Mindside

JUNI 2018 - N°1

MEDITATIE-APPS OM UIT TE PROBEREN

MARIE SCHAAMDE ZICH VOOR HAAR DEPRESSIE

8 TIPS OM EEN BURN-OUT TE VERMIJDEN

MINDSIDE | JUNI 2018 | N°1 | € 4,96

EDITORIAAL

EDITORIAAL Welkom beste lezer, Ongeveer 1 op 4 mensen krijgt vroeg of laat te maken met mentale problemen. Daarom vonden wij het als redactie belangrijk om een magazine te maken over geestelijke gezondheid.

Een doel van dit magazine is om anderen te inspireren.

We geven daarom een aantal interessante tips. Wil je graag wat meer weten over lucide dromen? Of wil je dit zelf ook graag doen? Je leest er op pagina 12 meer over.

Heb je deze week niet veel te doen? De redactie geeft jou een aantal filmsuggesties.

In deze editie besteden we ook heel wat aandacht aan burn-outs. We vonden dit belangrijk omdat deze ziekte jammer genoeg nog niet door iedereen serieus wordt genomen. In het magazine vinden jullie een interessante infografiek over het aantal burn-outs in België. Met een persoonlijke getuigenis tonen we aan wat de gevolgen hiervan zijn.

BÉ DE KONINCK

LUNE BERNSTEIN

“There is no health without mental health.” Deze quote toont aan hoe belangrijk geestelijke gezondheid is.

Hoe belangrijk het is om ons niet alleen fysiek goed te voelen, maar ook in ons hoofd.

Veel leesplezier, Bé, Lune en Julie

JULIE CAMBERLIN

| 3

INHOUDSTAFEL

IN DIT NUMMER ...

4 |

6. KORT NIEUWS

18. INTERVIEW: HOOGSENSITIEF

Wist je dat Virtual Reality binnekort misschien gebruikt wordt om psychoses te behandelen? En dat de mentale gezondheid van 30-plussers verbeterde bij het eten van groenten en fruit?

Lieze Heylen ontdekte op haar elf jaar dat ze hooggevoelig is. Ze vertelt ons over de negatieve, maar ook over de positieve aspecten.

8. INTERVIEW: DEPRESSIE De 36-jarige Marie kreeg in 2016 de diagnose van een depressie. Ze wilde het eerst niet geloven. Ze schaamde zich en verzweeg dit heel lang. Ook tegen haar familie.

Aktion T4, dat is de naam waaronder de nazi’s tijdens Wereldoorlog II 300.000 gehandicapten vermoorden.

Deze slachtoffers mogen niet vergeten worden en daarom maakten wij deze reportage.

12. LUCIDE DROMEN

30. VANESSA BURN-OUT

Kunnen lucide dromen gunstig zijn voor onze mentale gezondheid? Droomcoach Nicoline Douwes Isema geeft wat extra uitleg.

Vanessa (46) kreeg in 2016 een burn-out. Ondertussen is ze genezen, maar ze ervaart nog steeds fysieke lasten hiervan.

22. TIERGARTENSTRASSE 4

INHOUDSTAFEL

34. MENTALE PROBLEMEN IN STEDEN Tegen 2050 zou twee derde van de wereldbevolking in de stad wonen. Maar volgens sommige onderzoeken blijken mensen in steden vatbaarder te zijn voor pyschologische problemen.

48. MAKEN SOCIALE MEDIA ONS DEPRESSIEF? Sociale media, het is amper weg te denken uit deze tijd.

Maar er is ook een keerzijde van deze handige technologie.

40. FILMTIPS

52. INTERVIEW: NATUURTHERAPEUT

Onze redactie selecteerde 2 films die de moeite waard zijn om te bekijken.

Natuurtherapeut Pieter de Wit wil mensen meer bewust maken van de omgeving en van hun eigen lichaam. Dit heeft als doel je stressniveau te doen dalen.

42. GETEST: MEDITATIE-APPS 5 meditatie-apps om te relaxen.

44. INTERVIEW: LIFE COACH HERLINDA Toen ze zelf tegen een burn-out aanleunde, besloot Herlinda om een opleiding tot life coach te volgen.

| 5

KORT NIEUWS

KORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KO PILLEN EN PRATEN WERKEN HET BESTE BIJ TERUGKERENDE DEPRESSIES Mensen die bij terugkerende depressies antidepressiva nemen in combinatie met preventieve cognitieve therapie, hebben de minste kans om te hervallen. Dat hebben onderzoekers van het AMC (Academisch Medisch Centrum in Amsterdam), Rijksuniversiteit Groningen en RadboundMC bewezen. Voordien dachten wetenschappers dat antidepressiva de beste manier waren om een volgende depressie te vermijden. De kans om binnen de twee jaar te hervallen in een depressie is 41% lager als je antidepressiva slikt en therapie neemt vergeleken met het gebruik van enkel antidepressiva. Dat is nog steeds veel, maar zonder antidepressiva is het aantal aanzienlijk hoger.

Preventieve cognitieve therapie is een speciale soort therapie die ter preventie van depressies wordt gegeven. Er wordt hierbij aandacht besteed aan het herkennen van negatieve gedachten en hoe je ze kan beïnvloeden.

BRON: LANCET PSYCHIATRY

GROENTEN EN FRUIT ZORGEN VOOR BETER HUMEUR BIJ 30-PLUSSERS Onderzoekers van The State University of New York hebben onderzoek gedaan naar de link tussen voeding en mentale gezondheid. Er was een verband met de leeftijd van de proefpersonen omdat het brein van jongvolwassenen anders is dan dat van 30-plussers. Ze werden daarom onderverdeeld in 2 groepen: 18-29 jarigen en 30-plussers. De mentale gezondheid van de 30-plussers verbeterde bij het eten van groenten en fruit omdat het lichaam door de veroudering meer nood heeft aan antioxidanten. Koffie en koolhydraatrijke voeding bleken dan weer boosdoeners voor de dertigplussers.

Dit komt omdat we door deze voeding minder in staat zijn onze stress onder controle te houden.

Bij de 18-29 jarigen lijdt rood vlees en gevogelte tot een beter humeur. Bij de 30-plussers had dit geen effect.

6 |

KORT NIEUWS

ORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KORT • KORT MEISJES LIJDEN MEER AAN EXAMENSTRESS DAN JONGENS Ongeveer 80 procent van de meisjes ervaart stress bij de gedachte aan een examen. In vergelijking met de jongens ligt dit aantal negen procent hoger. Dat blijkt uit onderzoek van psychiater Michiel Bosman afgenomen bij 1052 jongeren. Meisjes zijn vaak kritischer voor zichzelf dan jongens.

Het hoge percentage komt onder andere door de druk op school en het gebrek aan ontspanning. Bovendien is de druk om hoge cijfers te halen ook toegenomen. De ouders spelen ook een belangrijke rol in dit verhaal.

Ongeveer 50 procent van de jongeren heeft stress om goede cijfers te halen op school door de druk van ouders of verzorgers. Deze stress komt voornamelijk omdat jongeren bang zijn om hun ouders teleur te

stellen. In dit geval ervaren jongens (55 procent) meer druk dan meisjes (42 procent). Volgens Michiel Bosman komt dit omdat jongens vaak zorgelozer zijn omtrent hun schoolprestaties. Daarom voelen ouders dat ze er meer boven op moeten zitten.

Bron: pexels.com

VIRTUAL REALITY ALS BEHANDELING TEGEN PSYCHOSES Mensen met een psychose kunnen hun angsten overwinnen door Virtual Reality therapie. Ze zijn na een sessie minder bang en doen dingen ze al jaren niet meer durfden. Het effect van de VR-behandeling is bovendien veel groter dan de normale behandeling. Dat blijkt uit onderzoek van de Vrije Universiteit Amsterdam en het Universitair Medisch Centrum Groningen.

De deelnemers konden met een VRbril rondlopen in een virtuele bus, supermarkt of winkelstraat. In deze virtuele omgeving oefenden ze samen met hun psycholoog om naar vreemden toe te gaan en gesprekken te starten. De gebeurtenissen waar de patiënten bang voor waren, konden in deze nagemaakte wereld niet optreden.

Deze toepassing van VR is een belangrijke vernieuwing in de gedragstherapie. VR maakt het voor patiënten mogelijk om te oefenen met situaties die omwille van angst en achterdocht in het echte leven te moeilijk zijn.

TEKST EN FOTO’S: JULIE CAMBERLIN

Bron: pexels.com

| 7

INTERVIEW

“IK VRAAG ME SOMS AF WAAROM IK NIET EERDER GESCHEIDEN BEN.”

MARIE SCHAAMDE ZICH VOOR HAAR DEPRESSIE

“Ik mag niet vergeten dat sommige situaties tijdelijk zijn”

“Ik had me helemaal afgezonderd, ook op sociale media.”

“Nee dat kan niet, ik kan geen depressie hebben! Zo erg is het allemaal niet,” dacht Marie (36) in 2016 toen haar huisarts vertelde dat ze een depressie had. Ze zat toen een aantal weken thuis, maar dat werd alleen maar erger. “Als je moet gaan werken, heb je een vaste routine.

Thuis niet. Ik sliep continu en toch was ik moe. De huisarts vroeg of ik terug kon gaan werken, maar dat zag ik helemaal niet zitten.

Hij heeft me toen naar de psycholoog gestuurd en als ik niet ging, verlengde hij mijn ziektebriefje niet. Ik heb toen direct een afspraak gemaakt.”

TEKST EN FOTO’S: JULIE CAMBERLIN

8 |

INTERVIEW

“Ik geraakte mijn bed niet uit, ik weende constant op het werk, mijn concentratie was volledig weg. Mijn baas stuurde mij regelmatig naar huis omdat het echt niet ging. Toen mijn huisarts over een depressie sprak was ik vol ongeloof. Het was een klap in mijn gezicht. Na de verschillende testen van de psycholoog en na het Googelen van andere mensen hun verhalen, kwam het besef: Ik heb een depressie.”

AFGEZONDERD “In 2016 ben ik zeven maanden thuisgebleven. In het begin kwam ik niet buiten. Ik had me helemaal afgezonderd, ook op sociale media. De telefoon liet ik rinkelen. Van mijn bed ging ik naar de badkamer en naar de keuken. Voor de rest lag ik constant in bed.

De voornaamste oorzaak van mijn depressie was mijn toenmalig huwelijk. Na die zeven maanden dat ik thuis was, ben ik gescheiden. Mijn ex-man had een alcoholprobleem.

Ik heb hem vaak duidelijk gemaakt dat hij hulp moest zoeken, maar hij gaf dat nooit toe. Mijn zoon, die nu dertien is, had ook enorm veel schrik. Hij kwam al jaren zijn slaapkamer niet uit. Momenteel is hij in het weekend bij zijn papa, maar ik voel me niet op mijn gemak als hij daar is.”

PSYCHOLOOG “Ik ging tijdens die zeven maanden dat ik thuis was, een keer per week naar de psycholoog. Ik wou zelf geen antidepressiva of andere

medicatie. De huisarts heeft wel slaappillen voorgeschreven, maar die wou ik bewust niet nemen omdat die verslavend zijn. Ik had een ziektebriefje voor een lange tijd, dus vond het niet erg als ik ’s nachts niet sliep en overdag wel.

De psycholoog benaderde mijn situatie op een heel andere manier dan ik.

We praatten veel en ik kreeg ook elke week huiswerk mee zoals een half uur wandelen.

Achteraf gezien is dat heel simpel, maar in het begin was dat zo moeilijk voor mij. Daarna veranderden de huistaken.

Hij maakte bijvoorbeeld een dagindeling voor mij waardoor ik meer structuur kreeg.

Hij stuurde me ook een sessie zelfhypnose op via WhatsApp. Ik had toen last van paniekaanvallen en dat kalmeerde me. Nu luister ik er soms nog naar als ik in de trein zit.

SCHAAMTE “Toen ik vijf maanden thuis was, heb ik tegen mijn zus durven vertellen dat ik in een depressie zat. Ze was de eerste en één van de weinigen die het weten. Ik schaamde me en voelde me een zwakkeling. Haar reactie was wel heel positief.

“Een half uur wandelen.

Achteraf is het heel makkelijk, maar in het begin was dat zo moeilijk voor mij”

Na elf maanden psycholoog heb ik tegen mijn ex-man verteld dat ik wilde scheiden. Ik wou zo niet meer leven. Sindsdien ben ik niet meer naar de psycholoog geweest. Ik kon het onmogelijk combineren met mijn twee jobs en financieel zag ik het ook niet zitten. Één sessie kost 60 euro en per jaar krijg je maar 200 euro terug van de mutualiteit.”

