ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ – ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ
ΔΙΑΛΕΞΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2005-2006
ΘΕΜΑ: ΝΕΚΡΗ ΖΩΝΗ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ:
ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ-ΜΑΚΧΟΥΛ ΡΟΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ:
ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΦΕΣΙΟΥ ΕΙΡΗΝΗ Αθήνα, 09 Οκτωβρίου 2006
2
3
Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή μου κ. Δημήτριο Σεβαστάκη και την καθηγήτριά μου κ. Ειρήνη Εφεσίου για την καθοδήγηση και την υποστήριξή τους καθ’ όλη τη διάρκεια της εργασίας. Επίσης ευχαριστώ τον Αρχιτέκτονα και Πρόεδρο του Συμβουλίου Ανοικοδόμησης και Επανεγκατάστασης Κύπρου κ. Νίκο Μεσαρίτη για την παροχή πολύτιμων πληροφοριών, τον Ταγματάρχη κ. Στέλιο Κυριάκου, διευθυντή του 2ου Επιτελικού Γραφείου του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Φρουράς, για την βοήθεια εξασφάλισης του μοναδικού οπτικού υλικού από το εσωτερικό της Νεκρής Ζώνης και τέλος την μητέρα μου Γκλόρια Βασιλείου και τους φίλους μου Φοίβο, Νίκο και Κατερίνα για την βοήθειά τους.
4
5
Περιεχόμενα
Εισαγωγή …………………………………………………………………………...8 Α. Σύντομη Ιστορική Τοποθέτηση …………………………………………….12 Β. Η Νεκρή Ζώνη …………………………………………………………………16 Γ. Χωρικές Συνέπειες …………………………………………………………….20 1. Ο χαρακτήρας της Νεκρής Ζώνης στην ύπαιθρο .………………….22 2. Ο χαρακτήρας της Νεκρής Ζώνης στην πόλη .……………………...26 Ι. Αμμόχωστος ……………………………………………………………..28 ΙΙ. Λευκωσία …………………………………………………………………34 α. Η σχέση μεταξύ της Νεκρής Ζώνης, της Νότιας και της Βόρειας Λευκωσίας …………………………..44 β. Πώς τα όρια της Νεκρής Ζώνης συνεκδηλώνουν τη σχέση εντός και εκτός αυτής χώρου ……..50 γ. Ο χρόνος ως στοιχείο καθορισμού της σχέσης εντός και εκτός Νεκρής Ζώνης ……………………...56 Δ. Θεώρηση της Νεκρής Ζώνης ως Αρχιτεκτονικού Χώρου …………….64 Ε. Η ευρύτερη σημασία του χώρου της Νεκρής Ζώνης …………………..70 Ευγένιου Ιονέσκο «Αμεδαίος» ………………………………………………74 Στ. Η φυσιογνωμία της Νεκρής Ζώνης ως τόπου ………………………….80 Αντί επιλόγου… …………………………………………………………………..86 Επαφές – Βιβλιογραφία ………………………………………………………....88
6
7
Εισαγωγή
Η
έρευνα
για
αυτή
τη
διάλεξη
άρχισε,
αφήνοντας ανοιχτά όλα τα πιθανά πεδία ανάλυσης γύρω από τη Νεκρή Ζώνη στη Κύπρο, τα οποία μπορούσαν να απασχολήσουν έναν αρχιτέκτονα και να τον οδηγήσουν στην ερμηνεία της. Η συλλογή σπάνιου ιστορικού φωτογραφικού υλικού, η μελέτη εφημερίδων του καλοκαιριού του 1974 και, επιπλέον, η επίσκεψη στη Νεκρή Ζώνη και η επιτόπου φωτογράφηση συμπλήρωσε
και ένα
κινηματογράφησή πακέτο
της
πληροφοριών
και
δεδομένων που θα μπορούσε να αποτελέσει μια ισχυρή βάση για οποιοδήποτε σενάριο εργασίας. Αρχικά, ετοιμάστηκε μια ανάλυση που είναι απαραίτητη για να σχηματιστεί μια ολοκληρωμένη εικόνα της Νεκρής Ζώνης στο μυαλό μας και που θα απαντήσει σε βασικά ερωτήματα: πώς προέκυψε ιστορικά η Νεκρή Ζώνη, ποιος ο σκοπός και ο ρόλος της ύπαρξής της, ποια η εικόνα της στην ύπαιθρο και στην πόλη. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην
εικόνα
της
Νεκρής
Ζώνης
μέσα
στην
πρωτεύουσα του νησιού τη Λευκωσία. Μετά από αυτό το ρεπορτάζ θα ανοίξουμε μια ενότητα ερμηνείας της Νεκρής Ζώνης ως μιας ιδιόρρυθμης «αρχιτεκτονικής» που συντίθεται από μια εθνική αντιδικία. Η φυλετική, πολιτισμική και στρατηγική
αυτή
αντιδικία
προκαλεί
πολιτικές
αντιπαραθέσεις και στρατιωτικές συγκρούσεις που φορτίζουν τη Νεκρή Ζώνη με ποικίλες σημασίες. Ο
8
9
διαχωρισμός του νησιού δημιούργησε δύο πόλους Βορρά και Νότου, τα όρια των οποίων διαμόρφωσαν τη Νεκρή Ζώνη. Μπορεί η Νεκρή Ζώνη να ερμηνευθεί ως χώρος με όρους αρχιτεκτονικής; Πόσο ισχυρά είναι τα όριά της ως στοιχείο καθορισμού δύο ετέρων πεδίων ανάπτυξης Βορρά και Νότου και ενός αδρανούς πεδίου; Η Νεκρή Ζώνη είναι αδρανής σε όλα τα επίπεδα, ή το όνομα της αποτελεί, σε σχέση με την ουσιαστική σημασία της, ένα σχήμα οξύμωρο; Κατά πόσο μπορεί να αποτελέσει ένα αδρανές πεδίο όταν σε αυτό συγκεντρώνονται από παντού τόσες πολλές και τόσο ισχυρές δέσμες δυνάμεων; Στην προσπάθεια να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα και να κατανοήσουμε τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της Ενεργής-Νεκρής Ζώνης, σημαντικά αναλυτικό ρόλο έχει η παρέμβαση του θεατρικού έργου «Αμεδαίος» του Ευγένιου Ιονέσκο που πιθανόν να μας οδηγήσει, τελικώς, στην κατανόηση της πολιτικής και πολιτισμικής δομής, της σημασίας και της φυσιογνωμίας της Νεκρής Ζώνης ως ενός τόπου έμφορτου με νοήματα, έννοιες και συναισθήματα και ενός δραστικού πεδίου, παρ’ όλη τη φαινομενική «αδράνειά» του.
10
Εικόνα 1 Η Τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1571, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών Εικόνα 2 Ανύψωση της Βρετανικής σημαίας στη Λευκωσία το 1878, Εφημερίδα “London Illustrated News”
Εικόνα 3 Διαδήλωση των Ελληνοκυπρίων εναντίων των Βρετανών, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνα 4 Στιγμιότυπο από την υπογραφή της Συμφωνίας για την Ανεξαρτησία της Κύπρου στο Λονδίνο στις 11 Φεβρουαρίου 1959, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνα 5 Στις 21 Δεκεμβρίου 1963 με ένα επεισόδιο στην οδό Ερμού στη Λευκωσία αρχίζουν οι συγκρούσεις μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, Εφημερίδα «Ελευθεροτυπία»
11
Α .
Σύντομη Ιστορική Τοποθέτηση
Η Κύπρος, μετά από πολυάριθμες διαδοχικές κατακτήσεις στην ιστορία της, προσαρτάται στην Οθωμανική αυτοκρατορία το 1571. Το 1878 οι Τούρκοι παραχωρούν την Κύπρο στη Βρετανία και το νησί ανακηρύσσεται επίσημα Βρετανική αποικία το 1925. Η πολυετής παραμονή των Τούρκων στο νησί δημιουργεί δύο κοινότητες Κυπρίων: τους Ελληνοκύπριους και τους Τουρκοκύπριους. ( Γρ. Τύπου, 2003) Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ελληνοκύπριοι, που αποτελούν την πλειονότητα των κατοίκων της Κύπρου, αντιδρούν στην άρνηση της Βρετανίας για ένωση με την Ελλάδα. Αυτό οδηγεί στον απελευθερωτικό αγώνα του ’55-‘59 κατά των Άγγλων, με κατάληξη την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960. (Γρ. Τύπου, 2005) Οι Τουρκοκύπριοι αντιπροσωπεύονται στην Κυβέρνηση της νεοσύστατης Κυπριακής Δημοκρατίας από μέλη της κοινότητάς τους, που καταλαμβάνουν καθορισμένες από το Σύνταγμα θέσεις. Μερικές πρόνοιες του Συντάγματος δημιουργούν δυσκολίες στη λειτουργία των δημοκρατικών διαδικασιών. Για το λόγο αυτό, τον Δεκέμβριο του 1963 ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπίσκοπος Μακάριος εισηγείται τροποποίηση του συντάγματος. Οι Τουρκοκύπριοι ηγέτες απορρίπτουν τις προτάσεις και αποσύρονται από την κυβέρνηση και την Βουλή των Αντιπροσώπων. Αυτό αποτελεί την απαρχή της διακοινοτικής διαμάχης μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, που οδηγεί στον διαχωρισμό της Λευκωσίας σε
Ελληνοκυπριακό και
Τουρκοκυπριακό τομέα. Η διαχωριστική γραμμή που χωρίζει την πόλη ονομάζεται «Πράσινη Γραμμή» γιατί το μελάνι, με το οποίο ο υπεύθυνος των Ηνωμένων Εθνών τράβηξε πάνω στο χάρτη της πόλης τη γραμμή διαχωρισμού, ήταν πράσινο. (Δ. Λευκωσίας, 2000) Στις 15 Ιουλίου 1974, η στρατιωτική δικτατορία, που κυβερνούσε τότε την Ελλάδα, οργανώνει πραξικόπημα για την ανατροπή της
12
Εικόνα 6 Η «Πράσινη Γραμμή» που χώρισε τη Λευκωσία σε Τουρκοκυπριακό και Ελληνοκυπριακό τομέα το 1963, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνα 7 Μετά το βομβαρδισμό του Προεδρικού Μεγάρου στη Λευκωσία κατά το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνα 8 Η απόβαση των Τούρκων στα παράλια της Κερύνειας στις 20 Ιουλίου 1974, Κύπρος-Μέρες Οργής
13
δημοκρατικά εκλεγμένης Κυβέρνησης της Κύπρου. Η Τουρκία, με την ιδιότητα της εγγυήτριας δύναμης (συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου, 1958) χρησιμοποιεί ως πρόσχημα το πραξικόπημα και εισβάλλει στο νησί στις 20 Ιουλίου και στις 14 Αυγούστου του ίδιου έτους, κατακτώντας το 37% της έκτασης της Κύπρου. Έκτοτε, το Βόρειο τμήμα του νησιού βρίσκεται υπό
Τουρκική
κατοχή
και
αργότερα
υπό
την
διοίκηση
του
Τουρκοκυπριακού Ψευδοκράτους που ανακηρύχθηκε επίσημα το 1983. (Γρ. Τύπου, 2004) Η μετάβαση από το Νότιο στο Βόρειο τμήμα απαγορευόταν αυστηρά μέχρι τις 23 Απριλίου του 2003, οπότε και πραγματοποιήθηκε, με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μια στοιχειώδης διάνοιξη των συνόρων. Έτσι, επετράπη προσωρινά η περιορισμένη και ελεγχόμενη διακίνηση, στα πλαίσια διαδικασίας «συμφιλίωσης» των δύο κοινοτήτων εν
όψει
της
ένταξης
της
Κύπρου
στην
Ευρωπαϊκή
Ένωση.
(Φιλελεύθερος, 2003)
Εικόνα 9 Χάρτης της Κύπρου στον οποίο φαίνεται η Νεκρή Ζώνη (γαλάζιο) και το Τουρκοκρατούμενο τμήμα (κόκκινο), www.kypros.org
Εικόνα 10 Οι Ελληνοκύπριοι περνούν τα σύνορα, μετά τη διάνοιξη τους στις 23 Απριλίου 2003, για να επισκεφτούν τις κατεχόμενες περιοχές, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
14
15
Β .
