HUMAAN

HUMAAN

NAZI-EUTHANASIE • INTERNERING • MEDICINA VS. MARIHUANA ONS TRAUMA • LEEFGEMEENSCHAP ‘DE BEREKLAUW’

ed. 1 jg. 1 €3,45

Inhoudsopgave Inleiding:

4 6 10 16 20 22 26

“Gezondheid?”

Reportage:

“Leefgemeenschap ‘De Bereklauw’”

Berlijnreportage:

“Nazi-euthanasie”

Review:

“Belgische Internering”

Infografiek:

“Interneringsproblematiek”

Reportage:

“Posttraumatisch stresssyndroom”

Onderzoek:

“Cannabis vs Paracetamol”

Edito In België dragen we vooruitstreven in de gezondheidssector hoog in het vaandel. Humaan zou het industriële pad kunnen bewandelen waar voetsporen van de overheid en de nationale zorgsector al te vinden zijn. Maar industrie blijkt meer belastend voor uw mentale gezondheid dan smog dat is voor uw fysieke.

Een ander pad, rekening houdend met datgene waar elke arts en zorgverlener meer aandacht aan zou moeten besteden, is de boodschap. Hoe de mens zich zélf als gezond aanziet, moet het streven zijn. Zij het dankzij de voorgeschreven medicatie van de huisarts, zij het via het kruid uit één of andere boerenwijsheid.

De manier waarop deert ons niet.

Waarom u zich gezond voelt, daar draait het om.

De focus is dus gelegd en als u het goed begrijpt verschilt die van mening tot mening en van mens tot mens. Een all-round verslaggeving is waarvoor u hier terecht kan. Zowel klassieke als alternatieve geneeskunde worden geraadpleegd om mythes de wereld in of uit te helpen. Daarvoor komen zowel officiële als persoonlijke bronnen aan bod. De combinatie van dat alles verschaft u hopelijk de mogelijkheid een mening te vormen over gezondheid. Indien dat lukt, is onze opzet geslaagd.

De onvermijdelijke stap die daarop volgt is gezond zijn, geheel zoals u dat verlangt.

Colofon

Redactie

Arne Merlo Wannes Umans Wietse Bellens

Concept / Vormgeving Arne Merlo Wannes Umans Wietse Bellens

Coverfoto

Ronny Meuris door ©Arne Merlo

Met dank aan Annick de Pauw Erik Roosens Luuk Sengers Renaat Bogaert Ronny Meuris Werner Goossens

HUMAAN • INLEIDING

Gezondheid!

Excuseer?

En een goede gezondheid! Vaak één van de eerste wensen die verschijnt op een nieuwjaarskaartje. Maar wat bedoelen we daarmee? Dat je niet getroffen wordt door erge ziektes, dat je niet teveel stress krijgt op het werk of dat je je gewoon gelukkig voelt? Natuurlijk linken we gezondheid aan het ontbreken van ziektes, en hebben we een hele geschiedenis in de geneeskunde afgelegd om ons gezond te houden. We staan verder dan ooit en toch kan het nog altijd beter. Wij vroegen aan vier mensen die in de gezondheidssector tewerkgesteld zijn om hun definitie van gezondheid te geven en te zeggen wat er beter kan en moet in de gezondheidszorg.

Tekst & foto’s Wannes Umans

4 • HUMAAN

Ka S c t r i en ha el e bo Ps urg ych h olo ge

De eerste connectie die we maken als we het woord gezondheid horen, is toch vooral het lichamelijke aspect. Maar door mijn beroep link ik logischerwijs het mentale aan het fysieke. Deze twee begrippen kunnen los van elkaar staan; als je erg ziek bent, hoeft dit niet altijd te leiden tot een depressie bijvoorbeeld.

Maar vaak hangt het toch samen, emoties hebben invloed op je fysieke staat en andersom. Er is een wisselwerking tussen emoties en je lichamelijke conditie. Onze geneeskunde is op het vlak van emoties al ver gevorderd en dit is een positieve ontwikkeling. Toch zijn er nog veel dingen in de gezondheidssector waaraan ik mij erger. Onze gezondheidszorg is heel gespecialiseerd, voor ieder lichaamsdeel heb je wel een specialist. Hierdoor wordt vaak het grotere geheel genegeerd. Als ik iemand doorverwijs, krijg ik heel vaak de commentaar: ‘dat is niets voor ons’. Terwijl, als hulpverlener, je veel meer zorg en tijd aan de patiënt zou moeten besteden en samen op zoek gaan naar wat er dan scheelt. Artsen onderling zouden meer moeten samenwerken en het grotere geheel zien. Een tweede punt waar we nog een lange weg in hebben af te leggen is de manier waarop mensen slecht nieuws krijgen. Specialisten lijken het altijd druk te hebben. En dat terwijl ze met één zin een mensenleven overhoop moeten gooien. Bij een kankerdiagnose zou bijvoorbeeld veel meer context moeten komen. De gezondheidszorg blijft hierin heel artificieel. Veel wordt gestuurd vanuit de drang naar geld. Hoe meer patiënten, hoe meer geld. In dat opzicht zijn we niet echt goed bezig en is er nog veel ruimte voor verbetering.

GEZONDHEID? • HUMAAN

ns ont Ha m r Su ts ar

C hr is Bam tophe byn ek Card io l o og

is Hu

Gezondheid is de afwezigheid van ziekte. Dit is een enge definitie, maar dat is ook noodzakelijk in ons beroep. Maar in onze maatschappij maakt het welbevinden ook deel uit van de definitie van gezondheid. Voor mij is dit ook een luxe-aspect van gezondheid, vanaf dat je kanker krijgt is dit toch ondergeschikt.

Ik vergelijk het met een oude en een nieuwe auto. Een nieuwe auto, waarin dus aandacht is voor het welbevinden, rijdt misschien comfortabeler, maar een oude auto rijdt ook. Wij, als cardiologen, zijn de garagisten die ervoor zorgen dat de auto nog blijft rijden, of hij nu oud of nieuw is. Dat de auto blijft rijden is voor mij gezondheid, hij hoeft niet per sé nieuw te zijn. Ik krijg vaak in de praktijk mensen, die niet echt iets hebben, maar bijvoorbeeld een nauw gevoel in de borst hebben. Vaak is dit dan ook een proces van geruststelling. Dat is voor mij ook een punt van kritiek naar onze gezondheidszorg toe. Er is teveel aandacht voor het welbevinden. Als je te veel gepsychotiseerd wordt, dan gaan mensen zich daar ook aan vast klampen aan die gedachte dat er iets is, terwijl er in werkelijkheid weinig aan de hand is. Maar iedere mens is anders, je hebt mensen die, als ze een vernauwing van de hartslagader hebben gehad, steigeren en thuis blijven. Je hebt ook mensen die meteen verder werken. Nog een punt van kritiek is de administratie, die steeds belastender wordt. Maar ik mag niet klagen. (lacht)

Voor mij is gezondheid je leven zodanig leiden dat je niet vatbaar bent voor ziektes. En dit mag ruim geïnterpreteerd worden. De verhouding tussen mentale gezondheid en fysieke gezondheid is fifty-fifty in mijn ogen. Het ene lokt het andere vaak uit en dat zie ik in de praktijk. Mentale gezondheid kan heel zwaar doorwegen op de fysieke staat.

De (soms) weinige aandacht, voor juist dat mentale aspect, is mijn grootste ergernis. Dit noemt men ook wel de ‘therapeutische hardnekkigheid’. Dokters die kost wat kost een behandeling willen opdringen en niet stoppen. Het voorbeeld bij uitstek hiervan is dat van terminaal zieken. Vaak dringen artsen een behandeling op, terwijl ze weten dat die niet gaat helpen. Soms willen artsen de realiteit niet onder ogen zien en gaan ze toch nog eens die behandelingsmethode proberen, of die. Terwijl dan de focus op het mentale aspect zou moeten liggen.

Dan kan je als arts beter zeggen om er mee te stoppen en te zorgen dat de patiënt zijn laatste levensdagen nog in comfort kan doorbrengen. Dit verwijt krijgen we ook van de patiënten zelf: dat we hen zogezegd ‘plagen’ met de zoveelste chemotherapie en hun lijden alleen maar rekken. Er moet meer tot een conclusie gekomen worden in overleg met de patiënt. Nu wordt er over de patiënt heen gepraat en heeft hij geen zeg in zijn lot.

Dat is verkeerd, op dat moment is de patiënt de enige die mag beslissen.

Gezondheid is de afwezigheid van ziekte, maar bestrijkt ook het algemeen goed voelen op je werk of in je relatie.