De rest van mijn familie weet dat nog altijd niet. Ik heb artrose en had in die periode iets aan mijn voet waardoor ik vaak naar het ziekenhuis moest.

Ze dachten dat ik daarvoor zo lang thuis was en ik heb dat zo gelaten. Zelfs mijn ouders heb ik het nooit verteld.

Maar ik denk dat ze wel een vermoeden hadden, zeker omdat ik ging scheiden nadat ik 7 maanden thuis ben geweest. Ze waren niet verrast en hebben er nooit iets over gevraagd.

Ook op mijn werk wisten ze niet dat ik door een depressie zo lang afwezig was. Af en toe stuurde iemand een bericht en dan zei ik dat ik last had van mijn artrose, maar dat was niet de echte reden waarom ik thuis was. Bij mij op het werk waren er al een aantal mensen die een lange tijd afwezig waren door een burn-out of depressie en dan lachten sommige collega’s daarmee. Ik wou niet dat ze hetzelfde bij mij deden.”

| 9

INTERVIEW

SCHEIDING “Nu voel ik mij veel beter. Ik kom graag thuis, wat vroeger niet het geval was. Ik voel me terug vrij en mijn zoon ook. Dat merk ik aan hem. Vroeger sloot hij zich op in zijn slaapkamer. Als zijn vader in de woonkamer was, dan kwam hij nooit. Ik vraag me soms af waarom ik niet eerder ben gescheiden. Maar ik had schrik dat ik het alleen niet redde. Een kind alleen opvoeden en financieel rondkomen zag ik niet zitten. Ik ben blij dat ik tegen mezelf heb gezegd: “Ook al leef ik op straat, dit gaat zo niet meer verder.”

Van de psycholoog heb ik geleerd om bepaalde zaken anders te bekijken.

Ik mag ook niet vergeten dat sommige situaties tijdelijk zijn. Sinds de

scheiding ben ik nog steeds bezig met gerechtskosten, notariskosten en advocaten te betalen. Mijn exman betaalt die niet en ik moet dat allemaal voorschieten. Ik krijg dat geld hopelijk op een dag terug. Het is maar een tijdelijke situatie en ik kom er wel bovenop.

*Marie is een fictieve naam.*

“Ik heb geen schrik om te hervallen, de grootste oorzaak van mijn depressie is uit mijn leven”

Op vlak van relaties ben ik hard veranderd. Ik merk dat ik nu veel afstandelijker ben tegenover mannen. Als mannen ergens niet mee akkoord gaan, dan wijs ik hen meteen de deur. In het begin zei ik: ‘ik ga nooit meer hertrouwen.’ Maar daar heb ik nu wel een andere kijk

“In het begin zei ik ‘ik ga nooit meer hertrouwen’, maar daar heb ik nu een andere kijk op.”

10 |

op. Ik heb ook geen schrik om te hervallen. De grootste oorzaak van mijn depressie is uit mijn leven.”

RUBRIEK

RECLAME

| 11

RUBRIEK

12 | Shariannah op Flickr (CC BY 2.0)

DIEPGANG

“JE KAN JEZELF ONTWIKKELEN MET HELDERE DROMEN”

KUNNEN LUCIDE DROMEN JE MENTALE GEZONDHEID VERBETEREN? Er is één kans op twee dat je al eens een lucide droom gehad hebt: een droom waarin je beseft dat je droomt. ‘Droomcoach’ Nicoline Douwes Isema legt uit hoe ze je kunnen helpen, maar somt ook een paar nadelen op. “Het is verleidelijk om te denken dat je alles wat vervelend is kan wegdromen door middel van lucide dromen.”

TEKST: BÉ DE KONINCK ILLUSTRATIES: CDD020 (PIXABAY, CC0)

“Bij lucide dromen weet je dat je droomt. Je weet wat je aan het doen bent, ook al slaap je”, vertelt Nederlandse droomcoach Nicoline Douwes Isema. Als coach helpt zij mensen hun dromen begrijpen en hun nachtmerries weg te krijgen, maar ze verdiept zich ook in lucide dromen. Het verschil tussen een gewone en een lucide droom is dus dat je je bij de laatste ervan bewust bent dat je aan het dromen bent, en dat zie je ook als je de hersenen onder een MRI-scanner zou leggen.

BEWUST DROMEN “Bij een gewone droom zie je dat bijna het hele brein heel actief is.

Er gebeurt vanalles en er worden

verbanden gelegd die je normaal bijna nooit zou leggen”, vertelt Nicoline. “Het enige deel van de hersenen waarbij je ziet dat er bijna geen activiteit is, is de prefrontale cortex, die in het voorhoofd zit. Dat gedeelte van het brein gebruiken wij vooral als we logisch nadenken, redeneren of plannen. Tijdens de meeste dromen staat dat gedeelte dus ‘uit’, waardoor je helemaal niet in de gaten hebt dat je aan het dromen bent.”

Bij lucide dromen staat ook dat rationele gedeelte van de hersenen ‘aan’. “Je ziet op MRI-scanners dat alle delen van het brein bloedtoevoer krijgen. Op een hersenscan lichten dan alle delen op met activiteit. Als je een persoon met een lucide droom dan wakker maakt, zegt die: ‘Ik was aan het dromen, en ik wist dat ook.’”

Ongeveer de helft van de mensen heeft al eens een lucide droom gehad. Dat blijkt uit een studie uit 2016 van David T. Saunders en collega’s. Lucide wil zeggen helder, klaar, of duidelijk. De Nederlandse psychiater Frederik van Eeden wordt beschouwd als de eerste die de term gebruikte in 1913, maar de term rêve lucide stond al in 1867 in een boek van de Franse sinoloog Marquis d’Hervey de Saint-Denys over ‘dromen sturen’.

URENLANGE HIGH “Dromen zijn heel echt op het vlak van de invloed die ze hebben op onze lichamelijke en mentale gezondheid”, schrijft Robert Waggoner in zijn boek Lucid Dreaming: Gateway to the Inner Self uit 2008.

Waggoner is een Amerikaanse

“Je hebt heel directe toegang tot je onderbewuste droomgedachten. Dat kan inzichten geven” | 13

DIEPGANG

schrijver en is afgestudeerd als psycholoog. “Dromen kunnen onze stemmingen veranderen. We kunnen ‘met het verkeerde been uit het bed stappen’, zoals vaak wordt gezegd. Maar lucide dromers zeggen dat ze een uren- of dagenlange high ervaren nadat ze een aangename of opwindende lucide droom gehad hebben.”

Op het eerste gezicht lijken lucide dromen een heleboel voordelen te hebben. “Tijdens gewone dromen kom je soms op goede ideeën, maar je vergeet ze heel vaak weer als je wakker wordt”, vertelt Nicoline. “Maar stel dat je in een lucide droom bent, dan ben je er helder bij en kan je dingen onderzoeken of aan droomkarakters vragen stellen.

Je hebt heel directe toegang tot je onderbewuste droomgedachten.

Dat kan inzichten geven.”

Dat blijkt ook uit het onderzoek uit 2014 van onderzoekers Patrick Bourke en Hannah Shaw. Zij onderzochten of lucide dromen je inzichtsvermogen kunnen verbeteren. “We hebben in dit onderzoek vastgesteld dat mensen die frequent lucide dromen beter zijn in het oplossen van problemen die inzicht vergen”, schrijven Bourke en Shaw. “In het bijzonder hadden de lucide dromers het vermogen om de verbanden te zien die nodig waren om de problemen op te lossen.”

CONTROLE OVER JE NACHTMERRIES Lucide dromen zouden je mogelijk ook mentaal gezonder kunnen maken. Volgens een studie van Mi-

14 |

chael Schredl en Evelyn Doll hebben dromers die hun dromen goed kunnen onthouden een verbeterde mentale gezondheid, zelfzekerheid en assertiviteit. Lucide dromen kan je meestal veel gemakkelijker onthouden dan gewone dromen.

“Net omdat dat rationele deel van de hersenen actief is”, voegt Nicoline toe. De lucide variant van een droom zou op die manier dus kunnen bijdragen aan de mentale gezondheid.

“Overdag kan je proberen ergens niet aan te denken, maar in je onderbewustzijn zal het toch naar boven komen in de droom” “Lucide dromen worden vaak gebruikt bij mensen die posttraumatisch stresssyndroom (PTSS) hebben”, zegt Nicoline. “Bij PTSS zijn nachtmerries veelvoorkomend. Dat is verontrustend, want als je niet meer kan slapen, ontregelt dat je hele leven. Controle hebben over hun nachtmerries kan bij sommige mensen verlichting geven.”

Nicoline geeft een voorbeeld van hoe je van nachtmerries af kan geraken door je dromen te sturen.

“Stel dat je nachtmerries hebt over een monster, dan kan je in lucide dromen iets proberen om er tege-

nin te gaan, bijvoorbeeld door het monster aan te spreken. Dat kan tot verrassende situaties leiden, bijvoorbeeld dat het monster zegt dat hij vrienden wil worden. Dan zijn nachtmerries helemaal niet meer zo eng en komen ze ook niet snel meer terug.”

Tine De Smet (29) uit Leuven heeft zelf regelmatig lucide nachtmerries. “Ik heb vooral nachtmerries over een gebeurtenis uit het verleden. Die dromen kan ik heel erg manipuleren”, vertelt Tine. Ze is vroeger jarenlang misbruikt geweest en werd gestalkt door haar misbruiker. “In een nachtmerrie werd ik eens achtervolgd en botste ik tegen een muur aan. Daar heb ik er toen voor gezorgd dat er een deur verscheen, waardoor ik weg kon en niet meer gevangen was.

Andere keren droom ik dat ik de dader echt kan slaan en dat ik veel sterker ben. Daardoor wordt de droom veel minder eng.”

Voor Tine helpen die lucide dromen bij haar verwerkingsproces. “Ik voel me veel krachtiger na een lucide droom. In zulke nachtmerries kan ik ‘winnen’ terwijl dat bij gewone dromen niet het geval is. Dat helpt wel. Dan heb ik het gevoel dat ik beter word”, zegt Tine.

Toch zijn lucide dromen in sommige gevallen niet de oplossing volgens Nicoline. “Ik had eens een cliënt die veel nachtmerries had.

Dat waren heel stresserende dromen over wegrennen bijvoorbeeld.

Die persoon was in het echt ook heel gestresst en had een heel zware baan. Hij zat tegen een burn-out aan. Ik kan dan wel zeggen: ‘Ga lu-

DIEPGANG

cide dromen’, maar dan geef ik hem er nog een taak bij. Dat heeft geen zin.”

“Het probleem was bij hem niet de nachtmerrie, maar zijn werk dat eigenlijk te zwaar voor hem was.

Toen hij van baan veranderde gingen de nachtmerries vanzelf weg.

Bij hem had het niet veel zin om hem te leren lucide dromen, want dat zou hem alleen maar meer stress gegeven hebben.”

MINDFUL IN HET LEVEN STAAN Robert Waggoner zegt dat de dromen nog veel meer kunnen oplossen: fobieën, verslavingen en angsten. “Mensen helpen die lijden aan

PTSS schijnt maar het begin te zijn”, schrijft Waggoner in een artikel op The World of Lucid Dreaming, ‘s werelds populairste website over lucide dromen.

Sommige onderzoekers spreken dit tegen. Zo is er een studie van onderzoekers Steven Jones en Tadas Stumbrys uit 2014 waarin werd onderzocht of lucide dromen samenhangen met mentaal welzijn. “Psychologisch welbevinden hing niet samen met lucide dromen”, schrijven de onderzoekers.

Dat blijkt ook uit het onderzoek dat de Nederlandse studente Kim Verhagen deed in 2014. Zij onderzocht of leren lucide dromen een positieve invloed zouden hebben op de mentale gezondheid. “Leren lucide

dromen leidde niet tot een toename in mindfulness en psychologisch welbevinden”, schrijft Kim. Ze voegt daar een mogelijke verklaring aan toe: leren lucide dromen is niet hetzelfde als kunnen lucide dromen.

Wat Kim wel meedeelt in haar verslag is dat de lucide dromers in haar onderzoek een verhoogd bewustzijn ervaarden. Dat vertelt ook Nicoline. “Een van de eerste stappen die je moet nemen als lucide dromer is je heel bewust worden van wanneer je droomt en wanneer je wakker bent”, zegt Nicoline.

“Zoals naar een klok kijken, wegkijken en dan terugkijken: in het echt zal die klok er terug net hetzelfde uitzien. In een droom is alles niet

| 15

DIEPGANG

zo logisch, dus zal de tijd anders staan of is de klok bijvoorbeeld veranderd in een schilderij. Je moet je afvragen: ‘Hoe weet ik dat ik wakker ben of dat ik slaap?’ Dat is een hele mindful manier van in het leven staan. Je bent heel bewust.”