Η Νεκρή Ζώνη
Το διαχωριστικό στοιχείο των δύο τμημάτων της Κύπρου είναι η Νεκρή Ζώνη: ένα επίμηκες τμήμα του εδάφους της Κύπρου, συνολικού μήκους 300 χιλιομέτρων και πλάτους που κυμαίνεται από 10 μέτρα (εντός κατοικημένων περιοχών) μέχρι 3 χιλιόμετρα περίπου. Η Ουδέτερη Ζώνη, όπως αλλιώς ονομάζεται, αρχίζει από τις βορειοδυτικές ακτές του νησιού στην παραλία της Μόρφου, διασχίζει την Λευκωσία και εκτείνεται μέχρι τις ανατολικές ακτές στον κόλπο της Αμμοχώστου. (United Nations, 2005)
Εικόνες 11-12 Στην «Πράσινη Γραμμή» της Λευκωσίας καθορίζονται τα σύνορα για κατάπαυση του πυρός μετά την τουρκική εισβολή το 1974, Κύπρος-Μέρες Οργής
16
Εικόνα 13 Η πρώτη δημοσίευση του χάρτη της Κύπρου με τη Νεκρή Ζώνη, Εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος» 05 Οκτωβρίου 1974
Εικόνες 14-15 Η σταδιακή δημιουργία της Νεκρής Ζώνης, Εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος», 06 Αυγούστου και 28 Σεπτεμβρίου 1974
17
Στη Νεκρή Ζώνη δεν επιτρέπεται η είσοδος, παρά μόνο στις ειρηνευτικές δυνάμεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) που αποστολή έχουν να παρεμποδίσουν την παραβίαση των συνόρων της. Η Νεκρή Ζώνη δεν έχει σαφή και καθορισμένα όρια από οποιονδήποτε επίσημο φορέα. Αυτά έχουν διαμορφωθεί (α) από τα σύνορα των περιοχών που κατέλαβαν οι Τούρκοι με την εισβολή του 1974, (β) τα σύνορα της ζώνης ελέγχου που όρισε ο Ο.Η.Ε. και (γ) τα de facto σύνορα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Με λίγα λόγια η Νεκρή Ζώνη αποτελείται από τρεις επιμέρους ζώνες: τις ζώνες ελέγχου (α) των κατοχικών στρατευμάτων, (β) των Ηνωμένων Εθνών και (γ) των στρατιωτικών δυνάμεων της Κυπριακής Δημοκρατίας. Αυτές με τη σειρά τους καθορίζονται από τέσσερα γραμμικά όρια: (α) το όριο της τουρκικής ζώνης, (β) τα δύο όρια της ζώνης του Ο.Η.Ε. προς την τουρκική και κυπριακή ζώνη ελέγχου αντίστοιχα και (γ) το όριο της κυπριακής ζώνης ελέγχου. (United Nations, 2005)
18
19
Γ
Χωρικές Συνέπειες
Η Νεκρή Ζώνη, εκτός από τμήμα του εδάφους της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου, καταλαμβάνει, κατά το μεγαλύτερο ποσοστό, εδάφη που πριν την εισβολή ήταν ακατοίκητα ή που αποτελούσαν μικρές εστίες κατοίκησης
και
απασχόλησης
(χωριά,
γεωργικές
καλλιέργειες,
κτηνοτροφικές μονάδες κ.τ.λ.) (United Nations, 2005). Οι διαφορές αστικών και εξωαστικών συνθηκών, μεταξύ πόλης και υπαίθρου αντίστοιχα, παράγουν ποικίλες πυκνότητες και δημιουργούν διαφορετικά χωρικά
και
κοινωνιολογικά
χαρακτηριστικά.
Αυτές
οι
αξιώσεις
ενσωματώνονται εντός των ορίων της Νεκρής Ζώνης, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση ενός μεταβλητού χαρακτήρα κατά μήκος της. Κατά συνέπεια μπορούμε να εξετάσουμε δύο ενδεχόμενα: τον χαρακτήρα της Νεκρής Ζώνης (ι) στην ύπαιθρο και (ιι) στην πόλη, έχοντας στο μυαλό μας το βασικότερο χαρακτηριστικό της: την απαγόρευση στον πολίτη της εισόδου σε αυτήν και, άρα, την άρση οποιασδήποτε παρέμβασης και επέμβασης από αυτόν στο ήδη υπάρχον κτισμένο ή φυσικό περιβάλλον της Νεκρής Ζώνης.
20
Εικόνες 16-17 Η Νεκρή Ζώνη έξω από τη Λευκωσία. Διακρίνονται τα υπερυψωμένα σημεία ελέγχου, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνα 18 Σημείο ελέγχου των Ειρηνευτικών Δυνάμεων του ΟΗΕ στη Νεκρή Ζώνη έξω από τη Λευκωσία, Κουππή, Ξενοφώντος, 2003
21
Γ
1. Ο χαρακτήρας της Νεκρής Ζώνης στην ύπαιθρο
Αν επικεντρωθούμε στα σημεία της Νεκρής Ζώνης στο εξωαστικό πεδίο και σε όσα προαναφέρθηκαν, διαπιστώνουμε ότι το τοπίο και η αρχιτεκτονική του υπερβαίνουν μορφολογικά την οριογραμμή της Νεκρής Ζώνης, με αποτέλεσμα το τοπίο μέσα στη Νεκρή Ζώνη να μην έχει εμφανείς διαφορές από το τοπίο εκτός αυτής. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι εξίσου εντός και εκτός Νεκρής Ζώνης η ανθρώπινη παρουσία και δράση είναι ισοδύναμα «απαγορευτική». Ποια είναι, λοιπόν, η εικόνα της Νεκρής Ζώνης και των ορίων της στην ύπαιθρο; Στα όρια της Νεκρής Ζώνης υπάρχουν σημεία ελέγχου σε καθορισμένες αποστάσεις, χωρίς να υπάρχει συνεχής σήμανση στο έδαφος (βαρέλια, συρματόπλεγμα, τείχος) σε όλο το μήκος της διαχωριστικής γραμμής. Τα όρια της Νεκρής Ζώνης στο εξωαστικό περιβάλλον γίνονται, οπτικώς, ρευστά και ασαφή. Κοιτώντας προς τη Νεκρή Ζώνη, σε μεγάλη απόσταση από τις ελεύθερες περιοχές, διαπιστώνουμε ότι αυτή δεν ξεχωρίζει από την υπόλοιπη γύρω περιοχή, πέρα από τα σκόρπια και απόμακρα, μεταξύ τους, φυλάκια. Το φυσικό ανάγλυφο του εδάφους δεν ακυρώνεται σε κανένα σημείο και διασχίζει συνεχές την πεδιάδα από την ελεύθερη Κύπρο, διαμέσου της Νεκρής Ζώνης, προς την κατεχόμενη. Οι αλλαγές που δέχεται το τοπίο στις διάφορες εποχές του έτους, αλλά και κατά το πέρασμα των χρόνων, είναι
κοινές, εντός και
εκτός της Νεκρής Ζώνης, αφού αυτές
καθορίζονται από φυσικούς παράγοντες και όχι από την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Το φυσικό περιβάλλον αναπτύσσεται ανενόχλητο,
παρά τις διαχωριστικές γραμμές και τις στρατιωτικές ζώνες ελέγχου, μετατρέποντας την Νεκρή Ζώνη σε ένα περισσότερο ιδεατό ή και φανταστικό ρήγμα, που φαινομενικά δεν ρηγματώνει το χώρο, όπως θα δούμε ότι συμβαίνει στο αστικό πεδίο.
22
Εικόνες 19-20 Σημεία ελέγχου στα όρια της Νεκρής Ζώνης στην ύπαιθρο, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνα 21 Η Νεκρή Ζώνη δεν διακρίνεται στο εξωαστικό περιβάλλον, Προσωπικό Αρχείο
23
Καταλήγουμε, λοιπόν, ότι η Νεκρή Ζώνη σαφώς αποτελεί και έξω από την πόλη ένα πολυσήμαντο ρήγμα που τροφοδοτεί τον διαχωρισμό του νησιού και εμποδίζει οποιαδήποτε μελλοντική πολεοδομική ενότητα. Παρόλα αυτά, η εικόνα της ως διαχωριστικού στοιχείου δεν είναι κατηγορηματικά μορφοποιημένη, με αποτέλεσμα να μην επηρεάζει δραστικά την μορφή της υπαίθρου και, συνεπώς, την συνεχή και αδιάσπαστη εικόνα της φύσης. Άλλωστε, οι εξωαστικές παραγωγικές δραστηριότητες βαίνουν μειούμενες για ποικίλους λόγους κοινωνικών και παραγωγικών ιεραρχήσεων. Η ανθρώπινη παραγωγική χειρονομία, που ενδεχομένως θα ιχνογραφούσε την τομή, δεν είναι ευρεία.
Εικόνες 22-23 Η διακοπή της κυκλοφορίας σε δρόμους της Νεκρής Ζώνης έξω από την πόλη, Συμβούλιο Ανοικοδόμησης και Επανεγκατάστασης Κύπρου
24
25
Γ
2. Ο χαρακτήρας της Νεκρής Ζώνης στην πόλη
Σε αντίθεση με το συνεχές εξωαστικό ανάγλυφο που, κατά κάποιον τρόπο, αίρει χωρικά το ρήγμα, η εικόνα του αστικού πεδίου «παραβιάζεται» από την ύπαρξη της Νεκρής Ζώνης σε αυτό και διακόπτει χωρικά και λειτουργικά την ενότητα του. Η Λευκωσία και η Αμμόχωστος υπήρξαν πριν από την εισβολή του 1974 οι δύο πιο ενεργές και μεγάλες πόλεις του νησιού. Η πρωτεύουσα αποτελούσε το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Κύπρου
και
η Αμμόχωστος
ήταν
ένας
από τους
μεγαλύτερους τουριστικούς προορισμούς της Μεσογείου (Γρ. Τύπου, 2004). Με την διαίρεση του νησιού στα δύο, παραβιάζεται η πολεοδομική και χωρική ακεραιότητα των δύο πόλεων, με αποτέλεσμα να πληγεί η ανάπτυξή τους και να επηρεαστεί η λειτουργική αρτιότητα ολόκληρου του νησιού. Ακολούθως,
θα
προσπαθήσουμε
να
προσεγγίσουμε
πιο
σχολαστικά τα δύο αστικά παραδείγματα της Αμμοχώστου και της Λευκωσίας, που θα βοηθήσουν στην περαιτέρω διερεύνηση της περίπλοκης εικόνας της Νεκρής Ζώνης στο αστικό πεδίο.
26
Εικόνες 24-25 Η Αμμόχωστος από το παρατηρητήριο έξω από την πόλη, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνες 26-27 Τα παρατηρητήρια που ελέγχουν την απαγόρευση της πρόσβασης στην περίκλειστη πόλη, Προσωπικό Αρχείο
27
Γ
2. Ι. Αμμόχωστος
Με την εισβολή του 1974 και την κατάκτηση της Αμμοχώστου από τους Τούρκους, για πολιτικούς λόγους η πόλη δεν έπρεπε να κατοικηθεί, αλλά να παραμείνει ως το αμφιλεγόμενο «λάφυρο» της Τουρκικής εισβολής. Έτσι η ανάπτυξη της Αμμοχώστου σταμάτησε το 1974 και η πόλη έμεινε εγκλωβισμένη εντός της Νεκρής Ζώνης έρημη και ακατοίκητη. Αρχικά, ας δούμε την Αμμόχωστο από ένα παρατηρητήριο έξω από την πόλη, στο οποίο είχαν την ευκαιρία οι Κύπριοι να την βλέπουν πριν ανοίξουν τα σύνορα τον Απρίλιο του 2003. Αν και από μακριά γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι η πόλη που αντικρίζουμε είναι νεκρή και εγκαταλελειμμένη. Δεν βλέπουμε τα σπασμένα παράθυρα και τις φθορές στα κτίρια, ούτε τα αγριόχορτα στους δρόμους και τα ασφαλισμένα μαγαζιά. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε αν οι δρόμοι έχουν κίνηση ή όχι και αν από τα παράθυρα ξεπροβάλλουν άνθρωποι. Για μένα, όμως, ήταν η πρώτη φορά που αναγνώρισα ότι πέρα από όλα τα παραπάνω, υπάρχουν πολύ περισσότερα, και ίσως πιο σημαντικά, στοιχεία που δίνουν την ταυτότητα μιας ζωντανής πόλης: τα χρώματα, η βουή και οι δράσεις της. Μια ζωντανή πόλη έχει χρώματα. Το χρώμα του σοβά στα κτίρια είναι όχι απαραίτητα φρεσκοβαμμένο, αλλά λαμπερό και ζωηρό, κάποιες φορές στα μπαλκόνια είναι απλωμένα ρούχα ή κρέμονται γλάστρες και ενδεχομένως τα πατζούρια να έχουν έντονα χρώματα. Την Αμμόχωστο έχει σκεπάσει μια άτονη παλέτα μουντών χρωμάτων γκρίζου και καφέ, ενώ δεν εκπέμπει ενέργεια και ήχο. Και έστω κι από μακριά μπορούμε να εκλάβουμε την ενέργεια που εκπέμπει μια ζωντανή μεγαλούπολη, όπως ήταν η Αμμόχωστος 32 χρόνια πριν, ακόμα και να αντιληφθούμε τη μόλυνση στον αέρα. Έστω κι αν δεν φτάνουν στα
28
Εικόνα 28 Τα εγκαταλελειμμένα ξενοδοχεία μπροστά από τη παραλία της Αμμοχώστου, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνα 29 Η Αμμόχωστος πριν την εισβολή του 1974, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνες 30-31 Τα αποσαρθρωμένα κελύφη των παραλιακών ξενοδοχείων πίσω από τα απαγορευτικά συρματοπλέγματα, Προσωπικό Αρχείο
29
αυτιά μας ξεκάθαροι και συγκεκριμένοι ήχοι, ακούμε τη βουή της: μια ηχητική ενέργεια που περιβάλλει την πόλη σαν άυρα, όπως το εκτυφλωτικό φως που περιβάλλει τον ήλιο σαν στεφάνι. Τώρα, όμως, η πόλη είναι βουβή, σαν ένας γίγαντας που κοιμάται. Πλησιάζοντας την πόλη, η πρόσβαση, μετά την διάνοιξη των συνόρων, επιτρέπεται μόνο κατά μήκος της παραλίας της Αμμοχώστου. Περπατώντας στην αμμουδιά, από τη μία πλευρά βλέπουμε τη θάλασσα που βρέχει της ακτές της πόλης και από την άλλη πλευρά απλώνεται η περίκλειστη «πόλη φάντασμα». Η Αμμόχωστος υπήρξε τη δεκαετία του ‘70 το μεγαλύτερο τουριστικό κέντρο της Κύπρου με τεράστια ξενοδοχεία και σύγχρονη αστική υποδομή. Το υπερδύναμο αυτό σκηνικό φαντάζει τώρα αδύναμο, σκελετωμένο και ετοιμόρροπο. Μπροστά από το παραλιακό
μέτωπο
υπάρχει
συρματόπλεγμα
με
χαρακτηριστικές
απαγορευτικές κόκκινες πινακίδες. Πίσω από αυτό ορθώνονται κενά πολυώροφα
ξενοδοχεία
σαν
πελώρια
κουφάρια.