De definitie is heel verregaand. Je wel voelen, zowel mentaal als fysiek. Als huisarts zijn de klachten waarmee ik te maken krijg, voor minder dan 50 % fysieke klachten. Mensen willen ook hun verhaal kwijt. Voornamelijk de mensen die ouder worden, dit gaat vaak gepaard met vereenzaming. Die mensen hebben nood aan een gesprek. Hier is vaak weinig begrip voor in de sector, maar ik zie dit anders. Wij bepalen niet wat belangrijk is. De persoon die komt, die bepaalt wat belangrijk is. Ik heb een periode in het buitenland gewerkt en ik krijg regelmatig de vraag of de onbenullige kwaaltjes waar we hier mee te maken krijgen in het niets vallen bij de gruwel die je daar soms krijgt voorgeschoteld. Natuurlijk is er een verschil, maar ik ga dat verschil niet maken. Hier in België help ik evengoed iemand met een verkoudheid. Als mensen daarvoor komen, ben je als arts verplicht een oplossing te zoeken. Dat is ook het belangrijkste aspect voor mij binnen de gezondheidssector.

De toegankelijkheid, dat mensen zelfs gratis naar de dokter kunnen als ze het nodig hebben. En dat is nog steeds een probleem. Er zijn nog altijd veel financiële barrières in de gezondheidssector.

Een voorbeeld hiervan is de bejaardenzorg, veel bejaarden kunnen thuiszorg niet betalen en dit leidt tot mensonwaardige situaties. De toegankelijkheid moet veel beter en de euthanasievraag stijgt schrikbarend. Je hebt steeds meer mensen boven de 80 die fysiek in orde zijn, maar voor wie het niet meer hoeft. Wij worden wekelijks geconfronteerd met de vraag naar euthanasie. De redenen zijn vaak levensmoeheid, vereenzaming, aftakeling. Persoonlijk worstel ik daarmee en de vraag gaat blijven stijgen.

t Bar n y s O t de skun lk e e Gen het vo r voo

HUMAAN • REPORTAGE

"Wij zijn geen equivalent

6 • HUMAAN

REPORTAGE • HUMAAN

van een instelling"

De Bereklauw of ‘The Ideas Factory’ is een zelfregulerende leefgemeenschap gelegen op de rand van de E314 in Herent. Alles waarvoor u en ik in die streek ons zouden moeten begeven kwam er pas na dat De Bereklauw er zijn oorsprong vond.

Gosse, de eigenaar én iniatiefnemer van het project, leeft er al bijna 40 jaar en zag de snelweg en alle omliggende industrie zijn uitzicht op Leuven blokkeren. Het maakt het contrast met Gosse en zijn ‘welpen’ des te groter maar niet minder actueel, integendeel zelfs.

HUMAAN • 7

HUMAAN • REPORTAGE

De beer en zijn welpen  Gosse, de ondertussen 70-jarige herder

der berenwelpen. © Arne Merlo

Ontkomen aan de ratrace Een kunstwerk gemaakt door bewoners van de Bereklauw groet de bezoeker aan de ingang van het landwegje dat je er naartoe leidt. Op die onverharde weg zie je rechts een weiland dat oneindig uitgestrekt lijkt maar kijk je links dan zie je een fabriek. Alsof het zo bedoeld was, word je als bezoeker meteen geconfron8 • HUMAAN

teerd met het contrast waarin De Bereklauw zich bevindt. Voeg je de twee zichten samen dan kom je haast ook onmiddellijk uit bij de reden voor hun bestaan. Leven met respect voor de natuur en al haar voordelen, in een maatschappij die van de mens al maar meer een marionetje maakt die vasthangt aan touwtjes van kapitalisme en vervuiling.

“Eigenlijk is het voor ons werken als het al om zeep is. Wat ik er van denk is dat, gelijk psychiater De Wachter zegt, een hele boel ziektes de uitloper zijn van het maatschappelijk leven zoals het nu is. De ratrace. Ik heb het allemaal zien gebeuren toen ik nog in een beschutte werkplaats werkte in de jaren 70. Burnouts dat bestond toen nog niet, depres-

LEEFGEMEENSCHAP 'DE BERENKLAUW' • HUMAAN

sies,… Financieel lukte het voor velen niet meer door de crisis, ze konden hun ‘kot’ niet meer afbetalen, uiteen gaan… het zijn allemaal uitwassen van de evolutie in de maatschappij.”

Het maatschappelijk aanzien van De Bereklauw laat soms te wensen over. “Is dat daar waar die alcoholisten zitten?” wordt vaak gezegd. Die uitspraak hoeft daarom niet minder waar te zijn.

Om niet te zeggen dat die onmiddellijk door Gosse zelf ontkracht wordt.

niet meer terecht kunnen en niet meer kunnen integreren in de maatschappij.

Bij sommige mensen gaat dat goed, bij sommigen niet goed en anderen een tijdje goed. Plekken zoals deze helpen denk ik wel bij integratie. Mensen die in instellingen zitten kennen het echte leven niet meer want na de instelling wordt van hen verwacht dat ze zich automatisch terug gaan integreren.”

"Plekken als deze, helpen denk ik wel bij integratie."

Want mensen met een beschonken leven hebben de Bereklauw al betreden met de (on)bewuste zoektocht naar hulp.

En die wordt aan hen geboden. Die uitspraak klopt echter niet door het feit dat het niet persé alleen alcoholisten zijn die hun weg gevonden hebben naar Herent, ook mensen met andere problemen kloppen op de altijd openstaande poort van Gosse. En een nog grotere fout is te zeggen dat alleen mensen met problemen er vertoeven.

Een natuurlijke sociale kring Gosse werkt aan metalen bogen voor het Wereldfeest van de gemeente Herent. Tussen de hamerslagen door komt Nozomi bij me staan. Deze jonge Limburger heeft al lang voor hij hier aanstrandde het alternatieve levenspad gekozen dat ook de Bereklauw bewandelt.

Wanneer Gosse hem ziet, roept hij: “Dat is de man die het u goed kan uitleggen, veel beter dan ik.”

Ik twijfel niet en controleer onmiddellijk of de boodschap die Gosse al 40 jaar wil overbrengen aan anderen, door een jonge twintiger vertaald kan worden. “Wij vangen hier regelmatig mensen op die in een instelling zitten en daar eigenlijk ook

“Sommige mensen die ‘goed gek’ zijn, daar moet je aandacht aan geven. Ze zijn het gewoon van in een instelling altijd een psychiater gehad te hebben als contactpunt die betaald krijgt om enkel te praten. Die mensen komen dan naar hier en soms is dat wel intens. Maar hier hebben ze het meer zelf in handen om erachter te komen: “Wat is dat nu eigenlijk wat er met mij scheelt?” of “Waarom voel ik mij niet goed?”. Maar er kan hier met iedereen een beetje gepraat worden, het is een natuurlijke sociale kring. En dat is wat er voor veel mensen in het maatschappelijk leven ontbreekt.”

Gezondheid. “Tuurlijk, hier is ook wel soms stress.“ Maar als ik gestresseerd ben dan voelt iedereen dat hier. Het is een sociale kring waardoor veel problemen die mensen hebben spontaan en natuurlijk opgelost worden. Als je een attest hebt dat zegt dat je borderline hebt dan focus je je daar op. En als je dan moet gaan werken dan is daar niemand die er veel begrip voor heeft.

Mensen spelen daar een rolletje en dat is hier niet.”

Niet geheel wereldvreemd Medische problemen komen hier niet minder voor dan op een andere plek.

Het wil niet zeggen dat door een totale overgave aan recyclage en de natuur dat deze mensen voorbestemd zijn om altijd gezond te zijn. Nozomi verduidelijkt mij dat dat een persoonlijke kwestie is, net zoals bij een mentaal probleem. Als je hulp wilt dan kan je daarnaar vragen en dan krijg je die ook. Maar die beslissing wordt in alle integriteit aan de mens zelf overgelaten. Medische hulp wordt hier zeker niet geweerd als dat nodig is. De dokter die dan langskomt is wél iemand die hun concept en levenswijze begrijpt en accepteert en in de mate van het mogelijke ook toepast. Gosse maakt me wijzer: “We hebben hier wel af en toe een dokter over de vloer, een heel tof meisje dat lid is van de ‘Groenpartij’ en met haar fiets naar hier komt.”

“Iedereen heeft z’n eigen keuzes en z’n eigen beeld over zijn of haar gezondheid. “Hier hangt een soort gewaar-zijnsfeer.” De mensen zijn hier in het algemeen op de hoogte van dingen of dat leren ze hier wel. Veel mensen denken dat ze gezond eten door veel groentjes te eten terwijl het merendeel van die groenten over het algemeen ook genetisch gemanipuleerd zijn. Het is moeilijk een grens te trekken in deze tijden. Als je voor jezelf voelt dat je gezond bezig bent of aan de andere kant als je voelt dat je te veel suiker aan het eten bent of jezelf aan het overwerken bent, dan moet je je ook de tijd gunnen om daarvan te herstellen. Dan ben je goed bezig.”

"Hier geldt één regel: er wordt niet gedronken overdag."

tekst & foto’s Arne Merlo

HUMAAN • 9

HUMAAN • REPORTAGE

10 • HUMAAN Historicus Robert Parzer voor het Aktion t4-monument, ©Arne Merlo

REPORTAGE • HUMAAN

Nazi-euthanasie

"Hier konden ze niet zeggen: 'Wir haben das nicht gewüst.'"