“Stel dat je nachtmerries hebt over een monster, dan kan je in lucide dromen iets proberen om er tegenin te gaan, bijvoorbeeld door het monster aan te spreken”

GEEN DUIZEND-DINGENDOEKJE Er wordt dan wel getwijfeld of lucide dromen echt kunnen helpen bij aandoeningen als depressies bijvoorbeeld, maar de voordelen lijken op te wegen tegen de nadelen. “Er zijn nog geen fysieke nadelen gevonden”, gaat Nicoline verder.

Een nadeel dat zij wel tegenkomt als droomcoach is dat niet iedereen talent lijkt te hebben om lucide te dromen. “Sommigen hebben er gewoon meer aanleg voor dan anderen. Dat kan frustrerend zijn voor mensen die ermee hun problemen willen oplossen. Maar als het niet lukt, dan lukt het niet.”

Een ander nadeel is dat het vermoeiend kan zijn om bezig te zijn met lucide dromen. “Het is niet de meest rustgevende staat van zijn.

Het zit heel dicht aan tegen wakker worden. Lucide dromen gebeuren vlak voordat je wakker wordt, tijdens de REM-slaap.” REM staat voor Rapid Eye Movement, dat verwijst naar de constante beweging van de ogen tijdens deze slaapfase.

Nicoline vertelt dat ze het fenomeen zeker niet ziet als een duizend-dingen-doekje. “Het zal nooit alles oplossen”, zegt ze. “Het is verleidelijk om te denken dat je alles

16 |

wat vervelend is kan wegdromen door middel van lucide dromen, maar dat is toch niet helemaal waar. Dat gaat niet lukken op de duur. Het blijft nog steeds je eigen hoofd. Overdag kan je proberen ergens niet aan te denken, maar in je onderbewustzijn zal het toch naar boven komen in de droom.”

Lucide dromen zijn geen oplossing voor alles, maar ze kunnen in sommige gevallen een goed hulpmiddel zijn. “Je kan jezelf ermee ontwikkelen”, vertelt Nicoline. “Dat kan een route zijn naar een beter leven.

Zelfontwikkeling maakt mensen blij, en mensen die nachtmerries hebben worden er ook blij van als die verdwijnen.”

RUBRIEK

RECLAME

| 17

INTERVIEW

HOOGGEVOELIGE LIEZE HEYLEN:

“ALLES WAT BEWEEGT GEEFT PRIKKELS EN WERKT VOOR MIJ AFLEIDEND”

18 |

INTERVIEW

De 23-jarige Lieze Heylen ontdekt op elfjarige leeftijd dat ze hoogsensitief is. Dat wil zeggen dat ze extra gevoelig is voor prikkels van buitenaf zoals geluid, licht en geur. Hoewel hoogsensitiviteit zeker zijn lasten meebrengt, is Lieze blij dat ze het is. Het hoort bij haar en heeft haar gevormd tot wie ze nu is.

TEKST EN FOTO’S LUNE BERNSTEIN

“Stel je bent in een drukke kamer met veel mensen en ergens in die kamer in een hoekje beweegt iets op een computerscherm. Dit voorbeeld gebruik ik om uit te leggen hoe hoogsensitiviteit aanvoelt.

De meeste mensen zullen het niet doorhebben, maar mij zou zoiets nooit ontgaan.”

“Via mijn mama kwam ik er denk ik twaalf jaar geleden achter dat ik het was, ze had net een boek gekocht en herkende haarzelf maar ook mij heel erg in de kenmerken van hoogsensitiviteit. Vervolgens ben ik me er enorm veel in gaan verdiepen op de lagere school, het gaf me een antwoord op de vraag, waarom ik zo was. Ik ben bijvoorbeeld heel snel moe en overprikkeld. Hoewel ik er nooit echt problemen mee had, weet ik wel dat niet iedereen het zo serieus nam.

Zeker twaalf jaar geleden niet.

Hoogsensitivieit was nog helemaal niet bekend en er was ook maar weinig over te vinden.”

ERVARINGEN “Alles wat beweegt geeft mij prikkels en werkt afleidend. Ik weet altijd dat ik me moet focussen maar het kost heel veel moeite om me te blijven concentreren op een ding.

Dankzij mijn hoogsensitiviteit beleef ik ervaringen veel intenser, de negatieve maar ook positieve. Ik kan ontzettend dankbaar en blij zijn om dingen die andere vanzelfsprekend vinden. Dat verrast mijn omgeving vaak. Zoals complimentjes krijgen, het doet meer met mij en komt ook veel dieper binnen. Maar ook negatieve ervaringen beleef ik veel intenser.

Ik ben nooit echt boos maar ik kan wel heel verdrietig zijn bijvoorbeeld. Of bij onbedoeld verkeerd overkomen kan ik erg emotioneel worden.

Op stap gaan en festivals bezoeken is ook echt niks voor mij. Ik heb veel slaap nodig, minstens tien uur per nacht. Ik vind het wel jammer dat ik veel mis doordat ik zoveel slaap, maar aan de andere kant is op stap gaan ook niet iets wat mijn vriendengroep doet. Ik heb gelukkig leuke rustige vrienden, je trekt elkaar toch aan.”

“Ik hoef geen andere behandeling.

Mensen kennen mij zoals ik ben, daar hoeft geen label bij”

LABEL “Voor mezelf vind ik het fijn dat ik op mijn situatie een woord kan plakken. “Hoogsensitiviteit, het is

dat maar.” Aan anderen vertel ik eigenlijk nooit dat ik hoogsensitief ben. Niet veel mensen weten het en ik vind niet dat het een meerwaarde heeft. Mensen kennen mij zoals ik ben en daar hoeft geen label bij.

Ik hoef geen andere behandeling en wil het anderen ook niet vertellen.

Enkel als ik vermoed dat diegene ook hooggevoelig is zal ik erover beginnen.”

ZWAARSTE TIJD “Op de lagere school was ik een druk kind, ik had al veel last van concentratieproblemen, maar de middelbare school was zeker mijn zwaarste tijd. Ik had veel last van de drukte op school vooral tijdens de middag.

Na school was ik altijd doodmoe en moest ik veel bijkomen van alles.

Op een gegeven moment was het zo erg dat ik tussen de middag thuis ging eten, weg van de drukte, dat hielp. Het waren lange dagen op school in de les zitten en je moest je blijven concentreren op de docent, maar dit lukte mij niet. Ik wist dat ik me moest concentreren op de les maar ik zag en hoorde alles wat er om me heen gebeurde waardoor het heel moeilijk was om te focussen. Daarom heb ik ook altijd gevraagd aan de docenten of ik met examens vooraan in de klas mocht zitten, op die manier kon ik minder afgeleid worden door mijn klasgenoten.

Op de hogere school had ik er veel minder last van. Je was veel vrijer en ik kon meer op mezelf zijn. Misschien dat dit er ook mee te maken heeft dat ik vanaf toen wist waar mijn grenzen lagen. Ik ben assertief en trek mezelf terug wanneer dat nodig is. Het heeft even geduurd

| 19

INTERVIEW

“Ik beleef positieve dingen ook véél bewuster, zo kan ik intens dankbaar zijn’’ - Lieze Heylen

voordat ik dat kon maar ik heb het mezelf aangeleerd, ik heb nood aan rustige momenten.

Door mezelf terug te trekken, thuis te zijn, series te kijken of te koken kom ik tot rust. Toch probeer ik ook zoveel mogelijk mijn grens te blijven opzoeken.”

VEGANISME

“Ik heb nood aan rustige momenten, toch probeer ik ook zo veel mogelijk mijn grens te blijven opzoeken”

“Ik voel alles heel sterk, zo ook empathie voor dieren.

Sinds mijn twaalfde ben ik gestopt met vlees eten en inmiddels ben ik ook al een paar jaar veganist. Ik kan het niet over mijn hart krijgen om nog vlees te eten, ik

20 |

zou me er te schuldig over voelen.

Ik ben mensen ook mega dankbaar als ze rekening houden met mij. Op mijn verjaardag had papa voor alle gasten ook veganistisch gekookt en dat was voor mij echt het mooiste cadeau ooit. Ik denk dat mijn hoogevoeligheid samenhangt met het veganisme, hoewel ik het ook ben om ecologische redenen.

Waarschijnlijk zijn ook meer veganisten hooggevoelig. Ik weet niet of er echt een link tussen veganisme en hoogsensitiviteit zit, maar in mijn geval denk ik van wel.”

HOOGSENSITIVITEIT/ HOOGGEVOELIGHEID Hoogsensitiviteit is geen stoornis maar een aangeboren persoonlijkheidskenmerk. Ongeveer vijftien procent van de totale wereld bevolking is het. Mensen met hoogsensitiviteit ervaren meer en intenser dan anderen.

Ze hebben meer tijd nodig om bepaalde prikkels te verwerken en om daarvan te herstellen. Dit is ook effectief zichtbaar in de hersenen. Volgens onderzoek van de Amerikaanse psychotherapeute, Elaine Aron, is hoogsensitiviteit erfelijk.

RUBRIEK

RECLAME

| 21

RUBRIEK

De verwelkte bloemenkransen aan de voet van de muur lijken wel een metafoor voor hoe de slachtoffers van Aktion T4 tientallen jaren genegeerd werden.

22 |

RUBRIEK

BERLIJNREPORTAGE

DE VERGETEN SLACHTOFFERS VAN TIERGARTENSTRAβE 4

| 23

REPORTAGE

Het gedenkmonument voor de slachtoffers van Aktion T4 bestaat uit een 24 meter lange muur.

Pas in 2014 onthulde Berlijn het gedenkmonument voor de slachtoffers van Aktion T4, vernoemd naar het hoofdkantoor op de Tiergartenstraβe 4. Aktion T4 was de codenaam die de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten voor eugenetische euthanasie- en verplichte sterilisatie van gehandicapte mensen. In de periode van 1939 tot 1945 maakte Aktion T4 300.000 slachtoffers waaronder ook het zevenjarige jongetje Alfred Wödl.

TEKST EN FOTO’S: LUNE BERNSTEIN, JULIE CAMBERLIN & BÉ DE KONINCK

24 |

Het Oostenrijkse jongetje Alfred Wödl was amper zeven jaar oud toen de nazi’s hem vermoordde volgens het ‘kindereuthanasie’-programma. Omdat hij vanaf een jonge leeftijd moeite had met lopen en spreken, was hij zijn leven volgens de nazi’s niet waard. Vermoedelijk doordat zijn moeder kort voor de bevalling een rookvergiftiging opliep, was het jongetje nu voor zijn leven getekend en belandde hij in januari 1941 in het Spiegelgrund instituut in Wenen. Hij stierf een maand later. Zijn moeder, Anna Wödl, heeft altijd gestreden voor

het leven van haar zoon en demonstreerde zelfs mee in protesten, toch was er niks meer dat ze voor hem kon doen. Alfred stierf op 22 februari 1941 aan een ‘longontsteking’. Hij was slechts één van de 300.000 mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog omwille van mentale gezondheidsproblemen de dood vonden.

AKTION T4 In oktober 1939 werd onder bevel van Adolf Hitler gestart met het

REPORTAGE

ACHTERNICHT VAN HITLER SLACHTOFFER VAN AKTION T4 Aloisia Veit (1891-1940), een achternicht van Adolf Hitler werd in december 1940 op 49-jarige leeftijd vergast in het euthanasiecentrum Hartheim. Aloisia, Louise, leed aan schizofrene mentale instabiliteit, hulpeloosheid, depressie, hallucinaties en waanvoorstellingen. Ze zat jarenlang in verschillende inrichtingen opgesloten en was vaak vastgeketend aan een metalen bed.

Aloisia was twee jaar jonger dan Hitler en was via de vaderskant van Hitler, de Schicklgrubers, familie van hem. Volgens historici is Aloisia een reden waarom Hitler zijn eigen familie geheim hield, maar of Hitler toen van haar vergassing af wist, is niet duidelijk.

Het Oostenrijkse jongetje Alfred Wödl was slachtoffer van de euthanasiemoorden.

programma Aktion T4. Mensen die gehandicapt waren of leden aan een psychische stoornis werden gesteriliseerd en/of vermoord, om zo de genetische zuiverheid van het Germaanse volk te behouden.

Zogezegd omdat hun bestaan zinloos was, ze hun leven niet waard waren en ze hen zo eerder een plezier deden door ze niet langer te laten lijden. Het begon met ‘euthanasie’ bij kinderen en een jaar later in 1940 werden ook volwassenen slachtoffer van verplichte sterilisatie en moord.