Οι
επιγραφές
κατεστραμμένες, οι τοίχοι ξεφτισμένοι, τα μπαλκόνια κενά και στα παράθυρα
κρέμονται
σπασμένα
πατζούρια.
Μέσα
οι
χώροι
διακρίνονται κενοί και σκοτεινοί, με μαυρισμένους τους τοίχους και χωρίς τζάμια στα ανοίγματα. Στη κεντρική αίθουσα
ενός
ξενοδοχείου
διακρίνονται ακόμη τα φωτιστικά στην οροφή. Οι όψεις των ξενοδοχείων μοιάζουν βομβαρδισμένες και οι χώροι λεηλατημένοι. Ζωντανεύει η εικόνα
των
τουριστών
που
τρομοκρατημένοι
εγκαταλείπουν
τα
ξενοδοχεία, που έχουν γίνει στόχος επίθεσης. Έρχονται στο μυαλό μας φωτογραφίες από την εισβολή: ένα πτώμα κρεμασμένο στα συντρίμμια ενός κτιρίου και άνθρωποι να εγκαταλείπουν την πόλη τρέχοντας. Στο βάθος διακρίνονται ξεχασμένοι γερανοί και οικοδομές νεόδμητων ξενοδοχείων που έμειναν ανολοκλήρωτα σε μια εποχή αυξημένης οικοδόμησης της πόλης. Στην παραλία οι ομπρέλες είναι ακόμα όρθιες και μπροστά μας βρίσκονται στοιβαγμένες σκουριασμένες σαιζ λονγκ. Θλιβερές εικόνες μιας πόλης νεκρής και ερημωμένης, χωρίς κίνηση,
30
Εικόνες 32-34 Οι τραγικές εικόνες εγκατάλειψης μιας άλλοτε πολυσύχναστης πόλης, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνα 35 Η Αμμόχωστος βομβαρδίζεται στις 14 Αυγούστου 1974, Κύπρος-Μέρες Οργής
31
θόρυβο και χρώματα, που δεν θυμίζει σε τίποτα την χρυσή εποχή της ακμής της.
Εικόνες 36-37 Θλιβερές εικόνες από την εισβολή ξυπνούν αντικρίζοντας την πόλη σήμερα, Κύπρος-Μέρες Οργής
Εικόνα 38 Το ξενοδοχείο «Ζέφυρος» καίγεται. Οι ξένοι τουρίστες βγαίνουν στην ακτή και υψώνουν λευκή σημαία, ΚύπροςΜέρες Οργής
32
Εικόνα 39 Αεροφωτογραφία της Λευκωσίας. Διακρίνεται ο διαχωρισμός σε εντός και εκτός των τειχών πόλη, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνα 40 Η Νεκρή Ζώνη περνά διαμέσου του περιτειχισμένου ιστορικού κέντρου, www.nicosia.org.cy
Εικόνα 41 Το οδόφραγμα του Ledra Palace, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
33
Γ
2. ΙΙ. Λευκωσία
Μεγαλύτερο ερμηνευτικό ενδιαφέρον, παρουσιάζει η μοιρασμένη πρωτεύουσα, που βρίσκεται στο κέντρο του νησιού. Η Λευκωσία χωρίζεται σε παλιά πόλη, που βρίσκεται εντός τειχών που έκτισαν οι Βενετοί τον 16ο αιώνα, και σε νέα πόλη, που αναπτύχθηκε εκτός των τειχών μετά το 1930 (Κεσισιάν, 1989). Η Νεκρή Ζώνη καταλαμβάνει ένα ποσοστό του εδάφους της Λευκωσίας και την χωρίζει στα δύο, περνώντας διαμέσου του περιτειχισμένου ιστορικού κέντρου. Το
γεγονός
αυτό
λειτουργεί
σαν
στοιχείο
παραλυτικού
ακρωτηριασμού της και μας δίνει την δυνατότητα να αντικρίσουμε το ρήγμα του νησιού σε όλη του τη δυναμική. Το αποσαρθρωμένο περιβάλλον της Νεκρής Ζώνης βρίσκεται μέσα στην πόλη, σε άμεση επαφή με τις αστικές λειτουργίες, ανάμεσα στο Τουρκοκυπριακό και Ελληνοκυπριακό τμήμα, που τα τελευταία 32 χρόνια αναπτύσσονται και μεγαλώνουν. Πρόκειται για την περίπτωση μια μοναδικής εικόνας που παρουσιάζει την ισχυρότερη εκδήλωση της Νεκρής Ζώνης στο νησί: η απόλυτη εγκατάλειψη σε συνδυασμό με την ισχυρή πολεοδομική και χωρική ανάπτυξη των δύο τμημάτων, κυρίως του Ελληνοκυπριακού που, λόγω της δυναμικής ανάπτυξής του, εκφράζει εντονότερα το ρήγμα. Οδικώς κατευθυνθήκαμε προς το κεντρικότερο και ιστορικότερο σημείο της Πράσινης Γραμμής, το οδόφραγμα στο Ledra Palace, το ξενοδοχείο
που
έγιναν
όλες
οι
συναντήσεις
κορυφής
των
αντιμαχόμενων πλευρών και των Ηνωμένων Εθνών μετά την τουρκική εισβολή. Αρκετά μέτρα πριν την Πράσινη Γραμμή, σκόρπιες εικόνες προετοιμάζουν για αυτό που θα αντικρίσουμε. Στο βάθος κυματίζουν σε ψηλά
κοντάρια
οι
σημαίες
του
τουρκικού
κράτους
και
του
τουρκοκυπριακού ψευδοκράτους, πινακίδες απαγορεύουν την λήψη φωτογραφιών και στο βάθος βρίσκονται υπερυψωμένα σημεία ελέγχου
34
Εικόνα 42 Η σημαία του Τουρκοκυπριακού ψευδοκράτους, σχεδιασμένη στη πλαγιά της οροσειράς του Πενταδακτύλου, είναι ορατή από κάθε σημείο της Λευκωσίας, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνες 43-46 Τα σημάδια της τουρκικής κατοχής πλησίον της Νεκρής Ζώνης στη Λευκωσία, Προσωπικό Αρχείο
35
των Ηνωμένων Εθνών. Σε κάποια σημεία έχουν στηθεί πινακίδες ενημέρωσης των ξένων επισκεπτών με εικόνες από
γεγονότα σχετικά με την Τουρκική
Κατοχή στο νησί. Δεξιά και αριστερά του δρόμου βρίσκονται εγκαταλελειμμένα κτίρια με τα παράθυρα τους κλεισμένα με σακούλες άμμου και τους τοίχους γεμάτους ίχνη από σφαίρες. Και όχι μόνο στο δρόμο αυτό αλλά σε κάθε δρόμο πλησίον της Νεκρής Ζώνης αντικρίζουμε αυτές τις εικόνες. Οι λειτουργίες της πόλης έχουν απομακρυνθεί από τα όρια της Νεκρής Ζώνης, διαμορφώνοντας κάποια νοητά όρια απόστασης από αυτήν. Συνεπώς, ένα κομμάτι της πόλης έξω από τη Νεκρή Ζώνη παραμένει, κατά τμήματα, εγκαταλελειμμένο και έρημο: παλιά και άδεια μαγαζιά με κατεβασμένα σκουριασμένα ρημαγμένες
ρολά,
κλειδωμένα
πολυκατοικίες.
Στον
σπίτια,
τοίχο
ενός
ξεχασμένου σπιτιού είναι γραμμένη η λέξη ΟΧΙ, που μνημειώνει τις κρίσιμες στιγμές του δημοψηφίσματος για το σχέδιο Ανάν το καλοκαίρι του 2005. Σε κάποιους
από
εγκατασταθεί
αυτούς
αλλοδαποί
τους και
δρόμους Κύπριοι
έχουν
χαμηλής
ταξικής προέλευσης, που συνθέτουν μια περιοχή περιθωριοποιημένη. Ο δήμος Λευκωσίας σε κάποιες προσπάθειες
αναζωγόνησης
των
ακριτικών
περιοχών, εκμεταλλεύτηκε κάποια κτίρια για δημοτική χρήση ή τη στέγαση πολιτιστικών κέντρων (Δ. Λευκωσίας,2000). Παρόλα αυτά, η σιγή και η ερήμωση επικρατούν σε ένα μεγάλο κομμάτι του ελεύθερου κέντρου της εντός των τειχών Λευκωσίας. Δίνεται η εντύπωση ότι η Νεκρή Ζώνη δεν τελειώνει
36
Εικόνες 47-48 Έρημοι εμπορικοί δρόμοι στο ιστορικό κέντρο της Λευκωσίας, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνες 49-50 Το όριο της Νεκρής Ζώνης στην καρδιά της Λευκωσίας, Προσωπικό Αρχείο
37
εκεί που έχουν στηθεί τα διαχωριστικά πετάσματα αλλά επεκτείνεται μέσα στη πόλη, δημιουργώντας ένα άλλου είδους φράγμα (π.χ. κοινωνικό), που «απαγορεύει» την πρόσβαση. Η αίσθηση αποτροπής και φόβου απλώνεται στην πόλη και απομακρύνει από το άβατο. Πλησιάζοντας σε χαρακτηριστικά σημεία του ορίου της Νεκρής Ζώνης, αντικρίζουμε τις εικόνες του ισχυρού χωρικού ρήγματος. Ο διαχωρισμός γίνεται απόλυτα αντιληπτός όταν η Νεκρή Ζώνη τέμνει κάθετα ένα δρόμο. Στο βάθος του δρόμου αντικρίζουμε το όριο της Νεκρής Ζώνης που άλλοτε είναι τείχος μπετόν, άλλοτε βαρέλια ή σακιά με άμμο σε συνδυασμό πάντα με συρματοπλέγματα. Σε κάθε δρόμο τα σύνορα φρουρούνται από φυλάκια της Εθνικής Φρουράς. Όταν η Νεκρή Ζώνη διασχίζει οικοδομικά τετράγωνα, το όριό της ορίζεται από «νεκρά» κτίρια στα οποία απαγορεύεται η είσοδος ή που ενίοτε λειτουργούν ως στρατιωτικά φυλάκια. Πατώντας σε μία καρέκλα για να φτάσουμε στο ύψος του τελευταίου σακιού του «τείχους» ή μερικές φορές κοιτώντας από πολεμίστρες, αντικρίσαμε το άβατο, ένα χώρο που λίγοι έχουν την «τύχη» να αντικρίσουν τώρα πια, και μέσα στον οποίο κανένας δεν γνωρίζει τι συμβαίνει, πως έχει καταντήσει και αν θυμίζει έστω σε κάτι την Λευκωσία του 1974. Τα πρώτα δευτερόλεπτα σε συνεπαίρνει η βαριά ατμόσφαιρα του χώρου, κρατώντας σε αμήχανο και ακίνητο, ενώ προσπαθείς να αιχμαλωτίσεις στο μυαλό σου τις εικόνες που απλώνονται μπροστά σου.
Κτίρια
μιας
άλλης
εποχής,
ξεχασμένα
στο
χρόνο,
με
μισογκρεμισμένους τοίχους και σπασμένα παράθυρα, και δρόμοι σκισμένοι
και
χορταριασμένοι
συνθέτουν
ένα
βουβό
και
αποσαρθρωμένο αστικό τοπίο. Σε κάποια σημεία τα χόρτα έχουν καλύψει πλήρως την άσφαλτο. Πεζοδρόμια, δρόμοι και πρασιές έγιναν ένα, με αποτέλεσμα ο ιστός της πόλης να είναι ακαθόριστος. Πινακίδες σκουριασμένες, ετοιμόρροπα παντζούρια, τρύπιες στέγες και γαζωμένοι από πυροβόλα τοίχοι.