Eind 1941, je bent Duitser en je hebt een mentaal gehandicapte nonkel die in een instelling zit. Op een dag loop je naar de brievenbus en vindt daarin een brief met de woorden: ‘Het spijt ons zeer, maar uw nonkel is gestorven aan de griep.’ Achter dit zinnetje zit een gruwel die niet voor woorden vatbaar is. Van 1939 tot 1945 liep het aktion-T4 programma. Een programma, bedacht door de nazi’s. Vanuit de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn

werden formulieren verstuurd over heel Duitsland die zorgden voor de vernietiging van meer dan driehonderdduizend fysiek en mentaal zwakkere Duitsers.

De term euthanasie is dus een meer dan beladen term in het Duitsland van vandaag. Hoe zwaar weegt die geschiedenis nog altijd door? Wij spraken af bij het monument aan de Tiergartenstrasse met historicus Robert Parzer, gespecialiseerd in het T4-programma.

HUMAAN • 11

HUMAAN • BERLIJNREPORTAGE

Wat is er gebeurd met het oorspronkelijke gebouw?

“Het gebouw werd vernietigd op het einde van de oorlog door de Russen. Daarna vergat iedereen wat er hier gebeurd was of wou het proberen te vergeten. Het Philharmoniker orkestgebouw staat letterlijk op de fundamenten van t4( Tiergartenstrasse 4, de plaats van het gebouw) en ik betwijfel of ze wisten wat er was gebeurd. Tot de jaren 80 was er geen vorm van herdenking. Sommige historici wisten het, maar als je het in de straat ging vragen wist niemand dat hier een centrum voor de planning van massamoord was. In diezelfde jaren was er een golf van zoektochten naar dingen die in het naziverleden waren gebeurd en botste men ook op t4, dan werd er een monument naar hier getransporteerd dat voor een lange tijd werd beschouwd als het officiële herdenkingsmonument. Dit was een beeld van Frank Stella, maar dit werd oorspronkelijk gebouwd

voor een exhibitie die toen aan de gang was in Berlijn. De regering verklaarde gemakshalve het beeld als officiëel monument voor t4. In 2010 groeide de kritiek en werd er initiatief genomen om een fatsoenlijk monument in de plaats te zetten.”

Wat betekent het blauwe scherm?

“Dat is voor velen onduidelijk, het krijgt veel kritiek omdat het niet echt toegankelijk zou zijn. Volgens de architect symboliseert het een scheiding. Het verleden wordt letterlijk van het heden gescheiden. De blauwe kleur reflecteert de hemel, dit doet ons nadenken over het verleden. De oneven grond representeert het sneeuwbaleffect. Je maakt een verkeerde beslissing en de gevolgen worden steeds groter. Wat startte het euthanasieprogramma? Één kleine beslissing, dat is altijd het argument van de sceptici voor een liberaal euthanasiebeleid.

Dat één zo’n beslissing kan leiden tot massamoord. Je weet nooit wat een massamoord kan starten, er heerst toch een lichte angst.”

Hoe ging het aktion t4-programma praktisch te werk?

“Er werden formulieren gestuurd naar de instellingen waar de mentaal en fysiek zwakkeren verbleven. Erg gedetailleerde formulieren. Daarin werden vragen gesteld, ook of ze familieleden hadden en of deze hen vaak bezochten. Dan werden ze teruggestuurd naar tiergartenstrasse 4, waar een groep van 40 welbekende psychiaters een beslissing maakten of de patiënt mocht blijven leven of gedood zou worden zonder hen ooit gezien te hebben. Van hieruit werd dan het transport geregeld.

Van zodra een patiënt ten dode werd opgeschreven, ging een bus de patiënt aan de instelling ophalen en reed dan naar één van de zes vernietigingscentra verspreid over Oostenrijk en Duitsland, voor 1941 gebeurde deze vernietiging met gas.”

~ “De blauwe scheidingsmuur wijst op het verleden”, ©Arne Merlo

12 • HUMAAN

Wat was het idee erachter?

“Einde 19e eeuw woedde er een sterk debat over mentale gezondheid. Er werd gediscussieerd over de erfelijkheid van ziekten en hoe deze te voorkomen. Een manier was de personen die onwaardig waren om DNA door te geven, te steriliseren. Maar onder het bewind van de nazi’s rezen er ook stemmen op om niet alleen te voorkomen, maar ook de actuele gevallen aan te pakken. Wat met degenen die nu leven? Na WO1 waren er vele jonge, gezonde mannen gestorven en in de instellingen verbleven er veel ‘gekken’ die het niet waard waren om in leven te blijven. Dus de grondgedachte was om van deze mensen af te geraken. Men kan dus wel stellen dat het sterilisatiedebat op dit moment radicaliseerde. Maar voor de duidelijkheid, sterilisatie was een wereldwijd fenomeen, ook in de VS werden er mensen gesteriliseerd van wie men dacht dat ze erfelijke ziektes hadden. De nazi’s gingen een stap verder in dit proces. Men bedekte het met argumenten als ‘lijden voorkomen’, voedsel dat beter gebruikt kon worden, verpleegsters die ergens anders nodig waren. Maar er is nooit een echt

BERLIJNREPORTAGE • HUMAAN

publiek debat over geweest, vanzelfsprekend. Hitler schreef het besluit in december 1939 op een stukje papier, en dat was dat. De Führer had het beslist, hiermee werden de critici het zwijgen opgelegd.”

Was, onder die critici, de kerk niet de grootste tegenstander?

“Ja, er was een kardinaal, August Von Galen van Munster. Hij verklaarde openlijk dat er weerloze, mentale patiënten werden weggevoerd en gewoonweg werden afgemaakt en dat dit tegen de wil van God was, alleen God kon bepalen wie er leefde en wie stierf. Hij veroordeelde de nazi’s en vond het schandalig om gehandicapten en weerlozen te vermoorden. Deze woorden verspreidden zich snel doorheen het land en er rezen meer kritische stemmen op. De leiders in Berlijn panikeerden.

Er was een crisismeeting waarin Goebbels letterlijk voorstelde om de kardinaal gewoonweg te executeren. Maar rond dezelfde tijd startte de oorlog tegen de Sovjet-Unie die buitengewoon impopulair was in Duitsland, dus dit schandaal zou de moreel van het volk zeker niet ten goede komen, aangezien die toen al op een laag pitje stond. Dus er werd besloten om geen ruimte voor kritiek en achterdocht meer te laten. Men stopte de transporten naar de vernietigingscentra omdat deze ritten het meest zichtbare onderdeel van het programma waren. Maar, ondanks de kritiek, werd het programma doorgezet. Vanaf 1941 werden de patiënten, buiten het zicht om, in de instellingen uitgehongerd of kregen een dodelijke injectie toegediend. De redevoering van Von Galen is nog steeds de grootste daad van verzet tegen het programma. Maar toch blijft er de pijnlijke vraag waarom de kerk niet meer openlijk protesteerde. Een beschamend deel in de geschiedenis van de kerk.”

er was een kans op genezing. Historici vermoeden dat dit een onderliggende boodschap was om eigenlijk te zeggen: ‘Wij zullen voor uw kind zijn problemen zorgen, zodat u, als ouder, niet hoeft te lijden. Dan konden de ouders hun kind naar zo’n afdeling brengen. Daar werden ze dan uitgehongerd of kregen ze een injectie.”

Wie financierde dit allemaal?

“We weten de exacte kost niet. Het meeste van de financiering werd gedaan door de nazipartij, de lonen van de dokters en verpleegsters werden door hun betaald bijvoorbeeld.”

Het gaat hier waarschijnlijk om een groot aantal dokters en verpleegsters. Zijn deze allemaal berecht na de oorlog?

“Ja dit klopt, in de villa werkten ongeveer 40 mensen. Hieronder ook vele gerenommeerde psychiaters. Ook de administratie bevond zich hier. En natuurlijk het personeel dat in de vernietigingscentra werkte. Uiteindelijk is het maar bij een paar processen gebleven. De Sovjets spanden een proces aan bij de bevrijding van één van de vernietigingscentra tegen de gezaghebbende dokter, ook een paar verpleegsters werden bestraft . Ook de Amerikanen veroordeelden een paar mensen van Hadamar (één van de vernietigingscentra). Maar de opvolging van de daders van het t4-programma werd vrij snel uit handen gegeven aan de Duitse jurisdictie. Sindsdien zijn er nog maar weinig processen geweest. De meeste dokters en verpleegsters konden gewoon hun leven hervatten. Dr. Werner Catel bijvoorbeeld, één van de betrokken dokters, zei in een interview met Der Spiegel in 1960 dat hij nog altijd achter kindereuthanasie stond.”

"Goebbels stelde letterlijk voor om kardinaal Von Galen te executeren."

Wisten de familieleden iets?

