MPWiK_KreacjaPro

Wodociągów Warszawskich 1886-2011 125 years of Warsaw Municipal Waterworks

2.

ISBN 978-83-924333-1-6

R y s z a r d

Ż e l i c h o w s k i

J a r o s ł a w

Z i e l i ń s k i

Wodociągów Warszawskich 1886-2011 125 years of Warsaw Municipal Waterworks W a r s z a w a

2 0 11

3.

Warszawa od strony Pragi, litografia Juliana Ceglińskiego z roku 1859 Warsaw seen from Praga district; lithograph by Julian Cegliński (1859)

4.

„W

arszawo!... wkrótce marzenia twoje urzeczywistnią się. Za lat kilka będziesz piła czystą wodę i pozbędziesz się ścieków, z których czerpiesz tyfus, febry i dyfteritis” – donosił w 1880 r. „Tygodnik Ilustrowany”. I tak się stało. Sześć lat później zaczęła pracę Stacja Filtrów na Koszykach i gotowe były

pierwsze odcinki kanałów. Budową kierował najlepszy specjalista w tej dziedzinie, angielski inżynier William H. Lindley.

Rok 1886 jest uznawany za datę początkową istnienia nowoczesnych wodociągów w Warszawie. Prof. Ryszard Żelichowski i Jarosław Zieliński interesująco opisują ich rozwój przez 125 lat. I jest to lektura nie tylko dla varsavianistów i historyków inżynierii. Z projektów i zdjęć, wielu publikowanych po raz pierwszy, wyłania się pasjonujący, a czasami dramatyczny obraz fragmentu dziejów stolicy Polski.

Dziś Stacja Filtrów to nie tylko unikatowy zabytek, zasługujący na miejsce na liście światowego dziedzictwa UNESCO. To także miejsce, w którym nadal – jak mówią wodociągowcy – produkuje się wodę. I to o coraz lepszym smaku. A charakterystyczna wieża ciśnień – symbol warszawskich wodociągów – to świadectwo tradycji rzetelnej, solidnej i nieprzerwanej pracy dla dobra miasta.

“O

h Warsaw!... soon therefore will your dreams come true. Several years from now you will be drinking pure water and will have got rid of the waste from which you catch typhoid fever, ague and diphtheria,” reported “Tygodnik Ilustrowany” in 1880. And so it happened. Six years later the Filter Station

in Koszyki started operating and the first sections of sewers were ready. The construction was managed by the best specialist in the field, engineer William H. Lindley.

1886 is considered to mark the beginning of the existence of modern waterworks in Warsaw. Professor Ryszard Żelichowski and Jarosław Zieliński wrote an interesting account of their development over 125 years. This is a lecture not only for the Varsavians or the historians of engineering. From the designs and pictures emerges a fascinating and, at times, dramatic picture of a fragment of the history of the capital of Poland.

Today, the Filter Station is not only a unique monument which deserves to be inscribed on the UNESCO World Heritage List. This is still the place where – as the waterworks people say – water is produced. And this water tastes better and better. The characteristic water tower – the symbol of Warsaw water supply system – bears witness to the tradition of reliable, solid and uninterrupted work for the city’s well-being.

Hanna Gronkiewicz-Waltz Prezydent m.st. Warszawy Mayor of the City of Warsaw

5.

Rysunek studni kanalizacyjnej na Kaskadzie Drawing of a manhole in Kaskada

6.

Ryszard Ĺťelichowski

Podziemna rewolucja Underground revolution

7.

Wodotrysk na rynku Starego Miasta, litografia Juliana Ceglińskiego, rysunek Wojciecha Gersona, ok. 1856 roku Fountain in the Old Town Square; lithograph by Julian Cegliński; drawing by Wojciech Gerson (c. 1856)

8.

Plan wodociągu Henryka Marconiego, w centrum wodozbiór w Ogrodzie Saskim Plan of Henryk Marconi’s water supply system; in the middle: water storage building in the Saski Garden

9.

Fontanna w Ogrodzie Saskim uruchomiona w 1855 roku Fountain in the Saski Garden launched in 1855

10.

Zanim nastał Starynkiewicz…

Before Starynkiewicz came to power…

Wodociąg Marconiego

Water supply system designed by Marconi

Pierwsze wzmianki o wodociągach dla Starego i Nowego Miasta pojawiają

The water supply system for the Old Town and New Town was first mentioned

się w drugiej połowie XV wieku. Jednakże na nowoczesną sieć wodociągową

in the late 15th century. However, Warsaw had to wait for a modern water

Warszawa musiała czekać aż do drugiej połowy XIX stulecia. Królestwo Pol-

supply system until the second half of the 19th century. The Kingdom of Poland

skie wchodziło w skład Cesarstwa Rosyjskiego. Władzę w mieście sprawowali

was a part of the Russian Empire, and Warsaw was governed by the Russians.

Rosjanie. Polecenie budowy wydał car Mikołaj I z początkiem 1851 r. Projekt

In early 1851, Tsar Nicholas I issued an order to build the water supply system in

i kosztorys zlecono Henrykowi Marconiemu, radcy Komitetu Budowlanego.

Warsaw. The design and cost estimate were commissioned to Henryk Marconi,

Momentem oficjalnego rozpoczęcia budowy było położenie 16 listopada na-

adviser to the Construction Committee. The construction officially began when

stępnego roku kamienia węgielnego pod zbiornik w Ogrodzie Saskim. Wiślaną

the corner stone for the intended pure water reservoir in the Saski Garden was

wodę miały tłoczyć maszyny parowe z zakładu przy ul. Dobrej. Jedna z pomp

laid on 16 November next year. The Vistula water was to be forced by steam

miała za zadanie dostarczać wodę do osadników, druga zaś – wodę przefiltro-

engines operating at Dobra Street plant. One of the pumps was designed to sup-

waną – do wspomnianego zbiornika wody czystej, mieszczącego się na sztucz-

ply raw water to the sedimentation tanks, while another one — filtered water to

nym wzgórku w Ogrodzie Saskim, z piękną obudową wzorowaną na świątyni

the said reservoir located on an artificial hill in the Saski Garden, with beautiful

Westy w Tivoli pod Rzymem.

cladding modelled based on the antique Vesta temple situated in Tivoli, in the

1851

vicinity of Rome.

Zakład wodociągowy ukończony został w 1855 roku. „W oznaczonej godzinie, w oczach tłumu publiczności zgromadzonej dla oglądania tego nowego wido-

This water supply system was completed in 1855. “Kronika Wiadomości Krajo-

wiska, wytrysła fontanna w Ogrodzie Saskim, ukończona pierwsza niż inne

wych i Zagranicznych” informed with pride on 16 June 1855: “At the designated

11.

i złożona ze wspaniałego wytrysku pionowego i czterech promieni bocznych” – donosiła z dumą „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 16 czerwca 1855 r.

Mieszkańcy mogli korzystać dla własnych potrzeb z 16 zdrojów ulicznych i czterech wodotrysków. Do gaszenia pożarów wybudowano 32 hydranty. Inwestycję rozbudowywano także w latach następnych. Urządzenia funkcjonowały do stycznia 1889 roku. Czynnych było wówczas 10 filtrów o ogólnej powierzchni 10 488 metrów kwadratowych, 48 zdrojów ulicznych, 111 hydrantów pożarowych oraz siedem wodotrysków.

Szybko jednak okazało się, że wodociąg Marconiego nie zapewni Warszawie wystarczającej ilości czystej wody. Do smoków dostawały się nieczystości z kanałów, w miejscu poboru wody powstawały mielizny, tak że po pewnym czasie wykonano ujęcie z rury 550 mm w odległości ok. 170 m od brzegu, ułożonej na palach. W okresie zimowym wskutek powstawania śryżu, smoki ulegały zatykaniu. W lecie i zimie wodociąg dawał wodę czystą i dobrą – w czasie jednak przyborów woda z wodociągu mało różniła się od wody pobieranej wprost z rzeki.

Wodozbiór wodociągu Marconiego w Ogrodzie Saskim

12.

Water storage building (within Marconi’s water supply system) in the Saski Garden

time, before the eyes of the crowding audience gathered to watch this new performance, the fountain in the Saski Garden gushed water; this fountain — completed before other ones — includes a splendid vertical gush and four lateral rays”.

From then on the inhabitants could use sixteen street waterpoints and four ornamental fountains for their own needs. Thirty‑two hydrants were installed for fire‑fighting purposes. The project was further developed in the years that followed. The system operated until January 1889. At that time, 10 filters of 10,488 sq. m total surface area, 48 street waterpoints, 111 hydrants and seven ornamental fountains were in operation.

However, it soon became clear that the Marconi's water supply system would not be able to provide sufficient amount of pure water for Warsaw. Sewer foul water entered the pump strainers, and shallows were formed in the water intake location area; therefore after some time another intake, located at a distance of approx. 170 m from the Vistula river's bank, relying on 550 mm diameter pipe supported by piles, was built. In winter, due to formation of brash ice, the pump strainers often got clogged. In summer and winter the water supply system provided good and pure water; however, during a high‑level water period the quality of water from the waterworks was roughly the same as that of the water taken directly from the Vistula.

Przekrój rezerwuaru w Ogrodzie Saskim Cross-section for the reservoir in the Saski Garden

13.

Wodociąg dla Pragi

Praga water supply system

Drugim wodociągiem, który powstał w XIX w. na terenie Warszawy, był

The second water supply system which was built in the 19th century in Warsaw

wodociąg praski. Projekt został sporządzony przez Alfonsa Grotowskiego

was the Praga water supply system. The original design had been drawn up

w roku 1868. Na ul. Szerokiej, przy brzegu Wisły, ustawiono pompy poruszane

by Alfons Grotowski in 1868. On the bank of the Vistula in Szeroka Street

częściowo końmi i częściowo lokomobilą, które dostarczały wodę do wybudo-

appropriate pumps, driven partly by horses and partly by a locomobile, had

wanego w pobliżu kamiennego zbiornika i wieży ciśnień. Urządzenia wykonała

been installed, and they supplied water to the stone‑made reservoir built nearby

firma Lilpop, Rau et Comp., odlewy firma Konstantego Rudzkiego. Ujęcie,

and to the water tower. The installations were made by Lilpop, Rau et Comp.,

zbiornik, wieża ciśnień i pompownia znajdowały się przy wale ochronnym,

and the castings by the company owned by Konstanty Rudzki. The intake,

zbudowanym po wielkiej powodzi w 1867 roku, przy zbiegu ulic Olszowej,

reservoir, water tower and pumping station were situated near the flood control

Szerokiej i Brukowej. Przez wał przeprowadzono przewód ssawny o długości

dike built after the great flood of 1867, where the Olszowa, Szeroka and Brukowa

53 m, ze smokiem podającym wodę do pompowni, którą napędzała początko-

Streets met. Inside the dike a 53‑metre long suction pipe was inserted, with

wo lokomobila o sile 8 KM, z fabryki F. Gonina w Paryżu, pracująca poprzed-

a pump strainer feeding water to the pumping station driven originally by

nio przy budowie mostu Kierbedzia, i dwie pompy ssąco-tłoczące, później zaś

a 8 HP locomobile (manufactured by F. Gonin factory in Paris) which used

dodatkowe dwie maszyny parowe o sile 12 KM każda. Wodę niefiltrowaną

to operate during construction of the Kierbedź Bridge and two suction and

tłoczono do kamiennego zbiornika o pojemności 90 m sześc., na wysokość

force pumps, and later by two additional steam engines of 12 HP power each.

6,7 m powyżej terenu i 11,58 m powyżej poziomu zerowego Wisły, bądź też do

The non‑filtered water was forced to the stone-made reservoir (of 90 cubic

kolumny ciśnieniowej (wieży ciśnień) o wysokości 18,3 m ponad poziom Wisły.

metres capacity) to the height of 6.7 m above ground level and 11.58 m above

Pompownia, wraz z kieratem na dwa lub cztery konie (na wypadek awarii ma-

the Vistula reference “0” level or to the pressure column (water tower) with

szyn), mieściła się w budynku połączonym z wysmukłą wieżyczką zawierającą

a height of 18.3 m above the Vistula level. The pumping station together with

zbiornik, zaprojektowanym przez architekta Zygmunta Kiślańskiego i budow-

a horse gear (for two or four horses) to be used in case of an emergency, was

niczego Edwarda Cichockiego.

located in the building connected to a slender tower housing a water tank; the building was designed by Zygmunt Kiślański, architect and Edward Cichocki,

W chwili otwarcia wodociągu sieć uliczna mierzyła jeden kilometr długości,

construction specialist.

znajdowało się na niej siedem hydrantów pożarowych i jedna fontanna przy

14.

zbiorniku. Około 1887 roku sieć ta miała już 4,8 km, a w 1896 roku, w chwili

At the time when the water supply system became operational, the water

likwidacji – 9,8 km. Ponadto ta część miasta wyposażona została w 12 zdro-

distribution network's length was approx. 1 km; it included seven fire hydrants

jów ulicznych, 28 hydrantów pożarowych i w jedną fontannę. Wodociąg ten,

and one fountain at the tank. Around 1887 the length of the network was

o wydajności 3800 m sześc. na dobę, dostarczał również wodę do 33 budynków

4.8 km, and at the time of its liquidation in 1896 it was 9.8 km. In addition,

1868 Projekt odprowadzenia wody przy moście Aleksandrowskim na praskim brzegu Wisły Design for water drainage at the Aleksandrowski Bridge on the Vistula’s right bank

15.

Projekt studni zbiorczej wodociągu praskiego

16.

Design for collective chamber for the Praga water supply system

Na kalce: projekt urządzenia fontanny na placu Bankowym po przeniesieniu z Krakowskiego Przedmieścia w 1906 roku On the tracing paper: design for fountain device in Bankowy Square after having been moved from Krakowskie Przedmieście in 1906

i zakładów przemysłowych, m.in. do szpitala praskiego. Jego neoklasycystycz-

twelve street waterpoints, twenty‑eight fire hydrants and one fountain were

ny zbiornik wody stanowił charakterystyczny element krajobrazowy tej części

built in this part of Warsaw. This water supply system of 3,800 cubic metres/day

Warszawy.

capacity supplied water also to 33 buildings and industrial plants, including the Praga hospital. The system's neo‑classical water tank was a unique feature

W grudniu 1889 roku do starej Pragi przyłączono okoliczne wsie – Nową

of the urban landscape in this part of Warsaw.

Pragę, Szmulowiznę, Targówek i Kamionek. Prace nad budową sieci wodociągowej na tak powiększonym obszarze, według projektu Williama Heerleina

In December 1889 several nearby villages: Nowa Praga, Szmulowizna, Targówek

Lindleya, rozpoczęły się w 1894 roku. Przewód, podwieszony pod mostem

and Kamionek had been attached to the old Praga district. The work on

Kierbedzia, zaczął dostarczać na Pragę wodę z filtrów na Koszykach 1 września

the new water supply system in that enlarged area, based on the design by

1896 roku. Wtedy też wodociągi Grotowskiego zostały ostatecznie zamknięte.