Μια ανατριχιαστική σιωπή και μια μυρωδιά
χώματος και σκόνης, που έχουν καλύψει τα πάντα. Ένα τοπίο ήσυχο και
38
Εικόνες 51-52 Τα ίχνη ζωής που άφησαν πίσω τους οι κάτοικοι της Λευκωσίας, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνες 53-54 Η εικόνα της εγκαταλελειμμένης πόλης εντός της Νεκρής Ζώνης, Προσωπικό Αρχείο
39
ακίνητο που βλέποντας το προσπαθείς νοητά να περπατήσεις στους δρόμους και να μπεις στα σπίτια του, για να βρεις έστω και ένα δείγμα ζωής. Οι άνθρωποι έχουμε μάθει να ζούμε ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους και σε αστικά τοπία γεμάτα ζωή
και
ενέργεια,
ήχους
και
εναλασσόμενες
παραστάσεις. Η εικόνα μιας έρημης πόλης είναι για μας αδιανόητη. Αν συγκεντρώσουμε το βλέμμα μας στα μικρά εκείνα στοιχεία που μαρτυρούν ότι το τοπίο αυτό υπήρξε κάποτε κομμάτι της πόλης, μπορούμε
να
εκλάβουμε
την
ενέργεια
των
ανθρώπων που έζησαν σε αυτό. Το κτισμένο περιβάλλον είναι συντεθειμένο με την ανθρώπινη δράση και ενέργεια. Οι σκουριασμένες πινακίδες στα μαγαζιά με το όνομα και το τηλέφωνο του ιδιοκτήτη και οι κατασκευές που συνθέτουν τα κελύφη, οι πλινθοδομές, οι ξερολιθιές, τα ξύλινα δοκάρια και πρέκια των παραθύρων που φαίνονται πίσω από τον πεσμένο σοβά υπαινίσσονται την ανθρώπινη παρουσία. Περιμένεις ανά πάσα στιγμή από το μισάνοιχτο παράθυρο να προβάλει μια μορφή ή από το σοκάκι να φανεί ένα αμάξι. Ένα παράθυρο είναι κλεισμένο με καρφωμένα μεταξύ τους
πανέλα
και
οι
περισσότερες
πόρτες
ασφαλισμένες με αλυσίδες και κλειδαριές, εικόνες που δίνουν την εντύπωση ότι οι ιδιοκτήτες ήθελαν, μάταια, κάτι να προστατέψουν. Το εσωτερικό ενός μαγαζιού έχει γίνει συντρίμμια ακυρώνοντας κάθε μορφική και υλική υπόσταση και ακεραιότητα. Ένα μισοχαλασμένο, διαχωριστικό από σιδερόβεργες και σύρμα προδίδει μια προηγούμενη, ίσως, θέση του
40
Εικόνες 55-57 Η εικόνα της πόλης μέσα στη Νεκρή Ζώνη, Προσωπικό Αρχείο
41
ορίου της Νεκρής Ζώνης, ενώ στο βάθος φαίνεται το αντίστοιχο καινούργιο. Κάποια κτίρια στέκουν ακόμα όρθια και κάποια άλλα έχουν καταρρεύσει τελείως. Πινακίδες των Ηνωμένων Εθνών υπενθυμίζουν συνεχώς
ότι
βρισκόμαστε
σε
Ουδέτερη
Ζώνη
και
η
είσοδος
απαγορεύεται. Το τοπίο της Νεκρής Ζώνης δεν έχει συνοχή. Οι «σβησμένοι» δρόμοι, τα μισογκρεμισμένα σπίτια, τα σκόρπια δέντρα και χόρτα και οι σωροί από μπάζα και πέτρες δίνουν μια εικόνα ενός αστικού τοπίου αδιαμόρφωτου και αρθρωμένου με απροσδόκητες σχεδιαστικές τεχνικές. Σε αυτό δεν αναγνωρίζεται εύκολα η παλιά εικόνα της πόλης. Εικόνες μπερδεμένες και τυχαία βαλμένες μέσα σε σκουριά και σαπίλα σαν ένα παζλ λανθασμένα επιλυμένο. Και μέσα στο χάος και την καταστροφή επιβιώνουν τα στοιχεία που ταυτοποιούν τη χρονιά που πέθανε η πόλη: γείσα και επίθετα στους τοίχους κιονόκρανα, στέγες και τοξωτά ανοίγματα, στενόμακρα παράθυρα και πλίνθοι που φαίνονται πίσω από τον πεσμένο σοβά. Αντιλαμβανόμαστε ότι το ρήγμα στην περίπτωση της Λευκωσίας προσλαμβάνει μια ερμηνεία που βασίζεται στις ετερότητες οι οποίες συγκροτούνται και συγκρούονται στο σύνολο της πόλης, και οι οποίες καθορίζονται από τρία στοιχεία: (α) τη σχέση μεταξύ της Νεκρής Ζώνης, της Νότιας και της Βόρειας Λευκωσίας, (β) τα όρια της Νεκρής Ζώνης, έτσι όπως οργανώνονται από τις ταυτότητες των τριών τμημάτων, και πώς συνεκδηλώνουν τη σχέση του εκτός με τον εντός αυτής χώρου, και (γ) τον χρόνο ως στοιχείο καθορισμού της σχέσης εντός και εκτός Νεκρής Ζώνης. Το τρίτο στοιχείο φτιάχνει μια ιδιόρρυθμη ενότητα των «έγχρονων» τμημάτων Βορρά και Νότου σε αντιδιαστολή με την «άχρονη» Νεκρή Ζώνη.
42
Εικόνα 58 Στην αεροφωτογραφία διακρίνεται η απομάκρυνση των δύο τμημάτων της Λευκωσίας λόγω της Νεκρής Ζώνης μεταξύ τους www.nicosia.org.cy
Εικόνα 59 Στο χάρτη του κέντρου της Λευκωσίας παρουσιάζεται με κόκκινο ο κοινός πολεοδομικός ιστός των τριών τμημάτων της Λευκωσίας
43
2. II. a. Η σχέση μεταξύ της Νεκρής Ζώνης, της Νότιας και της Βόρειας Λευκωσίας
Γ
Πριν από το 1974 η Λευκωσία υπήρξε μια ενιαία λειτουργικά ακέραιη και αυτόνομη πόλη. Η Λευκωσία είναι χωρισμένη σε τρία τμήματα: (α) το βόρειο,
(β)
το
νότιο,
τα
οποία
ακολουθούν
ΛΕΥΚΩΣΙΑ -ΠΟΛΗ
διαφορετική αστική ανάπτυξη το καθένα και (γ) την περιοχή
της
Νεκρής
Ζώνης
που
είναι
αδρανοποιημένη και εγκαταλελειμμένη. Τα τρία αυτά τμήματα είναι στην ουσία τρία υποσύνολα του αρχικού συνόλου της πόλης. Ο τριμερής αυτός διαχωρισμός
διακόπτει
τη
συνέχεια
του
πολεοδομικού ιστού και τη συνοχή της χωρικής
ΒΟΡΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΝΕΚΡΗ ΖΩΝΗ ΝΟΤΙΟ ΤΜΗΜΑ
διαμόρφωσης και εξέλιξής της πόλης ως μία αυτοτελής οντότητα. Ο χώρος που καταλαμβάνουν το καθένα από τα τρία τμήματα ανήκει στο σύνολο της
πόλης
και
η
ιστορικά
συγκροτημένη
πολεοδομική σχέση των τριών δεν έχει σβηστεί. Τα ίχνη της σύνδεσης και της συνοχής των στοιχείων της Λευκωσίας του παρελθόντος, στην διαιρεμένη πόλη του σήμερα, αποτελούν τους κρίκους που
ΒΟΡΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΝΕΚΡΗ ΖΩΝΗ ΝΟΤΙΟ ΤΜΗΜΑ
κρατούν τα τρία τμήματα άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους. Οι χώροι αυτοί, λοιπόν, βρίσκονται στον ίδιο τόπο και πατούν πάνω σε ένα κοινό πολεοδομικό και αστικό υπόβαθρο. Παρόλα αυτά, το βόρειο και το
νότιο
τμήμα
εξελίχθηκαν
βασισμένα
ΕΚΤΟΣ Ν.Ζ. ΕΝΤΟΣ Ν.Ζ.
σε
διαφορετικά πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και
ΕΚΤΟΣ Ν.Ζ.
ιδεολογικά δεδομένα. Και μεταξύ των δύο αυτών
44
Εικόνα 60 – Η ενιαία ανάπτυξη της Λευκωσίας πριν τη χάραξη της Νεκρής Ζώνης
Εικόνες 61-85 – Η σημερινή διαφορετική ανάπτυξη των τριών τμημάτων Νότιο τμήμα
45
Νεκρή Ζώνη
Βόρειο τμήμα
τμημάτων της πόλης βρίσκεται ο χώρος της Νεκρής Ζώνης. Ο χρόνος και
η
φύση
επιδρούν
πάνω
στο
εγκαταλελειμμένο
αστικό
και
πολεοδομικό κέλυφος της Νεκρής Ζώνης, μεταλλάσσοντας τη μορφή και την υφή του. Το αστικό τοπίο σταδιακά εξαϋλώνεται και η εικόνα παρουσιάζει μία εγκαταλελειμμένη πόλη της οποίας τα στοιχεία αγωνίζονται να επιβιώσουν κάτω από την επιδρομή του χρόνου, της φθοράς και της φύσης. Καταλήγουμε, λοιπόν, ότι τα τρία κομμάτια στα οποία χωρίστηκε η πόλη δεν αποτελούν πλέον υποσύνολα του αρχικού αστικού συνόλου, αλλά τρία αυτόνομα(;) και αποκλίνοντα σύνολα τα οποία εξελίσσονται και αλλάζουν μορφή και δομή. Η μεταξύ τους διαφορετικής μορφής εξέλιξή μετάλλαξε την εικόνα τους και οι έντονες διαφορές τους, που όσο περνούν τα χρόνια πληθαίνουν, συντηρούν και ενισχύουν το ρήγμα που υπογραμμίζει η Νεκρή Ζώνη. Η ετερότητα των τριών «χώρων» κλονίζει την ισχυρή σχέση που δηλώνεται με την παρουσία τους στον κοινό τόπο-έδαφος. Αυτό καθιστά
τα
ιδρυτικά
χαρακτηριστικά
των
τριών
«χώρων»,
που
διαμορφώθηκαν από τον κοινό αυτό τόπο, συνεχώς υποχωρούντα και αδύναμα να καθορίσουν τη σχέση μεταξύ τους. Μια σχέση που αποδυναμώνεται όσο ο χρόνος επιδρά με διαφορετικό τρόπο στους τρεις «χώρους». Όσο οι «χώροι» αυτοί προχωρούν στην ιστορία με διαφορετικά δεδομένα και ρυθμούς, γίνονται ολοένα και πιο ξένοι μεταξύ τους. «Χώροι» που ενώ πατάνε στο ίδιο έδαφος και έχουν κοινή ιστορία και κοινό πολεοδομικό και κοινωνικό υπόβαθρο, η εικόνα τους μέσα στην εξέλιξη και η διαμόρφωση ενός διαφορετικού παρόντος και μέλλοντος, ρυθμίζει μια παράξενη και ιδιόρρυθμα δισυπόστατη σχέση ετερότητας και ομοιότητας. Η αμφισήμαντη, αυτή, σχέση καθορίζει και τον δισυπόστατο
χαρακτήρα των τριών τμημάτων: αυτοτέλειας,
αυτονομίας και αυθυπαρξίας από τη μία, σε συνδυασμό με μια παράλληλη πορεία και αλληλεξάρτηση των τριών εικόνων από την άλλη
46
47
Ένα κοινό παρελθόν αλλά ένα παρόν και μέλλον βασισμένο σε κοινά και ξένα στοιχεία ταυτόχρονα. Το ερώτημα, λοιπόν, είναι: Κατά πόσο η υποκείμενη ιστορική, πολεοδομική και γεωγραφική ενότητα των τριών τμημάτων υπερέχει ή όχι έναντι των τριών διαφορετικών αναπτύξεων; Την απάντηση δίνουν η μορφή και ο χαρακτήρας των ορίων της Νεκρής Ζώνης. Αυτά χρωματίζονται από τη σχέση των τριών τμημάτων μεταξύ τους, η οποία προσδιορίζει τον βαθμό υπέρβασής της ισχύος των ορίων, έναντι της ισχύος των κοινών χαρακτηριστικών των τριών τμημάτων μεταξύ τους. Τα όρια της Νεκρής Ζώνης μέσα στην πόλη είναι τόσο ισχυρά ώστε να τονίζουν την διακοπή της συνέχειας του πολεοδομικού ιστού της πόλης και να τοποθετούν τα τρία τμήματα, το καθένα σε ιδεατά διαφορετικό τόπο και χρόνο. Ταυτόχρονα, όμως, είναι τόσο ανίσχυρα ώστε να αδυνατούν να σβήσουν τα ίχνη της κοινής ιστορίας και της παράλληλης παρελθοντικής πορείας και εξέλιξής των τριών τμημάτων σε ένα κοινό τόπο και χρόνο.
