een initiatief van Partners for Healthy Cities
Rotterdam
01
20 09
PARTNERS AAN HET WOORD | ‘GEZONDHEID MOET WEER LEUK WORDEN’ HET GEHEIM VAN DE JUISTE WERKWIJZE | ‘GEZAMENLIJK DE PROBLEMEN TE LIJF’ BUITENLANDSE ERVARINGEN ALS BRON VAN INSPIRATIE
02
SPRINGLEVEND SEPTEMBER 2009
IN DIT NUMMER
06
BUITENLANDSE ERVARINGEN ALS BRON VAN INSPIRATIE Euricur onderzocht in vijf steden acties ter verbetering van gezondheid
12
‘GEZAMENLIJK DE PROBLEMEN TE LIJF’
DE VIJF PARTNERS AAN HET WOORD 05 14 15 20 21 18
Joop van der Leeuw - Dura Vermeer Bouw Rotterdam Ben Pluijmers - Com•wonen Constant van Schelven - De Stromen Opmaat Groep Piet Boekhoud - Albeda College Vincent Roozen - GGD Rotterdam-Rijnmond
‘GEZONDHEID MOET WEER LEUK WORDEN’
Wethouder Jantine Kriens over
Interview Bram van Hemmen, portefeuillehouder
Partners for Healthy Cities
Welzijn, Onderwijs, Sport en Communicatie van deelgemeente IJsselmonde
16
22
PROEFPROJECT ‘VAN GROND TOT MOND’
26
‘VAN ZO’N INITIATIEF KUNNEN WE ALLEEN MAAR DROMEN’
HET GEHEIM VAN DE JUISTE WERKWIJZE Creativiteit prikkelen en mensen aan elkaar koppelen leidt tot een proefproject
Interview Ditty Blom, programmamanager Pact op Zuid
WOORD VOORAF
COLOFON
Partners for Healthy Cities
ROTTERDAM SPRINGLEVEND!
Redactie
De tijd is rijp voor ‘Springlevend’, een magazine waarin alles is te lezen over
E info@partnersforhealthycities.nl
Partners for Healthy Cities. Partners for Healthy Cities is een spontaan initiatief van vijf
Postbus 1986
partijen, die zich zorgen maken over de gezondheid van de Rotterdammers. Het initiatief is
3000 BZ Rotterdam
twee jaar geleden ontstaan, na verontrustende berichten dat de inwoners van Rotterdam
SPRINGLEVEND is een uitgave van
gemiddeld anderhalf jaar korter leven dan de mensen in de rest van ons land. Eindredactie Ben Maandag Redactie Wil Heezen, Carol Hol,
Dat schokkende gegeven vraagt om actie, vinden ontwikkelende bouwer Dura Vermeer Bouw
Joop van der Leeuw, Alexander Otgaar,
Rotterdam, woningcorporatie Com•wonen en zorgaanbieder De Stromen Opmaat Groep.
Hidde van der Veer en
Als Partners for Healthy Cities verenigden zij zich om mogelijkheden te zoeken de gezondheid
de leden van de communicatiewerkgroep
van de Rotterdammers te verbeteren. Al snel sloten GGD Rotterdam-Rijnmond en het
Partners for Healthy Cities
Albeda College zich aan, waardoor Partners for Healthy Cities nu uit vijf partijen bestaat.
Vormgeving Bootsma Design:
Na een zoektocht van twee jaar zijn de eerste resultaten van dit initiatief nu zichtbaar. Vandaar
Rineke Bootsma en Sylvia Molenaar
dit magazine, want de Partners for Healthy Cities hebben iets te melden. Zij presenteren een
Fotografie Sebastiaan Knot
cadeau aan de stad, dat bestaat uit drie onderdelen.
Cover Groove Kings
Het eerste deel is een internationaal onderzoek dat het aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit verbonden European Institute for Comparative Urban Research (Euricur) verrichtte in vijf steden. Euricur onderzocht wat Helsinki, Liverpool, Londen, Udine en Vancouver doen om de gezondheid van hun bevolking te verbeteren en hoe dit Rotterdam kan inspireren. Deel twee: een strategie om op stads-, wijk- en buurtniveau coalities te smeden om in integrale samenwerking de gezondheid van de inwoners van Rotterdam te verbeteren. Zo’n coalitie werkt alleen, wanneer de burger en de balans in zijn welzijn centraal staan. Ten derde is daar het plan voor het proefproject ‘Van grond tot mond’, resultaat van beide vorige punten. In Lombardijen, onderdeel van de deelgemeente IJsselmonde, laat het project inwoners kennismaken met de voedselketen, van productie tot consumptie, en worden bewoners daarbij betrokken. De Partners zoeken onconventionele samenwerkingsverbanden met overheden of programma’s als het Pact op Zuid om hun doel te bereiken. De gezondheid van de Rotterdammers gaat ze aan het hart. De jeugd, het menselijk kapitaal, is te waardevol om te laten verslonzen. Rotterdam moet een stad zijn, gezond van lichaam en geest. Rotterdam springlevend! Daarmee is iedereen gebaat. Partners for Healthy Cities
03
04
ROTTERDAM SPRINGLEVEND
DE GROOVE KINGS IN ACTIE De jongerendansgroep uit Rotterdam-Zuid legt bij zijn talrijke optredens in heel het land een enthousiasme en energie aan de dag die voor Partners for Healthy Cities toonbeeld zijn van een springlevend Rotterdam.
PARTNERS AAN HET WOORD
‘HOOGSTE TIJD OM KRACHTEN TE BUNDELEN’ JOOP VAN DER LEEUW directeur
DURA VERMEER BOUW ROTTERDAM
Joop van der Leeuw: ‘In 2007 las ik in de
stad met zoveel bedrijvigheid en zo’n inter-
samenwerken. De hoogste tijd dus voor een
krant een artikel waarin stond dat de levens-
nationaal karakter als Rotterdam.
doorbraak. En om de krachten te bundelen.
in andere steden in Nederland. En dat terwijl
Was vroeger de cohesie tussen het bedrijfs-
KANTELING
Rotterdam relatief gezien de stad is met de
leven en de stad vanzelfsprekend, tegen-
De grote vraag was: hoe breng je publiek en
meeste jongeren. Een zorgwekkend gegeven,
woordig zijn we veel meer in onszelf gekeerd.
privaat nader tot elkaar? Die zoektocht heeft
maar aan de andere kant biedt het ook een
We hebben allemaal onze eigen - vaak kille -
geresulteerd in een werkwijze, een formule,
enorme kans. Zeker vanuit de gedachte dat
doelstellingen, maar het maatschappelijk en
om verbindingen te leggen, allianties te
de jeugd de toekomst heeft. Als geboren
gemeenschappelijk belang lijken we veelal
vormen en nieuwe initiatieven te ontplooien
en getogen Rotterdammer en als directeur
te zijn vergeten. Als ondernemers hebben
met als doel een gezonder, vitaler en
van een bedrijf dat al meer dan 150 jaar is
we een grote verantwoordelijkheid voor deze
groener Rotterdam.
gevestigd in deze stad, vond ik dat we daar
stad en haar inwoners. Immers, als het goed
iets mee moesten doen.
gaat met de Rotterdammers, gaat het goed
Als we de stad zijn van “durvers en doeners”,
met ons.
dan moeten we dat ook uitstralen. Laten
verwachting van Rotterdammers lager is dan
ENTHOUSIASME
we daarom uit onze ivoren torens komen en
Ik realiseerde me dat de opgave te groot is
Hoe kan het dan, dat Rotterdam ondanks alle
enthousiasme kweken om dingen anders te
om alleen aan te pakken. Dus ben ik met ver-
inspanningen van de overheid, toch een on-
doen. Een kanteling teweeg brengen. Ver-
schillende mensen gaan praten. Dat ontlokte
gezonde stad is? Na een gesprek met Vincent
nieuwend. Rebels. Als de jongere generatie,
meer enthousiasme dan ik had verwacht. Ik
Roozen, directeur GGD Rotterdam-Rijnmond,
die nog veel dichter bij de problematiek van
ontdekte ook dat er op dit gebied heel weinig
werd me duidelijk hoe belangrijk het is
de stad staat, dat vervolgens van ons over-
particulier initiatief is, wat vreemd is in een
dat publieke en private partijen écht gaan
neemt, ben ik een gelukkig mens.’