“Dit werd natuurlijk niet openlijk gecommuniceerd. Pas nadat ze vergast waren, kregen de familieleden een bericht dat hun familielid gestorven was aan een ‘ziekte’. Ze veranderden ook de naam van de plaats van overlijden zodat de familieleden nooit iets te weten zouden kunnen komen. Bij het programma voor kinderen werd er anders gecommuniceerd. In de naam van dit programma zijn er zo’n 5000 kinderen vermoord, voornamelijk fysiek gehandicapte kinderen. Wanneer er zo’n kind geboren werd, moest de dokter dit registreren en dan besliste een groep van drie dokters of het kind recht had op een leven of niet. Er werden speciale afdelingen hiervoor in ziekenhuizen opgericht. De ouders kregen een brief waarin stond dat er behandelingen waren voor hun kind, erg gevaarlijk, maar

Hoeveel mensen zijn er in het totaal slachtoffer geworden van het programma?

“Van 1939 tot 1941 zo’n 150 000, daarna nog zo’n 100 000 tot 150 000 mensen. Het exacte nummer is nog altijd onduidelijk, er waren nooit echt precieze berekeningen. Dit heeft vooral te maken met het feit dat er ook velen in Polen zijn gestorven, waar zich de beruchte concentratiekampen bevonden, en voor historici is het heel moeilijk te bepalen wie daar voor welke reden is gestorven. Dus, ruwweg, schatten we dat er 300 000 mensen in naam van het aktion t4-programma zijn vermoord.”

Wat gebeurde er na de oorlog, werden de instellingen nog gebruikt?

“Zeker, de meeste werden verder gebruikt. Ook vier van de vernietigingscentra, die toen actief gebruikte instellingen waren, worden nu nog verder gebruikt als instelling. Uiteraard HUMAAN • 13

HUMAAN • BERLIJNREPORTAGE

zonder het gedeelte waar de gaskamers zich bevonden. Dit leidt soms tot absurde situaties, bijvoorbeeld in Sonnenstein heb je een memorial daar waar de gaskamers waren, maar 100 meter verder is er een tehuis voor gehandicapte personen. Dit wekt veel irritatie op bij de nabestaanden. Naast iedere grote stad was er een instelling. De meeste Berlijners die ten dode waren opgeschreven, werden vermoord in Brandenburg.

Dit is een klein, gezellig stadje, niet ver van Berlijn en het vernietigingscentrum bevond zich echt in het midden van de stad.

Hier kon niemand zeggen: ‘Wir haben das nicht gewüst’, want je rook letterlijk de geur van verbrande lijken. Dat was juist het opmerkelijke aan heel de zaak, dit waren geen vernietigingscentra in Polen. Dit was in Duitsland, bijna geen enkele Duitser kon zeggen na de oorlog dat ze dit niet wisten.”

Dit geeft het aktion T4-programma inderdaad een extra wrange nasmaak, hier doodden Duitsers echt Duitsers?

“Juist, met de holocaust konden ze nog zeggen dat ze mensen met een andere religie viseerden, een minderheid. Maar in dit geval vermoordden Duitsers echt Duitsers. Dat heeft ertoe bijgedragen dat het verdrongen werd na de oorlog, veel mensen waren te beschaamd. In 1986 was er een bekend proces tegen twee van die zogenaamde euthanasiedokters in Frankfurt.

Zij waren in de jaren 80 nog steeds actieve dokters. Één ervan was een gynaecoloog in Berlijn en moest zijn praktijk sluiten.

Mensen van de stad die hem kenden protesteerden tegen de veroordeling omdat ze hem zo’n goede dokter vonden. Ze argumenteerden dat het verleden moest blijven waar het was, misschien was het niet juist om ze te doden, maar het ging toch om andere mensen, mensen met een gebrek. Dit is bijna irreëel.”

Weten de meeste Duitsers dat er zo’n programma was?

“Nu wel, 10 à 15 jaar geleden niet zo. Nu zijn er heel veel monumenten. Maar vergeleken met de holocaust is het een minder bekend deel van de nazi-geschiedenis.” ~ “De oneven ondergrond verwijst naar het sneeuwbaleffect waardoor

Maar ondanks de iets minder grote bekendheid, geeft juist die geschiedenis niet het hele debat over euthanasie een extra dimensie?

“De term euthanasie wordt officieel niet gebruikt in Duitsland vanwege de nare bijklank, wij noemen het sterfbegeleiding. In Duitsland is het beleid op dit moment vrij conservatief, we hebben een wet die letterlijk dokters verbiedt om patiënten te helpen sterven. Sommige organisaties proberen mensen met een doodswens te helpen, maar het is wel degelijk illegaal. Mensen die euthanasie wilden plegen reisden vroeger naar Zwitserland om daar te gaan sterven en tot op de dag van vandaag gebeurt dit nog. Maar nu, op dit moment, is het geen hot topic in Duitsland. Duitsland heeft de laatste 10 jaar veel geïnvesteerd in palliatieve zorg. Dit ziet de regering als een soort vervanging 14 • HUMAAN

de gruweldaden toch werkelijkheid werden”, ©Arne Merlo

van euthanasie. De conservatieve wet is in het leven geroepen om elke gelijkenis met de nazitijd te vermijden. Mensen helpen sterven roept nog altijd veel emoties op. Wat er nu gebeurt in Nederland, waar zo’n liberaal beleid is, wordt door de meeste Duitsers bekeken als gek, bijna onethisch.”

Zelfs wanneer het de wens is van de patiënt om te sterven?

“Het is niet ondenkbaar dat je dit als patient aan je arts wil toevertrouwen en de dokter mag de pijn zeker verlichten. Maar hij mag niet iets geven dat echt iemand doodt.”

BERLIJNREPORTAGE • HUMAAN

Denk je dat de dingen in het verleden hierin enige evolutie afremmen?

“Je weet nooit wat er hierin nog kan evolueren, wat we zien nu bij de holocaust ook is dat het meer en meer wordt beschreven als een uiterste uit een vervlogen tijd. Dit is niet van ons. Dit is niet meer. Dit was het pure kwaad. Zo’n evolutie kan zich misschien ook voordoen bij het euthanasieprogramma. De gedachte dat we zijn geëvolueerd en dat zoiets niet meer kan gebeuren, kan misschien voor een liberale evolutie van het euthanasieprogramma zorgen, maar toch zie ik dit in Duitsland niet gebeuren. Wij hebben altijd een conservatieve regering gehad, nooit een meer liberale beleid zoals bij jullie in België.

Nu zeker, met de opkomst van nog conservatievere partijen zie ik de toekomst somber in. Deze partijen zijn pro-leven, zelfs anti-abortus, dus ik denk dat euthanasie zeker geen optie is in hun ogen.”

Speelt er dan geen schuldgevoel in de wetgeving rond euthanasie door?

“Politiekers willen het inderdaad niet vergeten, wat wij als volk hebben fout gedaan, maar we moeten niet vergeten dat we het ook weer rechtgezet hebben. Hierin is er een verdeling in hoe de geschiedenis wordt begrepen. De gewone man in de straat is niet meer zo geraakt door de geschiedenis. Het is genoeg geweest, dit was 70 jaar geleden en het zal niet opnieuw gebeuren, vergeet het gewoon. Maar een gezonde interpretatie van de geschiedenis kan in mijn ogen zeker geen kwaad. We hebben een morele plicht om dit te blijven herinneren en de nabestaanden nog altijd erkenning te geven en te helpen. Maar dit is een zaak van moraliteit, en moralen kunnen altijd veranderen.”

Waarheen ziet u het euthanasiedebat evolueren?

“Het gaat nog conservatiever worden, Duitsland was nog nooit zo liberaal als in de laatste twintig jaar( vooral inzake homorechten) en er is een tegenbeweging op gang aan het komen. Ik kan niet voorspellen waar dit gaat eindigen en vrees dat het er niet van gaat komen, zeker nu met de angst en onzekerheden van deze tijd.”

Wat is je persoonlijke mening over euthanasie?

“Ik begrijp dat iemand wil sterven en dat hij iemand zoekt om hem daarbij te helpen. Maar ik begrijp niet dat ze eisen dat de staat hun daarbij helpt. Waarom wil je de hele maatschappij zijn toestemming om het te doen? Doe het gewoon. Maar voor dokters is het een gevaarlijk pad om op te gaan. Omdat het start met kleine dingen en het kan eindigen in een lawine.

Het vraagt te veel van dokters. Dokters zijn er om te helpen.

Om je leven beter te maken, maar niet om het te beëindigen.

Misschien zou er een apart beroep hiervoor moeten zijn. Maar, in het Duitsland van nu, is dat wel heel hard op de zaken vooruitlopen.”

Actuele situatie in Duitsland Waar het zopas nog legaal was om iemand zijn medicatie stop te zetten of te begeleiden in het actief stopzetten van de behandeling, wordt hier ook al niet meer over gesproken. Iedere link dat nog maar doet denken aan het emotionele verleden van euthanasie, is nu volledig doorgeknipt.

Er is nu geen mogelijkheid tot euthanasie in Duitsland, zelfs in de verste verte niet.

Wega Wetzel van de DGHS (Deutsche Gezellschaft für Humanes Sterben): ‘Zelfs artsen durven niets meer te adviseren dat het sterven zou versnellen in geval van een uitzichtloze ziekte, uit schrik voor juridische vervolging.’