William Heerlein Lindley, began in 1894. The water main, suspended under the Kierbedź Bridge, began to supply water to the Praga district from the filter

Wodociąg praski funkcjonował dwadzieścia siedem lat, dostarczając mieszkań-

station in Koszyki on 1 September 1896. At that time the old water supply

com tej części miasta niefiltrowaną wodę z Wisły, pobieraną poniżej wylotu

system designed by Grotowski was finally closed.

kanału odprowadzającego ścieki z rzeźni, fabryki metalowej i targowiska bydlęcego.

The Praga water supply system was in operation for twenty-seven years and throughout that period it delivered non‑filtered water taken from the Vistula to inhabitants in this part of the city; the water used to be drawn downstream the outlet of the sewer discharging waste from a slaughter house, metal products factory and cattle market.

17.

Montowanie przewodu wodociÄ…gowego pod mostem Aleksandrowskim Water supply pipeline being installed under the Aleksandrowski Bridge

18.

19.

Sokrates Starynkiewicz, p.o. prezydenta Warszawy w latach 1875-1892 Sokrates Starynkiewicz, acting mayor of Warsaw in the years 1875-1892

Robert Searles Lindley z żoną i synem Robert Searles Lindley with his wife and son

Pamiątkowa fotografia z budowy przelewu burzowego u zbiegu ulic Karowej i Krakowskiego Przedmieścia

20.

Commemorative photo showing construction of storm overflow where Karowa Street and Krakowskie Przedmieście meet

„Warszawo, będziesz piła czystą wodę”

“Warsaw, you will indeed drink pure water”

Starynkiewicz wybiera Anglika

General Starynkiewicz decides to choose an Englishman

W październiku 1875 roku w Warszawie następowała zmiana warty na stano-

In October 1875 “changing of the guard” took place in Warsaw with respect to

wisku prezydentów. Po dwunastu latach odchodził Kalikst Witkowski, jego miej-

the mayor’s position. After twelve years Kalikst Witkowski, resigning from the

sce zajmował kolejny rosyjski generał, tym razem tylko jako p.o. prezydenta,

office, was replaced by another Russian general, Sokrates Starynkiewicz, who

Sokrates Starynkiewicz. Jednym z najpoważniejszych problemów, przed

took office as the acting mayor. One of the major problems faced by him was

jakimi stanął obejmując urząd, była rosnąca śmiertelność mieszkańców.

the growing death rate for the city’s inhabitants. Starynkiewicz was well aware

Starynkiewicz zdawał sobie doskonale sprawę, że przyczyną takiego stanu

that this was mainly due to the inhabitants’ poor sanitary living conditions,

rzeczy są warunki sanitarne, w jakich żyją mieszkańcy, a więc brak wodo-

namely the absence of water supply and sewerage systems. After unsuccessful

ciągów i kanalizacji. Po nieudanym eksperymencie z Piotrem Dominikanem,

experiment with Piotr Dominikan, an Austrian subject and consultant engineer

poddanym austriackim, inżynierem-konsultantem przy dumie miasta Odessy,

for the local government in Odessa, who had been commissioned to prepare the

któremu władze w Petersburgu zleciły wykonanie projektu wodociągów dla

design for Warsaw water supply system by the authorities in Saint Petersburg,

Warszawy, a który zmarł zaledwie miesiąc po podpisaniu umowy, na polu

and who died just a month after executing the contract, only William Lindley,

pozostał angielski inżynier cywilny William Lindley, ówcześnie najwybitniej-

an English civil engineer and the most prominent expert of that period, was

szy fachowiec w swojej dziedzinie. Już w dwa miesiące po przyjeździe do

available to be contracted. General Starynkiewicz made contact with Mr Lindley

Warszawy Starynkiewicz nawiązał kontakt z Lindleyem. Wcześniej osobi-

just two months after having arrived in Warsaw. Earlier he investigated in

ście sprawdzał działanie lindleyowskich instalacji we Frankfurcie n. Menem,

person (also by entering a sewer) in Frankfurt am Main how Mr Lindley’s

schodził do kanałów. Już 30 stycznia 1876 roku sprawę rozpatrywał magistrat.

design operated in practice. On 30 January 1876 the project was on the agenda

Wkrótce, 24 marca we Frankfurcie nad Menem podpisana została

of the Warsaw city council. Soon afterwards, on 24 March 1876 a preliminary

1875

21.

ośmiopunktowa umowa wstępna z przedstawicielem Zarządu Miasta w spra-

contract (containing eight clauses) for drawing up the design for water supply

wie wykonania projektu kanalizacji i wodociągów dla Warszawy.

and sewerage systems for Warsaw was executed between Mr Lindley and the Warsaw municipal authorities’ representative.

W opinii generał-gubernatora Pawła Kotzebue, głównodowodzącego wojskami Warszawskiego Okręgu Wojennego od 1874 roku, zgodnego w wyborze ze

In the opinion of Paweł Kotzebue, Governor‑General and commander‑in‑chief

Starynkiewiczem, miastu trapionemu tak wysoką śmiertelnością, jak to miało

of the Warsaw Military Region army troops since 1874, who agreed with

miejsce w Warszawie, potrzebny był szybko projekt, nawet cząstkowy, ale

general Starynkiewicz’s choice, Warsaw (the city so seriously affected by

składający się w przyszłości na jakąś całość. 4 czerwca 1876 r. William Lindley

the high death rate) urgently needed appropriate project, even a partial one,

przybył koleją do Warszawy. W podróży, w charakterze sekretarza, towarzy-

but which might form in the future some kind of a comprehensive system.

szył mu syn Robert Searles. Zatrzymali się w Hotelu Europejskim.

On 4 June 1876 William Lindley arrived by train to Warsaw. During the travel he was accompanied by his son, Robert Searles, acting as personal assistant.

William Lindley spędził w Warszawie kilka dni. Dokonał niezbędnych pomiarów, po czym udał się w dalszą podróż do Petersburga. Najbliższe dwa lata miały mu zejść na przygotowywaniu stosownych projektów.

William Lindley spent a few days in Warsaw. He made all required measure-

Projekt dla Warszawy

laboriously drawing up relevant designs.

Wreszcie, 15 maja 1878 roku, William Lindley przesłał na ręce urzędników miasta Warszawy projekt kanalizacji, a 18 czerwca tego roku projekt wodociągów. Tekst ten przetłumaczony i wydrukowany nakładem magistratu w liczbie tysiąca egzemplarzy, w polskiej i rosyjskiej wersji językowej, rozesłany został w ostatnich dniach kwietnia 1879 roku do warszawskiej prasy. „Przy należytym pośpiechu już z końcem 1880 roku niektóre części Warszawy mogłyby być zaopatrywane w wodę filtrowaną z nowych wodociągów” – pisał Lindley.

Gdy Lindley dostarczył projekt, Warszawa liczyła około 350 tysięcy mieszkańców. Przy założeniu, że do końca stulecia liczba ludności miasta powiększy się 22.

They both stayed at the Europejski Hotel.

ments and then left for Saint Petersburg. He would spend the next two years

The design for Warsaw Finally, on 15 May 1878, William Lindley submitted his design for the Warsaw sewerage system, and the design for the water supply system on 18 June of the same year to the Warsaw’s officials. This document, which was translated and printed by the mayor’s office in one thousand copies, in Polish and Russian language versions, was sent to the Warsaw’s press publishers in late April 1879. Lindley wrote that “When acting with appropriate speed, it may possible to supply filtered water from the new waterworks to some parts of Warsaw already at the end of 1880”.

do 500 tys., jedynym rozwiązaniem palącego problemu zaopatrzenia miesz-

When Lindley submitted his design, Warsaw had approx. 350 thousand inhabi-

kańców Warszawy w dobrą i zdrową wodę było posłużenie się najnowszymi

tants. Assuming that the city’s population would grow to 500 thousand people

zdobyczami techniki, pozwalającymi na jej czerpanie z nurtu Wisły. Przyjęto,

by the end of that century, the only solution to solve the urgent problem how

że przy zużyciu około 280 litrów na osobę, konieczna będzie budowa stacji

to supply potable water to the Warsaw’s population was to apply the state-of-

pomp, która dostarczałaby ok. 140 tys. m sześc. wody na dobę. Tak wysoka

-the-art technology, enabling to draw water directly from the Vistula’s running

norma umożliwiałaby wieloletnią eksploatację wodociągów bez konieczności

stream. It was assumed that considering daily water consumption of approx.

ich rozbudowy.

280 litres per person, building of a pumping station of 140 thousand cubic metres per day capacity would be required. Such a high target figure would allow

Generał-gubernator Kotzebue mówił do cara Aleksandra II w sierpniu 1879 r.

to operate the waterworks for many years in the future without its expansion.

podczas jego wizyty w Warszawie: „(...) pomimo korzystnego klimatycznego i topograficznego położenia miasta, występuje tu zepsucie powietrza,

Governor‑General Kotzebue told Tsar Alexander II in August 1879 during the

którego powodem jest sposób usuwania nieczystości z podwórek i ulic oraz zła

latter’s visit in Warsaw: “(...) in spite of good climatic and topographical loca-

jakość wody używanej do sporządzania posiłków (…). Jednocześnie, istniejący

tion of the city, foul smell is present here due to the method of sewage disposal

w Warszawie wodociąg pobiera wodę z Wisły dokładnie tam, gdzie wypływają

from back‑yards and streets and poor quality of water used for preparing meals

nieczystości z kanałów miejskich. Przy tym, ilość otrzymywanej wody jest dziesię-

(…). At the same time, the current waterworks in Warsaw take water exactly

ciokrotnie mniejsza niż jej potrzeba. Rozbudowa tego wodociągu [Marconiego],

from the place where municipal sewage is discharged. Moreover, the quantity

z racji jego konstrukcji, nie jest możliwa. W tej sytuacji, konieczne staje się wy-

of the water obtained is ten times smaller than the demand. Expansion of this

budowanie nowej kanalizacji i wodociągów w Warszawie”. Car zaaprobował

water supply system (designed by Marconi) is not possible due to its design.

koncepcję budowy. Ciężkawa machina rosyjskiej biurokracji została puszczona

Therefore it has become necessary to build new waterworks in Warsaw”. The

w ruch.

Tsar approved the concept for the project. Consequently, the rather slowly‑func-

1878

tioning machinery of the Russian bureaucracy began to move forward.

W tym samym roku, w wieku 71 lat, William Lindley zrezygnował z dalszej działalności zawodowej i powrócił do Anglii. Cały ciężar prowadzenia nego-

In the same year, William Lindley who was then 71 years old, decided to

cjacji i prac spadł na najstarszego syna, Williama Heerleina. W dniach 16-19

discontinue his professional activity and went back to England. As a result,

stycznia 1880 roku, w związku z podróżą do Petersburga, dokąd wiózł pla-

his son, William Heerlein was burdened with carrying out the negotiations

ny kanalizacji tego miasta, przybył on do Warszawy. W tym czasie był już

and continuation of work on the project. He stayed in Warsaw in the period

głównym inżynierem we Frankfurcie nad Menem. „Warszawo!... wkrótce prze-

16‑19 January 1880, in connection with travel to Saint Petersburg, where he

to marzenia twoje urzeczywistnią się. Za lat kilka będziesz piła czystą wodę

was to submit a design for that city’s sewerage system. At that time he was al-

i pozbędziesz się ścieków, z których czerpiesz tyfus, febry i dyfteritis” – pisał

ready the chief engineer in Frankfurt am Main. “Oh Warsaw!... soon therefore

dzień po wyjeździe Lindleya „Tygodnik Ilustrowany”.

will your dreams come true. Several years from now you will be drinking pure water and will have got rid of the waste from which you catch typhoid fever,

23.

William Lindley, autor wstępnego projektu wodociągów i kanalizacji w Warszawie William Lindley, author of preliminary plan for the water supply and sewerage system in Warsaw

Ostatecznie Komitet Techniczno-Budowlany Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rosji zatwierdził projekt wodociągu 17 maja 1880 roku, a kanalizacji w trzy dni później – 20 maja.

Niecały rok później, 1 marca 1881 roku, Aleksander II zginął w zamachu bombowym. Podczas audiencji po wstąpieniu na tron jego syn Aleksander III powiedział: „Będę się starał naśladować ojca i zakończyć to, co on zaczął”.

W przypadku Warszawy car obietnicy dotrzymał i podpisał stosowny ukaz umożliwiający budowę wodociągów i kanalizacji. „Gazeta Warszawska” donosiła na pierwszej stronie w kwietniu 1881 r.: „Pan prezydent miasta otrzymał w sobotę telegram z Petersburga zawiadamiający, iż Najjaśniejszy Pan raczył zatwierdzić w zeszły czwartek dnia 21 bm. projekt kanalizacji i wodociągu dla Warszawy zgodnie z postanowieniem i wnioskiem komitetu do spraw Królestwa”. 7 lipca decyzję swoją w tej sprawie wydał generał-gubernator, zaś 11 lipca W.H. Lindley, w oparciu o upoważnienie ojca, podpisał z warszawskim magistratem umowę na wykonanie planów kanalizacji i wodociągów oraz na kierowanie ich budową w Warszawie.

William zrzekł się wszystkich swych praw i obowiązków wynikających z umowy z Magistratem Warszawy na rzecz syna 26 sierpnia 1881 roku.

W umowie wyraźnie zaznaczono, że prace w Warszawie prowadzić i nadzorować będzie William Heerlein.

24.

ague and diphtheria” — “Tygodnik Ilustrowany” reported on the day following Mr Lindley’s departure.

William Heerlein Lindley, najstarszy syn Williama, główny inżynier budowy wodociągów i kanalizacji

Finally, the Technical and Construction Committee of the Russian Ministry of Internal Affairs approved the design for the Warsaw water supply system on 17 May 1880, and the design for the sewerage system just three days later, i.e. on 20 May 1880.

Less than a year later, on 1 March 1881 Alexander II died in a bomb outrage.

William Heerlein Lindley, the oldest son of William Lindley and chief engineer for construction of water supply and sewerage system

During the inaugural ceremony after accession to the throne, his son Alexander III said: “I will try to follow in my father’s footsteps and complete what he had commenced”. In the case of Warsaw the Tsar kept his promise and signed relevant decree enabling the water supply and sewerage systems to be built.

1881

In April 1881 “Gazeta Warszawska” reported on its cover page: “The city’s mayor received a telegram from Saint Petersburg on Saturday notifying that His Majesty approved on last Thursday the 21st day of this month the design for the water supply and sewerage systems for Warsaw in accordance with the decision and application by the committee for the Kingdom’s affairs”.