05
06
ONDERZOEK EURICUR
BUITENLANDSE ERVARINGEN ALS BRON VAN INSPIRATIE
Jeroen Klijs, Leo van den Berg en Alexander Otgaar
ONDERZOEK EURICUR
Rotterdam
Welke ervaringen hebben andere steden met gezamenlijke investeringen in een gezonde stad? Hoe kunnen de Partners for Healthy Cities daarmee hun voordeel doen? Een internationaal vergelijkend onderzoek, uitgevoerd door Euricur (European Institute for Comparative Urban Research, verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam), brengt meer duidelijkheid over de criteria waaraan effectieve interventies moeten voldoen. Onderzoekers Leo van den Berg, Alexander Otgaar en Jeroen Klijs spraken met ruim honderd experts in Helsinki, London, Liverpool, Rotterdam, Udine (Italië) en Vancouver. De resultaten zijn samengebracht in het rapport ‘Gezamenlijk investeren in een gezonde stad’. De buitenlandse ervaringen blijken een bron van inspiratie voor de Partners for Healthy Cities. Voorafgaand aan de buitenlandse praktijkvoorbeelden hebben de
RUIMTE VOOR EIGEN INITIATIEF
onderzoekers een theoretisch kader opgesteld. Hierin is onder meer
Een belangrijke conclusie uit het onderzoek is dat gezondheids-
gekozen voor een brede opvatting van gezondheid. Uitgangspunt is
interventies meer kans van slagen hebben wanneer bewoners ruimte
dat een gezonde stad niet alleen de verantwoordelijkheid is van de
krijgen voor eigen initiatief en eigen verantwoordelijkheid.
gemeente en zorginstellingen, maar ook van burgers zelf, bedrijven en andere instellingen zoals woningcorporaties en scholen. Stedelijk
Allereerst is het van belang met bewoners in debat te gaan om te
management vereist samenwerking en afstemming tussen deze
weten wat ze willen. Inzicht in behoeften, verlangens, angsten en
partijen, zo luidt de veronderstelling.
competenties is essentieel om een omgeving te creëren die gezond gedrag aanmoedigt en beloont. Een goed voorbeeld is het grote
Het succes van stedelijke ontwikkeling hangt mede af van het orga-
gezondheidsdebat (‘Big Health Debate’) in Liverpool. De gezondheids-
niserend vermogen om belanghebbende partijen te activeren en te
beleving van bewoners heeft hoe dan ook baat bij participatie. Voor-
betrekken bij de uitdagingen waarvoor steden zich geplaatst zien. Dit
waarde is wel dat het voor mensen ook aantrekkelijk moet zijn mee te
principe is ook toe te passen op gezondheid: de gezonde keuze moet
praten en te denken. Bij het project ‘Well London’ wordt bijvoorbeeld
makkelijker en aantrekkelijker worden. Om dat te bereiken moet er
gebruik gemaakt van informele community cafés en workshops.
‘een nieuwe manier van werken’ komen. Met méér zelfredzaamheid en activering van burgers, méér samenhang tussen verschillende
Maar consultatie alleen is niet voldoende: uiteindelijk moeten
soorten interventies en méér strategische betrokkenheid van bedrijven
bewoners worden aangespoord op te treden als ‘coproducenten’ van
en instellingen. Precies zoals de Partners for Healthy Cities dat al
hun eigen omgeving. De uitdaging is hun meer ‘sense of ownership’
voor ogen hadden. Maar hoe is aan deze nieuwe werkwijze invulling
te geven: verantwoordelijkheid voor hun eigen gezondheid, maar ook
te geven? Hoe is het mogelijk er een businesscase van te maken?
voldoende ruimte om een gezonde omgeving te realiseren.
07
08
ONDERZOEK EURICUR
Contract voor een gezonde snack Het ‘Contract voor een gezonde snack’ is een overeenkomst tussen de school en de ouders. De school belooft een gratis
Udine
ochtendsnack te verschaffen op drie dagen van de week op voorwaarde dat ouders beloven hun kinderen fruit mee te geven voor de overige drie schooldagen (zaterdag is in Italië ook een schooldag) en hun kinderen aanmoedigen nieuwe
Een voorbeeld hiervan is het project ‘Contract voor een gezonde
eetgewoonten aan te nemen. Voor de levering van gratis
snack’ in Udine dat ouders en scholen verantwoordelijk maakt voor
ochtendsnacks besloten de initiatiefnemers samen te werken
gezonde tussendoortjes. Het project is kleinschalig begonnen als
met een lokale supermarktketen. Scholen kunnen kiezen
idee van een schooldirecteur, maar nu - mede dankzij steun van het
tussen yoghurt, een speciaal voor het contract ontwikkeld
gemeentelijke Healthy City-bureau - op alle scholen actief.
broodje of een verse jus d’orange zonder toegevoegde suikers.
CURSUSSEN EN BUURTCONSULENTEN Een andere conclusie uit het onderzoek luidt dat het activeren van bewoners eisen stelt aan hun competenties. Vooral in Londen is daarmee ervaring opgedaan: in het stadsdeel Croydon zijn cursussen opgezet om mensen te leren zelf met goede ideeën te komen om gezondheid te verbeteren. Ook worden vrijwilligers opgeleid tot buurtconsulenten. Bij Well London is dit alles samengevat in de slogan ‘Do It Yourself Happiness’: bewoners kunnen ideeën indienen om hun eigen welzijn en dat van hun buren te verbeteren. De initiatiefnemers helpen bewoners om de ideeën om te zetten in projectvoorstellen en concrete producten. Uiteindelijk is het zaak een omgeving te creëren die mensen prikkelt
anderzijds. Overheden staan voor de opgave hun visie op een gezonde
gezonde keuzes te maken. Dit kan onder meer door beter gebruik
stad consequent om te zetten in ruimtelijk beleid, met als doel een
te maken van marketingprincipes bij gezondheidsbevordering, zoals
stad die mensen verleidt te bewegen en gezond te eten. Oók publieke
bijvoorbeeld in Londen gebeurt. Daarnaast zijn ook testgebieden
partijen krijgen het verzoek een langetermijnhorizon te hanteren en
(‘living labs’) te benoemen , waarbij betrokken partijen experimen-
niet te zwichten voor baten die zich op korte termijn manifesteren.
teren met interventies die gezond gedrag belonen. Zo is in een testwijk in Helsinki een project gestart dat gezond gedrag stimuleert met
Daarnaast luidt de vraag hoe het streven naar samenhang op het
applicaties voor mobiele telefoons en internet.
enigszins abstracte stedelijke niveau concreet in de praktijk is te brengen met projecten die de omgeving van bewoners gezonder
AFSTEMMING IS WENSELIJK
maken. Een van de manieren is het ontwikkelen van interventies die
De onderzochte steden hanteren - geheel in lijn met de filosofie van
zich richten op verschillende factoren die gezondheid beïnvloeden.
Healthy Cities van de World Health Organization (WHO) - een integrale
Interessante voorbeelden hiervan zijn te vinden in Vancouver bij de
gezondheidsbenadering. Waar je ook komt: iedereen onderkent de
aanpak van drugsverslaafden en daklozen.
samenhang tussen gezondheid en sociaal-economische factoren en de fysieke leefomgeving. Dat wil niet zeggen dat gezondheid leidraad vormt voor al het beleid. In de praktijk blijkt dat vooral de koppeling met ruimtelijke planning te wensen overlaat. De buitenlandse voorbeelden laten zien dat afstemming binnen de overheid wenselijk is, vooral tussen verantwoordelijken voor stedelijke ontwikkeling enerzijds en voor sociaal beleid en gezondheidsbeleid
ONDERZOEK EURICUR
Een integrale aanpak impliceert echter ook optimaal gebruik maken
Opvallend is dat bedrijven in geen van de onderzochte projecten
van (economische) kansen, zo blijkt uit de casestudies. Het kan daar-
handelen vanuit een strategisch belang bij een gezonde omgeving.
bij gaan om evenementen zoals de Olympische Spelen (Vancouver
Zo wordt private betrokkenheid in Londen en Vancouver eenvoudig
2010; Londen 2012), maar ook om grootschalige bouwprojecten.
afgedwongen door belastingheffing. Tevens constateren de onder-
De onderzochte steden beschouwen ze als kansen voor de ontwikke-
zoekers dat een certificaat voor duurzame en gezonde gebieds-
ling van duurzame en gezonde gebieden. Zo is in Liverpool de heront-
ontwikkeling (Vancouver) projectontwikkelaars kan stimuleren om
wikkeling van een ziekenhuis aangegrepen om het aanpalende park
rekening te houden met gezondheidseffecten, maar dat gebeurt voor-
dusdanig vorm te geven dat het omwonenden aanmoedigt er gebruik
al met het oog op de verkoop. Ontwikkelaars worden ook verplicht
van te maken. In Londen worden bouwlocaties gezien als ‘healthy
rekening te houden met hun omgeving door afspraken te maken over
spaces’ die tijdelijk bijvoorbeeld moestuinen kunnen herbergen,
de baten voor bewoners: de ‘community benefits agreements’.
totdat de bouwactiviteiten beginnen.