Het artikel in feite is een artikel uit het wetboek strafrecht 217, zopas goedgekeurd door het Duitse parlement. Dit artikel verbiedt, in alle omstandigheden, zakelijke hulp bij zelfdoding. Duitsland investeert als alternatief vooral in begeleiding in palliatieve zorg, maar dit is natuurlijk niet helemaal hetzelfde. Wega Wetzel: ‘Degenen die toch nog een manier zoeken om aan levensbeëindiging te doen, moet een vereniging in Zwitserland raadplegen en via die omweg toch nog op zoek gaan naar een waardig levenseinde.’ Wij van DGHS denken dat de erfenis van de tweede wereldoorlog te zwaar is, dit is niet meer menselijk. Wij hebben herhaaldelijk geprotesteerd tegen de wet en verwachten een paar constitutionele klachten bij het Federale Constitutionele Hof. Wij hopen dat het Hof de wet alsnog ongeldig verklaart.’

Foto’s Arne Merlo, Tekst Wietse Bellens & Wannes Umans HUMAAN • 15

HUMAAN • ONDERZOEKSREPORTAGE

REVIEW:

Belgische internering “Ze kunnen me hier toch niet eeuwig houden?” ...

“Toch. Dat kunnen ze wel.”

Een fragment uit de documentaire 9999 van Ellen Vermeulen. Zij bezocht geïnterneerden in Merksplas.

Internering is een term die in België zoveel betekent als een geschiedenis in het wegsteken van mensen met

psychische problemen en het niet behandelen hiervan. Op dit moment zijn er ongeveer 1100 geïnterneerden die verkeerdelijk zijn opgesloten.

Een overzicht van één van de schandvlekken van justitie. ~ Still uit ‘9999’ van Ellen Vermeulen, ©Jonathan Wannyn

16 • HUMAAN

INTERNERING: DE EEUWIGE OPSLUITING • HUMAAN

Internering Over de interneringsprocedure in België valt er heel wat te schrijven. Al sinds april 1930 is er een wet die al over een aparte procedure voor ‘ontoerekeningsvatbaren’ spreekt. Sindsdien heeft de Belgische staat een hobbelig parcours afgelegd inzake dit onderwerp. Maar wat is nu internering? Wel, zodra er iemand een strafbaar feit pleegt en die persoon leidt op dat moment aan een geestesstoornis, heeft die persoon recht op een psychiatrische behandeling. Meestal wordt er dan tijdens de rechtszaak door een team van psychiaters bepaald of die persoon inderdaad geestesgestoord is en ontoerekeningsvatbaar was op het moment van de feiten. Vanaf dan zouden deze mensen afgezonderd moeten worden van ‘gewone’ gevangenen en hebben ze recht op therapie. Meer zelfs, volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zou dit moeten gebeuren met het oog op re-integratie in de maatschappij. Dit zou de ideale situatie zijn, maar in België ligt dat een beetje anders. Actueler dan ooit is het debat over het gevangeniswezen. Het kabinet van Koen Geens (minister van Justitie) zit al weken in crisis door de overbevolking van gevangenissen, de stakende cipiers en de mensonwaardige omstandigheden waarin de gevangenen leven. Op dit moment betaalt de staat iedere dag duizenden euro’s aan dwangsommen omdat ze niet in staat zijn gevangenen een fatsoenlijk onderkomen te bieden.

Terwijl dit juist een van de pijlers van de rechtstaat is. Als je als maatschappij beslist om bepaalde mensen weg te houden uit de maatschappij wegens gevaarlijk, dan heb je ook de verplichting om ervoor te zorgen dat ze op een menswaardige manier worden opgesloten en dat ze de begeleiding krijgen die nodig is om terug in de maatschappij te functioneren. Zeker mensen met psychische problemen verdienen een betere bege-

"Ze kunnen niet werken aan hun toekomst want er is geen toekomst."

leiding als ze ooit nog in de maatschappij moeten terugkomen. Maar de actuele situatie is schrijnend. Zo zegt ook Ellen Vermeulen, maakster van de documentaire 9999: ‘Het is not done om mensen in zo een tijdloze situatie te brengen. Als je psychisch ziek bent is een gevangenisstraf twee keer zo zwaar als voor een gewone gevangene. Zij krijgen een einddatum en dat is iets heel belangrijks om te werken naar je toekomst. Geïnterneerden kunnen niet werken aan hun toekomst want er is geen toekomst. Dat vind ik onaanvaardbaar.’ De titel van de documentaire, 9999, slaat op deze tijdloosheid. Vermeulen verwijst hier naar de zwaarst veroordeelden. De geestelijk zwaar gestoorden die geïnterneerd worden, krijgen als symbolische datum op hun dossier de datum 31/12/9999. Dat is het verschil met een ‘gewone’ veroordeelde. Als iemand geïnterneerd wordt, blijft de strafmaat dus de lengte van het verblijf in de gevangenis onbepaald.

Normaal gezien zou de situatie van de geïnterneerden om de 6 maanden moeten geëvalueerd worden door de CBM (de Commissie voor de Bescherming van de Maatschappij). Dit komt eigenlijk neer op het nooit meer vrijkomen, ze worden dus in de vergeetput gegooid. Ellen Vermeulen bezocht vijf van deze mensen in de gevangenis van Merksplas. ‘Mijn grootste kritiek op het systeem is dat er wel plaatsen zijn gevonden voor 200 tot 300 nieuwe gevangenen, maar er zijn nog 1100 geïnterneerden waarvoor niets is gevonden wat in mijn ogen dan toch weer niet klopt.’ Ellen is lang niet de enige met kritiek op het systeem. De Belgische staat is al vaak veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wegens schending van de mensenrechten. Nu, in België, doordat er te weinig plaats is, worden geïnterneerden in gewone gevangenissen opgesloten en krijgen ze geen thera-

HUMAAN • 17

HUMAAN • ONDERZOEKSREPORTAGE

pie. Dit is het grootste pijnpunt. De wet van 2007 zou dit probleem oplossen en voorzien in aparte centra voor geïnterneerden, maar die wet is nog altijd niet uitgevoerd. Ellen: ‘De ministers zijn hiervoor verantwoordelijk, dit heeft alles te maken met budget.’

Long stay Ondertussen is er, na de mislukking van de wet in 2007, een nieuwe poging ondernomen. Momenteel zijn er in België een paar centra geopend voor geïnterneerden die bijna geen kans maken om vrij te komen, vandaar de term ‘long stay’. Minister Geens hoopt tegen eind 2016 500 plaatsen te bekomen voor geïnterneerden. Er zijn nu drie FPC’s (Forensische Psychiatrische Centra’s): in Bierbeek, recenter in Gent en één aan de maak in Antwerpen. De grootste beweegreden hiervoor is om de overbevolking in de gevangenissen tegen te gaan. Volgens Vermeulen is dit wel een stap in de goede richting, maar ze heeft toch haar bedenkingen: ‘De mensen die daar nu in terecht komen, zaten eerst in de gevangenis. Nu moeten ze verhuizen naar die FPC’s waar ze ineens in een ander systeem terechtkomen waar alles anders draait. Daar krijgen ze nu wel therapie en dat is iets, maar die mensen zijn eigenlijk al verloren door jarenlang niets te doen of niet na te denken over hun feiten en erover te praten. Men is hier veel te

"Ze kunnen niet werken aan hun toekomst want die is er niet."

laat mee begonnen.’ Toch hebben minister van Justitie Koen Geens en minister van Volksgezondheid Maggie De Block ambitieuze plannen. Het kabinet van Geens heeft een masterplan voorgesteld waarin een nieuw centrum in Aalst wordt voorzien waar plaats is voor 120 mensen. Ook in Waals-brabant en Luik zouden er twee nieuwe instellingen komen. In totaal hopen de beide ministers zo 860 geïnterneerden op te vangen. Na herhaaldelijke schendingen van de mensenrechten door opsluiting van geïnterneerden tussen gewone gevangenen lijkt de staat nu toch in actie te schieten.

Zo staat er op de website van De Block te lezen dat “deze voorzieningen een ontbrekende schakel in het forensisch psychiatrisch circuit invullen en bijdragen tot de uitstroom van geïnterneerde personen uit onze gevangenissen, rekening houdend met het veiligheidsrisico voor de samenleving en de slachtoffers.”

Maar Vermeulen heeft minder hoop op een goede afloop: ‘De belofte is dat ze er iets aan gaan doen voor alle geïnterneerden. Maar een belofte is niets waard. Alles heeft te maken met geld en dat is er simpelweg niet. Dus ik hoop dat de regering snel een keuze gaat maken om hierin te investeren. Nu wordt er ook gebouwd in Antwerpen waar ze 200 geïnterneerden proberen onder te brengen, maar daarmee kom je er niet.

Er zijn er nog zoveel die geholpen moeten worden.’