The Governor‑General made his decision on the matter in question on 7 July, and on 11 July W.H. Lindley, pursuant to the power of attorney granted by his father, executed the contract with the Warsaw municipal authorities for drawing up maps for the water supply and sewerage systems and managing the construction thereof in Warsaw.

On 26 August 1881 William Lindley renounced all his rights and duties — arising from the contract concluded with the Warsaw municipal authorities — for the benefit of his son. In the agreement it was expressly provided that the works in Warsaw would be managed and supervised by William Heerlein.

25.

Komitet Budowy zaczyna pracę

Construction Committee commences its work

Lindley, jako „naczelny inżynier zarządzający robotami, rozpoczął bezzwłocz-

William Lindley, as the “chief engineer managing the works, immediately

nie roboty przygotowawcze, pomiary miasta, niwelację ulic, badania gruntu,

began preparatory work, land surveying in the city, streets levelling, soil

poszukiwania i studia nad sprawą użytkowania ścieków miejskich, określenia

examination, search and analysis in respect of use of municipal sewage,

miejsca czerpania wody z Wisły – ułożenia warunków dla dostawców materia-

determination of location for the Vistula water intake – to set out terms and

łów i przedsiębiorców robót budowlanych” – opisywał początki prac inżynier

conditions for suppliers of materials and building contractors” – this is how

Emil Sokal. W pozostałych sprawach Lindleya reprezentował jego brat Robert

Emil Sokal, engineer, described initial period of the work. With respect to other

Searles, od jesieni 1881 roku mieszkający w Warszawie.

issues William Lindley was represented by his brother, Robert Searles who had resided in Warsaw since the autumn of 1881.

Prace nadzorował Komitet Budowy Wodociągów i Kanalizacji Miasta Warszawy, pierwotnie zwany Obywatelskim Komitetem Budowy, a potocznie Komitetem

The works were supervised by the Construction Committee for Waterworks

Kanalizacyjnym. Jego statut i struktura zatwierdzone zostały 9 kwietnia 1881

and Sewerage for the City of Warsaw, originally called the Citizens’ Construc-

roku. Komitet, podległy generał-gubernatorowi, miał się składać z 20 właści-

tion Committee, and colloquially called the Sewerage Committee. Its articles

cieli domów zaproszonych przez magistrat i pięciu członków – w tym jednego

of association and structure were approved on 9 April 1881. The Committee,

prawnika – wyznaczonych przez generał-gubernatora, przewodniczyć mu zaś

chaired by the Governor‑General comprised twenty property owners appo-

miał prezydent miasta. Zatwierdzanie członków Komitetu pozostawiono gene-

inted by the municipal authorities and five members (of which one lawyer)

rał-gubernatorowi. Główny inżynier, czyli Lindley, uzyskiwał status „członka

appointed by the Governor‑General, with the city’s mayor as the Committee’s

rzeczywistego”.

chairman. The Committee’s members were approved by the Governor‑General at his discretion. The chief engineer, i.e. William Lindley was granted the “real

Powołano do życia strukturę organizacyjną, na którą złożyły się działy: Wydział

member” status.

Eksploatacji Wodociągów i Kanalizacji m. Warszawy, który podlegał magistratowi, oraz Wydział Budowy Wodociągów i Kanalizacji m. Warszawy, noszący

Appropriate organizational structure was established, which included the fol-

roboczą nazwę Zarządu Budowy Wodociągów i Kanalizacji. Biuro zajmujące

lowing units: the Department for Operation of Water Supply and Sewerage

się problemami kanalizacji i dystrybucji wody mieściło się przy ul. Brackiej 20.

System in the City of Warsaw governed by the municipal authorities, and the Department for Construction of Water Supply and Sewerage System in the City of Warsaw with the working name the Board for Construction of Water Supply

26.

and Sewerage System. The office dealing with sewerage and water distribution matters was situated in 20 Bracka Street.

Jedna z obligacji wyemitowanych przez warszawski magistrat dla sfinansowania budowy wodociągów i kanalizacji One of the bonds issued by Warsaw city authorities to finance construction of the water supply and sewerage system

27.

Technicy podczas pomiaru ulicy Technicians carrying out a street survey

Precyzyjne plany miasta Na „Projekt kanalizacji i wodociągów w mieście Warszawie” z 1878 r. składały się m.in.: plan z siecią kanałów, plan z siecią przewodów wodociągowych w skali 1:4200, kilka plansz rysunków w skali 1:25 niektórych typowych urządzeń kanalizacyjnych, schematyczne przekroje dziesięciu kanałów proponowanych do zastosowania w Warszawie oraz projekt kanalizacji domu mieszkalnego w skali 1:100. Nie były one wystarczające dla przeprowadzenia tak skomplikowanego przedsięwzięcia, jakim była budowa wodociągów i kanalizacji. „Przed przystąpieniem do budowy niektórych oddzielnych części kanalizacji, potrzebną jest koniecznie dokładna niwelacja z założeniem stałych znaków niwelacyjnych, jak również nowy pomiar miasta ze sporządzeniem planu na skalę nie mniejszą od 1:500” – napisał Lindley w projekcie. Niezbędne dane pochodzić miały z nowego, precyzyjnego pomiaru ulic.

Wkrótce już stało się jasne, że istniejące plany miasta nie będą przydatne dla potrzeb takiej inwestycji. Obok Biura Budowy Wodociągów i Kanalizacji utworzono równolegle Wydział Mierniczy, w skład którego weszli: kierownik biura, dwóch inżynierów pomocników, pięciu techników mierniczych, siedmiu rysowników, jeden kancelista, pięciu techników mierniczych, jeden woźny i pewna liczba robotników pomiarowych. Celem biura było początkowo sporządzenie szczegółowego pomiaru ulic, z dokładnym oznaczeniem istniejących urządzeń podziemnych tylko dla ulic objętych projektem, i to w kolejności przystępowania do prac wodociągowo-kanalizacyjnych.

Obok pomiaru i sporządzenia stosownych szkiców, zadaniem mierniczych było sporządzenie sieci stałych punktów niwelacyjnych (reperów, poziom „0” rzeki Wisły zaznaczony był przy moście Aleksandrowskim), a także nadzór

28.

nad niwelacją spodów kanałowych. Ustalono, że wzorem miast niemieckich najkorzystniejszą podziałką będzie 1:250.

Accurate maps of Warsaw systems The “Design for water supply and sewerage systems in the city of Warsaw” of 1878 included the map of the sewerage system, map of water supply system to a scale of 1:4,200, several sheets of drawings to a scale of 1:25 for some typical sewerage installations, schematic cross‑sections for ten sewers suggested

Poziomowanie stałych punktów niwelacyjnych Setting the level for fixed levelling markers

for Warsaw and the design for a domestic sewerage system to a scale of 1:100.

These documents were insufficient to carry out such a complex water supply and sewerage systems project. “Before the construction of some individual sections of the sewerage system commences it is vital that an accurate survey should be carried out, and permanent bench marks erected, and that the city should also be measured again so that a map to a scale of no less than 1:500 can be made.” — commented Lindley in the design. The required data were supposed to be obtained from new accurate land surveying for the streets.

It soon became clear that none of the existing maps of the city would be suitable for such a project. In addition to the Office for Construction of Water Supply and Sewerage System also the Surveying Department was set up; it comprised the office manager, two assistant engineers, five land surveying technicians, seven draughtsmen, one office junior, one caretaker and a number of land surveying field workers. The office’s main task was initially to make detailed land surveying measurements for the streets, and to identify and chart the existing underground infrastructure only for the streets covered by the design — in appropriate order, in which the works on the water supply and sewerage systems were to be carried out. Besides the land surveying and charting, the land surveyors’ tasks included establishing of the network of fixed levelling points (bench marks, the reference “0” level for the Vistula was marked at the Aleksandryjski Bridge), and also supervision over levelling of sewer bottoms. It was established that, following the example of the German cities, the most useful scale would be 1:250.

29.

Zimą 1881 roku rozpoczęto prace miernicze. W styczniu następnego roku

The surveying work began in the winter of 1881, and in January 1882 the

powstało w Warszawie Biuro Techniczne, którego zadaniem było wykonywanie

Technical Office, whose task was to prepare draft drawings, was established in

rysunków roboczych. Składało się ono z czterech osób – dwóch inżynierów,

Warsaw. The office comprised four persons: two engineers, a technician and

technika i rysownika. Poza rysunkami biuro przygotowywało także kosztorysy

a draughtsman. Besides the drawings, the office also prepared the cost estimates

projektowanych budowli, układało oferty na dostawy materiałów i urządzeń

for the planned structures, made enquiries as to delivery of materials and

oraz rysunki robocze dla działu Eksploatacji Wodociągów i Kanałów. Kancelaria

equipment, and also prepared draft drawings for the Department for Operation

Wydziału wspomagała biuro swoimi urzędnikami. Powstające kolejno plany

of Water Supply and Sewerage System. The Department’s chancellery provided

ulic kopiowano na kalkach z płótna, sporządzając na nich trasy przebiegu kana-

assistance to the Technical Office. The successive finished street maps were co-

łów oraz przewodów wodociągowych. W oparciu o plany ustalano niezbędne

pied onto tracing cloth, on which trench and water pipeline routes were drawn

punkty przebiegu tras w terenie, następnie dokonywano pomiaru długości osi

next. Based on the map the required route points on the land were determined,

i kąty jej załamania bądź przecięcia z osiami urządzeń na ulicach krzyżujących

and then axis lengths, pipe turn angles and angles of intersection for infrastruc-

się z planowanymi. Później wykreślano szkice wytyczenia osi i obliczano

ture axes in the streets crossing the planned one were measured. Next, pipeline

spadki kanałów. Tak skompletowany materiał, wraz z planem sytuacyjnym,

axis sketches were drawn, and sewer gradients were calculated. The resulting

przekazywano do Biura Budowy Wodociągów i Kanałów.

material together with relevant topographical plans was handed over to the Office for Construction of Water Supply and Sewerage System.

Do 1886 roku Wydział Mierniczy dokonał pomiaru wszystkich ulic na lewym brzegu Wisły oraz dokonał fotografii niektórych terenów potrzebnych m.in.

In 1886 the Surveying Department completed surveying for all streets on the

pod budowę Stacji Pomp Rzecznych, Stacji Filtrów, kolektora bielańskiego.

Vistula’s left bank and took photographs of some areas needed for construc-

Od tego roku wydział ten zapoczątkował dalsze kompletowanie danych (m.in.

tion of the River Pumping Station, Filters Station, and the main interceptor in

fotografie, triangulację, poligonizację i pomiar posesji) niezbędnych do wyko-

Bielany. In the same year this Department began to collect also other data (such

nywania dalszych planów.

as photographs, triangulation, traversing and measurements for individual lots) required to draw up subsequent maps or plans.

Na punkty sieci trygonometrycznej wybrano sześć wysokich punktów terenowych,

30.

na które złożyły się: sygnał na budynku dawnego Ogrodu Zoologicznego przy

Six high field points were selected as the triangulation system points; these

ul. Bagatela, krzyż pomnika na Czystem, wzniesionego przez Rosjan z okazji

included the so-called beacon on the building of the former Zoological Gardens

szturmu Warszawy w 1831 roku, sygnał na polu Powązkowskim, wzniesiony spe-

in Bagatela Street, the cross on the monument erected in Czyste by the Russians

cjalnie dla potrzeb pomiaru, sygnał na dachu głównego budynku Cytadeli oraz

on the occasion of the storming of Warsaw in 1831, the beacon on the Powązki

krzyż na pomniku na polu bitwy o Grochów (także wzniesionym przez Rosjan).

field, erected especially for the purpose of the survey, the beacon on the roof

Wszystkie wierzchołki trójkątów zbiegały się na krzyżu Kościoła Ewangelickiego.

of the main building of the Cytadela and the cross on the monument on

W 1896 roku prace zostały zakończone (urządzono 2186 punktów), a Wydział

the Grochów battle ground (also erected by the Russians). The triangulation

Mierniczy przekształcono w stałe Biuro Pomiarowe przy Wydziale Eksploatacji

network was centred on the cross on the Evangelical Church.

Wodociągów i Kanałów.

In 1896 the above mentioned work was completed (2186 points were Plan dla Warszawy lewobrzeżnej i Pragi sporządzony został w skali 1:250,

established), and the Surveying Department was transformed into the

dla przedmieść i okolic najbliższych w skali 1:2500 (maksymalna liczba osób

permanent Surveying Office attached to the Department for Operation

przy pomiarach miasta wyniosła 70 osób – 1894 rok).

of Water Supply and Sewerage System.

Biuro Pomiarów udostępniało odpłatnie kopie planów w skali 1:250, 1:2500

The map for the left‑bank Warsaw and the Praga district was made to a scale of

i 1:10 000 wnosząc do kasy miejskiej rocznie sumę 4000 – 5000 rubli.

1:250, for the suburbs and the nearby areas to a scale of 1:2,500 (the number of persons involved in land surveying in Warsaw was up to 70 employees – as at 1894).

It is worth adding that the Surveying Office made copies of the maps to a scale of 1:250, 1:2,500 and 1:10,000 available for a fee, bringing the city an annual sum of 4,000 – 5,000 roubles.

31.

Projekt kanalizacji posesji L. von Millera i hrabiego W. Zamoyskiego przy ul. Brackiej Design for sewage system for the property of L. von Miller and count W. Zamoyski in Bracka Street

32.

Układanie przewodów wodociągowych w ul. Marszałkowskiej, rok 1889 Laying of water supply pipelines in Marszałkowska Street (1889)

33.

Stacja Filtr贸w na Koszykach.

Budowa filtr贸w powolnych Filter Station in Koszyki.

Construction of slow sand filters

34.

Water supply system designed by Lindley

Wodociąg Lindleya

Czerniakowska i Koszyki

Czerniakowska and Koszyki

Budowa niezbędnych urządzeń zaplanowana została na cztery etapy, w miarę

The planned building of the required structures was divided into four stages,

rozrostu miasta i zwiększania się liczby jego ludności. W pierwszej kolejności

in accordance with spatial development of Warsaw and the growing number of

miały powstać takie elementy systemu jak Stacja Pomp Rzecznych, Stacja Fil-

inhabitants. Firstly, it was planned that the following components of the system

trów, wieża ciśnień („wodozbiór ciśnień”), zbiorniki wody czystej i przewody

would be built: River Pumping Station, Filters Station, water tower, pure water

główne. Skoncentrowanie wszystkich skomplikowanych urządzeń przy brzegu

reservoirs and water mains. Although it might have seemed cheaper, it was not

rzeki, w pobliżu Stacji Pomp na ul. Czerniakowskiej, choć mogło wydawać się

appropriate to the true scale of the project to concentrate all these complicated

tańsze, nie odpowiadało właściwej skali projektu.

installations on the river bank, close to the River Pumping Station in Czerniakowska Street.