In andere gevallen levert de private sector relatief bescheiden bijdragen, onder het mom van ‘iets terugdoen voor de stad’. Zo hebben
Verder stellen de onderzoekers vast dat het nodig is de problemen
bedrijven in oostelijk Londen zich verenigd in een alliantie die door
van een wijk of een stad niet geïsoleerd van de omgeving te bekijken.
sponsoring en inzet van personeel bijdragen levert aan revitalisering.
Zo blijkt uit ervaringen in onder meer Vancouver en Helsinki dat verbeterde voorzieningen vaak nieuwe probleemgroepen aantrekken. Er is daarom behoefte aan afstemming op hogere schaalniveaus (regionaal, nationaal), bijvoorbeeld door innovatieve concepten en ideeën bij bewezen succes ook elders toe te passen, zoals in Londen en Helsinki gebruikelijk is.
STRATEGISCH BETROKKEN BEDRIJVEN Dat samenwerking noodzakelijk is om een gezonde omgeving te creëren, wordt inmiddels alom erkend. Maar het onderzoek laat zien dat samenwerking zich vaak slechts beperkt tot de publieke sector en het maatschappelijk middenveld. De betrokkenheid van bedrijven bij projecten onder de noemer ‘Healthy Cities’ is uiterst beperkt.
Do it Yourself Happiness
Het is bijna altijd de gemeente die het voortouw neemt, of de regie overneemt van initiatieven die uit de samenleving komen. Hierdoor krijgen maatschappelijke organisaties, bedrijven en bewoners onvol-
‘Do it Yourself Happiness’ bestaat uit vier fasen. De eerste
doende prikkels om (opnieuw) met initiatieven te komen. Vanuit het
fase daagt onder de noemer ‘Can Money Buy Happiness’
principe van stedelijk management is dat een gemiste kans, omdat
bewoners uit een project in te dienen dat bijdraagt aan het
deze partijen kennis, macht en middelen hebben om een gezondere
geluk en welzijn van bewoners in hun buurt. De beste ideeën
omgeving te creëren.
komen in aanmerking voor een vergoeding. Het doel is om mensen te laten nadenken waar ze zelf én anderen gelukkig van worden. In de tweede fase zetten bewoners de beste ideeën zelf om in projectvoorstellen, nadat ze een cursus hebben gevolgd over het bevorderen van gezondheid en welzijn. In de derde fase stelt de organisatie voor alle doelgebieden zogeheten ‘happiness kits’ samen, met producten waarvan bewoners naar eigen zeggen gelukkig worden. In de vierde fase wordt de boodschap met muziek, toneel en
Vancouver
kunst verspreid: aan gezondheid en geluk kan iedereen een bijdrage leveren.
09
10
ONDERZOEK EURICUR
Healthy Spaces ‘Healthy Spaces’ is gericht op het verbeteren van de toegankelijkheid, kwaliteit en het stimuleren van het gebruik van de
Helsinki
openbare ruimte. Het combineert fysieke activiteit met gemeenschapsvorming en geestelijke gezondheidsverbetering. Voorbeelden zijn het gebruik van tijdelijke openbare ruimte als groentetuinen (bijvoorbeeld op plaatsen waar huizen
De conclusie luidt dat veel steden er niet in slagen tot een nieuwe
of gebouwen gesloopt zijn), het aanleggen van wandel- en
werkwijze te komen, met een andere verdeling van taken en verant-
fietsroutes die deze ruimtes en woongebieden verbinden en
woordelijkheden. Bedrijven handelen meestal op grond van commer-
het verbeteren van de inrichting van parken. Men gebruikt
ciële belangen op korte termijn en beschouwen de gemeente als een
vervolgens evenementen en activiteiten, zoals buurtfeesten,
belangrijke afnemer van hun producten en diensten. Strategische
wandeltochten en het gezamenlijke aanleggen en onderhou-
betrokkenheid bij een gezonde stad speelt nog nauwelijks een rol,
den van groentetuinen, om ‘sense of ownership’ te creëren.
maar er zijn signalen dat dit zal veranderen.
BUSINESSCASE Samenwerking komt meestal alleen tot stand wanneer partijen er belang bij hebben: er moet sprake zijn van een businesscase. Zonder businesscase dreigen projecten afhankelijk te blijven van subsidies, waardoor overheden hun dominantie behouden. Voor de deelname van vooral bedrijven en instellingen is het van belang dat investeringen effect sorteren. Evaluatie-instrumenten zoals ‘Health Impact Assessments’ en ‘Balanced Score Cards’ kunnen hierbij helpen. In een aantal onderzochte steden helpen kennisinstellingen om de
hun (markt)kennis en expertise inbrengen ten behoeve van gezond-
resultaten te meten en te onderzoeken of de inwoners die aan de
heidsverbetering. Bewoners zijn geactiveerd als coproducenten door
projecten deelnemen ook inderdaad gezonder zijn geworden.
middel van workshops en een ideeëncompetitie, die hebben geleid tot het proefproject ‘Van grond tot mond’ (zie ook pagina 22).
De bereidheid om samen te werken is echter niet alleen afhankelijk van de te verwachten resultaten: het gaat ook om de vraag waarop
Bij de selectie van het winnende idee is onder meer gekeken naar
partijen worden afgerekend. Het onderzoek laat zien dat ook in
samenhang tussen verschillende gezondheidsdeterminanten, maar
buitenlandse steden betrokkenen vaak worden beoordeeld op hun
ook naar de wijze waarop bewoners geactiveerd worden en blijven.
directe output en niet op hun, meer indirecte, bijdrage aan een
De Partners zien ook mogelijkheden om deze werkwijze elders toe te
gezondere stad. Een nieuwe manier van samenwerken vereist
passen. De mogelijke kandidatuur van Nederland(se steden) voor het
nieuwe afrekenmethoden, niet alleen voor bedrijven maar ook voor
WK Voetbal en de Olympische Spelen biedt Rotterdam kansen: deze
ambtenaren, zorgprofessionals en andere belanghebbenden.
evenementen zijn potentiële aanjagers voor ontwikkeling van gezonde wijken met ruimte voor sport en beweging. Met het nieuwe voetbal-
UNIEK
stadion en de Zorgboulevard heeft Rotterdam-Zuid twee belangrijke
Het internationaal onderzoek heeft geresulteerd in een aantal aan-
troeven in handen.
bevelingen om Rotterdam gezonder te maken. Deze aanbevelingen maken duidelijk hoe het initiatief van Partners for Healthy Cities zich verhoudt tot de buitenlandse casestudies. De onderzoekers constateren dat Partners for Healthy Cities uniek is te noemen: ‘Het betreft immers een samenwerkingsverband dat uit privaat initiatief is voortgekomen en als doel heeft de gezondheid van Rotterdammers te verbeteren’. Interessant hierbij is dat de deelnemende partijen
Liverpool
ONDERZOEK EURICUR
London De belangrijkste aanbevelingen van het onderzoek ‘Gezamenlijk investeren in een gezonde stad’, relevante voorbeelden uit het buitenland en de betekenis voor het initiatief van Partners for Healthy Cities in het algemeen en voor het proefproject in het bijzonder.