~ Still uit ‘9999’ van Ellen Vermeulen, ©Jonathan Wannyn

18 • HUMAAN

INTERNERING: DE EEUWIGE OPSLUITING • HUMAAN

Noorderburen Dan verloopt het bij onze noorderburen veel beter. Daar wordt de procedure terbeschikkingstelling genoemd en zijn er vele TBS (terbeschikkingstelling) klinieken. Het grootste verschil met Nederland is de observatie. Vermeulen: ‘daar worden ze eerst geobserveerd om dan doorverwezen te worden. Bij ons wordt je gewoon eerst in de gevangenis gestoken en dan gaat men kijken wat het probleem is en zelfs dat gebeurt heel vaak niet. Als je in Nederland een strafbaar feit pleegt en je geestelijke toestand staat ter discussie, wordt je eerst een zestal weken in observatie gehouden in een gespecialiseerde observatiekliniek die tegelijkertijd goed bewaakt wordt en dan wordt er bepaald of je in aanmerking komt voor de terbeschikkingstellingsprocedure en indien dit zo is, welke behandeling het meest geschikt is.’ In België, zoals Vermeulen aangeeft, wordt het door gerechtspsychiaters bepaald en het probleem is dat geestesstoornis nogal vaag in onze wetgeving wordt beschreven. Het is voor ruime interpretatie vatbaar en komt dus eigenlijk volledig op het oordeel van de gerechtspsychiaters neer. In Nederland zijn er strakkere richtlijnen inzake diagnosticeren. Zo hebben zij een grotere kans op het stellen van een juiste diagnose en het bieden van de juiste begeleiding.

Ideale situatie Als land hebben we nog een lange weg te gaan voordat de interneringsprocedure een dergelijk verloop kent. Nu zijn er nog teveel geïnterneerden die niet de behandeling krijgen waaraan zij nood hebben. Vermeulen: ‘Er moet voor iedereen een aanbod zijn. Voor mensen die zich niet thuis voelen in de gevangenis moet er een plaats zijn in de reguliere psychiatrie of in een iets zwaarder bewaakte instelling. En voor de mensen die niet meer vrij kunnen leven in de maatschappij moet er een aangepaste plek in de gevangenis zijn. Er is een inhaalbeweging aan de gang vanuit de regering, maar de vraag is of die niet al te laat is voor de meeste geïnterneerden. Over lange tijd komt deze penibele situatie hopelijk wel in orde, maar op dit moment zitten er nog altijd veel geïn-

terneerden niet op de juiste plaats. Als je die gaat overplaatsen naar reguliere psychiatrie zit je nog altijd met detentieschade en dat is onherroepelijk, dus dat zie ik somber in. De mensen die dit nu meemaken, moeten daarmee leren leven.’

9999 Door de geïnterneerden door hun doelloze dagen in de gevangenis van Merksplas op de voet te volgen wordt hun uitzichtloze situatie snel duidelijk. Ze loodsen je door hun dagelijkse rituelen en het verhaal dat ze daarachter zien. Bijna nuchter slagen ze erin hun delicten en de consequenties daarvan voor de kijker te schetsen. Voor wie de droge cijfers maar moeilijk te vatten zijn zal de onwezenlijkheid het interneringsschandaal snel duidelijk worden in deze documentaire.

HUMAAN • 19 tekst Wannes Umans & Wietse Bellens

HUMAAN • INFOGRAFIEK

INTERNERING BELGIË Vrij op proef

45%

55% In instelling

Gevangenispopulatie

31%

Stijging

2001

w a a r v a n

2012

Geïnterneerde in de gevangenis:

€100 dag

Alle geïnterneerden in de gevangenis /jaar

20 • HUMAAN Bronnen: Universiteit Gent (2011; links), Statbel (2010; rechts)

69%

Geïnterneerden

20-30% Gedetineerden

€40.000.000

8.829

10.501

Gedetineerden in de gevangenis

1.089

Geïnterneerden in de gevangenis

HUMAAN • 21

Beschikbare plaatsen in gevangenis

REPORTAGE • HUMAAN

HUMAAN • REPORTAGE

"Terrorisme?

Vrees de terreur in gezinnen."

De dag na de aanslagen werden de gevoelens van machteloosheid en verbijstering gevolgd door een collectieve rouw en daarna steeds luider de roep om reactie. Politici kwamen met maatregelen af die deze drang moest bevredigen. Ze moesten de indruk geven dat ze toch nog een beetje controle hadden over de situatie. Als samenleving leden we toen aan posttraumatische stress. Dat zegt psychiater Raf Sel: ‘Je kan hier niets tegen doen als samenleving, je kan alleen maar samen machteloos zijn.’

~ Psychiater Raf Sel, ©Wannes Umans

PTSS Posttraumatische stress is iets wat, voor de meesten onder ons, nog altijd geassocieerd wordt met de vietnamveteraan die gillend in bed wakker wordt en zijn vrouw bij de keel grijpt als ze hem zachtjes op de schouder tikt. In de praktijk komt posttraumatische stress meer voor dan we denken.

Raf Sel: ‘je hebt PTSS(posttraumatisch stressyndroom), zoals het vakjargon voorschrijft, als je moeite hebt om te functioneren of helemaal niet te functioneren in een sociaal en emotioneel leven. Er doet zich een hyperactivatie van het autonome zenuwstelsel voor, een opperste staat van waakzaamheid, 22 • HUMAAN

als deze mensen geconfronteerd worden met iets wat hen aan het trauma doet denken. Dit leidt tot grote stress.’

In België hebben we nu niet bepaald veel oorlogsveteranen, maar de grootste oorzaak van trauma hier is seksueel geweld, en dit heeft vaak grotere gevolgen. ‘Het verschil is dat je niet zelf tot de traumatisering overgaat. Het zijn juist de mensen die voor jou moeten zorgen die grensoverschrijdend gedrag plegen, dit zorgt voor een heftige impact en heeft gevolgen voor de algemene ontwikkeling, hechtingsstoornissen komen hier ook vaak voor. In België gebeuren 85 % van de geweldsdelicten door iemand be-

kend, je kan dus tegen je kinderen zeggen dat ze beter bij iemand onbekend in de auto stappen in plaats van bij jou.’

Bij trauma is het veel voorkomend dat dagdagelijkse gewoonten, waarbij andere mensen geen overdosis emotie gaan vertonen, heel wat losmaken bij de getraumatiseerde doordat dit gelinkt is aan het trauma. De emotie-intensiteit gaat altijd veel verder dan je zelf wilt. Bijvoorbeeld als je als kleuter werd gedwongen orale seks te hebben is dit een strijd op leven en dood, hier is niks seksueels aan, je stikt ook echt. Dit is een heel andere dynamiek, je moet echt overleven.

De dader is niet geïnteresseerd in jouw

POSTTRAUMATISCH STRESSSYNDROOM • HUMAAN

gevoelens en merkt dit niet op. Maar dit kan zorgen dat je telkens als je later iets eet, een walging ervaart. En die walging gaat vaak over zichzelf, niet over de dader. Zeker in de puberteit als de seksuele identiteit wordt ontwikkeld, ontstaan er problemen. Als therapeut probeer ik die associaties ongedaan te maken, dat seks terug kan worden wat het is, namelijk seks.’

Lang proces ‘Van zodra er iemand binnenstapt in de praktijk die iets traumatisch heeft meegemaakt, volgt een lang proces. Het trauma is een kwetsbaar gegeven dus het belangrijkste is de vertrouwensband terug op te bouwen. Mensen moeten terug een relatie met zichzelf krijgen die verbindend werkt. Bij het trauma ontspint er zich een dader-slachtofferdynamiek die zorgt voor een onmacht bij de patiënt. Hieraan hoopt hij te ontsnappen door een machtspositie in te nemen tegenover hemzelf. Meestal zien we dat door middel van verslaving, je gaat proberen om met alcoholmisbruik terug de controle, de macht, over jezelf te krijgen.

Zo wordt je een dader en geraak je uit die slachtofferpositie, maar je wordt wel een dader ten opzichte van jezelf. Dus als die dynamiek leidt tot lijden, is er een behandeling vereist. Vaak uit dit lijden zich in destructief gedrag, zoals automutilatief gedrag (zichzelf verminken), verschillende vormen van anorexia, enzovoort. Wij, als psychiaters, proberen om de relatie met zichzelf, die er tot dan toe op gericht is om boven zichzelf te staan en emoties te onderdrukken, terug te brengen tot een relatie die zorgend is.

Niet de controle over emoties is belangrijk, maar het terug mogen hébben van emoties. We proberen de waarde van de emoties te herstellen.’

De mate van onmacht ‘De mate van onmacht is vaak bepalend voor het trauma. Zo is er een onderzoek

geweest in de VS: een scherpschutter schoot iedereen dood op een plein. Men heeft daarna een onderzoek gedaan naar posttraumatische stress en diegenen die langs het plein stonden toe te kijken hadden een groter trauma dan de slachtoffers. Ze konden niks doen voor de andere slachtoffers en dit zorgde voor een gevoel van machteloosheid.

Bij de slachtoffers viel de stress weg op het moment dat ze werden neergeschoten, maar bij de toeschouwers stopte die niet. Het is zoals met examens, op het moment dat je je vragen krijgt, stopt de stress. Ook al kan je ze niet. Het is het onvoorspelbare dat zorgt voor stress.