Vanuit het hoofdkantoor op de Tiergartenstraβe 4 (T4) in Berlijn werden de besluiten uitgevoerd en mensen afgevoerd naar speciale euthanasiecentra zoals Hartheim en Sonnenstein. In die laatste alleen al werden in de periode 1940/41 duizenden mensen vergast omwille van een handicap of psychische stoornis. Terwijl de officiële Endlösung der Judenfrage (het officieel systematisch uitroeien van joden door middel van vergassing) pas in het voorjaar van 1942 werd doorgevoerd. Op dat moment hadden duizenden mensen met

psychische stoornissen de dood al gevonden in de gaskamers van de euthanasiecentra.

Zo was er de Oostenrijkse Helene Melanie Lebel. Haar mentale gezondheid begon sterk te verergeren toen ze negentien was.

Vijf jaar later, in 1935, kreeg ze een inzinking en werd ze naar een psychiatrisch ziekenhuis gestuurd.

Schizofrenie, zeiden de dokters.

Vanaf toen mocht Helene nooit meer terug naar huis, zelfs niet toen ze beter aan het worden was. In 1940 stuurden de authoriteiten Helene

| 25

REPORTAGE

naar een van de euthanasiecentra in Brandenburg, Duitsland. Haar moeder kreeg toen een regelrechte leugen te horen; haar dochter was zogezegd verplaatst naar een ander psychiatrisch ziekenhuis in Duitsland. Helene werd datzelfde jaar nog vergast in het centrum van Brandenburg.

KINDER ‘EUTHANASIE’ Tot 1940 was er enkel sprake van kindereuthanasie. Kinderen werden bij hun familie weggehaald en kwamen terecht in speciale centra voor onderzoek. Tegen de ouders werd gezegd dat dokters de kinderen konden genezen en dat het een risicovolle ingreep zou zijn, maar de kans op genezing was er.

Velen van hen stierven korte tijd later door uithongering of werden vergast, tegen de ouders werd vaak gelogen over de doodsoorzaak.

Na hun dood werden de hersenen verwijderd en aan nazidokters geleverd voor onderzoek, zo ook die van Alfred Wödl. Deze zijn na zijn autopsie nog tot 2001 bewaard gebleven in het ziekenhuis Spiegelgrund in Wenen, hierna werden ze begraven.

BLAUWE MUUR De villa op de Tiergartenstraβe 4 staat er niet meer. Het originele gebouw raakte tijdens de oorlog erg beschadigd, maar stond nog overeind toen het Sovjetleger dat gedeelte van Berlijn bevrijdde. In 1949 werd het gebouw volledig afgebroken.

26 |

“Het is moeilijk om te zeggen of het monument de gebeurtenissen eer aan doet”, vindt bezoeker Emma Trent.

Waar zich vroeger deze villa bevond, het hoofdkantoor van Aktion T4, vind je nu een 24 meter lange blauwe glazen muur; een ontwerp van architect Ursula Wilms en landschapsarchitecten Nikolaus Koliusis en Heinz W. Hallmann.

De verwelkte bloemenkransen aan de voet van de muur lijken wel een metafoor voor hoe de slachtoffers van T4 tientallen jaren genegeerd werden.

Nu zijn er twee dagen in het jaar waarop de slachtoffers herdacht worden. De eerste is op de Dag van de Herdenking van de Slachtoffers van het Nationaalsocialistische regime rond 27 januari. Dit is een officiële herdenkingsceremonie die wordt georganiseerd door de staatsvertegenwoordigers. De tweede wordt rond 1 september gehouden. Dat is de dag dat Hitler tekende om het euthanasieprogram-

ma te laten starten. Deze worden gehouden door mensen die zelf met de psychiatrie te maken hebben.

Maar terwijl de hele Aktion T4-operatie reeds gestopt werd in augustus 1941 na protesten van de bevolking, verscheen het huidige herdenkingsmonument pas in 2014.

Voordien was de enige aanwijzing van de geschiedenis van de plek een simpele gedenkplaat, met een Duitse tekst onder de titel De vergeten slachtoffers eren.

BETER DAN EEN GEDENKPLAAT De meeste toeristen kennen andere monumenten, zoals dat van de Holocaust of dat van de Sinti en Roma van Europa, maar van T4 hadden ze nog niet gehoord. “Ik ken mensen die naar Berlijn geweest zijn

REPORTAGE

en enkel het Holocaustmonument gezien hebben, omdat dat heel iconisch is”, vertelt Emma Trent uit Brighton, Verenigd Koninkrijk.

Zij hoorde pas van T4 toen ze in Berlijn aankwam en de bezienswaardigheden van de stad ging opzoeken. “Het is krankzinnig dat er nog maar sinds 2014 een monument staat.”

“Het is moeilijk om te zeggen of het monument de gebeurtenissen eer aan doet”, gaat Emma verder. “Je kan geen lijst met namen zien van de mensen die zijn omgekomen – het is een redelijk abstract werk.

Misschien is het monument niet ‘zwaar’ genoeg voor het grote aantal mensen waarover het hier gaat.

Het is waarschijnlijk beter dan een gedenkplaat, maar het is niet zo overweldigend als het zou kunnen zijn.”

Maar niet alle toeristen plannen hun bezoek aan T4, veel mensen lijken er toevallig voorbij te lopen.

Sylvain Boisvert uit Brussel bijvoorbeeld. Hij zag de blauwe glazen

“Pas in de jaren ’80 begonnen de slachtoffers van de euthanasiemoorden een beetje erkenning te krijgen” muur en de bloemen bij de muur deden hem vermoeden dat het om een monument ging. “Het is goed om een sober monument te hebben zoals dit. Het is een sterk werk.

De plek is ook betekenisvol omdat hier het hoofdkantoor was”, zegt Sylvain, al zou hij wel graag de betekenis ervan weten. “Waarvoor staat de blauwe kleur, bijvoorbeeld?

Er zijn veel interpretaties mogelijk. Een klein plakkaatje met enkele woorden over de betekenis zou goed zijn.”

Volgens Ursula Wilms, de architecte van het monument, staat het blauw voor de reflectie van de lucht naar waar onze gedachten gaan.

Daarnaast valt de blauwe muur ook wel op in het grijze stadslandschap.

KUNSTWERK WORDT MONUMENT Een paar meter verderop staat er nog een monument. Het is niet goed te onderscheiden of het bij het herdenkingsmonument voor de slachtoffers van de euthanasiemoorden hoort. Robert Parzer, historicus en T4 programma-expert, zegt dat het oorspronkelijk niet impliciet voor de slachtoffers werd gemaakt.

“Het is een sculptuur die gemaakt werd door Richard Serra voor een tentoonstelling van het 750-jarige bestaan van Berlijn. Nadat de tentoonstelling ten einde liep, wist niemand wat we moesten doen met dat enorme kunstwerk. In die tijd was er ook publieke belangstelling en druk voor een gedenkteken voor de slachtoffers van de euthanasiemoorden. De regering van Berlijn heeft toen besloten om een betekenis toe te kennen aan het kunstwerk. Ze riepen het vervolgens uit tot het monument voor de slachtoffers.”

In 2014 kwam pas het “echte” monument: de blauwe muur. Daarbij werden ook heel wat infoborden

“Het is goed om een sober monument te hebben als dit”, zegt bezoeker Sylvain Boisvert.

| 27

REPORTAGE

geplaatst met informatie over Aktion T4. Dat is negen jaar later dan het Holocaustmonument, zes jaar later dan het monument voor de homoseksuelen en vier jaar later dan het monument voor de Sinti en Roma. Robert zegt dat dit komt omdat de slachtoffers van de euthanasiemoorden werden verwaarloosd en genegeerd na de oorlog. “Pas in de jaren ’80 begonnen ze een beetje erkenning te krijgen. Maar omdat er letterlijk geen overlevenden waren, was het moeilijk morele en politieke druk op te bouwen.”

ONDERZOEK OP LICHAMELIJKE RESTEN In elk centrum waar de euthanasiemoorden plaatsvonden, staat een herdenkingsmonument. Maar wat gebeurde er precies met de oorspronkelijke gebouwen? Na de oorlog werden veel van deze centra gewoon verder gebruikt. Uiteraard niet meer om mensen te vermoorden. Schloss Hartheim in Oostenrijk werd bijvoorbeeld na de oorlog een toevluchtsoord voor vluchtelingen.

Na een verwoestende Donauvloed in 1954 konden de slachtoffers daar verblijven. Sinds die tijd werden er 30 appartementen verhuurd in het kasteel. Pas meer dan 20 jaar later, in 1969, kwam er een gedenkteken. Het ‘Verein Schloss Hartheim’ vormde dit centra in 1995 volledig om tot een herdenkingsplaats. Er is momenteel ook een tentoonstelling die je in het kasteel kan bezoeken over de ‘waarde van het leven’. In de nabijheid van het Schloss Hartheim bouwde men in 1965 het Instituut Hartheim. Dat is een instelling waar kinderen en volwassenen met

28 |

psychische stoornissen worden opgevangen en verzorgd.

In de Am Spiegelgrund Klinik in Wenen werden de slachtoffers gedeporteerd naar het Schloss Hartheim en daar vermoord.

Sommigen stierven reeds in de kliniek door uithongering en infecties zoals Alfred Wödl. Na de oorlog De stolperstein van Alfred Wödl. (Christian Michelides, CC0) werden de lichamelijke resten van de slachtoffers Vijf jaar later, in 2013, werd ook voor bewaard. Tot de jaren 80 gebruikAlfred Wödl een stolperstein neerten ze deze lichamen voor ondergelegd voor zijn laatste woonadres zoeksdoeleinden. In 2002 kregen in Wiener Neustadt in Oostenrijk. de slachtoffers eindelijk een laatste rustplaats en werden ze begraven Nu is er sinds 2014 eindelijk een in een eregraf op de begraafplaats monument voor alle slachtoffers van Wenen. van Aktion T4. Waar het verhaal van Alfred, Helene en de velen anderen wordt verteld. Waar wordt stilgestaan bij de 300.000 slachtoffers STOLPERSTEINE van Aktion T4, zodat ook deze onderdrukte groep van het naziregiIn 1992 werd de eerste stolperstein me niet vergeten wordt. (struikelsteen) gelegd in Keulen.

Een gedenkplaatje van messing van tien vierkante centimeter met daarop de naam, geboortedatum en plaats van deportatie/overlijden. Voor ieder slachtoffer van het nationaalsocialisme een eigen steentje, neergelegd voor het huis waar hij/zij woonde op het moment voor deportatie.

In 2008 werd de eerste stolperstein voor een slachtoffer van T4 gelegd, Elly Ortmanns. Een spastisch meisje van vijf jaar oud die volgens het T4-programma in Kalmenhof werd vermoord.

REPORTAGE

EUTHANASIE IN DUITSLAND Door Aktion T4 is het woord euthanasie vandaag nog steeds een controversieel begrip in Duitsland. De term wordt zelfs niet gebruikt. Men spreekt in Duitsland van ‘Sterbebegleitung’, ofwel sterfbegeleiding. “Het verleden heeft een sterke invloed op de discussies en juridische kwesties rond levensbeëindiging. Tijdens parlementaire debatten zijn er nog steeds heel wat discussies rondom euthanasie, omdat het direct verbonden

wordt met de nazi-euthanasie.

In België en Nederland is euthanasie iets heel normaals, maar in Duitsland zal dat nooit zo zijn vanwege het naziverleden”, vertelt Robert Parzer, historicus en T4 programma-expert.

“In Duitsland is het verboden voor een dokter om een stervende te begeleiden bij het plegen van zelfmoord”, zegt Robert. Dit is gelijk aan actieve euthanasie.

De arts dient de patiënt zelf een middel toe waardoor hij komt te overlijden. Assisted Suicide, ofwel ‘geassisteerde zelfmoord’, is

DE GEDENKPLAATSEN VOOR DE VERVOLGDE HOMOSEKSUELEN EN DE SINTI EN ROMA Naast de gedenkplaats op Tiergartenstraβe 4 heeft Berlijn er nog andere die gewijd zijn aan bepaalde groepen slachtoffers van het nationaalsocialisme.

In 1993 begonnen Duitse holebi-organisaties te pleiten voor een memorial voor de vervolgde homoseksuelen. Het heeft maar liefst tien jaar geduurd om daar toestemming voor te krijgen van de Bondsdag, het parlement van de Bondsrepubliek Duitsland.

Het duurde daarna nog eens vijftien jaar tot het monument onthuld werd.

wel toegestaan op voorwaarde dat de patiënt het dodelijke middel zelf inneemt. Zonder de hulp van bijvoorbeeld een arts.

Sinds 2002 hebben Belgen die ondraaglijk fysiek of psychisch lijden het recht op euthanasie. De patiënt zelf moet op het ogenblik van zijn verzoek handelingsbekwaam zijn. België is het tweede land in de wereld, na Nederland, dat euthanasie legaliseerde.