Pod budowę Stacji Filtrów i Osadników wybrano inny teren. Rozciągał się on pomiędzy ulicami Koszykową i Nowowiejską. Od strony zachodniej teren

Another piece of land was chosen as the planned Filter and Sedimentation

pod budowę przecinała ulica Raszyńska, która biegła w kierunku Rogatek

Tanks Station site. The land was situated between Koszykowa Street and Nowo-

Jerozolimskich. Od strony wschodniej teren ten dochodził do przeprowadzonej

wiejska Street. In the west the planned site was crossed by Raszyńska Street,

w 1882 roku drogi, nazwanej później ulicą Suchą, biegnącą wzdłuż koszar

which ran toward Rogatki Jerozolimskie. In the east the site reached the road

rosyjskiej III Brygady Artylerii. Na południu rozciągały się ogrody wojskowe.

created in 1882 (which was later named Sucha Street), running along the bar-

Teren ten był wówczas najwyżej położony względem Wisły (36 m ponad jej

racks of the Russian 3rd Brigade of Artillery. In the south army-owned gardens

poziom), znajdował się blisko środka miasta, miał doskonałe warunki gruntowe

were situated. This land occupied the highest ground (36 m above the river

(glinę) i – co najważniejsze – dawał możliwość rozbudowy stacji, w przypad-

level) in relation to the Vistula, close to the city centre; it had excellent soil

35.

ku zaistnienia takiej konieczności. Niebagatelną rolę odgrywał tu też fakt, że

conditions (clay) and, most importantly, it provided space for expansion if that

teren ten należał do miasta. Ważne było również skoncentrowanie wszystkich

were required. It was of no small importance either that this land belonged to

urządzeń w jednym miejscu, co w efekcie dawało oszczędność zarówno przy

the city. It was also important to concentrate all the installations in one place,

budowie, jak i eksploatacji filtrów oraz osadników. Budowa tych ostatnich była,

which consequently would allow savings in both the construction costs and

co warto dodać, zwycięstwem koncepcji warszawskich techników.

operation of the filters and sedimentation tanks. It is worth mentioning that the construction of the latter was a victory of the concept worked out by Warsaw

Kłopoty ze smokami

engineers.

Na mocy decyzji Komitetu Budowy Wodociągów i Kanalizacji z 12 i 19 grudnia

Problems with pump strainers

1881 roku w sprawie warunków technicznych na dostawę rur wodociągowych, przystąpiono do przygotowywania niezbędnych materiałów i urządzeń.

Pursuant to the decisions by the Construction Committee for Waterworks and

Zakupiono place pod stację pomp w okolicy starych Rogatek Czerniakowskich

Sewerage of 12 and 19 December 1881 concerning the technical conditions for

(Czerniakowska 42), oparkaniono tereny budowlane, rozpoczęto niwelację

delivery of water supply pipes, preparation in respect of required equipment

i pomiary miasta. Przygotowania do robót poczyniono, ale prace przy budowie

and materials began. Land lots for the pumping station in old Rogatki Czernia-

stacji pomp (zlokalizowanej w odległości 275 m od brzegu rzeki), ruszyły

kowskie (42 Czerniakowska St.) area were purchased, planned construction

dopiero w 1883 r.

sites were fenced, and also levelling and land surveying works in the city began.

The preparations for the works were made; however, construction of the pum-

W celu zabezpieczenia stacji przed zalewami Wisły rozpoczęto jej wznoszenie

ping station (situated 275 m from the Vistula’s bank) did not begin until 1883.

na wysokim brzegu, tuż przy ul. Czerniakowskiej. W rok później uruchomiono

In order to protect the pumping station from being flooded by the Vistula, con-

nawet jeden przewód ssący (ssawny), gdy nieoczekiwanie mocny wylew rzeki

struction of the station began on the high‑level site on the Vistula’s bank, close

24 czerwca odmienił kształt linii brzegowej. Poziom Wisły podniósł się tak wy-

to Czerniakowska Street. A year later one suction pipe became operational, and

soko, że zaledwie o metr był on niższy od rekordowego wylewu z 1813 roku,

quite unexpectedly an intensive flooding by the Vistula on 24 June changed

przesuwając koryto rzeki o 500 m w kierunku wschodnim. Naniesione piaski

the course of the river bank’s line. The water level in the Vistula increased so

zamuliły smoka, uniemożliwiając pobór wody.

much that it was just one metre below the record‑high flood of 1813, and the river‑bed was shifted some 500 m to the east. The deposited sand clogged the

Prezydent Starynkiewicz zażądał natychmiast prac regulacyjnych na Wiśle,

pump strainer, and made it impossible to take water from the river.

o czym mogło zadecydować jedynie Ministerstwo Komunikacji Rosji. 1 września 36.

1884 roku odbyła się w Warszawie narada na najwyższym szczeblu,

Mayor Starynkiewicz ordered flood prevention work to be carried out immedia-

z udziałem rosyjskich urzędników i wojskowych. W jej wyniku podjęto

tely on the Vistula, an action that only the Russian Ministry of Communication

Układanie smoka wodociągowego na Wiśle Laying of water supply system’s pump strainer in the Vistula

37.

Układanie przewodu ssawnego do Stacji Pomp Rzecznych

decyzję o podjęciu stosownych prac według projektu sporządzonego przez Jakuba Kosteneckiego, „zarządzającego warszawskim okręgiem komunikacji” w latach 1875-1877. W 1885 roku w rejonie wsi Siekierki wybudowano trzy trawersy (tamy poprzeczne) o długości 1293 m i trzy tamy podłużne o długości

Laying of suction pipe towards the River Pumping Station

823 m. Powstała w ten sposób nowa linia brzegowa powyżej przewidzianego punktu ujęcia nowego wodociągu umożliwiła kontynuację prac. W 1889 roku inżynier Kwieciński przygotował nowy plan regulacji Wisły, który został przez władze wojskowe zatwierdzony.

Nowy smok, o średnicy 915 mm, ciągnął się na długości aż 800 m. Założono, że na potrzeby inwestycji wystarczy pięć smoków, rozmieszczonych na długości 1600 m wklęsłego odcinka brzegu Wisły. Inne, poważne trudności, zaskakujące budowniczych przy eksploatacji ujęcia wody, wiązały się z problemem zamulania przewodów ssawnych piaskiem (w 1885 roku było aż sześć powodzi) lub lodem. Wymusiło to z czasem dodatkowe rozwiązania. Stały się nimi baseny o długości 52 m i szerokości 25 m przy każdym ze smoków (przybrzeżne zatoczki powstały w latach 1906-1910). Ich celem było zebranie osadów z piasku i szlamu wiosną oraz latem, a także zapobieżenie powstawaniu lodów dennych zimą. Osady, wybierane z basenów, wywożono barkami i zrzucano do koryta rzeki poniżej ujęcia wody. Oddanie w 1928 roku do użytku odkrytego zbiornika osadnika o pow. 17,8 ha zakończyło modyfikację ujęcia wody na Stacji Pomp Rzecznych. Z tą datą zlikwidowano też rury ssawne.

Powódź i zatkanie się smoka skłoniło Williama H. Lindleya do dodatkowych działań prowizorycznych. Wymagało tego utrzymanie przyjętego harmonogramu prac. Za prowizorycznego smoka posłużyło, zakończone przy skarpie brzegowej, odgałęzienie przewodu ssawnego. Dzięki niemu woda z nowych

38.

filtrów popłynąć mogła już w sierpniu 1886 roku. Układanie pierwszego smoka zakończono 20 września tego roku. Przewód przy skarpie brzegowej pozostał

could decide on. On 1 September 1884 a meeting of top Russian civil and military officials was held. Consequently, the decision was taken to carry out relevant works, in accordance with the design by Jakub Kostenecki, who was managing the Warsaw Communication Region in the years 1875-1877. In 1885 in the Siekierki village area three 1293‑metre long transverse dams and three 823‑metre long lengthwise dams were built. The resulting new riverbank line above the planned water intake location (for the new waterworks) allowed to continue the works. In 1889 engineer Kwieciński had prepared a new flood prevention programme for the Vistula, approved later by the army officials.

The new (915 mm diameter) strainer was 800 m long. It was assumed that for

Smok wodociągowy w Wiśle, zdjęcie współczesne.

Widoczny tylko przy bardzo niskim stanie wód Water supply system’s pump strainer in the Vistula, visible only when the water level is very low – present-day photo

the project in question five strainers situated along 1600‑metre concave Vistula bank section would be sufficient. Other serious problems, being a surprise for the contractors during operation of the water intake, included clogging of suction pipes by sand (there were as many as six floods in 1885!) or ice. This led to further improvements made after some time. These included (52‑metre long and 25‑metre wide) basins around individual strainers (the lagoons near the riverbank were created in the years 1906-1910). They were designed to collect settled sand and sludge in spring and summer, and also to prevent bottom ice formation in winter. The sludge removed from the basins was carried away by barges and discharged to the Vistula downstream the water intake location.

The development of the River Pumping Station was ended when uncovered sedimentation tank of 17.8 ha surface area became operational. At the same time the suction pipes were also liquidated.

The flood and clogging of the strainer(s) made William H. Lindley take extra provisional measures. This was necessary in order to adhere to the approved works schedule. The branching suction pipe ending at the riverbank earth slope was applied as a provisional strainer. Consequently, water from the new filters

39.

Maszyny parowe fabryki Orthwein, Karasiński i Spółka w budynku nr 3 Stacji Pomp Rzecznych, reprodukcja z diapozytywu na szkle Steam engines manufactured by “Orthwein, Karsiński i Spółka” factory — installed in building No. 3 at River Pumping Station, glass slide reproduction

jako rezerwa. Drugi przewód ssawny ułożono w 1886 roku (wyjęto go w 1934 roku), zaś trzeci w 1899 (wyjęty w 1928 roku).

Stacja Pomp Rzecznych Na potrzeby Stacji Pomp Rzecznych przy ul. Czerniakowskiej wybudowane zostały cztery budynki oraz hale maszyn, z dwoma kominami. W czasie gdy powstawał projekt, pod uwagę mogły być brane jedynie maszyny parowe, stąd też obok hal maszyn powstawały składy węgla i kotłownie. W budynku nr 1, w latach 1884-1886, znajdowały się trzy maszyny parowe o mocy 110 KM każda, wykonane w firmie James Watt w Londynie. W postawionym w 1899 roku budynku nr 2 usytuowano kolejne trzy maszyny tego samego typu, wybudowane w fabryce Towarzystwa Akcyjnego Hartmanna w Chemnitz (Saksonia). Budynek nr 3 ukończono w 1905 roku i wstawiono doń trzy maszyny wyprodukowane w następnym roku w fabryce Towarzystwa Orthwein, Karasiński i Spółka w Warszawie. Budynek nr 4 postawiono w 1923 roku. Pomiędzy budynkami maszyn umieszczono kotłownię, według projektu mieszczącą osiemnaście kotłów, dostarczających parę do dużego zbiornika oraz skład węgla.

Przewody tłoczące wodę do Stacji Filtrów na Koszykach przebiegać miały wzdłuż Agrykoli Dolnej, Agrykoli Górnej i Nowowiejskiej. Łączna długość każdego z nich wynosiła 3660 m. Dwie rury o średnicy 760 mm i przewód główny o przekroju 915 mm położone zostały na głębokości 1,8 m.

40.

was distributed already in August 1886. The laying of the first strainer was

the London company of James Watt. Building No. 2 erected in 1899 conta-

finished on 20 September of the same year. The pipe beside the riverbank slope

ined three more engines of the same type, built by the Hartmann Joint-stock

remained as standby. The second suction pipe was laid in 1886 (it was removed

Company in Chemnitz (Saxony). Building No. 3, completed in 1905, housed

in 1934), and the third one in 1899 (removed in 1928).

three engines produced next year in Warsaw in the factory of Orthwein, Karasiński i Spółka. Building No. 4 was erected in 1923. A boiler-house stood

River Pumping Station

among the engine-houses, with its store of coal and, according to the design, containing 18 boilers which supplied steam to a large tank.

Four buildings and engine-houses with two chimneys were built to meet the needs of the new Pumping Station in Czerniakowska Street. When the design

The pipes (3,660‑metre long each) forcing water to the Filter Station in Koszyki

was in the making only steam engines could be considered, and so there were

were to run along Agrykola Dolna, Agrykola Górna and Nowowiejska Streets.

coal stores and boiler-houses adjacent to the engine-houses. Building No. 1 in

Two pipes of 760 mm diameter and a main pipe of 915 mm diameter, were

the years 1884-1886 contained three 110 HP steam engines each, made by

placed at a depth of 1.8 m.

Widok Stacji Pomp Rzecznych podczas wylewu Wisły, reprodukcja z diapozytywu na szkle River Pumping Station during a flood by the Vistula, glass slide reproduction

41.

Wieża ciśnień na Stacji Filtrów, rysunek wykonawczy z 1887 roku Water tower at the Filter Station, working drawing (1887)

Stacja Filtrów Najbardziej charakterystyczną budowlą na Stacji Filtrów przy Koszykowej jest ponad 40-metrowa wieża ciśnień. Zadaniem wieży było zapewnianie stałego ciśnienia wody i zabezpieczanie rur rozbiorczych przed drganiami spowodowanymi uderzeniem wodnym, wywołanym pracą maszyn parowych oraz ochrona tychże podczas spadków ciśnień wody w sieci, gdy zapotrzebowanie na wodę się zmniejszało. Celowi temu służyły cztery rury pionowe (tzw. stand-pipes lub Standröhren) – dwie zasilające i dwie odprowadzające, o średnicy 914 mm, połączone kolanami przelewowymi na wysokości 64 m nad poziom „0” Wisły.

Same rury poprowadzone zostały kolejne dziesięć metrów wyżej, osiągając wysokość 74,4 m, wyznaczając w ten sposób wysokość wieży. Najwyższy punkt wieży (wylot komina) znajduje się na wysokości 80,2 m ponad poziom „0” Wisły.

Wieża ciśnień wybudowana została w latach 1883-1886. Odfiltrowana woda rozprowadzana była po mieście systemem, na który składała się sieć 15 przewodów wodociągowych, o średnicy od 910 do 40 mm, o łącznej długości ponad 273 kilometrów. Wszystkie przewody kładziono poniżej granicy przemarzania gruntu, która dla ówczesnej Warszawy wynosiła od 1,75 do 2,20 m.