Εικόνα 86 Τα δύο τμήματα της Λευκωσίας, στις περιοχές εκτός του ιστορικού κέντρου απομακρύνονται από τη Νεκρή Ζώνη (Φωτογραφική λήψη από το Νότιο τμήμα της Λευκωσίας: σε πρώτο πλάνο η Νεκρή Ζώνη και στο βάθος το Βόρειο τμήμα της πόλης) Προσωπικό Αρχείο
48
Εικόνα 87 Τμήμα χάρτη της Λευκωσίας στον οποίο φαίνεται με πράσινο η Νεκρή Ζώνη, με κόκκινο το οδικό δίκτυο και με γαλάζιο τα όρια που δημιουργούν τις εικόνες διακοπής και ασυνέχειας
Εικόνες 88-89 Η διακοπή δύο κύριων οδών στο κέντρο της Λευκωσίας Προσωπικό Αρχείο
49
Γ
2.II.β. Πώς τα όρια της Νεκρής Ζώνης συνεκδηλώνουν τη σχέση εντός και εκτός αυτής χώρου
Πέρα από την διαφορετικότητα των τριών «χώρων» μεταξύ τους υπάρχει μια ισχυρά καταστατική ομοιότητα που συνδέει το βόρειο με το νότιο τμήμα και τα διαχωρίζει από τη Νεκρή Ζώνη. Το γεγονός ότι τα δύο τμήματα «φιλοξενούν» αστικές λειτουργίες, τα καθιστά δύο υποδιαιρέσεις της πόλης της Λευκωσίας. Μπορεί η διαφορετική εξέλιξη των δύο να τους προσδίδει διαφορετική μορφή αλλά έχουν αναπτυχθεί κάτω από την ίδια ιδεολογική αστική συνθήκη. Από την άλλη, η Νεκρή Ζώνη δεν μετέχει ενεργά ως αστικός χώρος στην εξέλιξη της μορφής της πόλης, αλλά εκβάλλει σε ένα νέο αστικό μόρφωμα με ιδιόμορφες εικόνες διάσπασης του αστικού ανάγλυφου αλλά και βασισμένο σε ένα κοινό ενιαίο παρελθόν. Η παραβίαση του συνεχούς πολεοδομικού ιστού ακύρωσε τη συνοχή της πόλης, παρουσιάζοντας έντονες εικόνες απότομης και ακαριαίας τομής στα όρια της με την Νεκρή Ζώνη. Η ασυνέχεια ενός δρόμου και η απαγόρευση της ροής του μέχρι το τέλος του οδηγεί σε ένα «πισωγύρισμα», σε μια αλλαγή πορείας, λόγω της ανυπαρξίας μιας λογικής σύνδεσης με τον υπόλοιπο ιστό της πόλης. Ο δρόμος σταματά να χρησιμοποιείται, οι χρήσεις απομακρύνονται από αυτόν και έτσι οδηγούμαστε στην εγκατάλειψή του. Η απομάκρυνση, λοιπόν, των ιστών μεταξύ τους κάνει τη σύγκριση των επιμέρους τμημάτων της πόλης όλο και πιο δύσκολη. Το ρήγμα γίνεται όλο και πιο μεγάλο με τη πάροδο του χρόνου. Η μηδενική απόσταση μεταξύ τους και το γεγονός ότι κάποια στοιχεία, δρόμοι και κτίρια, μοιράζονται μεταξύ της Νεκρής Ζώνης και των ενεργών τμημάτων αποδεικνύει την πάλαι ποτέ συνύπαρξή τους. Τα όρια της Νεκρής Ζώνης με το βόρειο και νότιο τμήμα στηρίζουν τη γειτνίαση της με αυτά, καθορίζοντας την οικειοποίηση της αδιαμφισβήτητης σχέσης τους.
50
Εικόνες 90-91 Η ρευστότητα των ορίων της Νεκρής Ζώνης με την πόλη σε παλαιότερα χρόνια, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνα 92 Σήμερα βλέπουμε στο εσωτερικό της Νεκρής Ζώνης μόνο μέσα από πολεμίστρες Προσωπικό Αρχείο
51
Παράλληλα, όμως, τονίζουν την ισχυρή έννοια ενός περίκλειστου και απροσπέλαστου,
ξένου
και
ασύνδετου
με
το
γειτονικό
αστικό
περιβάλλον, χώρου. Επομένως, η διαφορά του χώρου της πόλης εκτός της Νεκρής Ζώνης και αυτού εντός των ορίων της οδηγεί και στην αμφισβήτηση του χαρακτήρα
του
χώρου
εντός
της
Νεκρής
Ζώνης:
μπορεί
να
χαρακτηριστεί ως αστικό περιβάλλον ή όχι; Η δομημένη μορφολογία του χώρου και τα στοιχεία που τον αποτελούν είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την εικόνα ενός αστικού περιβάλλοντος. Δρόμοι, πεζοδρόμια, οδικές σημάνσεις, δημόσια κτίρια, πολυκατοικίες και καταστήματα είναι το σκηνικό που συγκροτεί το αστικό περιβάλλον της Νεκρής Ζώνης, το οποίο, όμως, παραμένει ανενεργό χωρίς τη δράση του ανθρώπου σε αυτό. Κατά συνέπεια, έχουμε ένα σκηνικό χωρίς δράση, και σε ένα σκηνικό χωρίς δράση και πρωταγωνιστές δεν συνάπτονται σχέσεις στοιχείων και ανθρώπων. Το σκηνικό δεν είναι μάρτυρας και ζωτικό υπόβαθρο της ζωής της πόλης και πεδίο δράσης του ανθρώπου και της εξέλιξης του. Επομένως, στη Νεκρή Ζώνη δεν υπάρχει η επιβεβαίωση της εξέλιξης ενός ζωντανού αστικού συστήματος αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον, όπως συμβαίνει στο Νότιο και Βόρειο τμήμα. Και επιπλέον οι συνθήκες που ολοκληρώνουν την εικόνα μιας ζωντανής πόλης απουσιάζουν. Γιατί συνθήκη για την ολοκληρωμένη αστική εικόνα της πόλης δεν αποτελεί μόνο το σκηνικό αλλά και οι λειτουργίες σε αυτό. Κατ’ επέκτασην « …η πόλη αποτελεί, ως έκφραση της εξέλιξης των κοινωνικών σχέσεων, μια διαλεκτική ενότητα, ένα όλον, που ξεπερνά το άθροισμα των επιμέρους μερών της… είναι πεδίο ανίχνευσης, τόπος για την ελεύθερη ανάπτυξη της ανθρώπινης συνείδησης και της κοινωνικής δράσης…» (Νικολαίδου Σ., 1995, σελ. 14). Και χωρίς τις σύνθετες επικοινωνιακές δομές και πνευματικές πολιτιστικές ανταλλαγές το σκηνικό της πόλης παραμένει στατικό και παγωμένο. Χωρίς τη δράση δεν υπάρχει και η αντίστοιχη αντίδραση η οποία μεταλλάσσει και εξελίσσει το σκηνικό της πόλης, μέσα από τη λειτουργία
52
Εικόνες 93-96 Τα όρια της Νεκρής Ζώνης από τη Νότια Λευκωσία. Διακρίνεται παράλληλα η διακοπή και η συνέχεια που συνδέει τον εντός με τον εκτός χώρο, Προσωπικό Αρχείο
53
των χώρων που το απαρτίζουν, αλλάζοντας τη μορφή του κελύφους και των ορίων της. Πόλη δεν ονομάζουμε μόνο το κέλυφός της αλλά και ό,τι ζωντανό δρα και εξελίσσεται μέσα σε αυτό, καθιστώντας και το ίδιο το κέλυφος έναν εν δυνάμει ζωντανό οργανισμό.
Εικόνες 97-99 Τα όρια της Νεκρής Ζώνης από τη Βόρεια Λευκωσία, en.wikipedia.org
54
Εικόνες 100-102 Η Λευκωσία εντός της Νεκρής Ζώνης – μια πολιτεία μιας άλλης εποχής, Προσωπικό Αρχείο
55
Γ
2.II.γ. Ο χρόνος ως στοιχείο καθορισμού της σχέσης εντός και εκτός Νεκρής Ζώνης
Η ετερότητα του εκτός και εντός της Νεκρής Ζώνης αστικού χώρου ενισχύεται και από τη διαφορετική υπόσταση που αποκτά ο χρόνος στον κάθε χώρο ξεχωριστά. Και όταν μιλάμε για χρόνο, μπορούμε να αναφερθούμε 1. στον ημερολογιακό, «γενικό» χρόνο αλλά και 2. στο χρόνο σαν υποκειμενική έννοια. 1. Η εγκατάλειψή από τον άνθρωπο του κομματιού της Λευκωσίας που εγκλωβίστηκε εντός της Νεκρής Ζώνης ακύρωσε κάθε πολεοδομική και αρχιτεκτονική εξέλιξη και κοινωνική δραστηριότητα που συμβαίνει σε κάθε ζωντανή και μεταλλασόμενη χωρική ενότητα, όπως ορίζουν οι αρχές και οι κανόνες της αστικής ανάπτυξης. Η ιστορία, μέσα από τις παραδοσιακές κατηγορίες της, σταμάτησε μέσα στη Νεκρή Ζώνη με την Τουρκική εισβολή. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι ο χρόνος έχει σταματήσει. Η ιστορία πάγωσε μαζί με όλα τα ίχνη της ζωής του παρελθόντος στην εντός της Νεκρής Ζώνης Λευκωσία. Η πολεοδομική διαμόρφωση εντός της Νεκρής Ζώνης παρέμεινε η ίδια, χωρίς τις σύγχρονες νεωτεριστικές επεμβάσεις των δεκαετιών που ακολούθησαν και των αντίστοιχων αρχιτεκτονικών ρευμάτων και τάσεων. Επομένως, στο αστικό κέλυφος της Νεκρής Ζώνης διατηρήθηκε αναλλοίωτη η πολεοδομική και αρχιτεκτονική εικόνα της Λευκωσίας της δεκαετίας του ‘70. Πολυκατοικίες μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, χαμηλά σπίτια με αυλές επηρεασμένα από το νεωτεριστικό μοντέρνο ρεύμα των νεόπλουτων αστών της εποχής εκείνης, στενοί δρόμοι για τις ανάγκες της τότε χαμηλής κυκλοφοριακής συχνότητας και πυκνότητας και παραδοσιακές συνοικίες κατοίκησης. Σαν ένα πτώμα που έχει ταριχευθεί, καθυστερώντας έτσι την αλλοίωση της μορφής του στο πέρασμα του
56
Εικόνες 103-105 Τα κτίρια της Νεκρής Ζώνης στο έλεος της φθοράς, Προσωπικό Αρχείο
57
χρόνου, η Λευκωσία (και η Αμμόχωστος) έχει διατηρήσει στοιχεία που μας δίνουν μια ολοκληρωμένη μορφολογική, αρχιτεκτονική, πολιτιστική και οικονομική εικόνα της εποχής εκείνης. Διατηρούνται, έτσι, στη μνήμη μας
τα
θλιβερά
γεγονότα
του
1974,
αφυπνίζοντας
αισθήσεις,
αναμνήσεις και συναισθήματα. Η Ουδέτερη Ζώνη είναι ένας «νεκρός» χώρος που όμως κρατά ζωντανή την διχοτομική πραγματικότητα. Τα τμήματα εκτός της Νεκρής Ζώνης έχουν καλύψει τη μορφή της πόλης του ‘70 με τα δεκάδες στρώματα των οικονομικών, αρχιτεκτονικών, τεχνολογικών και κοινωνικών εξελίξεων των χρόνων που ακολούθησαν.. Η Νεκρή Ζώνη έχει εγκλωβίσει ένα κομμάτι του κτισμένου και του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού, αλλά και ένα κομμάτι της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας και εικόνας της Κύπρου. Αυτά πασχίζουν να παραμείνουν ζωντανά, όχι μόνο κάτω από την ισχυρή δράση του χρόνου και της φθοράς αλλά και υπό τη σκιά των ταχέων και δραστικών εξελίξεων και αλλαγών που συμβαίνουν στο βόρειο και νότιο τμήμα του νησιού, τα οποία, τελικά, καθορίζουν τη μορφή της Νεκρής Ζώνης και ερμηνεύουν τη σημασία της ύπαρξής της.
2. Ο χρόνος καθορίζεται από τις ταχύτητες και την ενέργεια που κυριαρχούν σε ένα χώρο, και αποκτά έκταση, συμπτύσσοντας ή διαστέλλοντας την υποκειμενική διάρκεια των στιγμών του αντίστοιχα (Τζαβάρας, 1989). Αν επικεντρωθούμε στην περίπτωσή μας, ο χρόνος αποκτά άλλη διάσταση μέσα στη Νεκρή Ζώνη και άλλη έξω από αυτήν. Οι υψηλές ταχύτητες οι οποίες αναπτύσσονται, η αδιάκοπη κίνηση των ανθρώπων και των οχημάτων και οι γρήγοροι ρυθμοί εναλλαγής της δράσης στο σκηνικό του βόρειου και νότιου τμήματος της πόλης συρρικνώνουν το χρόνο και τη σχετική διάρκεια του, δίνοντας μια εικόνα ταχείας προβολής της εξέλιξης του. Μέσα στη Νεκρή Ζώνη η απουσία του ανθρώπου και της δράσης του τείνει να μηδενίσει τις ταχύτητες που
58
Εικόνες 106-107 Μια ζωντανή πόλη αναπτύσσεται συνεχώς και τα περιγράμματα της αλλάζουν, Στεφάνου, 1999
Εικόνα 108 Η αποσαρθρωμένη Νεκρή Ζώνη και στο βάθος διακρίνεται το Νότιο τμήμα της Λευκωσίας, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνες 109-110 Δύο εικόνες στον ίδιο τόπο και χρόνο αλλά τόσο διαφορετικές, Προσωπικό Αρχείο
59
αναπτύσσονται σε αυτήν και να αμβλύνει το χρόνο και τη σχετική διάρκεια των στιγμών του. Ο σχετικός χρόνος, λοιπόν, καθορίζεται από τη δράση του ανθρώπου σε αυτό. Στον άνθρωπο οφείλεται η συστολοδιαστολή του χρόνου και η εναλλασσόμενη μεταβλητότητά του. Στο βόρειο και το νότιο τμήμα της Λευκωσίας οι αλλαγές του σκηνικού είναι συμφιλιωμένες με την σύγχρονη πραγματικότητα και σε μια περαιτέρω παρακολούθηση της πορείας τους στο χρόνο, βλέπουμε τα κελύφη τους να μην είναι στατικά αλλά να μεταλλάσσονται και να μεγαλώνουν: κτίρια γκρεμίζονται και κτίζονται καινούργια, ελεύθεροι χώροι στην πόλη οικοδομούνται, ανοίγονται νέοι δρόμοι και κάποιοι άλλοι στενεύουν. Η αυξημένη ελαστικότητα που παρουσιάζουν τα περιγράμματα, η κορυφογραμμή και τα όρια στο έδαφος των δύο τμημάτων της πόλης, προσφέρουν και την αντίστοιχη ελαστικότητα στα όρια του χρόνου, του ρυθμού και της διάρκειάς του. Παρόλο ότι τα δύο ενεργά τμήματα, βόρειο και νότιο, δέχονται μία παρεμφερούς φύσης εξέλιξη και αλλαγή, αυτήν μιας ζωντανής πόλης, μεταξύ τους υπάρχει διαφορά στις οικονομικές δυνατότητες, τον ρυθμό και την έκταση της εξέλιξης. Προφανώς, η εκ των πραγμάτων διαφορετική παραγωγική υποδομή
των
δύο
τμημάτων
προσφέρει
σε
αυτά
διαφορετικές
δυνατότητες και εργαλεία ανάπτυξης. Κατά συνέπεια, παρατηρείται μεταξύ τους μια διαφορετικής μορφής αλλαγή των δύο αστικών τοπίων, από πλευράς χρόνου και εικόνας. Από την άλλη, η σταθερότητα της εικόνας του χώρου της Νεκρής Ζώνης, των ορίων και των περιγραμμάτων της, του κελύφους και του ανάγλυφου της και η απουσία οποιασδήποτε δράσης σε αυτόν, δίνουν, αντίστοιχα,
στο
χρόνο,
σχεδόν,
ακόμα
και
μια
ανυπαρξία
μεταβλητότητας ορίων και ρυθμού. Ο χρόνος καθορίζεται μονάχα από την αργή μετάλλαξη των μορφών των κτιρίων από τη φθορά και την επίδραση του χρόνου και την ελεύθερη ανάπτυξη της φύσης στο χώρο. Επομένως, δημιουργούνται δύο διαφορετικής μορφής ετερότητες. Η πρώτη αφορά την διαφορά του χώρου εντός της Νεκρής Ζώνης με
60
Εικόνες 111-115 Ο χρόνος στη Νότια Λευκωσία τρέχει με γρήγορους ρυθμούς ακολουθώντας τις σύγχρονες εξελίξεις, Κεντρική Τράπεζα Κύπρου
61
αυτόν εκτός (βόρειο και νότιο τμήμα) και η δεύτερη αφορά τη διαφορά μεταξύ και των τριών τμημάτων (βόρειο, νότιο και Νεκρή Ζώνη). Δηλαδή, δημιουργείται μια έντονη διαφορά στη φύση της εξέλιξης των δύο ενεργών τμημάτων έναντι της Νεκρής Ζώνης, επαληθεύοντας την δυναμική σχέση των δύο αστικών κατηγοριών που επικρατούν στη πόλη.