Zo is er sinds 2008 het monument voor vervolgde homoseksuelen, ontworpen door de kunstenaars Michael Elmgreen en Ingar Dragset. Op het eerste gezicht een grote blok beton. Maar de blok is hol en via een doorkijkgat kan je een blik werpen op de video die zich herhaaldelijk afspeelt op het scherm binnenin: twee kussende mannen.

Enkele jaren later, in 2012, werd het monument voor de Sinti en Roma van Europa onthuld. Het idee van een monument voor deze groep slachtoffers was nochtans al goedgekeurd elf jaar eerder in 2001 en de stad begon pas in 2008 met de memorial op poten te zetten.

| 29

INTERVIEW

VANESSA BEERENS (46) BLEEF EEN JAAR EN VIER MAANDEN THUIS MET EEN BURN-OUT

“BURN-OUTS WORDEN ABSOLUUT NOG NIET SERIEUS GENOMEN”

30 |

INTERVIEW

Vanessa kreeg twee jaar geleden plotseling een black-out, na zich maandenlang volop in te zetten voor haar werk. Burn-out, volgens de psycholoog. “Aanvaarden dat je niets meer kan behalve in je bed blijven is het moeilijkste.”

TEKST & FOTO: BÉ DE KONINCK

Vanessa Beerens (46) is Projectmedewerkster bij de dienst Toerisme van provincie Vlaams-Brabant. In november 2016 kreeg ze op het werk plotseling een black-out. “Ik was op mijn scherm aan het kijken en moest iets doen, maar ik wist opeens totaal niet meer wat”, vertelt Vanessa.

Ze kreeg na de black-out een paniekaanval en ging de volgende dag meteen naar haar huisarts. “Ik heb toen twee weken rust gekregen, maar na die twee weken voelde ik me niet beter. Het leek alsof ik niets meer kon. Als je ziek bent en je rust, kan je nog wel eens rechtstaan om een glas water te gaan halen. Zoiets kon ik zelfs niet meer.”

loog gegaan. Die heeft vanaf het begin gezegd: ‘Vanessa, je zit in een burn-out, deels veroorzaakt door je trauma.’”

“Ik schreef op: ‘Ik heb de kattenbak kunnen verversen.’ Ik was heel fier dat ik dat had kunnen doen”

TRAUMA Na die twee weken rust raadde haar huisarts Vanessa aan om terug te gaan werken. “Mijn huisdokter wou toen dat ik terug onder de mensen kwam, omdat ik normaal zo sociaal ben. Dan ben ik naar een psycho-

In 2016 had Vanessa een traumatische ervaring. “Toen mijn zoon vijftien jaar was is hij valselijk beschuldigd van verkrachting”, vertelt Vanessa. “De politie stond aan de deur en mijn man is mij dat komen vertellen. Ik ben toen helemaal bevroren. Ik was zo geschrokken dat ik niets kon doen.”

Na haar trauma bleef Vanessa vijf maanden thuis, tot het meisje dat haar zoon beschuldigd had ervoor uitkwam dat ze het verhaal verzonnen had. “Op het moment dat ik dat goed nieuws hoorde dacht ik dat ik alles aankon. Ik was in euforie. Ik ben dan onmiddellijk terug gaan werken. Ik deed overuren en werkte soms tot negen uur ‘s avonds, maar dat lukte, want ik had energie genoeg.”

“Ik deed op het werk altijd meer dan ik moest doen. Ik zorgde dat ik een

plan B had indien het andere niet zou lukken. Ik was dubbel voorbereid.” Na enkele maanden hard werken eisten de overuren hun tol en kreeg Vanessa in november van 2016 haar black-out. “Ik deed te veel en ik kreeg er niets voor terug.

Ik ben trots op het werk dat ik gedaan heb, maar het was ten koste van mijn lichaam.”

VAN HET BED NAAR DE ZETEL Vanessa ging een jaar en vier maanden niet werken. “In het begin vond ik mezelf lui”, vertelt ze. “Aanvaarden dat je niets meer kan behalve in je bed blijven is het moeilijkste.

Of van het bed naar de zetel, en van de zetel naar je bed. Je kan je zelfs niet douchen.” Voor haar psycholoog hield Vanessa een dagboek bij.

“Ik schreef op: ‘Ik heb de kattenbak kunnen verversen.’ Ik was toen heel fier dat ik dat had kunnen doen.”

Het niveau van het stresshormoon cortisol was bij Vanessa dubbel zo hoog als bij normale mensen. “De stress die je niet toegelaten hebt komt door naar je lichaam. Soms had ik het gevoel dat ik niet gestresst of nerveus was, maar dan zat mijn lichaam wel in stress. Dat takelt je vanbinnen volledig af.” Zo

| 31

INTERVIEW

‘Ik wil niet dat ze mij vertroetelen, maar ik wil wel een beetje begrip’

begon Vanessa enorme spanningspijnen te krijgen in haar spieren, die ze vandaag nog steeds heeft. Door die spierpijn was het ook moeilijk om op te staan, waardoor ze nog meer bleef hangen in de cyclus van constant slapen. “Ik denk dat ik nooit meer dezelfde zal zijn, omdat mijn lichaam zo aangevallen is geweest.”

RUSTIG AAN “Vanaf januari dit jaar begon ik af en toe weer eens een goede dag te hebben”, vertelt Vanessa. “Dan waren dat eens twee dagen. Toen begon ik me schuldig te voelen dat ik iets kon en toch thuis was van het werk. Ik heb dan voor mezelf beslist dat ik na de krokusvakantie terug zou beginnen werken.”

ik het heel rustig aan ging doen. Ik kreeg de reactie: ‘Rustig aan doen?

Dat gaat hier niet.’ Dat deed geen deugd.”

“Ik wil niet dat ze mij vertroetelen, maar ik wil wel een beetje begrip”, zegt Vanessa. “Veel mensen begrijpen het nog steeds niet.” Voor haar spierpijn neemt Vanessa regelmatig pauzes om haar spieren los te rollen met een foam roll. “Mocht ik om het halfuur een sigaret gaan roken, zouden ze daar op het werk niets van zeggen. Maar als ik ga foamrollen wordt dat niet aanvaard. Burnouts worden absoluut nog niet serieus genomen.”

ADEMHALEN

In februari begon Vanessa terug naar het werk te gaan, halftijds.

Binnen enkele maanden is het de bedoeling dat Vanessa van halftijds werken naar 80% werken gaat.

Om met haar stress en spanningspijnen om te gaan is Vanessa begonnen met yoga. “Om terug te leren bewegen. Daarvan heb ik wel veel pijn, maar op het moment dat ik daar ben doet dat zo’n deugd. Dat moment heb ik dan toch gehad.”

“De eerste collega die ik zag toen ik terug aan het werk ging zei: ‘Vanessa, je bent terug! Nu gaan we er meteen invliegen.’ Ik zei dan dat

Daarnaast doet ze ook aan hartcoherentie, een ademhalingstechniek die kan helpen bij onder andere stress en burn-outs. “Je leert

32 |

ademhalen op een juist ritme. Als ik ‘s morgens ademhalingsoefeningen doe, zakt mijn cortisol al wat. Ik doe dat drie keer per dag. Ademhalen is heel belangrijk. Het is een middel om toch een beetje beter te slapen en mezelf rustiger te voelen.”

CIJFERS

| 33

RUBRIEK

ZIJN MENSEN IN STEDE PSYCHOLOGISCHE PRO

DE GEVAREN VAN HET LEVEN

34 |

RUBRIEK

EN VATBAARDER VOOR OBLEMEN?

N IN DE STAD

| 35

DIEPGANG

Mensen die in de stad wonen zouden meer mentale problemen hebben dan mensen die in dorpen of gemeentes wonen. Dat blijkt uit de Nationale Belgische Gezondheidsenquête van 2014.

Uit andere wetenschappelijke onderzoeken van onder andere Jaap Peen, een Nederlandse onderzoeker bij de Amsterdamse Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ), blijkt dat het leven in de stad inderdaad meer risico’s omtrent geestelijke gezondheid met zich meebrengt.

TEKST EN FOTO’S: JULIE CAMBERLIN

Tegen 2050 zou twee derde van de wereldbevolking in steden leven volgens de Wereldgezondheidsorganisatie. Dit komt vooral door de hogere werkgelegenheid dan op het platteland en het aantal voorzieningen.

Moeten we schrik hebben voor de toekomst? Of valt het allemaal te relativeren?

RISICOFACTOREN Armoede, dakloosheid, fysieke en geestelijke handicaps, drug- en alcoholmisbruik, … Het zijn enkel voorbeelden van verhoogde risicofactoren voor de ontwikkeling van een psychische aandoening. In steden wonen er nu eenmaal meer mensen met deze risicofactoren. Dit komt omdat ze vaak bewust kiezen om in de stad te wonen. Er zijn nu eenmaal meer en betere voorzieningen én steden beden meer kansen aan mindeheidsgroepen.

Dit zegt uiteraard niet letterlijk dat de stad de oorzaak is van mentale gezondheidsproblemen. Er is eerder sprake van een verband. De stad kan sommige mentale problemen verergeren door bijvoorbeeld drugs en alcohol. Maar langs de andere kant zijn er in steden ook meer hulporganisaties waar mensen steun kunnen vinden zoals drugs- en alcoholorganisaties en daklozenorganisaties. Daarom zijn mensen uit risicogroepen soms beter af in de stad dan dat ze in meer afgelegen gebieden wonen.

Een aantal concrete voorbeelden zijn verkeer, sirenes, alarmsignalen, luide muziek, … Deze zaken vind je eerder in de stad, dan in een klein boerendorpje. “Mensen in steden zouden 10% meer kans hebben op een zogenaamde ‘social jet lag’. Dit wil zeggen dat hun slaaptijden niet synchroon lopen met hun bioritme. Door te weinig slaap kunnen mensen minder gelukkig zijn,” zegt Layla McCay van ‘Urban Design Mental Health’, een organisatie dat zich bezighoudt met het verbeteren van de mentale gezondheid in steden. “Zelfs wanneer mensen niet wakker worden, kan het geluid toch een impact hebben op het slaappatroon.” Ook voor mensen die reeds een psychische aandoening hebben, is dit slecht. “Mensen met een depressie én slapeloosheid hebben een hoger risico om te hervallen en ze reageren in het algemeen minder goed op therapie.”

Het is moeilijk om hier als stad iets aan te doen. Een stad is nu eenmaal drukker dan het platteland. Het zou onmogelijk zijn om bijvoorbeeld het verkeer uit een stad te weren en drukke cafés met veel lawaai te sluiten. Een stad moet tenslotte een stad blijven. Layla zegt dat er wel een paar opties zijn die een stad kan toepassen om de drukte van lawaai en licht zo goed mogelijk onder controle te houden: “De straatverlichting kan naar beneden worden gericht. Ook bomen kunnen helpen om geluid tegen te houden.”

Als stadsinwoner zelf kan je ook kleine maatregelen nemen. Je huis zo goed mogelijk isoleren zodat het lawaai buiten blijft en ervoor zorgen dat je je slaapkamer helemaal kan verduisteren kan wonderen doen. Het zijn

LICHT EN GELUID Stress en een verstoring van de slaap wordt mee veroorzaakt door lawaai en licht. Dat blijkt uit een onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie van 2011.

36 |

Een groene omgeving is van essentieel belang in een stad.

DIEPGANG

kleine aanpassingen die een groot verschil kunnen maken.

Ellen woonde aan een drukke rondweg in Eindhoven. “Daar pas merk je eigenlijk goed hoeveel verkeer er door de stad komt. De rondweg was bovendien de aanrijdroute van hulpdiensten, dus het was eigenlijk nooit stil.” Een tijdje geleden verhuisde ze naar Brandevoort, een rustige wijk van Helmond. Het ligt niet zo heel ver weg van die rondweg, maar toch is het een wereld van verschil. “Dat merkte ik vooral de eerste ochtend dat ik hier wakker werd. Door het geluid van fluitende vogels. Het is weer eens wat anders dan voorbij zoemende auto’s”, zegt ze.

GROENE OMGEVING De alledaagse drukte en het lawaai is soms te veel voor mensen in de stad. Hierdoor zouden stadsmensen meer stress ervaren.

Bijgevolg zijn ze meer vatbaar voor een burn-out of depressie.

“Een groene omgeving binnen een stad is daarom van essentieel belang,” volgens Layla Mccay. “Mensen kunnen hier tot rust komen en zo hun stressniveau verlagen. Deze plekken kunnen ook dienen om hier aan lichaamsbeweging te doen.”