Ook nu met de aanslagen moeten de mensen die geen letsel hebben beter in het oog gehouden worden voor psychiatrische impact dan de slachtoffers zelf.

Meestal verstaat diegene die er onbeschadigd uitkomt ook niet wat hem overkwam. Je moet dankbaar zijn dat je het hebt overleefd.

Maar psychisch ben je veel meer beschadigd dan iemand die naar het ziekenhuis moet worden gevoerd. Niemand bekommert zich om jou, iedereen vraagt dat je zo snel mogelijk verdwijnt.

Dat is nog eens een pijnlijke versterking, alsof je geen recht hebt op die gevoelens: “Niet beginnen klagen achteraf, want je hebt niks meegemaakt.” Men vergeet soms de impact van dit fenomeen, er heerst heel veel paniek in de onmacht. Waar moet je beginnen bij zo een ramp? Ik hoop dat de mensen die niets hebben ook een num-

mer krijgen om naar te bellen. Al argumenteren mensen dat, als je bijna iets hebt meegemaakt, je blij moet zijn. Vaak kan je niet zo blij zijn. Die opluchting is maar van korte duur, daarna komt het besef dat je evengoed dood had kunnen zijn. Hiervan moet je ook herstellen.’

Oorzaak en gevolg Wat is er gebeurd? Vaak één van de eerste vragen die we stellen als we zien dat iemand emotioneel wordt. In de geneeskunde is alles op dit principe gestoeld, alle gevolgen zijn terug te leiden tot oorzaak en daar ligt dan de oplossing van het probleem. Bij posttraumatische stress is de oorzaak vinden niet het hoofddoel, of toch niet helemaal. Raf Sel: ‘Wat er juist aan de oorzaak ligt van het trauma, is iets wat mij niet erg bezighoudt dan wel dat iemand er in slaagt een relatie met zichzelf aan te gaan die helend is.

Mensen kunnen dit ook niet altijd aan.

Het gebeurt wel dat in de loop van de therapie de oorzaak naar buiten komt, maar dit is geen specifiek doel. Stel, je ontdekt dat je fiets platte band heeft en je ziet er een nagel uitsteken.

Je begrijpt dus waarom de band plat is, maar je gaat nog altijd even kwaad en gefrusteerd zijn.

Het verstaan waarom de band plat is, gaat je niet helpen om de emotionaliteit te bedwingen. Begrijpen is niet de belangrijkste stap op weg naar de genezing. In onze maatschappij wordt er veel belang gehecht aan causaliteit, aan verbanden. Dat is de mentaliteit van wetenschap, weten is con-

"Niets hebben bij een ongeval is vaak traumatischer dan een erg fysiek letsel oplopen."

HUMAAN • 23

HUMAAN • REPORTAGE

trole hebben. Maar het is niet omdat je iets begrijpt dat je plots om kan met de emoties die je hebt. Nog een belangrijke reden is dat je, als therapeut, iets dwingend gaat opleggen aan de patiënt als je je zo focust op het vinden van een oorzaak. Hierdoor ga je eigenlijk opnieuw traumatiseren. Van zodra dat iemand het emotioneel aankan, zullen de herinneringen wel vanzelf komen. Het niet herinneren is een emotionele bescherming die de patiënt zichzelf oplegt. Men gaat ontkennen wat er gebeurd is en ook daadwerkelijk vergeten.’

Rol van maatschappij Als maatschappij zijn we niet goed bezig in het mens laten zijn. Als je iets hebt meegemaakt moet je een briefje van de dokter hebben om dit te mogen verwerken. Onze maatschappij geeft weinig ruimte aan persoonlijke verwerkingsprocessen. De erkenning dat emoties een wezenlijk onderdeel zijn van het mens zijn wordt vaak onderdrukt. De ideale werknemer is in onze ogen iemand die vlucht in zijn werk en blijft functioneren. Vaak is zo iemand ook verslaafd en vlucht hij in zijn werk om niet geconfronteerd te worden met zijn trauma’s. Dit gedrag wordt beloond door de maatschappij en dat is niet menselijk. We zijn geen machines, toch wordt machinaal gedrag beloond. Een ontslag op het werk kan ook traumatiserend werken, er ontstaat een gevoel van afwijzing, je zelfwaarde keldert. Vaak komt er dan iets destructiefs op gang.

Voordat je het weet is zo iemand verloren voor de samenleving, toch wordt ontslag als iets heel banaals beschouwd in onze samenleving, want: “er worden toch iedere dag mensen ontslagen.“ Nog een probleem is dat er zoveel geweld aanwezig is in onze maatschappij en we negeren dit collectief. Hierin speelt de media zeker ook een rol, de media heeft de neiging om uit de lucht 24 • HUMAAN

te vallen als er zoiets gebeurt en de zeldzame dingen te gaan opblazen en het dagelijkse geweld binnen gezinnen te gaan minimaliseren en negeren. Terrorisme is echt niet iets waar we ons druk over moeten maken, dit komt bijna niet voor. Statistisch gezien is het aantal slachtoffers van de laatste twintig jaar verwaarloosbaar. Terwijl er zich elke dag extreme traumatisering voordoet waaraan de overheid niets doet, ook niet inzake investering. We zouden beter hier wat meer geld in investeren dan militairen op straat te zetten die alleen maar de indruk aan vluchtelingen geeft dat ze terug in Syrië zijn.’

Openheid ‘Ook de manier van communiceren verandert helemaal. Er wordt veel meer virtueel gecommuniceerd, maar een direct contact aangaan wordt terug problematischer. Waar vroeger nog die barrières gesloopt werden, zijn ze nu aan het terugkomen. Mensen gaan emoties vermijden door virtueel te communiceren en hun rouwbetuigingen bijvoorbeeld door te geven via facebook.

Het emotionele aspect in relaties wordt weer in een hoekje geduwd en virtueel communiceren gaat de norm worden. De hiërarchie van vroeger, dat je niemand mocht aanspreken is weggevallen, maar er is een soort van nieuw nepcontact ontstaan. Eigenlijk is het iets absurds, we zijn de meest emo-

tionele diersoort ter wereld, maar met de minste toestemming om dat te mogen zijn. Dat maakt ons kwetsbaar voor trauma. Er heerst een soort universeel denken dat je je identiteit verliest als je emotioneel wordt, terwijl je identiteit dan pas echt duidelijk wordt. Je schept pas echt een band door emoties. Als je met iemand lacht aan de toog ontstaat er een band, maar als je samen hebt geweend is de band zoveel sterker. Als je een sterke emotionele band hebt met iemand waarbij je iets beschamends kan meemaken en je dat toch kan delen, dan ervaar je weinig trauma.’

Vragen of zorgen? surf naar: www.geestelijkgezondvlaanderen.be/ hulp-zoeken Tekst & foto’s Wannes Umans

(CC)

BURN-OUT • HUMAAN

Redactionele redenaties column

Nog geen 15 jaar geleden betekende de term ‘burn out’ het zwarte spoor aan afgebrand bandenleer dat je achtergelaten had op het tarmac van een verlaten parking. Nu staat het gelijk aan de 3 maanden betaald ziekteverlof waarvoor één ziektebriefje genoeg is, hand in hand met een psychologische diagnose. Het één is winstgevender dan het ander, ook ik beaam dat. Laat de ludieke verwoording van het verschil tussen beiden echter u niet afleiden van het punt dat ik probeer te maken. En al lijkt het dat ik ‘burn-out’ in het belachelijke wil trekken toch is dat allesbehalve het geval. Het maatschappelijk aanzien van het gegeven aan de andere kant verdiend wel een minuutje of 5 aan de schandpaal.

Ik zal u het argument “Tijden veranderen!” besparen. Maar mensen nu als machines bestempelen terwijl ze dat een tiental jaar geleden écht waren, is naïef van onze maatschappij. Vroeger ging je door een moeilijke periode en stond de mentale gezondheidssector logischer wijze niet zo ver als dat die nu staat. “Het feit dat je nu een term kan plakken op datgene wat je voelt, maakt het ziek zijn alleen nog maar langduriger. De tijd die je verspeelt met piekeren over de aandoening die je hebt, werd vroeger gebruikt als recuperatietijd voor een moment van mentale instabiliteit.” ‘De ouden stempel’ zou een understatement zijn voor de mens die bovenstaande woorden in de mond zou nemen.

Het is onbegrijpelijk dat onze samenleving op dit moment een vorm van onbegrip uit ten opzichte van mensen met een mentale aandoening of lijden. Net nu de mogelijkheden voor dat bepaald lijden eindeloos worden. Therapie, een bezoek bij de psycholoog of psychiater en medische behandeling, het is allemaal mogelijk.