Rury, umieszczone w tak charakterystycznej dla projektów Williama Lindleya smukłej wieży z cegły, według ówczesnego stanu wiedzy technicznej tworzyły rozwiązanie zarówno proste, jak i genialne. Rozgrzane spaliny z maszyn parowych odprowadzane były bowiem do centralnie położonego komina, co zabezpieczało rury przed zamarznięciem, zaś ich niezależne posadowienie pozwalało im swobodnie reagować na zmiany temperatury. Aby zawczasu za-

42.

uważyć wszelkie uszkodzenia i w porę je usunąć Lindley zaprojektował odlane

Filter Station The over 40-metre high water tower has been the most conspicuous structure at the Filter Station in Koszykowa Street. The tower was designed to ensure constant water pressure and protect the outlet pipes from vibration caused by water shock induced by operating steam engines and to protect them when water pressure in the system falls in line with decreasing demand for drinking

Wnętrze wieży ciśnień, z prawej strony widoczna ściana komina, zdjęcie współczesne Interior of water tower; chimney wall visible on the right – present-day photo

water. This was achieved by means of four vertical standpipes (two draw-in pipes and two draw-off pipes) of 914 mm diameter, connected by overflow elbows at the height of 64 m above the Vistula reference “0” level. The pipes proper were installed ten metres more above and reached the height of 74.4 m, thus setting the tower’s height. The tower’s highest point (chimney outlet) is situated 80.2 m above the Vistula “0” level.

The water tower was built between 1883 and 1886. The filtered water was distributed around the city via a network of 15 water mains, from 40 to 910 mm in diameter, with a total length of 273 km. All the pipes were laid below the frost level of the ground, which was from 1.75 to 2.20 m in Warsaw at that time.

Considering the engineering know‑how of that period, the pipes, placed within a slender brick‑made tower (typical of William Lindley’s designs), were both a simple and brilliant solution. The heated exhaust fumes from the steam engines were conveyed away to the centrally‑located chimney, preventing the pipes from freezing, while, at the same time, their independent position allowed them to adjust to any change in temperature. In order to quickly notice any damage and repair it, Lindley designed cast iron spiral stairs located between the pipes and the jacket. The top platform (gallery) was made available to the public, which could admire the view of the city and nearby areas.

43.

Prace przy budowie sklepień filtrów powolnych Works involving construction of slow sand filters’ vault

44.

z żeliwa spiralnie idące schody, umieszczone pomiędzy rurami a płaszczem.

Initially two technical buildings, consisting of two segments of different height,

Górną platformę (galerię) udostępniono publiczności, która podziwiać mogła

were erected on both sides of the tower. The higher segment was placed on

widok na miasto i okolice.

a high base course with stone cladding, with a loggia, to which stairs led.

The building on the east side of the tower was later gradually remodelled.

Po obu stronach wieży na początek postawiono dwa budynki techniczne, zło-

The loggia was replaced with a porch, and also one more segment was built

żone z dwóch segmentów różnej wysokości. Segment wyższy stanął na wyso-

adjacent to the loggia. The buildings were designed in such a way so that it was

kim cokole, pokrytym rustyką z loggią, do której prowadziły schody wejściowe.

possible to expand the facilities and install new equipment without demolition.

Budynek po wschodniej stronie wieży został z czasem przebudowany. Loggia

The blind walls envisaged adding successive adjacent segments, while

zastąpiona została gankiem, dobudowano do niej także jeszcze jeden segment.

partition walls and internal floors were non‑bearing, which allowed

Były one pomyślane tak, aby obiekty można było rozbudowywać i instalować

to design the space inside practically without any limitations. The

nowe urządzenia bez potrzeby ich rozbiórki. Ślepe ściany pozwalały na do-

window openings in the lower segments are in the arcades, which allowed

stawianie kolejnych segmentów, zaś ściany działowe i wewnętrzne stropy nie

to convert such an opening quite easily to an entrance opening. In accor-

miały charakteru konstrukcyjnego, co dawało możliwość dowolnego kształto-

dance with the design, the equipment installed at the River Pumping Station

wania wnętrza budowli. Otwory okienne w niższych segmentach znajdują się

and the Filter Station was joined in groups of two, four or six units, arranged

w arkadach, co pozwalało, bez większego trudu, zamieniać je w otwory wej-

symmetrically along the centre line of the stations, so that each of the groups

ściowe. Zgodnie z projektem urządzenia na Stacji Filtrów i Stacji Pomp Rzecz-

could function independently. Pursuant to this principle, two boiler‑houses,

nych łączone były w dwie, cztery i sześć grup, rozmieszczonych symetrycznie

four engine-houses, six sedimentation tanks, six filter groups and two treated

wzdłuż osi lokalizacji stacji w terenie, po to, aby każda z nich mogła działać

water reservoirs were built.

samodzielnie. W myśl tej zasady powstawały dwie kotłownie, cztery hale maszyn, sześć osadników, sześć grup filtrów i dwa zbiorniki czystej wody.

Within the station also office and dwelling buildings were erected. Altogether six dwelling buildings were built: three buildings at the Filter Station, two bu-

Na terenie stacji budowano również budynki biurowo-mieszkalne. W sumie

ildings at the River Pumping Station and another one at the Sewage Pumping

budynków mieszkalnych powstało sześć: trzy na terenie Stacji Filtrów, dwa

Station. They were different with regard to their intended use. The building in

na Stacji Pomp Rzecznych i jeden na Stacji Pomp Kanałowych. Różniły się one

Czerniakowska Street was a two‑family house, while the building (not existing

funkcjami. Charakter domu dwurodzinnego miał budynek przy ul. Czernia-

at present) in Raszyńska Street was a multifamily building.

kowskiej, a wielorodzinnego przy ulicy Raszyńskiej (nieistniejący).

It should also be mentioned that besides the industrial development W.H. Lindley Trzeba też wspomnieć, że obok zabudowy przemysłowej, W.H. Lindley prze-

envisaged planting of greenery on the land, so that the facility might belong

widział ozdobienie terenu zielenią, tak aby w przyszłości obiekt ten wpisał się

in the future to the complex of municipal parks and lawns promoted by the

45.

Budowa osadników wody surowej.

Widok korytarzy i kanału zbierającego Construction of raw water sedimentation tanks, view of corridors and collecting channel

w lansowaną przez Komitet Plantacyjny serię parków i zieleńców miejskich.

Projekt przewidywał, obok plantacji rozmaitych krzewów i drzew, budowę oranżerii, uwidocznionej na planie z 1892 roku. Zaplanowano również starannie geometrycznie rozmieszczone zieleńce.

W ramach pierwszej serii robót ukończono budowę I grupy filtrów, na którą złożyły się m.in. cztery kompletne filtry oraz dwa, które przyjęły na siebie rolę osadników. Był to wynik toczącej się dyskusji na temat braku tych ostatnich na Stacji Filtrów. W starym zakładzie wodociągowym przy ul. Dobrej powstał filtr próbny, który skłonił Lindleya do usytuowania osadników wśród powstających obiektów na Koszykach. Z powodu braku odpowiedniego miejsca, celom tym miały służyć wspomniane dwa filtry. Latem 1887 r. zakończono budowę pierwszego zbiornika wody czystej, przewodów łączących go z filtrami, fundamentów pod budynek techniczny na wschód od wieży, wieży oraz kanału A, biegnącego równolegle do północnego szczytu filtrów.

W 1888 roku rozpoczęto drugą serię robót, w ramach której powstały kolejne dwa filtry z II grupy, przejmując na siebie rolę osadników. W 1889 roku, w ramach trzeciej serii robót, zakończono budowę II grupy filtrów, które w całości posłużyły za osadniki. „Wtedy też Starynkiewicz wystąpił z koncepcją czasowego zawieszenia robót i rozliczenia się z poniesionych wydatków” – informował „Przegląd Techniczny”. „Ustępując presji opinii publicznej, przedstawił raport generał-gubernatorowi, z wnioskiem o kontynuację prac. Wtedy też zamknięto stary wodociąg Marconiego. Dla rozwiązania sprawy osadników, władze miasta podjęły rozmowy z władzami wojskowymi, w których posiadaniu znajdowały się tereny

46.

położone na południe od ul. Nowowiejskiej. Po długich negocjacjach [decyzje zapadały przecież w Petersburgu], w 1892 roku doszło do podpisania umowy,

Plantation Committee. Besides various trees and shrubs the design envisaged building of an orangery, shown on the map from 1892. Also geometrically arranged lawns were planned.

Widok placu budowy osadników Sedimentation tanks construction site

A part of the first series of works, construction of group I filters was completed, which included inter alia four complete filters and two filters playing the role of sedimentation tanks. This was due to the discussion concerning absence of the latter ones at the Filter Station. At the old waterworks in Dobra Street a test filter was installed, which prompted Mr Lindley to locate sedimentation tanks within the facilities being built in Koszyki. Due to insufficient space available, the two above mentioned filters were supposed to serve this purpose.

In the summer of 1887 the construction of the first treated water reservoir, pipes between the reservoir and the filters, foundation under the planned technical building east of the tower, the tower and the duct A parallel to the filters’ northern side was completed.

In 1888 the second series of works began; this series included next two group II filters, assuming the role of sedimentation tanks. In 1889 as part of the third series of works, construction of group II filters, which were to be entirely applied as sedimentation tanks, was completed.

“Przegląd Techniczny” wrote: “At that time Starynkiewicz presented his idea to temporarily suspend the works and make financial settlements concerning the expenses incurred”. Due to the pressure by the public opinion, he submitted a report to the Governor‑General together with the application to continue the works. At that time the old Marconi waterworks officially ceased to operate.

In order to solve the problem of the sedimentation tanks, the city authorities started negotiations with the military authorities, which owned the land situated south of Nowowiejska Street. After long negotiations (as the decisions

47.

w ramach której miasto otrzymało teren o powierzchni ok. 9 ha. Na terenie tym miało stanąć dwanaście basenów osadowych, zaś wojsko miało uzyskać sieć kanałów w Cytadeli”.

Do robót czwartej serii przystąpiono wiosną 1892 roku. Zakupiony plac oparkaniono, w wyniku czego fragment ulicy Nowowiejskiej znalazł się na terenie Stacji Filtrów, oddzielając filtry od mających powstać tu osadników. Zmiany te nie pozostały bez skutków dla pobliskiej sieci ulicznej. Wzdłuż południowej granicy Stacji Filtrów wytyczono nową ulicę, nazwaną Filtrową, która otrzymała połączenie z ulicą Nowowiejską od strony wschodniej.

Perturbacje w kontaktach z cegielnią Kazimierza Granzowa z Kawęczyna, kontraktowego dostawcy cegieł (zachorował) i niemożnością poprowadzenia rozpoczętych wiosną robót, spowodowały opóźnienie wykonania prac o rok.

Osadniki 1 i 3 zostały oddane do eksploatacji w czerwcu 1894 roku, wraz z kanałem odprowadzającym zanieczyszczenia. W 1896 roku wykonano osadniki 2 i 4, co umożliwiło pełną pracę filtrów z grupy I i II. Po usunięciu awarii przewodu pod ulicą Nowowiejską, przesyłającego wodę surową ze Stacji Pomp Rzecznych na Stację Filtrów, i wybudowaniu drugiej linii zasilającej w ramach piątej serii robót w 1896 roku, możemy mówić o pełnym uruchomieniu wodociągów.

Osadniki stanowiły labirynt zbiorników wody o łącznej długości 700 m, złożony z ośmiu oddzielnych korytarzy o szerokości 5 i długości 100 m oraz ogólnej pojemności 72 000 m sześc. Całość konstrukcji opierała się na koncepcji symetrycznego połączenia ceglanych sklepień cylindrycznych, z cylindrycznym dnem korytarzy. Zadaniem osadników było zbieranie mętów z powierzchni wody wiślanej. Woda w osadnikach przebywała od 24 do 30 godzin, w zależ48.

ności od prędkości przepływu wody. W ich wnętrzu pozostawało od 60 do 90 proc. mętów. Resztę zatrzymywał system filtrów.

were taken in the distant Saint Petersburg), in 1892 the parties entered into an agreement, pursuant to which the city obtained 9 hectares of land. On this land twelve sedimentation basins were to be built, and in exchange the army was to obtain the sewers network in the Cytadela.

The fourth series of works began in the spring of 1892. The purchased land lot was fenced, and as a result a section of Nowowiejska Street was allocated to the Filter Station, separating the said filters from the sedimentation tanks to be built there. These changes had some influence on the nearby streets layout.

Kanał zbierający osadnika wody surowej i detal drzwi wejściowych, zdjęcia współczesne Collecting channel for raw water sedimentation tank, and entrance door’s detail – present-day photos

A new street, called Filtrowa Street, was set out along the south boundary of the Filter Station; this street connected to Nowowiejska Street on the east side.

The problems experienced in relations with the brickyard owned by Kazimierz Granzow of Kawęczyn, the contracted brick supplier (who unfortunately became ill) and the inability to continue the works which began in spring, resulted in a one‑year delay. The sedimentation tanks nos. 1 and 3 became operational in June 1894, together with the duct conveying impurities away. In 1896 the sedimentation tanks nos. 2 and 4 were built, which enabled full‑scale operation of the group I and group II filters. When the failure of the pipeline under Nowowiejska Street, conveying raw water from the River Pumping Station to the Filter Station was repaired and the second supply line was built in 1896 as part of the fifth series of works, one may admit that the water supply system became fully operational.

The sedimentation tanks formed a maze of water tanks, composed of eight separate channels 5 m wide and 100 m long, having a total capacity of 72,000 cubic metres. The whole structure was based on the concept of symmetrically-arranged cylindrical brick vaulting, with a cylindrical floor to the channel.

49.