Veel en druk verkeer zorgt voor een lager gevoel van veiligheid

kalmer en je stressniveau daalt.

Tijdens het sporten komen er stoffen als endorfine en serotonine in onze hersenen vrij. Deze ‘gelukshormonen’ laten ons beter in ons vel voelen. Als je ouder wordt en voldoende beweegt, zou je geheugen ook beter blijven. Australische en Noorse onderzoekers deden een studie naar de impact van sport op depressie. Hieruit blijkt dat minstens een uur per week aan lichaamsbeweging doen, het risico op een depressie doet dalen.

en kleine parkjes kunnen ook al een verschil maken,” vertelt Layla.

In de stad woonde Ellen samen met haar vriend op een appartement.

Ze hadden een dakterras, maar dat deelden ze samen met anderen. Toen ze op zoek gingen naar een nieuw huis, was een tuin een absolute must: “Heel groot hoefde deze niet te zijn, mijn vriend en ik hebben beide geen groene vingers.

Maar weten dat je naar buiten kunt wanneer je dat wilt, is ontzettend fijn. Ik vind het heerlijk om nu wat meer buiten te zijn.”

“Zelfs wanneer mensen niet wakker worden, kan het geluid toch een impact hebben op het slaappatroon”

Een dagelijkse wandeling, loop- of fietstocht heeft ook positieve gevolgen op onze mentale gezondheid. Door te bewegen word je

In steden zijn er meer auto’s, meer gebouwen, meer industrie, … Dit zijn allemaal factoren die bijdragen tot luchtvervuiling. “Luchtvervuiling is al in verband gebracht met depressies. Daarom zijn die groene zones in een stad enorm van belang.

Bomen langs de kant van de straat

VEILIGHEID

Het drukke verkeer in steden zorgt niet alleen voor lawaai en luchtvervuiling. Ze dragen ook bij tot ons gevoel van veiligheid.

Veiligheid is na onze levensbehoeften, zoals drinken, eten en slaap, de belangrijkste. De ruimtelijke ordening van een stad speelt hier een grote factor in. “In steden is er meer verkeer en daarom is het belangrijk

| 37

DIEPGANG

val mentaal hiervan afzien.” Dit alles heeft ook weer invloed op onze dagelijkse lichaamsbeweging. “Als mensen zich onveilig voelen, zullen ze minder naar buiten gaan voor bijvoorbeeld een wandeling.”

EENZAAMHEID Daarnaast blijkt dat mensen in een relatie of mensen die in een stabiel gezin wonen gelukkiger zijn en hun mentale gezondheid verbetert.

Mensen die nog maar pas in de stad wonen, ervaren soms eenzaamheid en sociale uitsluiting. Vroeger waren er meer scheidingen in steden, dan in niet-steden, maar dat is de laatste jaren sterk verminderd.

“Bomen langs de kant van de straat en kleine parkjes kunnen een verschil maken.”

dat er veilige wandel- en fietspaden zijn. Dit zal er vervolgens ook voor zorgen dat meer mensen te voet of met de fiets gaan, wat verder weer goed is voor de dagelijkse beweging,” zegt Layla McCay.

houden met de laatste trein die naar huis vertrekt.”

Ze heeft niet echt het gevoel dat ze meer stress had in de stad: “Dat ’The City that never sleeps’ werkte voor mij juist wel positief. Niet omkijken naar openingstijden om te sporten of boodschappen te doen bijvoorbeeld. In de stad weet je dat alles wat langer doorgaat.” Daarom is het nu wennen aan de rust. “Nu heb ik eerder stress of ik nog wel op tijd ben om iets te halen in de winkel”, zegt Ellen Ellen sluit het niet uit om ooit terug naar de stad te verhuizen: “ik zie onszelf al in appartement in de stad wonen op onze oude dag. Heerlijk alle voorzieningen op loopafstand.”

Eén van de nadelen die Ellen ondervindt nu ze is verhuisd, is het afspreken met vrienden: “afspreken met vrienden die wat verder weg wonen is wat lastiger geworden.

Voorheen kon ik op de fiets naar Eindhoven. Nu moet ik rekening

De keuze van Ellen en haar vriend om naar de stad te verhuizen, was bewust. “Ook met het oog op de toekomst. Ik wil straks dat mijn kind in een rustige omgeving opgroeit. Gewoon op straat kan spelen met vriendjes, zoals mijn vriend en ik ook konden.”

SCHIZOFRENIE

Niet alleen verkeersveiligheid kan onder de noemer veiligheid worden geplaatst. Criminaliteit hoort daar ook bij. “In steden is er meer criminaliteit waardoor mensen zich onveilig kunnen voelen. Mensen die hiermee te maken hebben gehad, kunnen nog lang na het voor-

Naast het al dan niet leven in een stad, zijn er nog andere factoren die meespelen. Erfelijkheid is hiervan de grootste. Een kind van een ouder met schizofrenie heeft 10x meer kans om deze ziekte te ontwikkelen.

De ziekte komt ook meer voor bij mannen dan bij vrouwen, bij mensen met een laag IQ en bij cannabisgebruikers.

38 |

Het risico op schizofrenie is dubbel zo hoog voor stadsbewoners omdat ze meer stress zouden hebben. Dat blijkt uit een onderzoek van Jaap Peen, een Nederlandse onderzoeker bij de Amsterdamse Geestelijke Gezondheidszorg. Schizofrenie is een geestesziekte waarbij er waanideeën en hallucinaties optreden. Ook de stelselmatige verandering in de persoonlijkheid is hier een gevolg van.

RUBRIEK

RECLAME

| 39

RUBRIEK

©Outsider Pictures II LLC

PSYCHOLOGIEFILMS VAN DE MAAND Movies that matter, films waarin de psychologie de hoofdrol speelt. Elke maand bespreken we enkele films binnen het thema psychologie die je zeker gezien moet hebben, nu in de bioscoop of klassiekers. Deze maand psychologiefilms die zich afspelen in de jaren 50: ‘Nise: the heart of madness’ en ‘Shutter Island’. Beiden te zien op Netflix.

TEKST: LUNE BERNSTEIN

©Outsider Pictures II LLC

NISE: THE HEART OF MADNESS (ORGINEEL: NISE: O CORAÇÃO DA LOUCURA) 2015 Dit waargebeurd verhaal over de Braziliaanse psychiater Nise da Silveira speelt zich af in de jaren 50. Toendertijd was het heel gebruikelijk om psychische patiënten te behandelen met zware herseningrepen, waarbij delen uit de hersenen werden verwijderd of de patiënten heftige stroomschokken kregen. De ingrepen hadden weinig succes en leidden in de meeste gevallen alleen maar tot

40 |

FILM

veel pijn en trauma’s. Da Silveira geloofde niet in deze brute behandelingen en wilde haar patiënten om een vreedzame manier helpen, door middel van kunst en dieren. Zo boekte Da Silveira daadwerkelijk vooruitgang bij haar patiënten.

Nise: the heart of madness geeft een mooi portret weer van de Braziliaanse psychiater en laat even goed zien hoe moeilijk het was om in die tijd af te wijken van de normale gang van zaken. Collega’s maakte haar het werk moeilijk en ze werd voortdurend bekritiseerd. On-

danks alles zette ze haar werk door, met als gevolg dat haar methoden nog altijd wereldwijd worden gebruikt bij psychische problemen.

©Outsider Pictures II LLC

Ben Hannis (CC BY 2.0)

SHUTTER ISLAND (2010) Een psychologische thriller met Leonardo DiCaprio in de hoofdrol.

Wanneer in 1954 een moordenares ontsnapt uit een psychiatrische instelling wordt U.S. Marshal, Teddy Daniels (DiCaprio), ingezet om haar op te sporen. Het psychiatrisch ziekenhuis bevind zich op een afgelegen eiland en al snel krijgt

Daniels het gevoel dat er van alles niet klopt. Hij vermoed dat het ziekenhuis patiënten met lobotomie behandelt (een ingreep waarbij een gedeelte van de hersenen wordt weggesneden) en ook het gebrek aan samenwerking met de psychiaters maakt de hele zaak verdacht. Ondertussen krijgt Daniels steeds meer last van nachtmerries en hoofpijn tijdens zijn onderzoek.

De film speelt voortdurend met verwarring en chaos waardoor je als kijker in het verhaal wordt gezogen. Dit in combinatie met de plottwist op het einde maakt de film zo sterk.

| 41

UITGETEST

UITGETEST:

5 MEDITATIE-APPS Onder de hitlijst ‘Gezondheid en fitness’ van de App Store vind je niet enkel work-outapps en calorieëntellers. Zo zijn er apps om je te helpen slapen, om je stemmingen in bij te houden en enkele applicaties beweren zelfs dat ze je kunnen helpen bij een depressie of angststoornis. Deze maand: 5 gratis apps om je te leren mediteren, voor beginnende en ervaren mediteerders.

TEKST: BÉ DE KONINCK

CALM

10% HAPPIER

HEADSPACE

Calm was iPhone-app van het jaar in 2017 in vijf landen en staat op dit moment op nummer veertien in de hitlijst ‘Gezondheid en fitness’ op de Apple Store. De app heeft mogelijk haar populariteit te danken aan het feit dat er veel meer inhoud toegankelijk is voor niet-abonnees.

Daaronder zijn er begeleide meditaties en meditatiemuziek, maar ook ademhalingsoefeningen en ‘Sleep Stories’, een volwassen versie van verhalen voor het slapengaan.

10% Happier is gebaseerd op het gelijknamige boek van de Amerikaanse nieuwslezer Dan Harris.

Daarin schrijft Harris hoe hij via de techniek van meditatie gelukkiger en kalmer geworden is. De app werd geprezen in verschillende Amerikaanse talkshows. Op 10% Happier vind je vooral betalende videolessen en begeleide meditatie met behulp van audio. Veel videolessen worden gegeven door Dan Harris zelf.

‘Meditation made simple’ is de slogan van Headspace, de app die op nummer elf staat onder ‘Gezondheid en fitness’. De applicatie leert je technieken om mindful te worden met behulp van begeleide meditatie en mindfulnessoefeningen.

Er zijn op Headspace ook SOS-sessies beschikbaar voor als je paniekerig of angstig wordt.

De masterclasses van Calm zijn enkel toegankelijk voor abonnees.

Voor een masterclass ‘Breaking Bad Habits’ bijvoorbeeld, gebruikt de app niet enkel audio maar ook video waarbij je uitleg krijgt van een expert. Een abonnement op Calm kost je zo’n 2,99 euro per maand.

Helaas kan je maar enkele videolessen gratis bekijken, en onder de meditatiesessies is er maar één waar je niet voor hoeft te betalen.

Voor een abonnement leg je vanaf 8,33 euro per maand neer.

42 |

Een nadeel van de app is dat er bijna geen inhoud toegankelijk is voor niet-abonnees. Je kan maar één gratis les volgen, de ‘Basics’ les, die je een voorproefje geeft van de honderden betalende meditatiesessies. Wat opvalt is dat Headspace een pak duurder is dan andere meditatie-apps: je betaalt er 12,99 euro per maand voor.

UITGETEST

ZEN

STOP, BREATHE & THINK

Zen wordt wekelijks aangevuld met nieuwe begeleide meditaties. De app werkt volledig met audio om je te helpen met mediteren. Naast de begeleide meditaties kun je er ook naar meditatiemuziek en mantra’s luisteren. Elk audiobestand heeft een thema, zoals bijvoorbeeld het verleden loslaten, positieve energie bijeen rapen of doelen bereiken. Zen stond op Apple’s lijst van beste apps van 2016 en is al eens app van de dag geweest in de App Store.

Stop, Breathe & Think beweert dat fervente gebruikers van de applicatie grote verbeteringen merken bij hun mentale en fysieke gezondheid. Deze app biedt een dertigtal gratis meditatiesessies met allerlei thema’s, waaronder ook ademhalingsoefeningen, acupunctuur, mindful wandelen en yoga. De sessies verschillen van elkaar: er wordt van zowel audio, video en illustraties gebruik gemaakt. Een acupunctuurvideo bijvoorbeeld legt uit hoe je via drukpunten je stressniveau kan verminderen. Bij andere sessies, zoals een oefening op door je buik ademen, gebruikt de app enkel audio om de boodschap over te brengen. Bij audiosessies kan je soms de stem kiezen die je verkiest.

Ook al is de app zelf helemaal gratis te downloaden, helaas zijn veel onderdelen ervan enkel toegankelijk voor abonnees. Zo zijn er momenteel slechts een tiental van de vele begeleide meditaties en meditatieliedjes gratis te beluisteren. Er is er ook de feature ‘Meditation Therapy’, die exclusief voor abonnees is: of je nu triestig, ongerust of kwaad bent, volgens Zen kan de therapie je naar een ‘betere emotionele staat’ helpen. Abonnee kan je worden vanaf zo’n 3,40 euro per maand.