Aanbevelingen
Voorbeelden uit het buitenland
Betekenis voor Partners for Healthy Cities
Ga met burgers in debat
Big Health Debate (Liverpool),
Workshops, fietstocht door de wijk
community cafés en workshops (Londen) Activeer burgers als coproducenten
Contract voor een gezonde snack (Udine)
Ideeëncompetitie, sense of ownership als uitgangspunt
Zorg dat burgers voldoende competenties
Cursussen en opleidingen (Croydon),
Conceptionisten (Concire) en inspiratoren
hebben om geactiveerd te worden
Do It Yourself Happiness (Well London)
als aanjagers van creatief proces; deelname Albeda College
Creëer een omgeving die mensen prikkelt
Sociale marketing (Londen),
Inzet marktkennis van Partners,
om gezonde keuzes te maken
Gebruik van testgebieden (‘living labs’)
gebruik leefstijlonderzoek,
(Helsinki, Londen)
Lombardijen als testgebied
Ontwikkel interventies die oog hebben voor
Four Pillar Drugs Strategy,
Proefproject combineert gezonde voeding
samenhang gezondheidsdeterminanten
Homeless Action Plan (Vancouver)
met onderwijs, werkgelegenheid en sociale cohesie
Maak gebruik van (economische) kansen
Zorg voor afstemming op hoger schaalniveau
Olympische Spelen (Vancouver 2010;
Mogelijke kansen: WK 2018, OS 2028,
Londen 2012), Alder Hey (Liverpool),
Stadionpark, Zorgboulevard +
Healthy Spaces (Londen)
tijdelijk gebruik bouwlocaties
Healthy Helsinki, Vancouver Agreement
Proefproject en manier van samenwerken ook elders toepasbaar
Spreek bedrijven (en instellingen) aan op hun
Uitsluitend voorbeelden met een traditionele
Initiatief Partners for Healthy Cities is in dit
strategische belangen bij een gezonde stad
rolverdeling publiek-privaat
opzicht uniek te noemen
Hanteer adequate meetinstrumenten en
Health Impact Assessments (Londen,
Participatie van GGD en van kennis-
afrekenmethoden, en werk daarvoor samen
Liverpool), Balanced Score Card (Udine)
instellingen zoals Euricur en Erasmus MC
met kennisinstellingen
Het volledige rapport ‘Gezamenlijk investeren in een gezonde stad’ is bij Partners for Healthy Cities op te vragen.
11
12
INTERVIEW JANTINE KRIENS
‘GEZAMENLIJK DE PROBLEMEN TE LIJF’ Toen de Partners for Healthy Cities hun initiatief in maart 2008 presenteerden aan wethouder Jantine Kriens (Volksgezondheid, Welzijn en Maatschappelijke Opvang), was ze meteen enthousiast. Dat enthousiasme heeft anderhalf jaar later niets aan betekenis ingeboet. ‘Wat wil je nog meer als wethouder,’ vraagt ze zich af in haar werkkamer in het stadhuis. ‘Ik zou zeggen: tel je zegeningen. Mooier kan het niet dan wanneer partijen uit zichzelf met zulke initiatieven komen.’
Wanneer het om gezondheid gaat, kampt Rotterdam met een probleem, beseft de wethouder als geen ander. ‘We staan voor een immense opgave,’ zegt ze. ‘Op vrijwel alle gebieden die gezondheid betreffen komen we er als Rotterdammers slecht vanaf. We leven anderhalf jaar korter dan andere Nederlanders. We zijn met elkaar één miljoen kilo te zwaar. Er lijden hier meer mensen aan suikerziekte dan elders.’ Oorzaken zijn er genoeg. Jantine Kriens: ‘Het heeft te maken met de sociaal-economische positie van de stad, met het opleidingsniveau, maar ook met zaken die over het milieu gaan, zoals de aanwezigheid van fijnstof en NO2 in de lucht, met alle gevolgen van dien. Daar moeten we dus wat aan doen, maar wel zo dat we van Rotterdam geen dorp maken.’
INTERVIEW JANTINE KRIENS
SCHOKKEND Over één probleem maakt Jantine Kriens zich in het bijzonder zorgen. ‘Het meest schokkend vind ik de “perinatale” sterfte, de sterfte bij kinderen vlak voor of na de geboorte. Daarin scoort Rotterdam zelfs internationaal slecht. Vooral in Charlois blijkt de perinatale sterfte hoog. We proberen mensen te informeren over goede voeding, over gezondheid, proberen hen te begeleiden bij de zwangerschap. Met het Erasmus Medisch Centrum werken we samen aan de oprichting van geboortecentra in de stad.’ De gezondheid van de Rotterdammers verbeteren is een van de speerpunten van het college van burgemeester en wethouders. Uitgangspunt is de nota ‘Gezond in de stad’, waarin staat beschreven hoe de leefstijl, de psychische gezondheid en de leefomgeving van de Rotterdammers zijn te verbeteren.
‘Vaak heeft juist samenwerking meerwaarde en kunnen slimme interventies verbetering brengen.’
‘Met de uitvoering van het programma “Gezond in de stad” willen we over tien jaar
Het is een werkwijze die steeds meer
uitmonden in een belangrijke bijdrage aan
op het landelijke gemiddelde zitten,’ legt
betekenis zal krijgen: coalities en allianties
een oplossing.’
wethouder Jantine Kriens uit. ‘De GGD heeft
smeden om gezamenlijk problemen te lijf
daarin veel te bieden om die doelstelling te
te gaan. Kriens: ‘Je ziet het ook rond het
Dat het proefproject van de Partners for
bereiken, maar met alleen de projecten van
klimaatvraagstuk. Onverwachte en slimme
Healthy Cities zich vooral richt op voedsel
de GGD redden we het nooit.’
verbindingen komen tot stand. Vaak hoeven
en voeding juicht Jantine Kriens toe. ‘Vooral
partijen niet eens zoveel anders te werk te
omdat veel Rotterdammers kampen met
MOBILISEREN
gaan, maar heeft juist de samenwerking
overgewicht en diabetes is voeding een
Vandaar dat een initiatief als Partners voor
meerwaarde en zijn het de slimme inter-
belangrijk thema. Het is mooi dat het
Healthy Cities de wethouder zo welkom
venties die verbetering kunnen brengen.’
project zich richt op jong en oud. En ik vind het belangrijk wanneer er sprake is van
is. En vandaar ook dat de GGD snel na de presentatie van het initiatief aanschoof als
SPOOKBEELD
wederkerigheid: iedereen haalt iets en
partner. ‘Dat past ook in mijn opvatting over
Zulke verbindingen leggen is ook nodig
brengt iets. Ik hoop dat dit project leidt tot
de overheid,’ zegt Jantine Kriens. ‘Wanneer
wanneer zich tegenslagen voordoen. ‘In deze
een betere gezondheid, maar ook dat het
er problemen zijn, dan los je die op met
recessie doemt het spookbeeld op van een
de partijen zoveel inspiratie biedt dat ze
medewerking van alle mogelijke partijen.
generatie jongeren die door gebrek aan werk
nog andere initiatieven nemen. Dan krijg je
De overheid neemt de verantwoordelijkheid
buiten de boot valt, wat gevolgen kan hebben
een vliegwieleffect en krijgt het betekenis.
om partijen te mobiliseren en spoort hen
voor hun gezondheid. Terwijl aan de andere
Daarin zie ik meer dan in het uitrollen van
aan samen te werken. Dit initiatief is zelfs
kant de vergrijzing toeneemt,’ analyseert
één project over de gehele stad, omdat
zonder enige vorm van aansporing tot stand
de wethouder. ‘Stel dat je beide slim met
de problematiek van wijk tot wijk kan
gekomen.’
elkaar weet te verbinden… Dat zou kunnen
verschillen.’
13
14
PARTNERS AAN HET WOORD
‘MET DUBBEL GLAS ALLEEN ZIJN WE ER NIET’ BEN PLUIJMERS B directeur Vastgoed en plaatsvervangend bestuurder di
COM•WONEN C
Ben Pluijmers: ‘Vooral de samenstelling van
een isolement zit en weinig perspectief heeft,
BESCHEIDEN
Partners for Healthy Cities vind ik bijzonder.
dan brengt zo’n mooi huis alleen geen verbe-
Wat mij verder motiveert is dat we een breed
Die geeft aan dat we vanuit veel verschillende
tering. Dan heb je niet veel aan dubbel glas.
internationaal onderzoek combineren met
perspectieven kijken naar de problematiek
een proefproject in de dagelijkse praktijk.
die zich in Rotterdam voordoet.