Filtry powolne

The sedimentation tanks were intended to trap suspended matter carried in the water of the Vistula. The water would stay for 24 to 30 hours in the sedimenta-

Filtrów, zwanych piaskowymi lub angielskimi, a ze względu na tryb działania

tion tanks, depending on the water flow rate. Between 60 and 90 percent of the

także powolnymi, było trzydzieści. Zajęły one w projekcie obszar ok. 16 ha

sediment would be retained there. The remainder would be trapped by the

(osadniki 10,17 ha). Złożyło się na nie pięć grup po sześć zbiorników podziem-

filtration system.

nych, o ogólnej powierzchni filtrującej 67 950 m sześc., pokrytych żaglowymi sklepieniami, opartymi na granitowych i ceglanych słupach. Słupy granitowe

Slow sand filters

wspierały się na cokołach z piaskowca, ceglane na cokołach ceglanych, cała zaś konstrukcja na odwróconych arkadach. Te ostatnie wymurowane były

There were 30 filters, called sand or “English” filters or, because of the way in

z cegły, na podłożu betonowym. Warstwę filtrującą stanowiła warstwa piasku

which they functioned, “slow” filters. In the design they covered an area of 16

o grubości 60 cm i 8-centymetrowa warstwa żwiru i kamieni o średnicy od 5

hectares (of which the sedimentation tanks 10.17 hectares). The complex consisted

do 20 cm. Górną warstwę filtrującą stanowił piasek wiślany o średnicy ziaren

of five groups of six underground reservoirs — with total filtration surface area of

ok. 0,8 (grupa I i II) do 1,0 mm, poniżej 5,0 mm, dalej 8 mm i 20 mm, na końcu

67,950 cubic metres, covered by barrel vaulting resting on granite and brick pillars.

zaś ok. 35 mm (grupa III i IV). Obok filtrowania piaskiem, woda poddawana

The granite pillars rested on sandstone plinths, the brick pillars on brick plinths,

była naświetleniu i wentylacji.

while the whole structure stood on inverted arcade made of brick, on a concrete base. The filter media consisted of 60‑centimetre thick sand over 8‑centimetre layer

W ówczesnej prasie znajdujemy opis wyglądu i działania filtra piaskowego. „Na

of gravel and stones of 5-20 cm diameter. The top filtration layer was of sand from

spodzie każdej galerii kolumn idzie kanalik drenowy z cegły, 9 cali w kwadrat

the Vistula with grains of from 0.8 mm (group I and II) to 1.0 mm, below 5.0 mm,

mający, z otworami w ścianach bocznych, przez które woda przefiltrowana

then 8 mm and 20 mm, and finally approx. 35 mm diameter (group III and IV).

przepływać będzie kanałem poprzecznym, w końcu filtru znajdującym się, do

Besides sand‑based filtration the water was subject to light radiation and aeration.

studzienki, skąd ją rury odprowadzać mają do pomp, a następnie do zbiorni-

50.

ków oraz wieży ciśnień. Do każdego przedziału ponad studzienką jest wjazd

The press published at that time described the sand filter’s structure and opera-

pochyły, którym można dostać się do wnętrza filtru, dokąd taczkami będzie

tion: “At the bottom of every gallery of columns there is a drainage channel of

nawożony materiał filtracyjny, a po użyciu, tąż samą drogą uprzątany (...)

brick, nine inches square, with openings in the side walls through which filtered

W pośrodku każdego sklepienia znajduje się otwór okrągły, ponad którym zbu-

water will run via a transverse channel, situated at the end of the filter, to the

dowano zwężający się ku górze kominek, 3 stopy wysoki, służący do oświe-

catch basin from which pipes will take it to the pumps, and thence to the reser-

tlenia i przewietrzenia wnętrza filtru. Nad każdą grupą filtru będzie takich

voirs and the pressure tower. There is a sloping entrance to each section above

kominków 756 (...). Filtry są zbudowane z kamieni i cegły, na zaprawie z jed-

the catch basin giving access to the inside of the filter, to which the filtering

nej części cementu i pięciu piasku, zarobionych mlekiem wapiennym”.

material will be conveyed in barrows, and removed the same way after use (...)

Wnętrze filtra powolnego napełnionego wodą, zdjęcie z początków XX wieku Interior of slow sand filter filled with water – early 20th century photo

51.

Wnętrze filtra powolnego, zdjęcie współczesne Interior of slow sand filter – present-day photo

52.

Wnętrze opróżnionego zbiornika wody czystej, zdjęcie współczesne Interior of emptied treated water reservoir – present-day photo

53.

Zbiorniki wody czystej

In the centre of each vaulting there is a circular opening, over which stands a chimney, narrowing towards the top, and three feet high, which serves to let

Po oczyszczeniu woda gromadzona była w trzech podziemnych zbiornikach

light in and to ventilate the inside of the filter. There will be 756 such chim-

sklepionych, o pojemności 60 000 m sześc., skąd systemem grawitacyjnym,

neys over each group of filters (...) The filters are built of stone and brick, with

w ilości ok. 4000 m sześc. na dobę, rozprowadzano ją po mieście przy pomo-

a mortar one part cement and five parts sand, mixed with lime”.

cy tzw. rur rozbiorczych. W projekcie przewidziano sześć takich zbiorników.

Każdy o długości 80,5 m oraz szerokości 30,6 m. Pojemność ich docelowo

Treated water reservoirs

wynosić miała 120 000 m sześc. Również one przykryte zostały sklepieniami żaglowymi. Do 1911 r. wybudowano trzy zbiorniki: pierwszy w latach 1885-

After the treatment water was collected in three vaulted underground reser-

-1886, drugi w latach 1896-1899 i trzeci w latach 1907-1908.

voirs, with a total capacity of 60,000 cubic metres. The town was fed (approx.

4,000 cubic metres per day) by gravity by means of water‑distributing pipes.

Woda dla miasta

The design envisaged six such reservoirs 80.5 m long and 30.6 m wide each.

It was intended that they should have a total capacity of 120,000 cubic metres.

Gotowy system zaopatrzenia Warszawy w wodę tak opisywał w 1912 roku

They too were covered by barrel vaulting. Until 1911 three reservoirs were

William H. Lindley: „W celu zaopatrzenia miasta pobiera się wodę wiślaną przy

built: the first one in the years 1885-1886, the second one in 1896-1899 and

położonej w górze ulicy Czerniakowskiej; służą do tego dwie stacje pomp, każ-

the third one in 1907-1908.

da wyposażona w trzy pompy, które następnie przekazują wodę do wysoko położonych, przykrytych sklepieniami basenów odstojnikowych na Koszykach.

Water for the city

Oczyszczoną wodę gromadzi się tam w zbiornikach i z wykorzystaniem naturalnego spadku wysokości przesyła się następnie do sieci rozdzielczej dolnych

In 1912 William H. Lindley described the finished Warsaw water supply system

części miasta i przedmieścia Praga, podczas gdy wyżej położone części mia-

as follows: “In order to supply the city, the Vistula water is taken at Czer-

sta zaopatruje się przez pompownię na Koszykach, wyposażoną także w sześć

niakowska Street situated upstream; two pumping stations, each one equipped

pomp oraz przez wieżę ciśnień, wysokości około 39 metrów”.

with three pumps, serve this purpose; then they convey water to the vaulted sedimentation tanks on high ground in Koszyki. The treated water is gathered in reservoirs there and, using the natural downward gradient, is conveyed to the distribution network in lower parts of the city and the suburb of Praga, while the city parts located on higher ground are supplied by the Koszyki pumping

54.

station, also equipped with six pumps, and by the 39‑metre high water tower”.

Budowa zbiornika wody czystej Construction of treated water reservoir

55.

56.

Projekt tzw. dzwonu rozdziałowego węzła wodociągowego na placu Bankowym Design for so-called splitting bell for water supply node in Bankowy Square

Studnia na głównej rurze wodociągowej na ul. Żelaznej Vent chamber on water main in Żelazna Street

57.

Po pełnym rozruchu wodociągów, przewidywanym projektem, w czasie doby miasto miało otrzymywać 140 000 m sześc. wody, z czego na jego dolną część przypadać miało 20 proc. tej ilości. Wydajność maszyn na stacji Koszyki obli-

Krzyżak kulisty wykonany dla Wodociągów Warszawskich przez Mijaczowskie Odlewnie Stali „Bracia Bauerertz”

czono na 160 000 m sześc. wody na dobę. Od 1896 roku, za pomocą przewodu o średnicy 400 mm, podwieszonego pod mostem Kierbedzia, z dobrodziejstwa nowego wodociągu korzystać zaczęła Praga.

W 1890 roku wodę miało już 1731 posesji, a w pięć lat później – 3830.

W dniu wybuchu I wojny światowej wodociąg lindleyowski docierał do 61 proc. posesji.

Obchodowi i klucznicy Dla sprawnej eksploatacji całej sieci powołano do życia specjalny wydział miejski, Inspekcję Sieci Rur i Kanałów. Miasto podzielono na dziewięć rewirów dozorowanych przez tzw. obchodowych, po jednym na rewir. Obowiązkiem obchodowego była kontrola urządzeń wodociągowych, znajdujących się na powierzchni i stanu bruków wokół nich, przeprowadzana w ciągu najwyżej dwóch dni. Każdego dnia, o piątej po południu w gmachu Inspekcji odbywała się odprawa obchodowych i dozorców, których powiadamiano o ewentualnych uszkodzeniach. Technik zarządzający siecią przewodów, w oparciu o dostarczone mu informacje, wydawał stosowne dyspozycje dozorcom oraz zdawał codzienny raport inspektorowi, stojącemu na czele wspomnianego wydziału. W Inspekcji wprowadzono całodobowe dyżury telefoniczne oraz zatrudniono tzw. kluczników. Należało do nich zakręcanie zaworów ulicznych uszkodzonego odcinka sieci na połączeniach domowych. Warto tu dodać, że takich zaworów było około siedmiu tysięcy. Dla konserwacji urządzeń 58.

zorganizowano dodatkową służbę, tzw. dwie partie robotnicze, działające w północnej i południowej części miasta.

Spherical quasi-cross manufactured for Warsaw Waterworks by “Bauerertz Brothers” Steel Foundry of Mijaczów

When the waterworks became fully operational as envisaged in the design, the city would receive 140,000 cubic metres of water, where the lower part of the city would account for 20 percent of that volume. The design output of the machines in the Koszyki station was 160,000 cubic metres per day.

Beginning in 1896, also the Praga district began to enjoy the benefits of the new water supply system via the pipeline of 400 mm diameter, suspended under the KierbedĹş Bridge.

In 1890, already 1,731 properties had water, and five years later, 3,830. When World War I broke out, 61 percent of all properties were connected to the Lindley water supply system.

Inspectors and stewards A special municipal department, the so-called Water and Sewer Network Inspectorate was formed to ensure proper operation of the whole network. The city was divided into nine districts, each overseen by an inspector. His duty was to supervise the water-supply installations above ground, and the state of the streets around them. Every day, at five p.m., the inspectors and supervisors would meet at the Inspectorate to be informed of any damage. The engineer in charge of the pipelines network would give the supervisors appropriate orders, based on the information he had received, and would make a daily report to the inspector heading the department already mentioned. 24-hour telephone duties were introduced at the Inspectorate and so-called stewards were employed.

These had the task of turning off street valves along a damaged section of the domestic supply network. It is worth adding at this point that there were about 7,000 such valves. Additional two services (units) were organized to maintain the installations in the north and south of the city. Each consisted of a supervisor and four workers in summer months, and a supervisor and six workers in winter.

59.

60.

Projekt otworu rewizyjnego rury wodociągowej i przyrządu do czyszczenia rur, widoczny podpis W.H. Lindleya Design for inspection opening for water supply pipeline, and design for pipe-cleaning device; W.H. Lindley’s signature is visible

Studzienka odwadniająca rury wodociągowej Water drainage chamber for water supply pipeline

61.

Pracownicy Stacji Próbnej Wodomierzy przy ul. Lipowej 2, ok. 1900 roku

Tworzyły je w miesiącach letnich dozorca i czterech robotników, w zimie zaś dozorca i sześciu robotników. Do reperacji poważniejszych uszkodzeń powołano tzw. partię reperacyjną, zwaną pogotowiem, składającą się z dozorcy i sześciu robotników. Dla przejrzystości w gmatwaninie przewodów przyję-

Employees of Water Meter Test Section in 2 Lipowa Street (about 1900)

to zasadę, że należy je kłaść jedynie po stronie wschodniej i północnej ulicy, ponadto każdy przewód naniesiony został na plan sytuacyjny ulicy w skali 1:250 i na plan całej sieci w skali 1:7250. Plany te znajdowały się w posiadaniu dozorców i kluczników. Na ścianach budynków zamontowano ponadto tabliczki metalowe, na których na białym tle opisano kolorem niebieskim położenie zaworów i czerwonym kranów pożarowych. Inspekcja wraz z warsztatami i magazynem mieściła się przy ul. Lipowej.

W początkowej fazie organizacji systemu wodociągów inspekcja i straż ogniowa, jak ją wtedy nazywano, współpracowały ze sobą zgodnie. Przy każdym oddziale straży znajdował się klucznik, którego zadaniem było jak najszybciej odnaleźć krany pożarowe i nałożyć na nie specjalne nadstawki. Współpraca ta ustała z końcem wieku, gdy straż przejęła owe funkcje.

Wodomierze pod kontrolą Kolejną służbą specjalistyczną była tzw. Stacja Próbna Wodomierzy, początkowo uruchomiona na Stacji Filtrów. Jej zadaniem była reperacja i kontrola wodomierzy, jak wówczas mówiono – wodomiarów. Początkowo czyniono to raz na pięć lat. W 1909 roku okres ten skrócono do trzech lat. „W miarę tego, jak w sprzedaży pojawiały się wodomiary ulepszonej konstrukcji lub też nowych typów, Zarząd Kanalizacji i Wodociągów, idąc za postępem, starał się zawsze zastosowywać te z nich, które w danym czasie uznawane były za naj62.

lepsze” – tłumaczył inżynier Rafał Gomóliński w wydanej w 1911 r. monografii „Kanalizacja, wodociągi i pomiary miasta Warszawy”.

A so-called repair party, or “emergency service”, was called in to repair more serious damage, and that too consisted of a supervisor and six workers. To avoid confusion with regard to the complicated pipelines system a principle was adopted whereby they were placed only on the east and north sides of a street, and each of them was marked on a detailed street plan to a scale of 1:250, and on the plan of the whole network to a scale of 1:7250. These plans were in the

Szkic wodomierza dla Cytadeli Aleksandrowskiej Sketch for water meter for Cytadela Aleksandrowska

possession of the supervisors and stewards. Metal plates were fixed to the walls of buildings, and the positions of the valves were written on them in blue on a white background, and the positions of the fire hydrants in red. The Inspectorate, workshops and warehouse were situated in Lipowa Street.

During the initial phase of organizing the water supply system, the inspectors and fire fighters worked together harmoniously. Every section of the fire brigade had a steward whose task it was to locate the fire hydrants as quickly as possible and to place the special add‑ons on them. At the end of the century this collaboration ceased and the fire brigade took over these functions.

Water meters under control A further specialist service was the so-called Water Meter Test Section, originally set up at the Filter Station. The Section’s task was to repair and inspect water meters. Initially this was done every five years, but in 1909 this was considered insufficient, and the period was shortened to every three years. “As improved or new types of water meters were offered for sale, the Sewerage and Water Supply Administration in its attempts to keep abreast of progress always tried to use those which at any given time were considered the best.” — explained engineer Rafał Gomóliński in the monograph “Sewerage, waterworks and surveying for the city of Warsaw” published (in Polish) in 1911. It is quite clear that this led to some problems concerning water consumption measuring — the

63.

Jak się można domyślać, powodowało to zamieszanie w dziedzinie tak ważnej dla miasta, jak pomiar poboru wody. W 1900 roku przy ul. Lipowej nr 2 powstała nowa, powiększona stacja, która mieściła się tam do 1933 roku, tj. do czasu wybudowania Zakładu Naprawy i Sprawdzania Wodomierzy. W związku z szybkim postępem techniki w tym zakresie, w pierwszej dekadzie XX wieku w Warszawie stosowano ponad siedemnaście różnego typu wodomiarów produkowanych w Europie i Ameryce!