Stop, Breathe & Think is voor een groot deel gratis te gebruiken, maar als je toegang wil tot alle sessies betaal je vanaf 5,42 euro per maand. Er bestaat ook een variant van de app, Stop, Breathe & Think Kids, die op een speelse manier kinderen wil leren mediteren en kalmeren.

| 43 lograstudio (CC0)

INTERVIEW

‘‘Het beroep lifecoach is onbeschermd,maar ik vind het belangrijk dat ik mijzelf met een diploma en certificaat kan onderbouwen.’’

LIFE COACH HERLINDA MAES:

‘DOOR EEN SIMPELE GEDACHTEVERANDERING MEER CONTROLE KRIJGEN OVER WIE JE BENT EN WAT JE DOET’ Toen ze twee jaar geleden tegen een burn-out aan zat wist Herlinda Maes dat het tijd was voor verandering.

Ze begon met het volgen van verschillende professionele life coach trainingen en paste deze direct toe op de werkvloer van haar toenmalige job als leerkracht. Sinds oktober vorig jaar heeft ze de knoop definitief doorgehakt en besloot ze haar eigen praktijk ‘Reik Verder’ op te richten. Nu helpt ze door middel van life coaching onder andere mensen die net als zij zelf twee jaar geleden tegen een burn-out aanzitten.

TEKST & FOTO’S: LUNE BERNSTEIN

44 |

Wat voor opleiding heeft u gevolgd tot life coach?

Twee jaar geleden is het eigenlijk begonnen, ik wilde mijn leerlingen helpen om logischer na te denken en als het ware hun mindset te switchen. Ik ben me toen erg gaan verdiepen in life coaching, ben zelf op zoek gegaan naar oplossingen en ben deze vervolgens al direct gaan toepassen in mijn manier van lesgeven. Later heb ik me er nog meer in verdiept en heb ik een officiële opleiding tot life coach gevolgd, heb ik online trainingen gevolgd en me ook effectief zelf laten coachen. Ik ben erg per-

INTERVIEW

fectionistisch en dit gaf veel stress tot gevolg. Ook hier heb ik coaching voor gevolgd om als het ware door een gedachte switch de stress te voorkomen.

Wat doet een Life Coach precies?

Ik ben geen psycholoog. Wat een life coach doet is meer een soort duwtje in de rug geven. Wanneer mensen met een vaag idee zitten, ongelukkig zijn over hun job bijvoorbeeld, help ik ze een concreet plan te maken en hier sneller naartoe te werken. Vaak hebben mensen grote ideeën maar zien ze de tussenstappen niet, waardoor er niet tot actie wordt overgegaan.

Ik help met de zelfzekerheid op te krikken zodat ze meer controle krijgen. Vooral mensen die wil-

‘‘Iedereen kan zichzelf een life coach noemen’’

tot psychologen meer toekomstgericht. Vragen als ‘Wat zou je willen’, ‘Wie is volgens jou succesvol

‘‘Ik ben geen psycholoog, maar geef mensen een duwtje in de rug’’ en wat maakt deze succesvol’ zijn bijvoorbeeld vragen die ik gebruik.

Uiteindelijk gaat dit over in een beweging en komen we samen tot een conclusie. Ik spreek mijn patiënten in de meeste gevallen wekelijks een uurtje, dit werkt het efficiëntst. Iemands problemen zijn natuurlijk niet in een sessie verholpen. Bij het intake gesprek beslissen we samen of er een kort traject van vijf à zes sessies of een lang traject (tien à twaalf sessies) zullen doorlopen.

Helpt u ook mensen met zwaardere problemen? len switchen van job of een bedrijf willen opstarten help ik veel. Maar ook bijvoorbeeld op het gebied van relaties heb ik al mensen kunnen helpen. Daarnaast werk ik ook veel samen met bedrijven, door te focussen op zelfsturende teams help ik om de productiviteit te verhogen.

Op wat voor manier helpt u uw patiënten?

Door heel veel vragen te stellen.

Het verleden van de patiënt komt vaak wel een beetje aanbod maar life coaches werken in tegenstelling

Nee over het algemeen niet. Als een patiënt mij contacteert is er altijd eerst een intake gesprek. Wanneer daaruit blijkt dat deze persoon bijvoorbeeld echt depressief is, zal ik hem/ haar doorverwijzen naar een psycholoog. Dit is tot nu toe nog nooit gebeurd.

Wat was voor u de grootste uitdaging tot nu toe?

Toch wel aan klanten komen. Ik ben nu sinds oktober echt zelfstandig geworden en had nog niet een eigen netwerk. Bedrijven kon ik gemak-

kelijk contacteren maar patiënten vinden bleef lastig. Via via heb ik uiteindelijk klanten kunnen vinden.

Ook ben ik nu terug te vinden op een aantal sites als vindeentherapeut.be en op sociale media waardoor het gemakkelijker geworden is. Maar in het begin zeker was dat mijn grootste uitdaging.

Hoe ziet een typische werkdag er voor u uit?

Ik heb eigenlijk geen typische werkdagen. ’s Ochtends sta ik op en denk ik voor mezelf na waar ik aan wil werken die dag. Ik probeer zo veel mogelijk nieuwe connecties te maken en meer te leren en blijven lezen over trainingen. Gemiddeld genomen heb ik zo’n twee afspraken per dag, afgewisseld met bedrijven en patiënten.

Wat vind u van life coaches zonder enige ervaring/diploma?

Het beroep life coach is onbeschermd, iedereen kan zich dus een life coach noemen. Zelf heb ik een master in de sociaal economische wetenschappen en een professionele coaching certificaat en vind ik het ook belangrijk dat ik mezelf zo kan onderbouwen. Ik weet van enkele psychologen dat ze het als groot probleem zien dat mensen zonder diploma mensen gaan coachen. Ik zelf heb daar minder moeite mee. Wat ik belangrijk vind is dat de coach zelf in evenwicht is, de coaching technieken beheerst en oprecht mensen wil helpen. Ik weet ook niet of life coaching zonder diploma echt schadelijk kan zijn voor de patiënt, het is net zoiets als luisteren naar het advies van bijvoorbeeld een vriend denk ik. | 45

INTERVIEW

8 TIPS VAN LIFE COACH HERLINDA MAES OM EEN BURN-OUT TE VERMIJDEN: 1

2 3

Bedenk jezelf ‘Waar zie ik mezelf over tien jaar?’ Ga hier vervolgens mee verder door elke dag proberen na te denken bij het opstaan ‘wat ga ik vandaag doen om hier naartoe te werken’.

Evalueer jezelf door aan het einde van de dag de positieve en verbeterpunten op te noemen.

Slaap voldoende: zeven à acht uur slaap per nacht is het minimum vereiste.

4 Sporten. Zeker twee keer per week echt zweten, je intensief inspannen.

5

Neem actieve pauzes en laat de energie zo doorstromen. En ga minstens een half uur per dag naar buiten.

6 Drink voldoende water. Het liefst elk uur een glas.

7 Gezonde

voeding. Probeer zoveel mogelijk zelf te koken met zuivere ingrediënten zonder kunstmatige toevoegingen.

8 Ga tot slot bij jezelf na: ‘Voor wie wil ik een betere versie van mezelf zijn’. Als dit bijvoorbeeld het geval is voor je kinderen kun je dit gebruiken om je gedachtegang te versterken.

46 |

INTERVIEW

| 47

DIEPGANG

Adrianna Calvo CC0

MAKEN SOCIALE MEDIA ONS DEPRESSIEF? Sociale media zijn niet meer weg te denken uit het dagelijks leven. Onder het mum van in contact blijven met iedereen delen we massaal informatie. De ethische vraag of sociale media en privacy nog wel samen gaan laten we hierbij even achterwege, maar hoe beïnvloeden sociale media onze gevoelens? Is het schadelijk voor de mentale gezondheid en maakt het ons depressief?

TEKST: LUNE BERNSTEIN

Ve r s c h i l l e n d e studies tonen aan dat (overmatig) gebruik van sociale media vooral bij kinderen en jongeren kan leiden tot onzekerheden.

Al langere tijd is er discussie over vanaf welke leeftijd sociale media toegestaan moet worden. Facebook hanteert als minimum leeftijd veertien jaar, maar gebruikt

48 |

verder geen extra checks met als gevolg dat kinderen jonger dan veertien gemakkelijk een account kunnen aanmaken. Uit onderzoek van de Britse overheidsorganisatie, Ofcom (Office of Communications), uit 2017 bleek dat de helft van de Engelse 11 en 12-jarige al een social media account te hebben.

Dat volwassenen in mindere mate vatbaar zijn voor de negatieve kant van sociale media beaamt kinderen jeugdpsychiater Ivo Aben. “Jonge

mensen zijn nu eenmaal gevoeliger voor invloeden van buitenaf, waardoor ze gemakkelijker de weg kunnen kwijtraken. Maar dit geldt natuurlijk niet voor iedereen zoals er verschil is in pubers, is dit het ook het geval bij volwassenen.”Over de grote groep klopt het dat jongeren vatbaarder zijn voor de negatieve kant van sociale media, maar wel met grote individuele verschillen.’’

DIEPGANG

SMARTPHONE VRIJ Studente Nora Jongen merkte de negatieve invloed van sociale media en heeft daarom nu al een jaar geen smartphone meer: “Het gaf veel stress. Ik gebruikte het juist op de momenten dat ik me al slecht voelde, waardoor dat gevoel alleen maar erger werd.

Het hielp dus nooit mee. In het bijzonder door facebook werd ik jaloers, je gaat jezelf constant vergelijken met anderen.’’

Toen Nora een jaar geleden alleen op fietstocht was naar Berlijn voelde ze zich goed, op de camping zette ze haar tentje op en haar telefoon aan. “Ik had weer even internet en ging online. Ik kreeg berichtjes binnen uit een groepsgesprek van vrienden die naar een feestje gingen en voelde me in één klap alleen. Ik voelde me daarvoor nog goed, ik was gelukkig, maar zodra ik mijn telefoon aangezet had en zag wat anderen aan het doen waren voelde ik me weer slecht. Dat gevoel ging ook niet meer weg.” Vanaf dat moment

was het voor haar doorslaggevend om de smartphone weg te doen.

Nu heeft Nora een telefoon waar je enkel mee kan bellen en sms’en, en dat bevalt. “Het was een grote stap maar een goede beslissing. Wanneer ik bijvoorbeeld ergens in de rij moet wachten pak ik niet meer mijn telefoon maar kijk ik om me heen. Ik zie veel meer wat er gebeurt en dat geeft zo veel meer rust.

Het enige wat ik mis van mijn telefoon is Google maps, maar ik zou geen smartphone meer willen hebben.”

“Je gebruikt sociale media vaak op de momenten dat je je juist al slecht voelt” - Nora

NACHTELIJK GEBRUIK Een studie van Glasgow University toonde aan dat tieners vaak zo bang zijn om iets te missen, dat ze ook ’s nachts online gaan om meldingen te ontvangen. Uit het onderzoek bleek ook dat vooral dit nachtelijke gebruik van sociale media, samen met de emotionele investeringen in socia-

SOCIALE MEDIA GEBRUIK IN BELGIË In België bezoekt 83% van de internetgebruikers sociale media. Voor 62% van de internetgebruikers (16-74 jarigen) is sociale media een dagelijkse bezigheid. Bij de 16-24 jarige is dit het geval voor 80%. Dit blijkt uit recent onderzoek van het Belgische statistiekbureau, Belstat.

le media, verband hielden met een slechtere slaapkwaliteit, een lager gevoel van eigenwaarde en hogere angst- en depressieniveaus. Dat de telefoon de nachtrust niet moet verstoren bevestigt Aben: “Aan sociale media zitten zeker ook waardevolle functies, het wordt wel een probleem wanneer kinderen de telefoon mee naar bed nemen waardoor het afleidt en de nachtrust verstoort. Gelukkig geldt voor de meeste kinderen dat ze vanzelf ophouden met geïnteresseerd te zijn en dus de telefoon makkelijk wegleggen maar voor sommigen kan het niet op tijd reageren, door slaap bijvoorbeeld, uitlopen tot stress, ze voelen zich dan bijna verplicht om te reageren.’’