WIJKKRACHT
Die verbinding is nodig: van een tamelijk
Ik vind dat zelf heel leerzaam. Ik heb het
Wat mij in hoge mate intrigeert is dat er in
hoog abstractieniveau naar het leven van
idee dat ik veel heb aan de benadering
een hoogontwikkelde maatschappij als de
alledag. Met een project dat met eten heeft
van de andere partners. Wanneer wij als
onze toch mechanismen zijn die bewerk-
te maken, zich richt op gezamenlijke activi-
corporatie denken aan het verbeteren van
stelligen dat mensen problemen krijgen met
teiten, samenwerking en naar buiten treden,
de gezondheid, dan praten wij al snel over
hun gezondheid. Niet door een soort onver-
bestrijk je talrijke facetten. Je werkt niet
het verbeteren van woonomstandigheden, de
mijdelijkheid, maar door omstandigheden,
alleen aan de gezondheid van de mensen in
ventilatie in woningen optimaliseren of het
door gedrag, door keuzes. Als corporatie
een wijk, maar ook aan sociale en economi-
aanbrengen van dubbel glas. Maar het heeft
proberen we veel te doen aan omstandig-
sche componenten. We moeten bescheiden
ook met heel andere dingen te maken, met
heden, mensen bij de wijk betrekken. We
beginnen, zeker. Maar het moet wel succes
gedrag, verkeerde dingen eten, in een sociaal
noemen dat “wijkkracht”. Maar het is niet
hebben, navolging krijgen. Als het geen
isolement verkeren, gebrek aan perspectief
genoeg. Samenwerking is nodig, wij kunnen
effect heeft op lange termijn, beschouw ik
hebben. Dan kun je wel zorgen dat een huis
daarin een steentje bijdragen, wanneer we
het als mislukt.’
helemaal in orde is, maar wanneer iemand in
ons laten voeden door de andere partners.
PARTNERS AAN HET WOORD
Constant van Schelven: ‘Opmerkelijk aan
tachtig. Een tegenkracht tegen een systeem
maar dat haalt weinig uit wanneer de buurt
Partners for Healthy Cities vind ik dat we een
dat steeds dominanter is geworden en
waarin ze wonen niet is opgeknapt of wan-
gezamenlijke taal spreken. Het is of we al
daardoor geen kans meer biedt voor het
neer ze zelf niet met geld kunnen omgaan.
jaren met elkaar aan de slag zijn. We willen
individu. Ons project in Lombardijen heeft
Dan is slim samenwerken vereist.
iets veranderen. De politiek heeft de ambitie
een kleinschaligheid, waardoor mensen zien
om mensen gelukkig te maken. De vraag
dat het om hun eigen omgeving gaat, maar
UITHOUDINGSVERMOGEN
is of dat tegenwoordig nog lukt. We zitten
tegelijk past het in een groter geheel. Dat
Bijna altijd worden deze vraagstukken vanuit
blijkbaar met allerlei sturingsmechanismen
maakt het zo leuk en daarom wil ik daar bij
de publieke kant benaderd. Uniek is dat we
die niet meer van deze tijd zijn.
zijn. Ik voelde vanaf het begin dat dit iets
dit nu vanuit bedrijven en ondernemingen
belangrijks kan zijn, een arena om naar zo’n
doen. Dat vergt uithoudingsvermogen, maar
nieuwe sturing te zoeken.
wanneer ons project iets oplevert, dan
In wezen zoeken we allemaal naar hetzelfde:
hebben we echt iets moois te pakken. Dan
hoe kun je de schaduwkant van de democratie op een nieuwe manier sturing geven
Gezondheid is één aspect van het leven,
kunnen we onze methode verder uitschrijven.
en tot een nieuwe methode van werken
maar niet het enige. Mensen krijgen het
Dan zouden we zelfs verder kunnen gaan
komen, zonder dat het leidt tot nog meer
pas echt moeilijk, wanneer alles tegelijk
en ons ontwikkelen tot een denktank voor
fragmentatie? Hoe kun je zo’n andere manier
komt: slechte woonomstandigheden, slechte
nieuwe inzichten. Want uiteindelijk is doen
van denken gestalte geven? Dat heeft mij
relaties, geen werk. Dat heeft gevolgen
zonder denken geen doen.’
altijd al gefascineerd.
voor de gezondheid. ondheid. In grote steden zijn veel mensen n die alles tegelijk overkomt.
KLEINSCHALIGHEID
De hulp op één aspect richten, helpt niet.
Misschien is onze benadering een revival
Een integrale ale benadering is nodig. Je kunt
van het denken uit de jaren zeventig en
aan de gezondheid ondheid van mensen werken,
‘DOEN ZONDER DENKEN IS GEEN DOEN’ CONSTANT VAN SCHELVEN bestuursvoorzitter
DE STROMEN OPMAAT GROEP
15
16
WERKWIJZE CONCIRE
HET GEHEIM VAN DE JUISTE WERKWIJZE De businesscase van Partners for Healthy Cities, het proefproject ‘Van grond tot mond’ in Lombardijen, is tot stand gekomen tijdens een intensief proces dat uitmondde in een workshop van twee dagen in de Petrakerk in IJsselmonde. Daar vond in een korte periode de bekroning plaats van een zoektocht die bij elkaar enkele maanden duurde. Die tijd bleek nodig om tot een zo effectief mogelijk resultaat te komen. Het proces stond onder leiding van Concire, ontwikkelaar van gebiedsconcepten. Wat was het geheim van deze werkwijze? Lag er een succesvolle
‘Het is een vorm van “cocreatie”,’ zegt Carol Hol, directeur van
methode aan ten grondslag die zich leent voor herhaling? Is die
Concire. ‘In een korte tijd proberen we alle mogelijke tussenschakels
methode zelfs te vangen in de vorm van een formule? Joop van der
die als belemmeringen kunnen dienen weg te halen om in een creatief
Leeuw, directeur van Dura Vermeer Bouw Rotterdam en initiatief-
proces tot het einddoel te komen. Die creativiteit wakkeren we aan
nemer van Partners for Healthy Cities meent dat dit zeker het
door te prikkelen en te inspireren. Dat doen we niet altijd zelf, ook in
geval is. ‘We hebben gezien dat deze werkwijze veel op gang heeft
dit geval waren er inspiratoren die in staat waren de verschillende
gebracht,’ zegt hij. ‘De formule heeft zichzelf bewezen en dat maakt
groepen aan te sporen. Het belangrijkste is dat je van mensen vraagt
het zo bijzonder. Dat betekent dat het zelfs mogelijk moet zijn er een
om mee te gaan in dat proces van cocreatie. Meestal lukt dat. Ik ga er
marktinstrument van te maken.’
van uit dat ieder mens creatief is.’
COCREATIE
GRONDIGE ANALYSES
Hidde van der Veer, ‘conceptionist’ bij Concire, legt uit wat de kern
De kunst is om in dat geconcentreerde moment die creatieve eigen-
is van de gevolgde werkwijze: ‘Er is een procesmatige kant en een
schappen in mensen aan te boren waarvan ze niet altijd vanzelfspre-
inhoudelijke kant. Wanneer we kijken naar de procesmatige kant,
kend gebruik maken, maar die ze wel degelijk in zich bergen. Dat
dan hebben we ons tijdens het proces vooral gericht op de eind-
klinkt gemakkelijk, maar dat is het allerminst. Carol Hol: ‘Het vergt
gebruikers, in dit geval de wijkbewoners, en hebben we geprobeerd
veel voorwerk. Grondige analyses zijn nodig om het proces goed
in gezamenlijkheid tot de juiste businesscase te komen.’
in elkaar te zetten en de juiste mensen aan elkaar te koppelen. De interactieve koppeling van sociale netwerken in een gebied aan de professionele partijen die daar al werkzaam zijn is het echte geheim
‘Mensen en belangen met elkaar verbinden in een compact proces kan telkens weer tot iets moois leiden.’
van wat er tijdens het proces is gebeurd.’ Daarbij is niet gebruik gemaakt van complexe beleidscriteria, maar van simpele zakelijke principes, zoals een businesscase die rendement moet opleveren. Op vele plaatsen in het land heeft Concire ervaring met deze werkwijze opgedaan.