Nog nooit werd er zoveel onderzoek gedaan naar psychisch lijden met recent de mogelijkheid tot euthanasie als resultaat. Ik ontken niet dat we in België ver staan op vlak van gezondheid. Maar kunnen we het wel allemaal aan? Als twintigjarige is het in ieder geval niet moeilijk. Ik was alles behalve bij zinnen toen de euthanasiewet werd goed gekeurd. Voor actieve levensbeëindiging in het geval van ernstig fysiek of psychisch lijden neem ik zelfs het woord ‘vanzelfsprekendheid’ in de mond. Maar de rest staat niet gelijk aan mijn persoon. De rest komt niet uit mijn generatie. De rest koestert grotendeels een oudere leeftijd dan mezelf. Mensen die opgegroeid zijn zonder de medische vanzelfsprekendheden die deel uitmaken van mijn leven.

Het is daarom zo tegenstrijdig dat het overgrote deel van onze populatie, die ouder is dan 25, de mens niet mens laat zijn en op zoek laat gaan naar de oplossingen voor zijn of haar probleem. Nog tegenstrijdiger is het feit dat het net vooral 25 plussers zijn die burn-outs meemaken. Waarom zijn het net zij die het dan niet toelaten?

Tekst Arne Merlo

HUMAAN • 25

HUMAAN • REPORTAGE

Cannabis vs

Paracetamol & Morfine Overal en al meerdere jaren slaan artikels ons om de oren die het nut, de werking en de genezende kracht van cannabisolie trachten te bewijzen. Het resultaat is overwegend goed, om niet te zeggen volledig. Dat wijzen officiële onderzoeken ook uit. Pure cannabis is en blijft een plant en wordt dubieus naargelang de gebruikswijze: het roken slecht; de olie goed. Beweerd wordt dat het kanker genezend kan werken en zelfs de financiële aderlating die klassieke kankermedicijnen met zich meebrengen de kop indrukt. Tijd voor HUMAAN om de proef op de som te nemen.

Alsof de fysieke en mentale strijd nog niet genoeg zijn, is kanker ook financieel allesbehalve makkelijk te overkomen. De kosten lopen vaak hoog op waardoor kankerpatiënten recht hebben op een hele resem uitkeringen. Na aftrek van die uitkeringen blijft er nog een fractie van het totale prijskaartje over die de patiënt of diens familie dan nog zelf dient te betalen. In euro’s is dat er vrijwel het tegenovergestelde van. Dat bleek uit een artikel, geschreven door Marion Garteiser, uit 2011. Daarin schreef de gezondheidsjournaliste dat het per patiënt, na alle door verzekering en overheid gedekte kosten, nog 2500 euro kost. Dat resultaat werd door onderzoek bepaald over een gemiddelde duur van 2 jaar.

Aangezien dat onderzoek dus al gevoerd is en er al een tijdspanne van 5 jaar prijkt sinds de publicatie van dat artikel, houden we het hier actueel. Cannabisolie bestaat daarentegen wel al langer en de genezende kracht ervan is ook al meerdere keren bewezen. De discussie omtrent het natuurlijke geneesmiddel is wél nog altijd actueel. Of staatssecretaris voor gezondheid Maggie De Block van de Open VLD bezwijkt aan de druk om cannabis te legaliseren, is nog maar de vraag.

26 • HUMAAN

Kanttekening(en) Na diagnose starten de eerste behandelingen. Die kunnen erg uiteenlopen al naar gelang welke van de vele diverse soorten kanker gediagnosticeerd wordt.

Het is daarom voor de hand liggend dat er bepaalde dingen met nuance verorberd moeten worden. Eerst en vooral is het moeilijk gemiddelde prijzen te berekenen. Er bestaat namelijk ook geen ‘gemiddelde kanker’. Elke mens is verschillend, zo ook elke patiënt, waardoor niet elk medicijn voor elke kankerpatiënt even geschikt is.

Een ander belangrijk punt van verwarring is dat cannabis, in om het even welke vorm, de kanker nooit volledig zal weg nemen. Veel artikels uit het verleden denken het tegendeel te bewijzen door resultaten te betitelen met woorden als: ‘Cannabis geneest kanker’. Cannabisolie is uitsluitend pijnverzachtend en relaxerend. Al zijn er meerdere onderzoeken die aantonen dat de twee voornaamste stoffen die aanwezig zijn in Cannabis, namelijk THC en CBD, bepaalde effecten hebben die verscheidene aspecten van kanker bestrijden. Hier vindt u daar een kort overzicht van:

* * *

Het departement Biochemie en Moleculaire Biologie aan de Complutense Universiteit in Madrid deed een eerste klinisch onderzoek naar antitumorale effecten van THC en CBD, daaruit bleek dat Tetrahydrocannabinol (THC) en andere cannabinoïden tumorgroei tegenhouden.

Een studie door de California Pacific Medical Centre, gepubliceerd in de US National Library of Medicine, toonde aan dat cannabidiol (CBD) borstkankercellen verhindert zichzelf te ontwikkelen.

Het blad Oncogene publiceerde een onderzoek door de Harvard Medical Schools Experimental Medicine Department, dat THC longkankercellen verhindert te groeien en te verspreiden.

REPORTAGE • HUMAAN

Do the math Om de juiste benadering van prijzen te kunnen verkrijgen, moet je een apotheker raadplegen. En zo geschiedde. Apothekeres Marguerite Paulissen is de tweede in lijn die het Volksapotheek in Lanaken, op de grens met Nederland, uitbaat. Op de grensstreek worden de inwoners nogal vaak geconfronteerd met nieuwe drugsverhalen of ontdekte wietplantages. Zich in medicinale cannabis verdiepen is naast een verplichting, dus ook een gewoonte voor de apothekeres. Ze weet ons bovendien wijzer te maken in verband met de (voorlopige) niet-legalisatie van cannabisolie. “Naast de controverse rond medicinale cannabis is er ook een tweede factor die er op het moment voor zorgt dat legalisatie uitblijft. Er bestaan nog geen legale leveranciers in België omdat standaardisatie van het medicijn niet mogelijk is. Dit wil zeggen dat het voor de illegalecannabisolie-producent onmogelijk is om telkens opnieuw te garanderen dat elke milliliter olie hetzelfde percentage actieve stof bevat. En dat is een cruciaal gegeven voor medicijnen.”

Het derde punt van kritiek is onvermijdbaar. Het doet dit artikel haast achterhaald lijken of op z’n minst te vroeg uitgeschreven. Cannabisolie is illegaal in België. Productie gaat dan hand in hand met die illegaliteit. De plantjes moeten aangekocht worden in Nederland en bij ons tot olie gefabriceerd worden. Of je moet het product in Nederland zelf gaan kopen. Hoe dan ook blijft het voorlopig een illegaal medicijn. Om het nog ingewikkelder te maken, zoals dat alleen in België kan, moet vermeld worden dat je cannabisolie uitsluitend in een ziekenhuis mag (laten) toedienen.

Eén van de redenen waarom het scheppen van duidelijkheid omtrent het controversiële medicijn voor de gezondheidssector niet snel genoeg kan gaan.

Met de vierde en laatste nuancering vervolgen we eigenlijk het derde punt. We blijven daarmee wel nog altijd wandelen in de voetstappen van het ridicule.

Afgezien van het feit dat cannabisolie illegaal is maar wel toegediend mag worden enkel en alleen in ziekenhuizen, wordt het voor één bepaalde ziekte weldegelijk terugbetaald door de verzekering. MS-patiënten krijgen bij aankoop van cannabisolie het volledige bedrag terug. Gezien de fysieke toestand van mensen die lijden aan deze ziekte moet er absoluut begrip voor geuit worden. Feit blijft wel dat ze het niet legaal kunnen verkrijgen.

~

Pauliss Marguerite

en, ©Arne

Dan nemen we met haar de proef op de som. “De klassieke pijnstillende medicijnen die kankerpatiënten aankopen op voorschrift zijn Paracetamol of Ibuprofen, Tramodol en pijnstillende morfinepleisters. Het is ook die volgorde die gehanteerd wordt in het pijnstillend proces.” Deze medicijnen kosten de patiënt maximum honderd euro per maand. “Door het feit dat cannabisolie illegaal geproduceerd moet worden, is massaproductie onmogelijk.” Het gekende principe van vraag en aanbod speelt hier ook een rol al is Uruguay het enige land ter wereld met een legale markt voor medicinale wiet. Hoe dan ook drukt apothekeres Marguerite Paulissen de beweringen dat cannabisolie kanker financieel dragelijker zouden maken met reden de kop in. Want via anonieme producenten kost het de patiënt zo’n 400 tot 500 euro per maand. “Eens cannabis echter gelegaliseerd wordt en en masse aangemaakt kan worden, lijkt het mij mogelijk dat die prijzen serieus gedrukt kunnen worden.” Er is weldegelijk een wet in de maak, het uitvoeringsbesluit laat nog op zich wachten.

Als alles afgerond is dan zou er een cannabis-spray op de markt komen onder de naam Sativex.

Merlo

Tot dan kunnen we nog niet achterhalen of het effectief goedkoper uitdraait. Een geruststelling mag dan wel wezen dat mevr. De Block verstand van zaken heeft en samen met haar kabinet een juiste beslissing zal nemen. Met mensenlevens treuzel je nu eenmaal niet.

Tekst & foto’s Arne Merlo HUMAAN • 27