Παράλληλα, και από μια άλλη σκοπιά, στη Λευκωσία
παρατηρείται
η
συνύπαρξη
τριών
τμημάτων
τα
οποία
έχουν
διαμορφώσει το καθένα από μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη πορεία μεταμορφώσεων των κελυφών τους. Η Λευκωσία λειτουργεί κάτω από την επίδραση τριών βαθμών δυναμικής «χρόνων», διαμορφώνοντας τρεις
διαφορετικούς
χώρους.
Αναφερόμαστε,
πλέον,
σε
τρεις
χωροχρόνους στον ίδιο τόπο και στον ίδιο ημερολογιακό χρόνο. Η συνύπαρξη των τριών χωροχρόνων, όμως, στον ίδιο τόπο και εποχή, στη Λευκωσία του 2006, δεν αποτελεί επιβεβαίωση
μιας
ουσιαστικής
ισχυρή συνθήκη για την
πολεοδομικής,
οικονομικής
και
κοινωνικής συνύπαρξης. Δύο αστικές ενότητες που λειτουργούν κάτω από διαφορετικά καθεστώτα σαν δύο διαφορετικές πόλεις και μία αδρανής ζώνη δεν μπορούν να αποτελέσουν ένα ενιαίο αστικό σύστημα. Παρά μόνο χαρτογραφικά και χάρη συνεννόησης η Λευκωσία συντίθεται από το βόρειο και το νότιο τμήμα και τη Νεκρή Ζώνη.
62
Εικόνα 116 Με εμπρησμούς από τα Τουρκικά στρατεύματα «σχεδιάστηκε» ο «χώρος» της Νεκρής Ζώνης, ΚύπροςΜέρες Οργής
Εικόνα 117 Τα Βενετικά τείχη της Λευκωσίας όπως σχεδιάστηκαν σε γκραβούρα εποχής, Δήμος Λευκωσίας
63
Δ
Θεώρηση της Νεκρής Ζώνης ως Αρχιτεκτονικού Χώρου
Μιλώντας για τη Νεκρή Ζώνη ως χωροχρόνο, μήπως θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για αυτήν ως αρχιτεκτονικό χώρο; Σίγουρα δεν θα την κατατάσσαμε στο σύνολο της πόλης ως αστικά ενεργό τμήμα, όπως το βόρειο και το νότιο. Θα μπορούσαμε, όμως, να την ονομάσουμε «χώρο» με μια «αστική» υπόσταση. Είναι, όμως, και αρχιτεκτονικός χώρος; Ένας αρχιτεκτονικός χώρος που δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο χωρίς, όμως, να σχεδιαστεί σύμφωνα με τις πολεοδομικές ανάγκες της πόλης. Μπορεί να πει κανείς ότι αυτό δεν συμβαίνει
στην
αρχιτεκτονικής
αρχιτεκτονική; παραδείγματα
Δεν των
υπήρξαν οποίων
στην η
ιστορία
πολεοδομική
της ή
αρχιτεκτονική τους διαμόρφωση και χωροθέτηση δεν έγινε βάση σχεδίου; Και ακόμα παραδείγματα που αναδιαμορφώθηκαν στο χρόνο κάτω από τις προσταγές, όχι του αρχιτέκτονα, αλλά εξελικτικών πολεοδομικών, χωροταξικών, πολιτικών και οικονομικών παραγόντων, πολλές φορές ρευστών και συμφεροντολογικών. Μάλιστα, ένας τέτοιος χώρος μπορεί να μην έχει τη μορφολογική και αρχιτεκτονική δύναμη που έχει ένας σχεδιασμένος χώρος με τους σωστούς κανόνες και εργαλεία, όπως π.χ. το ιστορικό κέντρο της Λευκωσίας εντός των τειχών. Δύναται, όμως, να κατέχει μία διαφορετικής μορφής ισχύ και σημασία, όπως η Νεκρή Ζώνη. Δηλαδή, τα Βενετικά τείχη της Λευκωσίας σχηματίζουν ένα τέλειο κύκλο με συμμετρικά διατεταγμένους 11 προμαχώνες και αποτελούν ένα δείγμα ενός άψογα
μελετημένου και σχεδιασμένου πολεοδομικού και
αρχιτεκτονικού έργου αμυντικού χαρακτήρα. Η Νεκρή Ζώνη διασχίζει το κέντρο της πόλης διαρρηγνύοντας τη συνοχή του. Αποτελεί ένα ακατάστατο σχήμα, χωρίς σχεδιαστικούς κανόνες και συνθετικές αρχές, χωρίς αρμονία και με μια δυσανάλογη αυξομείωση του πάχους του.
64
Εικόνα 118 Η συνύπαρξη δύο διαφορετικών «Αρχιτεκτονημάτων», Νεκρής Ζώνης και του περιτειχισμένου ιστορικού κέντρου Προσωπικό Αρχείο
Εικόνα 119 Μία από τις πύλες των Βενετικών τειχών στο κέντρο της Λευκωσίας, Προσωπικό Αρχείο
Εικόνα 120 Μία από τις «πύλες» της Νεκρής Ζώνης στη Λευκωσία, Προσωπικό Αρχείο
65
Χαράχτηκε, δε, για την αμυντική προστασία των δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Δύο αμυντικά «παραπετάσματα», λοιπόν, που συνάπτουν μεταξύ τους μια δυσαρμονική σχέση, στην οποία γεννάται ένας μορφολογικός και ιδεολογικός ανταγωνισμός. Το κέντρο περικλείεται εντός τειχών με ένα αρμονικό και καθορισμένο σχήμα με
σαφή και
ισχυρά όρια. Ο χώρος της Νεκρής Ζώνης περικλείεται σε ένα σχήμα φαινομενικά τυχαίο με όρια, εξίσου, τυχαία και, πολεοδομικά, ανίσχυρα. Η αρχιτεκτονική, όμως, υπεροχή που έχουν τα τείχη ως κάτοψη έναντι της Νεκρής Ζώνης δεν ακυρώνει την ισχύ που κατέχει η Νεκρή Ζώνη, όχι ως σχήμα και μορφή, πλέον, αλλά ως έννοια. Τα τείχη κτίστηκαν για να προστατεύσουν την πόλη από τους εισβολείς, χωρίς όμως μετέπειτα να την περιορίσουν εντός των ορίων τους. Τα όρια της Νεκρής Ζώνης κρύβουν μια δύναμη που κρατούν την πόλη μοιρασμένη και η παραβίασή τους είναι ακατόρθωτη. Ένας τέτοιος, λοιπόν, χώρος, όπως η Νεκρή Ζώνη, χωρίζει με το οξύ του σχήμα ακατάστατα στη μέση ένα τέλειο κύκλο, αποδυναμώνοντας τη πολεοδομική σημασία του ιστορικού κέντρου αλλά και την ισχυρή αξία του ως μνημείο μιας άλλης πλευράς της ιστορίας του νησιού. Πέρα από αυτό, ένα κτίριο, αρχίζει με κάποια μορφή να εξυπηρετεί κάποια λειτουργία. Στη συνέχεια κοινωνικοί και πολεοδομικοί λόγοι μεταλλάσουν την εικόνα του, προσαρμόζοντας το στη νέα λειτουργία και σημασία που του επιβάλλεται από τα νέα δεδομένα. Άρα, μήπως, η Νεκρή Ζώνη μοιάζει και σε αυτό στον αρχιτεκτονικό χώρο, ή είναι περισσότερο ένας οργανικός χώρος που μεταλλάσσεται, διογκώνεται, εδραιώνεται και αλλάζει περίγραμμα και κορυφογραμμή; Και ο αρχιτεκτονικός χώρος δεν μεταλλάσσεται με άλλο τρόπο και με άλλο σκοπό; Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τον αρχιτεκτονικό χώρο οργανικά ζωντανό; Ίσως, η έντονη διαφορά που αντικρίζουμε μεταξύ του εντός και του εκτός της Νεκρής Ζώνης χώρου, μας δημιουργεί την εντύπωση μιας ετερότητας ως προς τα χωρικά δεδομένα. Δηλαδή, όταν στα όρια της Νεκρής Ζώνης αρχίζει μια σύγχρονη πόλη, που δέχεται τις
66
Εικόνες 121-122 Τα όρια της Νεκρής Ζώνης, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
Εικόνες 123-124 Τα όρια του περιτειχισμένου κέντρου της Λευκωσίας, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
67
επιδράσεις όλων των πολεοδομικών, χωροταξικών και αρχιτεκτονικών δεδομένων
της
εποχής,
η
Ουδέτερη
Ζώνη
φαντάζει
νεκρή
και
αποδυναμωμένη. Παραγωγικά είναι «νεκρή», αλλά όχι ιδεολογικά, πολιτικά και, ίσως, κοινωνικά. Η Νεκρή Ζώνη «διογκώνεται» εις βάρος άλλων ισχυρών και σημαντικών στοιχείων της πόλης και της ιστορίας. Γίνεται μνημείο έναντι άλλων μνημείων. Γίνεται αυτούσιος χώρος διασπώντας κάποιον άλλο. Γίνεται εθνικό και θρησκευτικό σύνορο και ένα ρήγμα στο συνεχές πολεοδομικό και γεωφυσικό ανάγλυφο του νησιού. Γίνεται σύμβολο μιας ιστορικής στιγμής που όλοι θέλουν να ξεχάσουν, και ακυρώνει σύμβολα άλλων ένδοξων στιγμών της κυπριακής ιστορίας. Ένας χώρος, λοιπόν, που δεν έχει την αρχιτεκτονική δύναμη να καθορίσει τα όρια και το περίγραμμά του στον ιστό της πόλης. Δεν αδυνατεί, όμως, να ισχυροποιήσει, όχι μόνο τα όριά του, αλλά και την σημασία του στην ανάπτυξη της πόλης και στη διαμόρφωση της ιστορίας του νησιού.
68
Εικόνες 125-128 Η Τουρκική εισβολή έγινε αφορμή για τη δημιουργία αφισών εορτασμού από τον Τουρκικό στρατό και η σημαία του Τουρκοκυπριακού ψευδοκράτους σύμβολο δύναμης και εξουσίας, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
69
Ε
Η ευρύτερη σημασία του χώρου της Νεκρής Ζώνης
Από τα παραπάνω, γεννιέται το ερώτημα κατά πόσο ο χώρος αυτός είναι, γενικότερα, για το νησί αδρανής. Και από ποια άποψη; Η Νεκρή Ζώνη είναι, αδιαμφισβήτητα ένας παραγωγικά «νεκρός» χώρος. Ανακεφαλαιώνοντας, στην ύπαιθρο, όπως και στο αστικό περιβάλλον, δεν μπορεί να αποτελέσει ένα χώρο εκμεταλλεύσιμο από άποψη οικονομική και πολεοδομική. Στη Λευκωσία είναι, επιπλέον, ένας ζωτικός αστικός χώρος που, αποκομμένος από το σώμα της πόλης, διαρρηγνύει την λειτουργία της, τη συνοχή και την ακεραιότητά της. Και επιπλέον, δεν αποτελεί από μόνος του μία αυτόνομη ενεργά αστική οντότητα.