WERKWIJZE CONCIRE
HAALBARE OPGAVE
Het gaat om een wisselwerking tussen ‘top down’ en ‘bottom up’,
‘Het gaat er telkens weer om,’ legt Carol Hol uit, ‘het eigenbelang
verduidelijkt Carol Hol. ‘Mensen en belangen met elkaar verbinden
van betrokken partijen te vertalen in een algemeen gebiedsbelang
in een compact en intens proces. Dat kan telkens weer tot iets moois
of, in het geval van Partners for Healthy Cities, in een businesscase.
leiden, dat uiteindelijk rendement oplevert. Op voorwaarde dat de
Met alle betrokken partijen én met behulp van experts, creëer je een
voorbereiding goed is, zie ik steeds dat mensen met elkaar in staat
haalbare opgave voor een gebied. Uiteenlopende belangen probeer je
zijn tot bijzondere vormen van cocreatie te komen.’
op verschillende niveaus bij elkaar te brengen.’
17
18
INTERVIEW BRAM VAN HEMMEN
‘GEZONDHEID MOET WEER LEUK WORDEN’
INTERVIEW BRAM VAN HEMMEN
Als dagelijks bestuurder is Bram van Hemmen, porte-
Daarom gaat het er ons niet om het individu centraal te stellen, maar
feuillehouder Welzijn, Onderwijs, Sport en Communi-
het individu binnen zijn sociale netwerk. Wanneer het evenwicht verstoord raakt, willen we mensen ondersteunen, maar we willen hen
catie van de deelgemeente IJsselmonde dag in dag uit bezig om gezondheid in zijn deelgemeente weer leuk te laten zijn. Want eigenlijk is het toch te raar voor
vooral aanspreken op wat ze wél kunnen.’
KRACHT EN MOED Hij geeft een voorbeeld. Een van zijn klasgenoten van de middelbare
woorden: Rotterdam profileert zich graag als sportstad
school kreeg toen hij 21 was een dwarslaesie. ‘Was vanaf zijn nek
nummer één, maar intussen is het aantal kinderen
verlamd. Toch is hij in staat geweest zijn studie af te maken en binnen het bedrijf waar hij werkt carrière te maken. Hij heeft nu een gezin
dat aan sport doet bedroevend laag. ‘We bewegen als
met drie kinderen. Aan hem zie je dat er een enorme verstoring in het
stad veel te weinig,’ stelt Bram van Hemmen vast.
evenwicht heeft plaatsgevonden, maar dat hij toch een nieuw even-
‘We moeten de passie voor sport die hier zeker bestaat, mobiliseren om de stad gezonder te krijgen.’
wicht heeft gevonden. Wanneer het op het ene domein misgaat, zoals in dit geval op het vlak van lichaam en geest, zijn andere in staat dat te compenseren. Hij heeft heel veel gehad aan waarde en zingeving, maar vooral ook aan sociale contacten, die hem de kracht en onder-
Maar dat niet alleen. Uit de gegevens die hem dagelijks over
steuning gaven de moed niet te verliezen en verder te gaan.’
IJsselmonde bereiken maakt Van Hemmen op dat het ook in zijn deelgemeente niet overal even goed is gesteld met de gezondheid van
Omdat het bereiken van een goed evenwicht leidt tot een goede
de inwoners. ‘Je ziet dat aan de verhuisbewegingen, aan inkomens-
gezondheid en er zoveel overeenkomsten zijn aan te wijzen met de
gegevens, aan werkloosheidscijfers.’ Daarom loopt IJsselmonde al
verschillende levensdomeinen, is Van Hemmen ook zo enthousiast
enige tijd voorop als het gaat om het verbeteren van de gezondheid.
over het initiatief van Partners for Healthy Cities. ‘Het is niet alleen leuk dat die partners elkaar hebben weten te vinden, je ziet dat ze
EVENWICHT
duidelijke raakvlakken hebben met al die domeinen. Ze zijn bezig met
‘We hebben in 2005 in deze deelgemeente een gezondheidsnota
een zoektocht om bij mensen dat evenwicht te versterken, door aan
aangenomen,’ brengt Bram van Hemmen in herinnering. ‘We waren
te sluiten bij de sociale netwerken in de buurt. Dat is wat wij vanuit
daarin de eerste deelgemeente in de stad. In 2008 hebben wij in
de deelgemeente willen bereiken met het creëren van zelfredzame
het kader van de wet Maatschappelijke Ondersteuning een nieuwe
wijken. We werken vanuit eenzelfde motivatie. Het is een zoektocht
welzijnsnota geschreven. Hierin staat zelfredzaamheid van burgers
vanuit een gedeelde passie en dat spreekt mij enorm aan.’
centraal. We zijn daarin een nogal eigengereide deelgemeente. Maar we zijn er van uitgegaan dat welzijn het hoogste goed is dat we als
MELK EN EIEREN
samenleving nastreven. Woongenot, zorg, het gaat altijd om het wel-
Het voornemen voor een proefproject in Lombardijen juicht Van
zijn van mensen. Welzijn is een evenwicht tussen wat mensen kunnen
Hemmen daarom toe. ‘En het is mooi dat het zich ook richt op kinde-
en wat er van hen wordt gevraagd. Wordt dat evenwicht verstoord,
ren. De verstedelijkte kinderen staan al zo ver af van de bron van het
dan heeft dat gevolgen voor de gezondheid.’
voedsel, dat het goed is ze beter bewust te maken van wat ze eten. Velen denken dat de melk en eieren uit de fabriek komen. Ik zou het
Van Hemmen maakt daarbij onderscheid tussen vijf levensdomeinen
trouwens mooi vinden wanneer in het project ook dwarsverbanden
die alle invloed hebben op dat belangrijke evenwicht: lichaam en
worden vrouwenstudio’s.’ w en g gelegd gd naar basisscholen, scholen, o zorginstellingen zor n en vrouwenstudio vr o
geest, materiële zaken, arbeid en prestatie, waarde en zingeving en
Want sommige grote zorW g ontwikkelingen e in Lombardijen Lo rdijen baren hem gro grot o
sociale netwerken. Komt een van die steunpilaren onder het even-
gen: school meerr en: ‘Er Er zijn j k klassen van de b brede sc ool De Catamaran waar me
wicht in het gedrang, dan verstoort dat het welzijn. Dat kan weer
dan d de zonderr ontbijt naar schooll k d e helft vvan de leerlingen zonde komt. Dat at iis
doorwerken in de gezondheidstoestand. Van Hemmen benadrukt
natuurlijk is in urlijk niet et goed. Gezondheid Gezondh h in eerste e instantie de verantwoorverantwoo ve e o
het belang van de sociale netwerken binnen de vijf pijlers. ‘De mens
delijkheid kh heid van n mensen zelf. Dat D moeten moe eten we ze leren. Alleen n al daarom daaro ro
is een sociaal wezen en heeft altijd anderen om zich heen nodig.
moet moe et gezondheid ge d weer leuk leu worden.’ worden.
19
20
PARTNERS AAN HET WOORD
‘LEKKER FIT ZIJN IS WEER BELANGRIJK’ PIET BOEKHOUD voorzitter College van Bestuur
ALBEDA COLLEGE
Piet Boekhoud: ‘Het Albeda College telt
we hebben een aantal dingen de afgelopen
kunnen een rol spelen om anderen gezonder
ongeveer 24.000 leerlingen, van wie ruim de
jaren flink verwaarloosd. We zijn blijkbaar
en fitter te maken. Dat kan voor hen leerzaam
helft uit Rotterdam komt. Daar zitten veel wat
met heel andere dingen bezig geweest.
zijn, ze kunnen er leerervaring mee opdoen, leren omgaan met verantwoordelijkheid. Het
wij noemen “overbelaste jongeren” tussen, jongeren die kampen met hun gezondheid,
AANDACHT
is heel goed, wanneer je de gezondheid niet
met drugs of drankgebruik. Er zijn onder-
Pas de laatste jaren verandert er iets. Er
alleen vanuit scholing benadert.
zoeken naar gedaan, naar hun eetgewoonten,
komt weer aandacht voor die verwaarloosde
seksuele activiteiten, drankgebruik. Daar
aspecten van het leven. Lekker fit zijn wordt
ONBETAALDE REKENING
kwamen schokkende cijfers uit.
weer belangrijk. Daar doen wij dan ook graag
Het initiatief van Partners for Healthy Cities
aan mee, want meer beweging en een betere
is eigenlijk het inlossen van een onbetaalde
Daaruit is op te maken dat lifestyle en
gezondheid kunnen helpen om overbelasting
rekening. Het zegt iets over Rotterdam.
gezondheid belangrijke factoren zijn bij de
te verminderen. Wanneer je zoiets al op
De stad is te lang bezig geweest met de
overbelasting van jongeren. Mijn indruk is
wijkniveau probeert tot stand te brengen, dan
vraag hoe we met elkaar moeten omgaan,
dat die tendens verder toeneemt. Dat zie ik
spreekt mij dat enorm aan.
in plaats van met de vraag hoe we samen
al gebeuren sinds 1990. Ook de geestelijke
iets kunnen bereiken. Mensen willen verder
gezondheid van de jongeren speelt daarbij
Het mes snijdt aan twee kanten. We hebben
komen, willen hun talent ontwikkelen. Dat wil
een rol. Vroeger kwam zelfmoord onder de
veel leerlingen in Rotterdam die een steuntje
iedereen. Daarom is het nu de hoogste tijd
leerlingen nauwelijks voor. Tegenwoordig
in de rug nodig hebben. Aan de andere kant
het denken over gezondheid blijvend op de
gebeurt het regelmatig. Dan denk je toch:
kunnen onze leerlingen ook meehelpen: ze
agenda te zetten.’
