej licencji. Co dwa lata odbywały się ćwiczenia INDRA, w których brały udział jednostki marynarki wojennej obu państw. Co roku natomiast

532 Bedi R., India to Sign New 10-Year Defence Deal with Russia, „Jane’s Defence Weekly”, 1.07.1998, s. 16. 533 India, Russia Sign New Defence Deals, BBC News, 24.12.2012, http://www.bbc.com/ news/world-asia-india-20834910 (dostęp: 25.08.2015). 534 Singh J., Russia and India: A 21st Century Decline, The Diplomat, 20.06.2015, http:// thediplomat.com/2015/06/russia-and-india-a-21st-century-decline/ (dostęp: 29.08.2015).

organizowano ćwiczenia Avia Indra, z których część prowadzono na terenie Rosji, część zaś w Indiach.

Współpraca rosyjsko-indyjska obejmowała ponadto wiele innych sfer. Obiecujący charakter miała kooperacja w zakresie technologii kosmicznych, którymi Indie ze względu na cele telekomunikacyjne były żywo zainteresowane. Trzeba pamiętać, że przecież pierwszy indyjski satelita został wystrzelony z kazachskiego kosmodromu Bajkonur jeszcze w latach breżniewowskich (1975). W 2004 roku w czasie wizyty Władimira Putina podpisano umowy dotyczące implementacji w Indiach rosyjskiego systemu nawigacyjnego GLONASS (ГЛОНАСС), a w roku 2007 podjęto współpracę rosyjskiej agencji Roskosmos z indyjską agencją ISRO w zakresie indyjskiego programu badań księżyca „Chandrayaan 2”.

Gospodarcze stosunki Rosji z Indiami rozwijały się w miarę harmonijnie i miały charakter wielosektorowy. Do roku 2013 obserwowano stały wzrost obrotów. Podczas dorocznej wizyty prezydenta Putina w Indiach w grudniu 2014 roku przywódcy obu państw wyznaczyli cel w postaci osiągnięcia poziomu 30 mld dolarów w handlu dwustronnym do roku 2025. Generalnie Rosja ze względu na swoją pozycję dostarczyciela surowców energetycznych oraz kosztownego uzbrojenia posiada znaczną przewagę w bilansie handlowym z Indiami. Rok 2014 (gdy wzajemna wymiana osiągnęła pułap 9,51 mln dolarów) pokazał jednak interesującą tendencję. W porównaniu z rokiem poprzednim indyjski eksport do Rosji zwiększył się o 2,6%, natomiast import z Rosji spadł o 9,2%535. Zmiana ta wynikała ze znacznego spadku cen surowców energetycznych na rynkach światowych.

Rosja jest wreszcie spolegliwym partnerem Indii w zakresie pokojowego użycia energii atomowej. Współpraca ta, trwająca od czasów radzieckich, owocowała licznymi przedsięwzięciami na terenie Indii. W pamiętnym grudniu 2014 roku agencja Rosatom podpisała z indyjskim Departamentem Energetyki Jądrowej (DAE) strategiczną wizję współpracy w tej dziedzinie. Wynikiem tej kooperacji była kontynuacja budowy elektrowni w Kudankulam. Jej pierwszy blok został włączony w lipcu 2013 roku, a pełną zdolność produkcyjną osiągnęła ona 7 czerwca 2014 roku. Porozumienie rosyjsko-indyjskie dotyczące tej elektrowni (General Framework Agreement on KKNPP) zakładało uruchomienie kolejnych bloków536 .

Mimo to daje się jednak zauważyć tendencję do zmniejszania się znaczenia Rosji dla gospodarki indyjskiej także poza sektorem zbrojeniowym. Mimo znaczących wysiłków do końca pierwszej dekady nowego tysiąclecia nie osiągnięto poziomu współpracy z okresu zimnej wojny. Jeśli w 2010 roku

535 Bilateral Relations: India-Russia Relations, Embassy of India Moscow, http://indianembassy.ru/index.php/bilateral-relations/bilateral-relations-india-russia (dostęp: 25.08.2015). 536 Ibidem.

wymiana rosyjsko-indyjska doszła do poziomu 5 mld dolarów, to indyjsko-amerykańska do 45 mld, a indyjsko-chińska do aż 63 mld. O ile zatem Rosja pozostawała dotąd znaczącym partnerem Indii, o tyle w kolejnych dekadach nie będzie raczej w stanie osiągnąć wobec nich pozycji partnera strategicznego. Innymi słowy, dla prowadzących wielosektorową politykę Indii Rosja nie ma szans, by stać się dominującą opcją537 .

Wydaje się, że do Indii pasuje określenie strategicznego partnera Rosji w wymiarze sektorowym. Współpraca obu państw rozwijała się bowiem od początku nowego tysiąclecia bardzo pomyślnie, jednak poziom wymiany, nawet gdyby osiągnął pułap 30 mld dolarów, i tak nie uczyniłby z Indii partnera w wymiarze globalnym. Problemem może być w tym zakresie wiele kwestii: brak infrastruktury przesyłu surowców energetycznych poza terminalami morskimi, rosnąca konkurencja ze strony innych państw, podobny proces w zakresie zbrojeń (indyjskie zakupy broni we Francji czy USA), pogarszające się wewnętrzne moce przerobowe rosyjskiego przemysłu poza zbrojeniówką. Państwo indyjskie może wybierać, gdyż jest w dość szczególnym położeniu. Postrzegane jest jako pożyteczna przeciwwaga wobec Zachodu i Chin przez Rosję, a jako przeciwwaga dla tychże przez Stany Zjednoczone, dla których wzrost hinduskiego olbrzyma wydaje się korzystny w świetle rosnącej pozycji ChRL w Azji i na całym globie, a także w obliczu ofensywy islamskiej.

Dokonany przegląd polityki zagranicznej Rosji wobec niektórych obszarów uznanych za „strefę zainteresowania” wykazuje prawidłowości charakterystyczne również dla rosyjskiej polityki w stosunku do innych graczy. I tutaj mamy do czynienia z działaniem na rzecz odzyskania dawnego rynku zbytu dla produkowanego w Rosji uzbrojenia oraz zniwelowania dominacji amerykańskiej w regionach zainteresowania. W przypadku współpracy z Indiami działania te wpisują się w projekt BRICS, spełniający w rosyjskiej polityce funkcję aparatu na rzecz dyspersji wpływu.

537 Zob. Ito T., India’s Pragmatic Diplomacy with Major Powers: A Comparative Study of the Strategic Partnership with the US, China, and Russia, [w:] Eurasia’s Regional Powers Compared – China, India, Russia, red. S. Tabata, Routledge, London–New York 2015, s. 146.