Κατά
συνέπεια,
ένας
τέτοιος
χώρος
αποτελεί
από
πολεοδομικής, χωροταξικής και λειτουργικής άποψης έναν αδρανή και προβληματικό χώρο. Αν, όμως, τον εξετάσουμε από μια διαφορετική οπτική γωνία, ενδεχομένως καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι είναι καθ’ όλα ζωντανός και ενεργός; Η Νεκρή Ζώνη αποτελεί για το νησί τον φορέα ενός κράματος πολιτικών και πολιτιστικών αξιών και εννοιών. Είναι για κάποιους ένα συμπύκνωμα θυσιών και αγώνων, πολέμου και βαρβαρότητας, νεκρών και αγνοουμένων. Είναι ένας χώρος με αξία ιστορική αφού η ύπαρξή του είναι στενά συνδεδεμένη με έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς
της
σύγχρονης
Ελληνικής
ιστορίας.
Επιπλέον,
έχει
«διατηρήσει» εντός των ορίων της ένα κέλυφος με τρομακτικά τεράστιες αξίες αρχιτεκτονικής και πολιτισμού και τα ίχνη της ιστορίας ενός έθνους. Όλα αυτά μοιάζουν να παρουσιάζουν την Νεκρή Ζώνη σαν ένα έκθεμα μουσειακού χαρακτήρα και αξίας. Σαν ένα μνημείο ιστορίας και πολέμου. Ο χάρτης της Βενετίας αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η έννοια ενός ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο
70
Εικόνες 129-131 Η Νεκρή Ζώνη κρατά ζωντανή την μνήμη των νεκρών και των αγνοουμένων, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
71
αρχιτεκτονικό έργο αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μία ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες αλλά και για τα
ταπεινά
έργα
που
με
τον
καιρό
απέκτησαν
πολιτιστική
σημασία…αλλά επίσης για ολόκληρες πόλεις ή χωριά ιστορικού ενδιαφέροντος» (Αυγερινού-Κολώνια Σ., Δωροβίνης Β., Κεραμιδάς Α., Κωνστάντιος Δ., Χριστοφίδου Α., 1995, σελ. 8) . Η Νεκρή Ζώνη με όσα έχει κλείσει εντός των ορίων της μνημειώνει την ιστορία, τις πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές αντιφάσεις του παρελθόντος και του παρόντος και τις άλυτες πολιτικές και εθνικές αντιπαραθέσεις. Αποτελεί ένα μουσειακό έκθεμα της ιστορίας, του παρελθόντος, των διαμαχών και των λαθών. Επιπλέον, η Νεκρή Ζώνη με την πάροδο του χρόνου και την σημαντική και καθοριστική σημασία της στην εξελικτική πορεία του νησιού, εδραίωσε την ύπαρξη της. Επιπλέον, έγινε ρυθμιστής όχι μόνο της πολεοδομικής και χωροταξικής εξέλιξης του νησιού και, ειδικότερα, της Λευκωσίας αλλά ένας πανίσχυρος μοχλός που ελέγχει και καθορίζει την εθνική, κοινωνική και πολιτική πορεία της Κύπρου. Απέκτησε νοήματα και αξίες που δεν κατείχε εξ’ αρχής. Από ένα πολεοδομικό και χωροταξικό εμπόδιο έγινε φυλετικό, θρησκευτικό και κοινωνικό, ενώ έγινε ζήτημα διεθνούς διαμάχης, ιστορικό σύμβολο και μνημείο. Είναι ένας χώρος του οποίου, με την πάροδο του χρόνου, δεν αλλάζει μόνο η μορφολογία και η εικόνα του αλλά ο χαρακτήρας και η δύναμή του. Πώς μπορεί ένας τόσο αποδυναμωμένος, φαινομενικά, χώρος να κρύβει τόση δύναμη και ισχύ; Αυτό οδήγησε στην αναζήτηση μιας μεταφορικής σύνδεσης με το θέατρο του παραλόγου και συγκεκριμένα με το θεατρικό έργο «Αμεδαίος» του Ευγένιου Ιονέσκο που παρουσιάζει, με κωμικοτραγικό πνεύμα, την εξέλιξη μιας ιστορίας η οποία σε αρκετά σημεία αποδείχτηκε βοηθητική για την κατανόηση της παράλογα απροσδόκητης δύναμης της Νεκρής Ζώνης.
72
Εικόνες 132-134 Η Νεκρή Ζώνη κρατά μακριά τους Ελληνοκύπριους από τον τόπο τους (Κερύνεια, Απόστολος Ανδρέας, Σαλαμίνα), Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
73
Ευγένιου Ιονέσκο «Αμεδαίος»
Το εν’ λόγω θεατρικό έργο πραγματεύεται μια ιστορία ενός ζευγαριού που επί δεκαπέντε χρόνια κρύβει στο διαμέρισμα που μένει ένα πτώμα. Το πτώμα μεγαλώνει συνεχώς καταλαμβάνοντας όλο και μεγαλύτερο χώρο στο διαμέρισμα και γίνεται το κέντρο της ζωής του ζευγαριού. Οι ίδιοι αναγκάζονται να μένουν συνεχώς κλεισμένοι στο διαμέρισμα, διακόπτοντας οποιαδήποτε επικοινωνία και επαφή με άλλα πρόσωπα. Αν και νεκρό, το πτώμα επηρεάζει όλη τη ζωή του ζευγαριού, που από αμέλεια και φόβο δεν κατάφερε να το ξεφορτωθεί. Σαν αποτέλεσμα το πτώμα μεγαλώνει επικίνδυνα γρήγορα σαν ένας ζωντανός οργανισμός, και μεταμορφώνεται σε ένα γίγαντα που απειλεί να καταλάβει το χώρο και εντέλει γκρεμίσει τα πάντα γύρω του. Τα στοιχεία του παραλόγου που συναντούμε στην ιστορία του «Αμεδαίου» μας βοηθούν να ερμηνεύσουμε τη δύναμη του δικού μας πτώματος, δηλαδή της Νεκρής Ζώνης. Ενώ προσπαθούμε να την αψηφήσουμε και να ζήσουμε με την ιδέα ότι δεν υπάρχει, αυτή «μεγαλώνει» στην καρδιά, το μυαλό και τη συνείδηση μας. Επηρεάζει, ενδόμυχα, κάθε μας κίνηση και αποτελεί ένα εμπόδιο στα σχέδια μας, το οποίο με το πέρασμα του χρόνου γίνεται όλο και πιο ισχυρό. Ο φόβος μας, ίσως και η αμέλειά μας, να το αντιμετωπίσουμε και να το διαγράψουμε από την καθημερινότητά μας, τροφοδοτεί την επιμονή του να μας κυριεύει και να ριζώνει όλο και πιο βαθιά στη ζωή μας. Κι όταν, επιτέλους, αποφασίσουμε να το διώξουμε, η δύναμη και το «βάρος» που έχει αποκτήσει μας οδηγούν στην αποτυχία και σε προβλήματα και δυσκολίες. Οι Κύπριοι κατάλαβαν από την αρχή ότι η Νεκρή Ζώνη θα αποτελούσε, για την εξέλιξη του κράτους και την καθημερινότητα τους, ένα εμπόδιο. Αγωνίστηκαν, παράλληλα με τις προσπάθειές τους να το λύσουν, όχι απλά να επιβιώσουν με αυτό αλλά και να ανελιχθούν,
74
Εικόνες 135-137 Η διαίρεση της Κύπρου προκαλεί αντιδράσεις και διχασμό απόψεων μεταξύ Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών
75
αποδεικνύοντας ότι η ύπαρξη ενός «πτώματος» στο χώρο τους, μέχρι ενός βαθμού, δε θα τους εμπόδιζε. Η αλαζονεία που μπορεί ο καθένας μας να επιδείξει απέναντι σε ένα πρόβλημα, που στην πραγματικότητα κυριαρχεί στη ζωή μας, μοιραία κάποια στιγμή μας οδηγεί στην επιτακτική ανάγκη για επίλυσή του. Όσο αυτό παραμένει στην πραγματικότητά μας και στο χώρο μας, τόσο πιο σοβαρό γίνεται ενώ παίρνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η Νεκρή Ζώνη επί 30 χρόνια έχει παραμείνει απάτητη με τα κτίριά και τους δρόμους της να πεθαίνουν. Παρόλα αυτά, όχι απλά έχει παραμείνει ζωντανή σαν ένα ισχυρό εμπόδιο και
ένας ουσιαστικά κρατικός και
εθνικός ρυθμιστικός
παράγοντας, αλλά συνεχώς γίνεται πιο δυνατή, οξύνοντας όλο και περισσότερο την αντιπαράθεση μεταξύ των δύο στρατοπέδων. Η Νεκρή Ζώνη γεννήθηκε σαν ένα εθνικό θέμα το οποίο τώρα απασχολεί σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο ενώ συνεχίζει να αποτελεί όλο και πιο ισχυρό εμπόδιο για την ανάπτυξη του νησιού και ένα βαθύ ρήγμα μεταξύ των δύο λαών. Σήμερα, η Νεκρή Ζώνη φαντάζει σαν ένα αλλόκοτο πτώμα, το οποίο, όμως, μεγαλώνει απειλητικά, περνάει τα σύνορα του νησιού και το τεράστιο μήκος του σπέρνει τη διχόνοια, ενώ το ύψος του κάνει όλο και πιο δύσκολο το άλμα συναδέλφωσης μεταξύ των δύο λαών. Η Νεκρή Ζώνη είναι ένα τείχος που επί τριάντα χρόνια ψηλώνει και μακραίνει και, κατά συνέπεια, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να το γκρεμίσουμε. Με λίγα λόγια, στην ιστορία του «Αμεδαίου» ένα τέρας, όπως μπορούμε να χαρακτηρίσουμε το πτώμα, μπαίνει στο διαμέρισμα και διαταράσσει, σαν μια πλήρης ετερότητα, την λογικά διαρθρωμένη υφισταμένη τάξη της ήσυχης και σταθερής ζωής ενός τυπικά μικροαστικού ζευγαριού. Η Νεκρή Ζώνη δημιουργήθηκε, σαν ένα αντίστοιχο τέρας, για να διαταράξει την διάρθρωση του Κυπριακού κράτους αλλά περισσότερο για να επιβεβαιώσει τις ήδη υπάρχουσες πολιτικές και εθνικές διαμάχες που επικρατούσαν στο νησί από την δημιουργία της Κυπριακής Δημοκρατίας. Επομένως, τα δεδομένα που
76
Εικόνες 138-140 Η τουρκική κατοχή έχει καθορίσει τις πολιτικές και εθνικές εξελίξεις του νησιού (Συζητήσεις με τον Γενικό Γραμματέα του Ο.Η.Ε. Κόφι Ανάν για το Κυπριακό, ο προτεινόμενος χάρτης του σχεδίου Ανάν, η υπογραφή της ένταξης της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος»
77
οδήγησαν στη τουρκική εισβολή προϋπήρχαν. Κατά συνέπεια, η Νεκρή Ζώνη δεν αντιπροσωπεύει το πρόβλημα αυτό καθ’ εαυτό, αλλά την κορύφωση και την επιβεβαίωση του πραγματικού προβλήματος, δηλαδή
της
προϋπάρχουσας
διχόνοιας
Ελληνοκυπρίων
και
Τουρκοκυπρίων. Μήπως, λοιπόν, το τέρας δεν είναι η Νεκρή Ζώνη αλλά τα δεδομένα στην ιστορία της Κύπρου που οδήγησαν σε αυτήν; Σε αυτή την περίπτωση το τέρας δεν ζει αυτό εντός της Κύπρου αλλά η Κύπρος κατοικούσε, πολύ πιο πριν από την Τουρκική εισβολή, και κατοικεί εντός του τέρατος. Οι διαμάχες μεταξύ των δύο κοινοτήτων και ο υποβόσκων αναβρασμός διατάραξαν την ομαλότητα που επιθυμούσε ο κυπριακός λαός και οδήγησαν το νησί στο στόμα ενός τέρατος, που αργά ή γρήγορα θα οδηγούσε στις καταστροφικές συνέπειες που ζούμε σήμερα. Η Νεκρή Ζώνη, με όλες τις σημασίες, αξίες και νοήματα που έχει αντλήσει από την ιστορία του νησιού, αποτελεί ένα πανίσχυρο εθνικό, πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό ρήγμα, το οποίο φορτίζεται όλο και περισσότερο από τις συνεχώς εξελισσόμενες και διαστελλόμενες διαμάχες και αντιπαραθέσεις. Είναι
ένας
χώρος
αρχιτεκτονικά
και
πολεοδομικά
αποδυναμωμένος αλλά και ένας γίγαντας με κρυμμένη τη δύναμη και την ισχύ που άντλησε τόσα χρόνια και που την απελευθερώνει σιγάσιγά.