PARTNERS AAN HET WOORD
Vincent Roozen: ‘Vanaf het eerste moment
INNOVATIEF
VERTROUWEN
dat ik werd benaderd voor Partners for
Stel dat we erin slagen een beweging tot
Er is een ander soort spel aan het ontstaan,
Healthy Cities werd ik al blij. Een bouwer met
stand te brengen waar mensen bij willen
waarin duidelijk wordt dat ook het bedrijfs-
hart voor de stad, een zorgaanbieder, een
horen, en dan denk ik aan bijvoorbeeld het
leven aan verandering wil doen. De overheid
woningcorporatie en een opleidingsinstituut:
Havenbedrijf, Unilever, KPN of het Erasmus
reageert daar misschien nog niet altijd even
partijen die op het eerste gezicht niet zoveel
Medisch Centrum, dan kun je massa maken
adequaat op, maar het is heel goed wanneer
met elkaar te maken hebben, maar wel bezig
in de stad. Dan kun je echt tot iets innovatiefs
die verandering tot stand komt. Dat leidt
zijn als maatschappelijke ondernemers een
komen om Rotterdam gezonder te maken.
op den duur tot gezondere Rotterdammers
verandering tot stand te brengen.
en tot meer vertrouwen in de overheid. Een Ik voel gewoon dat we iets bijzonders in
overheid die er voor zorgt dat het beter gaat
Als de doelstelling is om fundamenteel te
handen hebben, ebben, dat er een zaadje begint te
stad.’ met de inwoners van deze stad.
veranderen hoe we het systeem hebben in-
ontkiemen n en er iets uit de grond begint te
gericht, dan vind ik dat we ons daar als GGD
komen. Het et plantje is nog heel kwetsbaar,
onmiddellijk bij moeten aansluiten, zoals we
maar het kan wel degelijk tot iets moois
ook hebben gedaan. Ik bedoel: laten we het
uitgroeien..
maar eens omdraaien. Wanneer die partijen met elkaar tot iets moois kunnen komen, laten we dan als overheid proberen dat mogelijk te maken. Dat betekent voor de overheid een andere rol om toch te bereiken wat we willen: dat de bewoners gezonder worden.
‘ER BEGINT IETS BIJZONDERS TE ONTKIEMEN’ VINCENT ROOZEN directeur
GGD ROTTERDAM-RIJNMOND
21
22
PROEFPROJECT VAN GROND TOT MOND
PROEFPROJECT
‘VAN GROND TOT MOND’
PROEFPROJECT VAN GROND TOT MOND
‘Van grond tot mond’ heet het proefproject dat de Partners for Healthy Cities in Lombardijen willen opzetten. Lombardijen is een wijk in de deelgemeente IJsselmonde in Rotterdam-Zuid, waar de veranderingen elkaar de laatste jaren in hoog tempo hebben opgevolgd, zoals in alle tuinsteden aan de zuidelijke stadsrand. Dat heeft de wijk kwetsbaar gemaakt. Alle Partners hebben banden met deze rustige wijk, die zich kenmerkt door het vele groen tussen de woningen.
Die naam ‘Van grond tot mond’ zegt al veel: het doel is om bij de
meer tijdens een fietstocht de wijk werd verkend en al naar mogelijk-
bewoners de belangstelling voor gezonde voeding en gezonde
heden werd gezocht een businesscase te formuleren. In de Petrakerk
voedselbereiding aan te wakkeren door alle facetten van de voedsel-
kwamen eind maart ongeveer vijftig mensen bijeen, die ingedeeld in
keten, van productie tot consumptie, voor jong en oud inzichtelijk te
drie groepen in totaal negen projecten uitdachten. De drie groepen
maken. Maar dat niet alleen: ze kunnen alle stappen in de keten aan
formuleerden elk drie mogelijke projecten, waarvan er steeds één
den lijve ondervinden, door mee te doen bij het kweken van groente
verder werd uitgewerkt tot businesscase.
en fruit, bij het oogsten en bij de verdere verwerking van het voedsel: de verkoop of de bereiding.
Deze werkwijze had de kenmerken van een snelkookpan: zet een aantal betrokken mensen in één ruimte bij elkaar en laat die onder
Het project is steeds verder uit te breiden. Wat kan beginnen met een
leiding van een inspirerende aanjager met elkaar brainstormen.
tuin die groente en fruit opbrengt, met gezamenlijke oogst en ver-
Dan moet het wel heel raar lopen wanneer de ideeën niet rijkelijk
werking van de producten in een cateringbedrijf of verkoop daarvan in
opborrelen. In elke groep waren mensen van de aangesloten Partners
een winkel, kan uitgroeien tot een goed lopend bedrijf waarbij talrijke
vertegenwoordigd, maar ook experts uit Lombardijen zelf: buurt-
tuinen zijn betrokken, zodat genoeg producten op grotere schaal in
bewoners en vertegenwoordigers van de deelgemeente IJsselmonde
de wijk en misschien zelfs daarbuiten zijn te distribueren en te ver-
en van uiteenlopende instellingen als Baroeg, brede school
werken. Daarbij kunnen dan steeds meer partners zich aansluiten,
De Catamaran, Talent House en Dantefysio.
om producten te vervaardigen, af te nemen, of om ze te verwerken.
IMPULS Zo kunnen bewoners van Lombardijen gezondere keuzes maken bij het consumeren van voedsel en kunnen ze ervaring opdoen met ondernemerschap. Er ontstaat een integrale benadering van gezondheidsverbetering door gezondere voeding, betere educatie, leerwerktrajecten, communityvorming en nieuwe werkgelegenheid. Bovendien kan het project het imago van Lombardijen een stevige impuls geven,
Bewoners van Lombardijen kunnen gezondere keuzes maken bij het consumeren van voedsel en ervaring opdoen met ondernemerschap.
vooral wanneer bewoners zich het project toe-eigenen en zich er verbonden mee voelen. Na een aanloopperiode kan het project ook winstgevend zijn. Het is in elk geval niet de bedoeling dat het met
DROMEN
voortdurende subsidies op de been wordt gehouden.
Was de eerste dag er nog een van nadenken en dromen over mogelijke projecten, tijdens de tweede dag veranderden de deelnemers
Het idee voor ‘Van grond tot mond’ is in het voorjaar van 2009
in ondernemers en stonden ze voor de opdracht iets zakelijks te
ontstaan tijdens een inspirerende marathonbijeenkomst van twee
maken van hun voorstel, zodat ze het zo overtuigend mogelijk konden
dagen in de Petrakerk in Lombardijen. Deze creatieve ontlading was
presenteren aan de boardleden, zeg maar de raad van bestuur van
de uitkomst van een aantal eerdere bijeenkomsten, waarbij onder
Partners for Healthy Cities, die de voorstellen moesten beoordelen.