Od 1888 r. istniała inspekcja ulicznej sieci przewodów wodociągowych, której kompetencje poszerzono w 1896 roku w związku z przyłączeniem do niej sieci kanałowej. Nowa struktura nazywała się Inspekcją Ulicznej Sieci Przewodów Wodociągowych i Kanałowych, a obok niej istniał oddział pod nazwą Inspekcja Urządzeń Wodociągowych i Kanalizacyjnych w Nieruchomościach. Lewobrzeżną część Warszawy podzielono wzdłuż linii Al. Jerozolimskich na dwa rejony – południowy i północny. Po uruchomieniu wodociągów i kanalizacji na Pradze doszedł rejon trzeci, praski. Eksploatacją rejonów kierowali starsi technicy wodociągowy i kanałowi.

Projekt mocowania manometru do rury wodociągowej

64.

Design for fixing a manometer to water supply pipeline

sphere of such much importance for the city. In 1900 a new, enlarged structure was built (for the said Section) in 2 Lipowa Street and the Section operated there until 1933, the year when the Water Meter Control and Repair Section building was erected. Due to the quite fast technology progress in this area, during the first decade of the 20th century over seventeen different types of water meter produced in Europe and America were tried out in Warsaw.

In 1888 the inspectorate for street water supply conduits was established, the competences of which were expanded in 1896 due to the inclusion of the sewers network in the inspectorate’s duties. The new unit was named the Inspectorate for Street Water Supply and Sewerage Conduits, and in addition the Inspectorate for Water Supply and Sewerage Facilities at Properties was also established. The left‑bank Warsaw was divided along Jerozolimskie Avenue into two areas: north and south. After the launch of the water supply and sewerage system in the Praga district, the third, Praga area was added.

Senior water supply and sewerage technicians were in charge of day‑to‑day operations in those areas.

Przekroje hydrantu i kranu pożarowego Cross-sections for a hydrant and fire-fighting tap

65.

Satyryczny rysunek Franciszka Kostrzewskiego z roku 1888 Cartoon by Franciszek Kostrzewski (1888)

66.

Sewerage system

Kanalizacja

Epidemia przyspiesza projekt

The project begins earlier due to epidemic

„Ażeby (...) projekt kanalizacji dojrzał i wszedł w dzisiejszą fazę, trzeba

“So that (...) the plan for a sewerage system should mature and reach its

było wielu przygotowań – pisał z właściwą sobie ironią Bolesław Prus

present phase, many preparations have been necessary”, wrote Bolesław

27 marca 1880 r. w „Kurierze Warszawskim”.

Prus with his particular irony on 27 March 1880 in “Kurier Warszawski”.–

Naprzód – epidemii w Wietlance (o, błogosławiona epidemia!).

First — an epidemic in Wietlanka (oh, blessed epidemic!).

Potem – sprowadzenia Lindleya.

Then — the introduction of Lindley.

Dalej – pilnowania, aby komitet kanalizacyjny nie drzemał, ale pracował.

Further — checks to make sure that the sewerage committee worked

Nareszcie – ostatecznego zatwierdzenia projektów.

rather than dozed.

Kto to wszystko zrobił?

At last — final approval of the plans.

Dżumę – Pan Bóg, resztę – szanowny pan prezydent,

Who has done all this?

p. Starynkiewicz (...)”

The plague, God; the rest, our respected mayor, Mr. Starynkiewicz (...).”

Ten ciętym językiem Prusa pisany komentarz zawiera elementy prawdziwe.

This retort by Prus contains some true items. Indeed, the outbreak of the

Rzeczywiście, wybuch epidemii w Rosji przestraszył urzędników tak bardzo,

epidemic in Russia frightened the administration in Russia so much that all

że prace na polu polepszenia higieny miast imperium zyskały błogosławień-

work on improvement of hygiene standard in the cities within the Empire were

stwo cara i niezbędny priorytet. 4 października 1886 roku Ministerstwo Spraw

blessed by the Tsar and were granted priority. On 4 October 1886 the Ministry

Wewnętrznych wydało rozporządzenie o przedsięwzięciu środków zapobiega-

of Internal Affairs issued an ordinance concerning taking of measures to

jących wybuchowi epidemii w Warszawie.

prevent outbreak of an epidemic in Warsaw.

67.

Do realizacji projektu kanalizacji William H. Lindley przystąpił z takim samym zapałem, jak do zaopatrzenia Warszawy w wodę. Głównym założeniem projektu tzw. kanalizacji ogólnospławnej, autorstwa obu Lindleyów – Williama i Williama Heerleina – było szybkie usuwanie z terenów mieszkalnych miasta ścieków domowych i przemysłowych w stanie świeżym wraz z zawiesinami, a także opadów atmosferycznych za pomocą szczelnych kanałów podziemnych i zrzucanie ich do Wisły.

Jak stwierdzono na Międzynarodowym Kongresie Higieniczno-Demograficznym w 1894 roku, od siedmiu już lat „nie wynaleziono żadnych nowych systemów kanalizacji, które by mogły konkurować z kanalizacją zupełną (tout a l’égout)”. Przyjęcie do realizacji takiej właśnie koncepcji umieszczało Warszawę w ekskluzywnym klubie pięciu miast europejskich, w których tak nowoczesna kanalizacja już funkcjonowała (Hamburg, Gdańsk, Frankfurt nad Menem, Berlin i Wrocław). Stosowne projekty dla kolejnych dwóch miast – Monachium i Królewca – były dopiero opracowywane. „William Lindley podzielił obszar miasta na dwie części: środkową, o powierzchni 262,9 ha, w skład której weszły Stare Miasto i pas wzdłuż Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu, i zewnętrzną, o powierzchni 1270,8 ha – opisywał plany Lindleya inżynier Henryk Janczewski. – Dla realizacji projektu przyjęto dziesięć klas kanałów przełazowych o przekroju jajowym oraz cztery klasy kanałów o przekroju gruszkowym. Kanalizacja Warszawy, ze względu na topografię miasta, dzieliła się na trzy systemy: górny (tereny na skarpie), dolny (Powiśle, Czerniaków) i Pragę”.

System ten przewidywał obfite przemywanie kanałów nadwyżką wody spusz68.

czaną ze Stacji Filtrów oraz samymi ściekami, które odpowiednimi zasuwami można było spiętrzać i kierować do odcinków najbardziej zanieczyszczonych.

Krakowskie Przemieście w XIX wieku, z prawej widoczny rynsztok i kładki dla pieszych Krakowskie Przedmieście in the 19th century; a gutter and footbridges are visible on the right

William H. Lindley approached implementation of the sewerage project with the same enthusiasm with which he had approached the Warsaw water supply project. The principal aim of the so-called combined sewer system designed by the Lindleys (William and William Heerlein) was to remove domestic and industrial waste in a fresh state together with suspended matter, and also — by means of leak‑proof underground sewers — rain water, taking it quickly away from inhabited areas, and discharging them all into the Vistula.

At the International Hygiene and Demography Conference in 1894 it was acknowledged that for the last seven years “no new sewerage system, which might successfully compete with the ‘all in the sewer’ (tout a l’égout) concept, has been invented”. The adoption of such a concept to be implemented in Warsaw placed the city in the exclusive circle of five European cities, in which such a modern sewerage system was already in operation (Hamburg, Gdańsk, Frankfurt am Main, Berlin and Wrocław) Relevant designs for next two cities — Munich and Königsberg — were underway at that time.

Engineer Henryk Janczewski described Lindley’s plans: “William Lindley divided the city into two parts: central one of 262.9 ha surface area, comprising the Old Town and the belt along Krakowskie Przedmieście and Nowy Świat, and the outside part of 1270.8 ha surface area. In order to implement the project, ten classes of egg‑shaped man‑accessible sewers and four classes of pear‑shaped sewers were assumed. Due to the city topography, the sewerage system in Warsaw comprised three subsystems: top one (on the earth slope), bottom one (Powiśle, Czerniaków) and the Praga district”.

This system envisaged ample flushing of the sewers with the surplus water discharged by the Filter Station and by the sewage itself, which could be accumulated by means of appropriate gates, and directed to the most polluted sections.

69.

Projekt zbiornika do przemywania kanałów pod ulicą Koszykową Design for sewer-flushing tank under Koszykowa Street

70.

71.

Budowa kanału – akweduktu nad fosą Cytadeli Aleksandrowskiej Building of sewer–aqueduct over Cytadela Aleksandrowska moat

72.

Projekt kanalizacji Cytadeli z roku 1888, przejście kolektora pod murami Design (1888) for sewerage system in Cytadela; sewer passage under the walls

73.

Kanały miały być poprowadzone na takiej głębokości, aby mogły przyjmować także wody z piwnic i ułatwiać odpływ wody gruntowej, w efekcie prowadząc do osuszania podmokłych części miasta. Lindleyowie przewidywali, że woda gruntowa na poziomie kanałów będzie znajdować się pod takim ciśnieniem, że przesączając się do nich nie będzie dopuszczała możliwości zakażenia gruntu ściekami kanałowymi. W przypadku większej obfitości wody, np. z napotkanych źródeł, projektowali oni stosowanie do budowy ścianek kanałowych cegły dziurawki, jako swojego rodzaju wpustu do kanałów. Ścieki naturalne przesyłać miano do zbiornika na polach Powązkowskich, za Koleją Obwodową, gdzie po przejściu przez osadniki i filtry, miały trafić na pola irygacyjne w obrębie terenów wojskowych na Bielanach. Takie zastrzeżenie poczyniło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, zezwalając generał-gubernatorowi na zawarcie kontraktu z Lindleyami. Tę ewentualność przewidywano wtedy, gdyby ilość ścieków kanałowych osiągnęła wartość zagrażającą zanieczyszczeniem Wiśle. Według wstępnej fazy projektu, ścieki spływałyby do rzeki tzw.

Kanałem Marymonckim, który w przyszłości miał funkcjonować jako kanał burzowy. Część tych zamierzeń uległa modyfikacji bądź ze względu na koszty, bądź też ze względu na postęp wiedzy w tej dziedzinie.

74.

Inspekcja kanałów, gwasz Ksawerego Pillatiego Sewers inspected, gouache by Ksawery Pillati

The sewers were to be laid at such a depth that they could also take water from cellars and help drain away groundwater, consequently enabling damp parts of the city to become dry. The Lindleys expected the groundwater at the level of the sewers to be under such pressure that by infiltrating into them it would prevent the sewage from contaminating the ground. Perforated bricks were incorporated in the design of the sewer walls, as a form of entry to the sewers, where there was a greater volume of water, for example, if any springs were encountered.

It was planned that natural wastes would be sent to a reservoir on the Powązkowski fields, beyond the Warsaw Circular Railway Line where, after passing through sedimentation tanks and filters, they would reach irrigation fields within the military land in Bielany. The Ministry of Internal Affairs made such a reservation when it allowed the Governor‑General to enter into the contract with the Lindleys. That option was envisaged in case the amount of sewage were to pose a significant threat to the condition of the water in the Vistula.

According to the initial stage of the project, the sewage was to flow into the river, along the so-called Marymont Channel, which was to function as a storm sewer in the future. Some of these plans were modified either because of the expense or because knowledge in this field improved.

75.

Projekt gzymsu i kamiennego cokołu szybu wentylacyjnego kanału głównego „A” na Stacji Filtrów z roku 1884 Design for a mould and stone baseboard for ventilation shaft of “A” main channel at the Filter Station (1884)

76.

Ujście kolektora bielańskiego, rysunek wykonawczy z 1888 roku Outfall for Bielany main interceptor; working drawing (1888)

77.

78.

Właściciele kamienic protestują

Property owners express their protest

Od jesieni 1888 roku rozgorzała zaciekła batalia pomiędzy rzecznikami i prze-

From autumn 1888 a heated battle raged between the supporters and oppo-

ciwnikami kanalizacji w mieście. Bezpośrednią przyczyną mobilizacji opinii

nents of the sewerage system for the city. Public opinion was mobilized against

publicznej przeciw kanalizacji stało się wezwanie przez władze miasta wła-

the sewerage system directly as a result of the city authorities’ appeal to the

ścicieli nieruchomości położonych przy budowanych kanałach do podłączenia

owners of properties lying along the sewers already constructed to be connec-

się do nich z dniem 1 lipca 1888 roku. Tę arbitralną decyzję podjęto, gdy opu-

ted to them by 1 July 1888. The municipal authorities took this indeed arbitrary

blikowana w tym roku „rewizja miejsc ustępowych” wykazała, że na 4381

decision when a “Review of Public Conveniences”, published in 1888, revealed

przybytków tego rodzaju tylko 252 było prawidłowo zbudowanych, 61 domów

that out of 4,381 such places only 252 were correctly constructed, 61 houses

nie posiadało ich w ogóle, a większość urągała elementarnym wymogom sani-

did not possess them at all and the majority defied basic sanitary requirements.

tarnym. Długość sieci kanalizacyjnej wynosiła 27 288 m, skanalizowanych było

The sewerage network was 27,288 m long, and barely 35 streets and four

zaledwie 35 ulic i cztery place. Na ogólną liczbę 4905 posesji tylko 54 domy

squares were connected to it. Out of a total of 4,905 properties only 54 houses

podłączone były do istniejącej już sieci. Nic zatem dziwnego, że gdy okazało

were connected to the existing network. It is therefore not surprising that when

się, że właściciele posesji, pomimo nacisków, wykazują obojętność względem

it transpired that property owners were indifferent to the question of improving

poprawy zdrowia i higieny lokatorów, władzom miasta „puściły nerwy” i zde-

health and hygiene, despite the pressures put on them, the city authorities lost

cydowały się na przymus kanalizowania domów.

their nerve and decided on the compulsory connection of houses to the system.

6 kwietnia 1889 roku Zarząd Kanalizacji przesłał do Komitetu Kanalizacyjnego

On 6 April 1889 the Sewerage Board sent the Sewerage Committee a draft of

projekt przepisów o kanalizacji nieruchomości. Opozycja przeciw tej decyzji

the regulations concerning the connection of properties to the sewerage sys-

była bardzo poważna. Zwłaszcza że przewodził jej wpływowy warszawski ban-

tem. This decision was strongly opposed, especially as it was led by the influen-

kier Jan Gotlieb Bloch i Towarzystwo Kredytowe Miejskie. Przeciwnicy projek-

tial banker Jan Gotlieb Bloch and the Municipal Credit Society. The opponents

tu Lindleya – jak opisuje w biografii Starynkiewicza Anna Słoniowa – „prze-

of the Lindley’s project “were strongly arguing in the press that to replace septic

konywali usilnie na łamach prasy, że zastąpienie dołów kloacznych kanałami,

pits with sewers, and “privies” in the courtyard with indoor lavatories is harm-

a wygódek podwórzowych – klozetami jest szkodliwe dla zdrowia, rujnujące

ful to health, ruinous for property owners and fatal for farms on the outskirts of

właścicieli posesji i zabójcze dla rolnictwa okolic Warszawy, bo je pozbawia

Warsaw, for it deprives them of valuable manure. And it is so costly, burdening

cennych nawozów. I jeszcze tak kosztowne, obciążające horrendalnymi długa-

the budget of a poor city with horrendous debts!”, wrote Słoniowa Anna in the

mi budżet biednego miasta!”.

biography of Starynkiewicz.