VERSLAVING Voor Nora was verslaving een reden om haar facebook account drie jaar geleden te deactiveren. “Het was heel erg afleidend. Het gebeurde wel eens dat ik plannen had om wat te gaan doen, maar dan toch even snel op facebook wilde kijken en er vervolgens de hele avond op zat. Het is eindeloos, je kunt constant door blijven klikken waardoor het zo moeilijk is om te stoppen.” Inmiddels gebruikt Nora facebook weer voor school, ze heeft het een jaar niet gebruikt en dat was eigenlijk heel erg goed bevallen. “Het jaar dat ik geen facebook had was erg relaxed. Ik hield me meer bezig met de dingen die écht belangrijk waren zoals afspreken met mensen in het echt in plaats van alleen maar digitaal. Tegenwoordig heb ik wel weer een account omdat het

| 49

DIEPGANG

vooral met school toch wel handig is. Wel gebruik ik het nu echt op een totaal andere manier dan eerst. Het is soms nog steeds afleidend maar ik merk dat ik het veel makkelijker kan wegleggen nu.”

Ook voor de 19-jarige Ilona werkt sociale media verslavend en stresserend. “Ik heb mezelf opgelegd nog maar zo min mogelijk online te gaan. De facebook app heb ik van mijn telefoon verwijderd dus ik zit er nog maar heel weinig op. Instagram probeer ik te beperken tot maar een half uur per dag.”

een paar jaar terug veel haatreacties op selfies die ik op Instagram zette. “Je bent lelijk”, dat soort dingen. Als je dat vaak genoeg te horen krijgt dan begin je het te geloven.

Ik ging mezelf afzonderen en voelde me alleen. Om die reden denk ik ook dat het zou kunnen dat je depressief kan worden van sociale media. Gelukkig zijn de haatreacties nu gestopt, maar ik denk er nog steeds wel eens aan om mijn Instagram te verwijderen, recent nog.

Uiteindelijk doe ik het dan toch niet omdat ik het ook nog leuk vind.”

TABOE DOORBREKEND Dat aan sociale media ook positieve kanten zitten bewijst Annelies Wolfs. Een paar jaar geleden zat ze in een erg zware periode: door hevig gepest op school en daarbuiten ging het met haar mentale gezondheid heel slecht. Met name Twitter gebruikte ze toen als uitlaatklep.

“Ik dacht toen niet na over de gevolgen, het voelde goed om mijn emoties te delen, het luchtte op.

Met anderen praatte ik er niet over

ONZEKERHEDEN Dankzij sociale media kreeg Ilona last van onzekerheden. “Je mag jezelf niet van je zwakste kant laten zien online. Bij Instagram draait het om de perfecte plaatjes, alles moet zo mooi mogelijk zijn, terwijl het leven is helemaal niet zo mooi.”

“Door haat reacties op Instagram ging ik mezelf afzonderen en alleen voelen” - Ilona Ze heeft van dichtbij mogen meemaken hoe mensen kunnen reageren en wat dat met je doet. “Ik kreeg

50 |

Annelies gebruikte sociale media een paar jaar geleden als eigen uitlaatklep voor haar mentale problemen, nu heeft ze haar oude twitter account verwijderd.

- © Annelies Wolfs

DIEPGANG

“Ik wil mentale gezondheid onder de aandacht brengen en anderen die het zwaar hebben een hand toe reiken” - Annelies

dus ik kon op die manier toch mijn verhaal doen.” Op haar negentiende verwijderde ze haar account. “Ik heb ontzettend depressieve tweets de wereld in gestuurd toen het niet goed ging met mij, met het oog op een job later wil ik niet dat ze helemaal terug kunnen scrollen en die tweets lezen.” Sociale media gebruikt ze nu nog steeds maar nu om andere redenen.

“Aan de ene kant wil ik het taboe rond mentale gezondheidsproblemen doorbreken, door er aandacht aan te schenken. Mentale problemen bestaan, het komt voor en daar moet aandachtig naar gekeken worden.” Aan de andere kant wil Annelies anderen helpen die het nu moeilijk hebben door ze een hand toe te reiken. “Ik krijg veel berichtjes binnen van mensen die net als ik zelf een paar jaar geleden in een moeilijke periode zitten. Ik voel me goed als ik anderen kan helpen en vaak is het makkelijker om je verhaal kwijt te kunnen aan iemand die je niet persoonlijk kent.”

mensen zelf nog in de problemen zitten en zich ook nog verantwoordelijk gaan voelen voor iemand anders die in hetzelfde schuitje zit kan het belastend worden. Bijvoorbeeld dat ze bang zijn dat als ze niet op tijd reageren, er iets gebeurt en dat hun dat dan te verwijten valt.

Dit soort ‘ongezonde contacten’ zijn dan niet bevorderlijk voor het herstel. In de praktijk komt dat toch nog regelmatig voor.”

Jongeren spenderen dagelijks veel tijd op sociale media. Het werkt verslavend, afleidend en is tijd-

rovend. Hoewel het van kind tot kind en van persoon tot persoon af hangt hoe gevoelig hij of zij is voor de negatieve kant van sociale media, gelooft Aben niet dat het genoeg is voor een depressie. “Het draagt zeker bij aan bijvoorbeeld onzekerheden, maar om te leiden tot een depressie zullen er meerdere zaken moeten meespelen. Je moet als het ware meer denken aan de optelsom dan aan één specifieke oorzaak. Sociale media op zich is niet genoeg als oorzaak voor een depressie, maar het kan wel een versterkende factor zijn voor al kwetsbare jongeren.”

WAT KUN JE ALS OUDER DOEN? Wanneer je je zorgen maakt over het internetgebruik van je kind, is het beste wat je kan doen er met hen in gesprek over gaan. Sociale media maken een groot deel uit van het dagelijks leven van de nieuwe generatie. Al blijft het belangrijk dat ook offline contacten worden gelegd, spoor je kind daarom ook genoeg aan om met klasgenoten af te spreken en niet alleen via online messaging.

Aben waarschuwt wel voor dit soort contacten in de praktijk. “Wanneer

| 51

INTERVIEW

JE LEVEN VERRIJKEN MET ‘NATUURVERBINDING’

“IN DE NATUUR VIND JE STILTE EN RUST OM JE STRESSNIVEAU TE LATEN DALEN” Nu dat smartphones en andere technologieën niet meer weg te denken zijn, hebben we volgens psychotherapeut Pieter De Wit meer dan ooit nood aan contact met de natuur. Met behulp van natuurverbinding wil Pieter mensen helpen een gezond evenwicht te bereiken. “Ik probeer mensen in de natuur bewust te maken van de omgeving en van hun eigen lichaam.”

TEKST EN FOTO’S: BÉ DE KONINCK

“Voor mij is natuurverbinding vooral terug de band aangaan met de natuur en dat voor een stuk ook spiegelen naar ons binnenste”, zegt Pieter De Wit (33). Hij is al zeven jaar bezig met natuurverbinding en geeft momenteel vooral kampen voor kinderen met de organisatie StarLynx. Op hun website probeert StarLynx een definitie voor natuurverbinding te formuleren: “Je kan het best zien als een holistische, helende praktijk die alle aspecten van menselijke ontwikkeling bij elkaar probeert te brengen, om zo hele en helende mensen te vormen.”

SPOREN ZOEKEN Een concreet voorbeeld van wat natuurverbinding precies inhoudt is ‘spoorzoeken’. “Als je rondloopt zie je misschien fietssporen of een soort van auto die gepasseerd is, maar op sommige ondergronden ga je nog meer zien dan dat”, ver-

52 |

telt Pieter. Zo vindt hij het belangrijk om naar nog andere sporen te zoeken, zoals sporen van dieren.

Dan kan je je bijvoorbeeld beginnen afvragen welke dieren zich in de omgeving bevinden. Maar je kan ook simpelweg ’s ochtends als je opstaat naar sporen zoeken in je eigen huis, door heel opmerkzaam te zijn. “Als er een koffietas staat, weet je: ‘Die persoon is al wakker.’ Als ze nog warm is of het restje water nog niet opgedroogd is, kan je ook de tijd inschatten.”

Voor Pieter gaat spoorzoeken toch om meer dan enkel letterlijk sporen ontdekken. “Door spoorzoeken oefen je op opmerkzaamheid en dat verrijkt je leven. Zo kan je de natuur inzetten om heel wat kwaliteiten bij mensen te gaan verbeteren”, legt Pieter uit. “Het is voor mij een manier om alles terug als een ‘spoor’ te zien. Dan hebben we aandacht voor hetgeen er nu niet meer is, maar wat er wel ooit was, zowel in de

ruimte buiten ons als in ons eigen leven. Psychologisch gezien kan je dan je eigen geschiedenis gaan onderzoeken.”

STRESS ONTLADEN “Enerzijds is het doel van natuurverbinding om mensen terug buiten te doen komen en om hen met de natuur in contact te laten komen.

Zo kunnen ze op zoek gaan naar een meer harmonieuze relatie met de natuur”, zegt Pieter. “Anderzijds gebeurt er door meer in de natuur te zijn ook iets met jezelf.”

Door aan natuurverbinding te doen kan je dus ook mentaal veranderingen voelen, volgens Pieter. Als voorbeeld geeft hij op blote voeten lopen in de natuur. “Door contact te maken met de grond kan je je stress ontladen. Medisch gezien heeft dat een heel aantal voordelen. Een heel aantal dokters staan

RUBRIEK

“Door contact te maken met de grond kan je je stress ontladen”, zegt Pieter.

daarachter en hebben daar onderzoeken rond gedaan. Zij zeggen dat je door contact te maken met de grond je ‘hoogspanning’ wat kwijtgeraakt, waardoor je stressniveau daalt. ‘Earthing’ heet dat.”

“Tegenwoordig hebben meer en meer mensen last van chronische stress”, vertelt Pieter. “Ons lichaam geeft daarvoor signalen, maar als wij die signalen blijven negeren wordt het steeds erger. Daarom probeer ik mensen in de natuur bewust te maken van de omgeving en van hun eigen lichaam.”

“Wandel eens op blote voeten, dans in de regen of probeer contact te maken met wilde dieren” STILTE EN RUST Zeker nu we heel vaak bezig zijn met het digitale en vooral binnen leven, vindt Pieter het belangrijk dat we een gezond evenwicht zoeken. “Als we binnen in onze gebouwen zit-

ten, proberen wij in de winter en de zomer de temperatuur zo constant mogelijk te houden. We proberen telkens te eten op bepaalde uren. Gevoelens als honger en koude zijn we totaal niet meer gewoon, dat wordt iets wereldvreemds voor

| 53

INTERVIEW

“Het is veel leuker als je je ervaringen in de natuur met iemand kan delen”, vertelt Pieter.

ons. Ook in het moment hier en nu aanwezig zijn vind ik nodig, zeker nu, met de smartphones en bij jonge kinderen die daar heel vroeg aan blootgesteld worden.”

In de natuur kan je dat evenwicht terugvinden, volgens Pieter. “In de natuur vind je stilte en rust om je stressniveau te laten dalen”, zegt hij. “Hoe extremer we in het ene gaan, zoals hard werken en vooruitgang maken in de technologie, hoe meer nood we net hebben aan het tegenovergestelde: volledig kunnen ontspannen en helemaal in het hier en nu zijn.”

54 |

Voor mensen die zelf aan natuurverbinding willen doen raadt Pieter aan dat je anderen zoekt om het samen mee te doen. “Het is veel leuker als je je ervaringen in de natuur met iemand kan delen, ook al zijn sommige ervaringen ook heel bijzonder als je alleen bent”, vertelt Pieter. “Wandel eens op blote voeten, dans in de regen of probeer contact te maken met wilde dieren.

Zoek mensen om je verhalen mee te delen. Als je iets meemaakt in de natuur, kan je daarover vertellen.

Ga op zoek naar je grenzen en naar nieuwe ervaringen in de natuur, en deel die dan ook.”

VOOR MEER INFORMATIE, GA NAAR STARLYNX.EU EN GEWIJTHERAPIE.BE

COLOFON

COLOFON | mei 2018, Mechelen REDACTEURS:

Lune Bernstein, Julie Camberlin, Bé De Koninck VORMGEVING:

Lune Bernstein, Julie Camberlin, Bé De Koninck MET DANK AAN:

Vanessa Beerens, Nicoline Douwes Isema, Pieter De Wit, Tine De Smet, Herlinda Maes, Robert Parzer, Emma Trent, Sylvain Boisvert, Lieze Heylen, Annelies Wolfs, Ivo Aben, Nora Jongen, Els Pede IN SAMENWERKING MET:

Kris Van Hemelryck, Werner Goossens, Annick De Pauw, Renaat Bogaert DRUKWERK:

Drukkerij Quick Copy Schoten PAPIERSOORT:

maco LETTERTYPES:

Montserrat, Lora

ZIT JE NA HET LEZEN VAN DIT MAGAZINE MET VRAGEN OVER JE MENTALE GEZONDHEID? • • • •

www.tele-onthaal.be www.geestelijkgezondvlaanderen.be www.zelfhulp.be www.caw.be

| 55