23
24
PROEFPROJECT VAN GROND TOT MOND
Zo ontpopte de Petrakerk zich als een creatief laboratorium, waar in
‘HEALTHY HEROES’
de verschillende groepen, sociaal, economisch en fysiek, aanvanke-
Drie projecten stonden tijdens de slotpresentatie in de schijnwerpers.
lijke reserves al snel plaats maakten voor een ontluikend groeps-
‘Alles is één’ was een project om bewoners wegwijs te maken in de
gevoel. Dat beek het ideale klimaat om de geesten scherp te krijgen
wirwar van hulpverleningsmogelijkheden in Lombardijen door een
en de interessantste en meest onverwachte ideeën uit te denken.
netwerk van professionals en ambassadeurs, die als ‘healthy heroes’ een helpende hand bieden. ‘Groen voor het grijpen’ verkende de mogelijkheid om braakliggende terreinen in Lombardijen, bestemd voor bebouwing, tijdelijk als moestuin te benutten. Maar het was ‘Van grond tot mond’, de voedselketen inzichtelijk maken van wijkmoestuin tot winkel en eventueel wijkrestaurant, dat de meeste sympathie van de boardleden van de Partners for Healthy Cities in de wacht sleepte.
‘De voorbeeldfunctie die jongeren in dit plan krijgen is wat ons het meeste aanspreekt.’
Joop van der Leeuw, directeur van Dura Vermeer Bouw Rotterdam en boardlid van Partners for Healthy Cities, verwoordde de conclusie van de jury die de plannen beoordeelde als volgt: ‘Er zijn zeker raakvlakken met de andere twee plannen. Maar we denken dat vooral “Van grond tot mond” haalbaar is. De voorbeeldfunctie die jongeren in dit plan krijgen is wat ons het meeste aanspreekt.’
PROEFPROJECT VAN GROND TOT MOND
De mogelijke ontwikkeling en uitbreiding van het proefproject ‘Van grond tot mond’ schematisch weergegeven:
Healthy Tastelab
Healthy Catering
Testfase
Healthy gardens
In productie nemen van dit idee en aanbieden op verschillende plekken in de wijk
Aantal veldjes uitbreiden
Meerdere groepen maken gebruik van het Tastelab
Start met verkoop van het product op verschillende plekken
Actief aanbieden dienst in de gehele wijk
Tastelab groeit uit tot distributie en verkooppunt
Continuïteit waarborgen door aanvoer van buiten
Dienst tegen betaling ook aanbieden buiten de wijk
Tastelab voor bedrijven en instellingen
Verkoop buiten de wijk
Groeifase
Volwassenheid
Startfase
Aanleggen van de eerste productieveldjes
Samen met kinderen werken aan een eerste idee voor een product uit Lombardijen
25
26
INTERVIEW DITTY BLOM
‘VAN ZO’N INITIATIEF KUNNEN WE ALLEEN MAAR DROMEN’ Sinds 2006 is het Pact op Zuid actief: een enorme investeringsoperatie waartoe de gemeente Rotterdam, de deelgemeenten Charlois, Feijenoord en IJsselmonde en de woningcorporaties Com•wonen, Vestia, Woonbron en Woonstad Rotterdam gezamenlijk hebben besloten om het wonen en leven in Rotterdam-Zuid aantrekkelijker te maken. Uitgesmeerd over een aantal jaren is er één miljard euro aan extra geld uitgetrokken, bovenop de investeringen die toch al zouden plaatsvinden, om het zuidelijke stadsdeel ingrijpend te verbeteren. Die verbeteringen zijn verdeeld over vijf ‘pijlers’: fysiek, sociaal, economisch, kunst en cultuur en veiligheid.
Vele tientallen projecten zijn de afgelopen jaren met steun van het Pact in gang gezet. ‘We hebben al ontzettend veel bereikt,’ zegt Ditty Blom, sinds eind 2007 programmamanager van het Pact op Zuid. ‘Ook op het gebied van gezondheid is er het een en ander gedaan, zoals de aanleg van Cruijff Courts en Krajicek-velden als onderdelen van de fysieke pijler, en onder de sociale noemer projecten als het “Lekker fit”-programma, de aanpak van dikke kinderen, een gezondheidswijzer, een boek met wandel- en fietsroutes.’
IN BEWEGING De lijst oogt imposant. Toch gaat er de komende tijd iets veranderen bij het Pact op Zuid. Ditty Blom: ‘We hebben heel goed werk gedaan, de afgelopen twee jaar, en ik heb
‘Het besef is doorgedrongen dat de overheid het gewoonweg niet meer alleen kan.’
het gevoel dat we Rotterdam-Zuid echt in beweging hebben gebracht. Maar wanneer je alles overziet, dan doen we wel heel erg veel. Wanneer je alles tegelijk wilt doen, dan
INTERVIEW DITTY BLOM
doe je eigenlijk aan alles maar een beetje.
oog gehad voor zulke initiatieven, die er
ons aandachtsgebied voor jeugd en onder-
Daarom willen we nu onze focus scherp
natuurlijk wel degelijk waren. Nu kun je er
wijs,’ stelt Ditty Blom vast. ‘Je ziet om je heen
stellen en ons meer richten op datgene wat
als overheid niet meer omheen. Er is wel wat
dat mensen steeds verder van de natuur af
echt belangrijk is.’
veranderd: het besef is doorgedrongen dat je
komen te staan. Vragen als: wat eet je, hoe
het als overheid gewoonweg niet meer alleen
gezond is dat, wat is gezonde voeding en
kunt.’
hoeveel kost dat eigenlijk? zijn heel belang-
Dat betekent dat het Pact een andere koers
rijk. Ik ben daarom erg benieuwd naar het
gaat varen. ‘We moeten meer een maatschappelijke beweging worden,’ legt Ditty
DROMEN
Blom uit. ‘Dat betekent dat onze rol er veel
Enkele voorbeelden van zulke allianties zijn
meer uit zal bestaan om initiatieven te facili-
al te geven. ‘Vrijwel alle scholen op Zuid
Ze vervolgt: ‘Vanuit het Pact zou ik er alles
teren, om plannen mogelijk te maken, om
hebben zich nu aan het Pact verbonden. Of
aan willen doen om daar een bijdrage aan
netwerken te smeden, coalities en allianties
neem “Ik zit op Zuid”, een initiatief waarin
te leveren en er in te participeren. Vooral
tot stand te brengen en ervoor te zorgen dat
de ondernemers van Zuid hun visie op het
wanneer het gepaard gaat met leerwerk-
partijen elkaar weten te vinden. Iedereen
gebied presenteren. Je kunt er alleen maar
trajecten is het de moeite waard: praktijk-
met een hart voor Zuid moeten we daarbij
van dromen dat zulke dingen spontaan op
ervaring is zo belangrijk voor de jongeren
zien te betrekken.’
gang komen.’
die in dit deel van de stad opgroeien. En
project.’
wellicht is er ook een connectie te maken Vandaar dat het initiatief van Partners
Drie aandachtsgebieden zullen voor het
met het nabijgelegen Maasstadziekenhuis en
for Healthy Cities en het proefproject in
Pact op Zuid centraal staan: de particuliere
de Zorgboulevard die daar gestalte krijgen.
IJsselmonde Ditty Blom als muziek in de
woningverbetering van Oud-Zuid, de econo-
Wanneer we zorg, gezondheid en bewegen
oren klinken. ‘Dat is nu precies het soort
mische potenties van Zuid en jeugd en
daar aan elkaar kunnen knopen, dan zou dat
initiatieven waarom het gaat,’ zegt ze. ‘De
onderwijs. ‘Het proefproject van Partners for
geweldig zijn.’
overheid heeft de afgelopen jaren te weinig
Healthy Cities klinkt goed en past precies in
27
Andere voorbeelden uit de praktijk waarin Partners for Healthy Cities en andere partijen elkaar met succes gevonden hebben:
I BRIDGE YOU Door middel van een ‘levende’ brug laten jongeren tijdens I Bridge You zien hoe ze hun woon- en leefomgeving gebruiken voor hun eigen onderneming: een presentatie die richtinggevend is voor toekomstige bebouwing in Rotterdam-Zuid. www.yourcity09.nl
FREESTYLE SPORTS De stad vormt, op een geheel eigen wijze, het speelveld voor skaters, freerunners en andere straatsporten. 2012 Architecten tovert samen met jongeren het Motorstraatgebied om tot stadion met sporttrack dat dient als free-zone voor (in)formele straatsporten. www.yourcity09.nl
SCHOOLSPORTVERENIGING De Schoolsportvereniging is er voor kinderen die wonen en leven in wijken waar vrijwel geen sportverenigingen zijn, met als doel ze structureel en in georganiseerd verband in hun directe woon- en leefomgeving te laten sporten. www.schoolsportvereniging.nl