78
Εικόνες 141-143 Τα μηνύματα αντίστασης που μεταδίδει η ύπαρξη της Νεκρής Ζώνης στο νησί, ΚύπροςΜέρες Οργής
79
ΣΤ
Η φυσιογνωμία της Νεκρής Ζώνης ως τόπου
Ο χώρος είναι μια αφηρημένη γεωμετρική έννοια, η οποία οργανώνεται μόνο όταν δέχεται την επίδραση του ανθρώπου. Κατά συνέπεια, στο χώρο αναπτύσσονται διάφορες δραστηριότητες και συμπεριφορές,
πρακτικές,
συναισθηματικές
και
ιδεολογικές,
που
διαμορφώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, γνωρίσματα, αξίες και σημασίες που τον διέπουν. Επιπλέον, με τη δράση των ανθρώπων εισάγεται στο χώρο η έννοια του χρόνου, ο οποίος σηματοδοτεί το χώρο με συγκεκριμένες χρονικές περιόδους και στιγμές σημαντικές για την διαμόρφωση της ιστορίας του. Με τη σημαντική αυτή δράση στο χωρόχρονο, πλέον, ο άνθρωπος ιδιοποιείται και οικειοποιείται το χώρο, τον καθιερώνει με σημαντικά χρονικά, χωρικά και ιδεολογικά σημεία αναφοράς, μετατρέποντας τον σε τόπο με συγκεκριμένη ταυτότητα. Η έκφραση της ταυτότητας του τόπου προς τα έξω είναι η φυσιογνωμία του, η οποία γίνεται αντιληπτή από την εικόνα του τόπου, ή αλλιώς από το τοπίο του, μορφολογικό αλλά και ψυχολογικό και ιδεολογικό. (Στεφάνου Ι., 1999) Η Νεκρή Ζώνη είναι ένας χώρος που με τη σημασία του σε ιστορικό, πολιτικό και εθνικό επίπεδο και το βάρος της αξίας που έχει αποκτήσει στο πέρασμα της ιστορίας του νησιού, έχει καθιερωθεί ως ένας τόπος, που μεταδίδει ηχηρά μηνύματα και νοήματα. Αντικρίζοντας το τοπίο της Νεκρής Ζώνης και τις ποικίλες οπτικές εικόνες που το συνθέτουν, η ψυχή εκλαμβάνει τα ερεθίσματα που επιβεβαιώνουν ότι ο χώρος αυτός έχει μια αδιαμφισβήτητα τεράστια ιστορία, όχι τόσο σε χρονική διάρκεια αλλά σε αξία. Και αυτή η ιστορία έχει διαμορφώσει το χαρακτήρα και το μέλλον του νησιού σε πολεοδομικό και χωροταξικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Αδιαμφισβήτητα η Νεκρή Ζώνη αποτελεί σύμβολο της διαμάχης δύο εθνών, του εμφύλιου διχασμού, της ηγετικής
80
Εικόνες 144-146 Εικόνες από το video παρουσίασης της Κυπριακής συμμετοχής στην 10η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία, Βηmagazino 03 Σεπτεμβρίου 2006
81
αδυναμίας, του κοινωνικού αποπροσανατολισμού και του πολιτικού συμφέροντος. Έγινε ιστορικό και εθνικό μνημείο και όπλο πολιτικών διαπραγματεύσεων. Και σαν τόπος είναι ένας καθ’ όλα ζωντανός οργανισμός, που λειτουργεί παραγωγικά σε πολιτικό, εθνικό και κοινωνικό επίπεδο και παράλληλα σε
ιδεολογικό, πνευματικό και
ψυχολογικό. Αυτή την πλευρά της Νεκρής Ζώνης προσπάθησε να αναδείξει η ομάδα των δέκα Κυπρίων αρχιτεκτόνων, που συμμετέχουν στην φετινή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία με θέμα «Διαπερατά Όρια». Οι αρχιτέκτονες καταργούν τα σύνορα της Νεκρής Ζώνης, μεταβάλλοντας την έννοια των ορίων της μέσα στη Λευκωσία. Ανοίγουν περάσματα, κτίζουν κτίρια με διαπερατούς χώρους πάνω στο όριο της Νεκρής Ζώνης και σχεδιάζουν διαδρομές μέσα στη πόλη που συνδέουν τα δύο τμήματά της. Οι ενέργειες αυτές έχουν ως στόχο να ακυρώσουν, από τη μία, τα σύνορα και να ενοποιήσουν την πόλη, ενώ από την άλλη να διατηρήσουν, συμβολικά, την ύπαρξη της Νεκρής Ζώνης. Δηλαδή, αυτές οι αρχιτεκτονικές επεμβάσεις αναιρούν την μορφική ύπαρξη της Νεκρής Ζώνης ως αστικό ρήγμα αλλά αναδεικνύουν, παράλληλα, την ιδιότητά της ως σύμβολο μιας ιστορικής στιγμής που δεν πρέπει να ξεχαστεί και ως μνημείο της ιστορίας της πόλης. (Συνοδινός, 2006) Ένα μνημείο που έχει σφραγίσει μέσα του τα πρόσωπα και τις φωνές του αδικημένου και πληγωμένου λαού του. Η Νεκρή Ζώνη υπήρξε πριν ένα ζωντανό κομμάτι του νησιού, που έκτισαν οι Κύπριοι και μέσα στο οποίο έζησαν και εργάστηκαν, το σηματοδότησαν με σημαντικές περιόδους της ζωής τους, το οικειοποιήθηκαν και το όρισαν ως δική τους γη. Όπως το παιδικό μας δωμάτιο, το πατρικό μας σπίτι, η τάξη που κάναμε μάθημα μικροί, ένα νεκροταφείο, μια εκκλησία, ένας αρχαιολογικός χώρος. Χώροι-τόποι σηματοδοτημένοι με αναμνήσεις, σημαντικές στιγμές και αξίες, άλλοτε εθνικές ή θρησκευτικές και άλλοτε προσωπικές, που γεννούν συναισθήματα και φορτίζουν πνεύμα και ψυχή. Οι χώροι δεν είναι τούβλα, άσφαλτος και χώμα αλλά τόποι-
82
Εικόνες 147-150 Η εγκατάλειψη του τόπου και η βεβήλωση της ταυτότητάς του, Κύπρος-Μέρες Οργής
83
μάρτυρες της ζωής μας και η γη ενός λαού. Ένα κομμάτι αυτής της γης τώρα το στερείται ο λαός του και είναι αναγκασμένος να το κοιτάει από μακριά σαν ξένος. Αυτό τον τόπο που τον φόρτισαν με τη δική τους κουλτούρα, τα δικά τους όνειρα και τις δικές τους εμπειρίες, που κλήθηκαν να αγωνιστούν για την ακεραιότητά του, που σε αυτόν χύθηκε το αίμα τους και που για αυτόν τώρα ο κόσμος κλαίει. Αντικρίζοντας την εικόνα της Νεκρής Ζώνης, δεν βλέπεις μόνο τα μισοχαλασμένα κτίρια με τις τρύπες από
σφαίρες
χορταριασμένους
στους
τοίχους
δρόμους,
τα
τους,
τους
ασφαλισμένα
καταστήματα και τα παράθυρα κλεισμένα με σακιά. Ζωντανεύουν μπροστά στα μάτια σου εικόνες φρίκης, πολέμου, θανάτου, μανάδων να κλαίνε και παιδιών να χάνονται. Σπίτια καίγονται και η πόλη ερημώνει. Μέσα από τη σιωπή αυτού του χώρου διακρίνονται ακόμα οι σειρήνες του πολέμου, οι ήχοι των όπλων και οι φωνές των ανθρώπων. Τα σύνορα κλείνουν και ο κόσμος φεύγει. Οι έρημες εκκλησίες με τις καμένες εικόνες και τα νεκροταφεία με τους λεηλατημένους τάφους αποτελούν τα ισχυρότερα δείγματα της καταστροφής αυτού του χώρου, που κλονίζουν τη σημασία του ως ίδιον και οικείο τόπο. Η καταστροφή της πίστης και των νεκρών, η καταπάτηση της ιστορίας και του πολιτισμού, η λεηλασία του παρελθόντος και του μέλλοντός είναι η πραγματική και ισχυρότερη όψη της φυσιογνωμίας αυτού του τόπου, που το όνομά του συμπυκνώνει μέσα του όλη τη σημασία και το νόημα με τα οποία είναι φορτισμένος: Νεκρή Ζώνη.
84
85
Αντί Επιλόγου…
«Οι κάτοικοι της Πομπηίας πέθαναν από τις αναθυμιάσεις ή από την ίδια τη λάβα του ηφαιστείου. Στα πρόσωπά τους αποτυπώθηκε μια έκφραση αγωνίας. Τα ακροδάχτυλά τους δείχνουν ακόμα από πού προήλθε η καταστροφή. Το ίδιο βλέπουμε σήμερα στις ερειπωμένες κωμοπόλεις και χωριά της Κύπρου. Παντού ένα κενό που το πάγωσε ο χρόνος. Τα φαντάσματα των εγκαταλελειμμένων σπιτιών. Με τη διαφορά ότι σε αυτή την κυπριακή Πομπηία οι κραυγές, τα παράπονα και οι εκκλήσεις δεν σταμάτησαν ποτέ. Παραμένουν σαν τις έρημες προσόψεις των δρόμων, όμοια με βοή φαντασμάτων που ο άνεμος ζωντανεύει και δυναμώνει, όταν στο εσωτερικό των ερειπωμένων σπιτιών, των κατεστραμμένων καφενείων και των λεηλατημένων γραφείων και μαγαζιών ανυψώνει και στροβιλίζει τη μεταφυσική στρατιά των φύλλων…» (Πάσχος Σ., σελ. 164)
86
87
Επαφές 1. Κυριάκου Στέλιος, Τχης ΠΖ, Διευθυντής 2ου Επιτελικού Γραφείου, Γενικό Επιτελείο Εθνικής Φρουράς, Κύπρος 2. Νίκος Μεσαρίτης, Αρχιτέκτων (Πρώην Πρόεδρος Επιστημονικού Τεχνικού Επιμελητηρίου Κύπρου), Πρόεδρος Συμβουλίου Ανοικοδόμησης και Επανεγκατάστασης Κύπρου 3. Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών Κυπριακής Δημοκρατίας
Βιβλιογραφία 1. Αυγερινού-Κολώνια, Σ., Δωροβίνης, Β., Κεραμιδάς, Α., Κωνστάντιος, Δ., Χριστοφίδου, Α., 1995, Επεξεργασία Τροποποιήσεων στην Ελληνική Νομοθεσία Μνημείων Ύστερα από την Επικύρωση της Σύμβασης της Γρανάδας με τον Νόμο 2039/92(Απόφαση της ΔΕ του ΤΕΕ 259/93), Αθήνα, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος – Ελληνικό Τμήμα ICOMOS 2. Bachelard, G., 1982, Η Ποιητική του Χώρου, Αθήνα, Χατζηνικολή 3. Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, 2003, Περί Κύπρου, Λευκωσία, Κυπριακή Δημοκρατία 4. Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, 2005, 1η Οκτωβρίου – Μέρα Ανεξαρτησίας, Λευκωσία, Κυπριακή Δημοκρατία 5. Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, 2004, Κύπρος – Η Ιστορία και το Δράμα της, Λευκωσία, Κυπριακή Δημοκρατία 6. Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, 2004, Κύπρος – Σύντομη Ιστορική Διαδρομή, Λευκωσία, Κυπριακή Δημοκρατία 7. Δαλίτης, Φ., 2006, «Φιλί Ζωής στους Ακρίτες», Λευκωσία 2006, Ο Φιλελεύθερος 8. Δημοσιογραφική Ομάδα Εφημερίδας «Ο Φιλελεύθερος», 2003, «Το Σχέδιο Ανάν», Κύπρος – Ιστορία - Πρόσωπα και Γεγονότα, Λευκωσία, Ο Φιλελεύθερος
88
89
9. Δήμος Λευκωσίας, 2000, Ενιαίο Ρυθμιστικό Σχέδιο, www.nicosia.org.cy 10. Ιονέσκο, Ε., Αμεδαίος ή Πώς να το Ξεφορτωθούμε, Αθήνα, Δωδώνη 11. Καρδιανός, Δ., 2003, Ο Αττίλας Πλήττει την Κύπρο, Λευκωσία, Κ. Επιφανείου 12. Κεσισιάν, Κ., Λευκωσία, η πρωτεύουσα της Κύπρου άλλοτε και τώρα, Λευκωσία, 1989, Μούφλον 13. Κουππή, Μ., Ξενοφώντος, Μ., 2003, Λειτουργικά Προβλήματα των Διχοτομημένων Πόλεων – Εφαρμογή και Προοπτικές των Προγραμμάτων Αναζωογόνησης – Η Περίπτωση της Λευκωσίας, Αθήνα, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σπουδαστική Εργασία 14. Νικολαίδου, Σ., 1995, «Εισαγωγικές Έννοιες στην Κοινωνιολογία του Χώρου και την Κοινωνιο-Ψυχολογία του Χώρου», Ψυχολογία του Χώρου, Μη Επιδοτούμενο Σεμινάριο 16-20 Ιανουαρίου 1995, Αθήνα, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Κέντρο Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης 15. Πάσχος, Σ., No Photo. Οδοιπορικό – Κατεχόμενα, Λεμεσός, Κυπροέπεια, Αθήνα, Επιμέλεια 16. Στεφάνου, Ι., Στεφάνου, Ι., 2001, Ο Χώρος των Νεκρών – Αισθητική, Ψυχολογική και Σημαντική Προσέγγιση, Αθήνα, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης 17. Στεφάνου, Ι., Στεφάνου, Ι., 1999, Περιγραφή της Εικόνας της Πόλης. Τα Περιγράμματα Βασικά Στοιχεία Προσδιορισμού της Φυσιογνωμίας των Τόπων, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ 18. Συνοδινός, Τ., 2006, «Χτίζουν την Πράσινη Γραμμή καταργώντας τα όρια», Βηmagazino, Αθήνα, Το Βήμα 19. Τζαβάρας, Γ., 1989, Ο Καντιανός Χρόνος κατά τον Χάιντεγγερ, Αθήνα – Ιωάννινα, Δωδώνη 20. United Nations, 2006, Cyprus Dispute, en.wikipedia.org
90
91
21. United Nations, 2005, Occupied Cyprus Project, kypros.org 22. 1976, Κύπρος - Μέρες Οργής, Λευκωσία, Μορφωτική
92