Szkic do projektu publicznych klozetów systemu „Shanks” Sketch within design for “Shanks” public lavatories

79.

Rysunek wykonawczy kanału i przelewu burzowego pod ulicą Karową Working drawing of sewer and storm overflow under Karowa Street

80.

Budowa kanału burzowego pod ul. Karową Construction of storm sewer under Karowa Street

81.

William Heerlein Lindley na budowie przelewu burzowego pod ulicÄ… KarowÄ… William Heerlein Lindley on storm overflow (under Karowa Street) site

82.

Adolf Suligowski ripostował: „(...) prawda, kanalizacja będzie kosztowała dużo

Adolf Suligowski retorted: “(...) it’s true, the sewerage will cost a lot (...) Society

(...) Od takich nakładów nie ginie społeczeństwo! Niech Warszawa przez pięć

will not die from making such an outlay! Let Warsaw give up its balls and soire-

lat zaniecha balów i wieczorów, niech przez pięć lat zarzuci wyjazdy zagra-

es for five years, let it eschew all foreign trips with a frivolous purpose for five

niczne dla próżności, a z pewnością zostanie oszczędność tak wielka, że na

years, and such savings will be made without any doubt that they will suffice to

pokrycie kosztów i miejskiej i domowej kanalizacji wystarczy”.

cover the costs of both municipal and domestic sewerage systems.”

Z biletem pod Hotel Bristol

With a ticket near the Bristol Hotel

Lindleyowie, nauczeni doświadczeniami wyniesionym z innych miast europej-

It has to be admitted that the Lindleys, having learnt from their experiences in

skich, zabiegali o poparcie warszawskiej ulicy, tak jak tylko potrafili najlepiej.

other European cities, did their best to win support on the streets of Warsaw.

Urządzenia kanalizacyjne rozbudowane zostały o dogodne wejścia dla osób

Convenient entrances were built around the sewerage installations so that

zwiedzających po to, aby ogrom prowadzonych tam prac odbywał się pod kon-

people could visit the sites if they wished, allowing the massive scale of the

trolą opinii publicznej. Wejścia takie znalazły się m.in. na Krakowskim Przed-

works to be carried out under public scrutiny. Such entrances were situated

mieściu, przed Hotelem Europejskim, na rogu ulic Miodowej i Senatorskiej oraz

in Krakowskie Przedmieście, in front of the Europejski Hotel, on the corner

na ul. Karowej, na wprost Hotelu Bristol.

of Miodowa and Senatorska Streets and in Karowa Street, opposite the Bristol Hotel.

To ostatnie wejście wyposażone zostało w „szerokie kamienne schody, od których wygodna galeria prowadzi do obszernej komory nad przelewem burzo-

This last entrance was furnished with “wide stone steps from which a comfor-

wym”. Na Pradze zaś, przy skrzyżowaniu ulic Petersburskiej i Ratuszowej „na

table gallery leads to a wide room over the storm overflow.” In Praga, at the

kanale głównym I, zbudowane jest wygodne wejście, prowadzące do obszernej

intersection of Petersburska and Ratuszowa Streets “on main sewer I a comfor-

komory z balkonem, skąd można obserwować działanie drzwi do przemywa-

table entrance, leading to a large room with a balcony from where it is possible

nia kl. XI, a podczas ulewy być świadkiem przelewania się wód przez prze-

to observe how the doors to sluice no. XI function, and when it is raining to

lew burzowy” – informował „Kurier Warszawski”. Może mniej decydowały tu

witness the water pouring through the storm overflow was built” — informed

elementy estetyczne, co raczej, jak to byśmy dziś powiedzieli, pragmatyczno-

“Kurier Warszawski”. The aesthetic aspects seem to be of less significance,

-propagandowe. „Urządzenia te są dostępne dla ogółu mieszkańców Warszawy,

however, speaking in the language of our times, it is the pragmatic- and publi-

a zarząd kanalizacji w gmachu Magistratu chętnie wydaje bezpłatne bilety wej-

city-related aspects which counted here. “The installations may be accessed

ścia dla obejrzenia tak pożytecznych a własnością miasta będących instalacji”.

by the Warsaw inhabitants, and the sewerage board in the City Authorities building issues gratuitous tickets for admission and watching of such useful installations owned by the city.”

83.

Projekt dwupierścieniowego kanału klasy V Design for double-ringed class five sewer

Kanały w 11 klasach Przekrój poprzeczny kanałów warszawskich miał kształt odwróconego jajka.

Do 1889 roku górne sklepienia kanałów miały kształt półokrągły, od tego roku zaś półeliptyczny. Zmiana konstrukcyjna wynikała z lepszych parametrów statycznych nowych kanałów, jak i większej dogodności dla robotników pracujących w kanałach. Same kanały wykonywane były najczęściej z cegły na zaprawie cementowej i z rur kamionkowych. Pod względem przekrojów podzielono je na 11 klas. Do 1889 roku klasę pierwszą stanowiły kanały o szerokości 0,60 i wysokości 0,90 m, klasę jedenastą zaś, odpowiednio – 1,60 i 2,10 m. Od tej daty podwyższono ich wysokość od 20 do 30 cm. Największy z kanałów miał szerokość 1,60 i wysokość 2,40 m. Kanały pierwszej klasy były jednopierścieniowe, kanały od drugiej do ósmej klasy dwu- i kanały klasy od dziewiątej do jedenastej trójpierścieniowe. Wodę deszczową przejmowały tzw. wpusty uliczne, składające się ze studni betonowej o średnicy 0,50 i głębokości 2,60 m, przykryte żelaznymi kratami, w odstępach co około 80 m.

Po analizie kierunków spadków warszawskich ulic William H. Lindley założył podział terytorium Warszawy na siedem zlewni, których osią był kanał główny.

Podobnie jak w przypadku wodociągów, miasto podzielił on na dwa obszary, górny i dolny. Ten pierwszy obejmował teren śródmiejski, z częścią pola Mokotowskiego, z przedmieściem Wolą oraz przedmieściami poza rogatkami Jerozolimską i Powązkowską, o powierzchni ok. 1550 ha. Obszar dolny, razem z Łazienkami, Solcem i terenami Czerniakowa, zajmował powierzchnię 550 ha. Po uwzględnieniu Pragi, powstać miały dwa, niezależne od siebie układy sieci kanalizacyjnej, dla części lewobrzeżnej i prawobrzeżnej miasta. Lindley zastosował układ kolektorów z wykorzystaniem naturalnego spadku skarpy

84.

z kierunku południowego w kierunku północnym (skarpa wznosiła się na wysokość od około 25 do 38 m, Powiśle zaś na 5-8 m ponad 0 Wisły).

Sewers in eleven classes The cross-section of the Warsaw sewers resembled an inverted egg. Until 1889 the crown was semi‑circular, and from that year onwards it was semi-eliptical.

The structural modification was due to better static parameters of the new sewers, and they were also much more convenient for the workers working in them. The sewers proper were most commonly made of brick in a cement mortar, and from vitrified clay pipes. Based on their diameter they were divided into 11 classes. Until 1889 sewers that were 0.60 m wide and 0.90 m high were categorized as class one, while those that were 1.60 m and 2.10 m respectively were class eleven. From that date their height was increased by 20 to 30 cm.

The largest sewer was then 1.60 m wide and 2.40 m high. The first-class sewers were of single-ringed brick, the sewers from the second to the eighth class double-ringed, and the higher classes triple‑ringed. The street inlets, consisting of a cement manhole of 0.50 m diameter and 2.60 m depth, covered with an iron inlet grate, at distances of about 80 m apart, collected rain water.

After analyzing the Warsaw streets’ gradients, William H. Lindley divided the whole area into seven catchment areas with the main interceptor as the central axis. Like in the case of the water supply system, he divided the whole city area into two parts, the upper and the lower one. The first covered the city centre, with part of the Mokotowskie fields, the suburb of Wola and the suburbs beyond the Jerozolimskie and Powązkowski toll-gates, an area of about 1,550 hectares.

The lower area, including Łazienki, Solec and the Czerniaków land, amounted to about 550 hectares. After taking Praga into consideration two independent sewerage subsystems were to be created for the left‑bank and right‑bank parts of the city. W.H. Lindley arranged the collector sewers to make use of the natural gradient of the earth slope from south to north (the earth slope is about 25 to 38 m high, while Powiśle is 5‑8 m above the reference “0” level of the Vistula).

85.

Rozgałęzienie przelewowe kanału V klasy i kanału II klasy na rogu ul. Marszałkowskiej i Alei Jerozolimskiej, rysunek wykonawczy z 1890 roku Overflow branching for class five sewer and class two sewer on the corner of Marszałkowska Street and Jerozolimskie Avenue; working drawing (1890)

Przekroje kanału burzowego pod ul. Dobrą

86.

Cross-sections for storm sewer under Dobra Street

87.

Projekt fundamentów komina na stacji przepompowywania ścieków przy ul. Dobrej Design for foundation of chimney at the sewage pumping station in Dobra Street

W górnej części miasta zbudowano funkcjonujące do dzisiejszego dnia kanały główne.

Warszawska sieć kanałów przed rokiem 1914 miała 182 km długości, obsługując 4728 posesji, z czego ponad 4/5 znajdowało się w lewobrzeżnej części miasta, reszta zaś na Pradze.

Stacja Pomp Kanałowych Ścieki dolnej części miasta przepompowywane były do sieci kanalizacyjnej powyżej skarpy. Dla tego celu William H. Lindley zaprojektował stację przepompowywania ścieków przy ul. Dobrej 42. Według jego wyliczeń i na podstawie „danych doświadczalnych” należało się liczyć z 330 litrami ścieków na sekundę. Do ich przepompowywania zainstalowano trzy pompy nurnikowe firmy „Orthwein, Karasiński i S-ka” z Warszawy. W przypadku wzrostu liczby ścieków, wspomagać je miały dwie dodatkowe pompy wysokiego ciśnienia firmy Braci Sulzer ze Szwajcarii, z których każda mogła przepompowywać po 500 litrów ścieków na sekundę. Stacja Pomp Kanałowych w 1918 roku była wyposażona w siedem pomp, z tego trzy parowe tłokowe i cztery pompy odśrodkowe. Parę dostarczały cztery kotły parowe po 86 m kwadratowych powierzchni ogrzewalnej każdy, wysokość tłoczenia ścieków wynosiła 24,5 m. Wydajność stacji wynosiła: przy pompowaniu do górnej części miasta – 5400 m sześc./h, przy pompowaniu do Wisły – 16 200 m sześc. W przypadku silnego deszczu oraz podniesienia się lustra wody do 2,5 m, ścieki zrzucane były prosto do rzeki, a po przekroczeniu tego poziomu przepompowywano je pompami odśrodkowymi niskiego ciśnienia z basenu osadowego.

88.

The main interceptors built in the upper part of the city have been operational to this day.

The total length of the Warsaw sewerage system before 1914 was 182 km, providing services to 4728 properties, of which over 4/5 were in the left‑bank part of the city, and the remaining ones in the Praga district.

Sewage Pumping Station Sewage from the lower part of the city was pumped to the sewerage above the earth slope, and for this purpose W.H. Lindley designed a Sewage Pumping Station in Dobra Street 42, to pump sewage through. His calculations, and “information gathered from trials”, indicated that approx. 330 litres of sewage per second should be expected. Three plunger pumps produced by “Orthwein, Karasiński i S‑ka” of Warsaw were supposed to effect the sewage pumping.

If the amount of sewage were to increase, these pumps would be assisted by two additional high-pressure pumps, made by the Sulzer Brothers of Switzerland, each of which could pump 500 litres per second. In 1918 the Sewage Pumping Station had seven pumps, of which three piston steam pumps and four centrifugal pumps. Steam was supplied by four steam boilers of 86 sq. m heated surface area each, and sewage was lifted 24.5 m by the pumps. The station’s capacity was 5,400 m cubic metres/hour when lifting sewage to the upper part of the city and 16,200 cubic metres/hour when pumping sewage to the Vistula.

In the event of heavy rain or if the water‑level in the river rose by up to 2.5 m, the effluent would be discharged direct to the river, and once this level had been exceeded, it would be pumped by low-pressure centrifugal pumps from the sedimentation basin in Dobra Street.

89.

90.

Budynek dla maszyn, osadnika, kotłów i składu węgla na stacji przepompowywania ścieków, rysunek wykonawczy z 1909 roku The building for machinery, sedimentation tank, boilers and coal store at the sewage pumping station; working drawing (1909)

Komin stacji przepompowywania ścieków, rysunek wykonawczy Chimney at the sewage pumping station; working drawing

91.

Burzowce Lindley zainicjował szereg obserwacji poziomów wód burzowych. W oparciu o dane zbierane w latach 1889-1892 dokonał weryfikacji obliczeń, wprowadzając jednocześnie istotny dla prawidłowego funkcjonowania kanałów współczynnik opóźnień (dla środkowej części miasta przyjęto 13,23 l/sek/ha, dla pozostałej zaś 8,82 l/sek/ha). Wybudowane na Powiślu dwa kolektory, których trasy z przeciwległych kierunków zbiegały się w przepompowni zbudowanej w 1904 roku przy ulicy Karowej, przesyłały ścieki do kanału. Kanał D-1, który brał początek przy Zakątnej i kanał D-2, połączone zostały w jeden główny, biegnący przez Lasek Bielański i zrzucający ścieki do Wisły z wylotu zanurzonego w rzece (tzw. dolne miasto zbierało wszystkie ścieki w zbiorniku stacji przepompowywania na rogu ul. Karowej i Dobrej, w miejscu stacji pomp wodociągu Marconiego; ścieki te spływały do zbiornika z dwóch kanałów głównych oznaczonych literami D i D1). Jak pisze historyk urządzeń komunalnych Marian Gajewski: „Oprócz kolektorów, kanałów bocznych (ulicznych) i przykanalików łączących poszczególne posesje i budynki z siecią cały ten system musi być wspomagany przez burzowce”, których w 1918 roku w lewobrzeżnej Warszawie było pięć, a do 1936 roku powstało ich w całym mieście siedem. „Znaczenie kanałów burzowych da się porównać do wentylów bezpieczeństwa przy kotłach parowych – tłumaczyli obrazowo ówcześni znawcy problemu.

– Gdy ilość i prężność pary staje się zbyt dużą i zagraża niebezpieczeństwem uszkodzenia, lub nawet rozerwania kotła – wentyl podnosi się automatycznie i wypuszcza na zewnątrz tę ilość pary, która nad miarę poczęła się zbierać.

W kanałach burzowych odbywa się periodycznie podobny proces. Podczas gwałtownej ulewy, cała sieć kanałów ulicznych zaczyna się napełniać, a ilość wód 92.

deszczowych bywa nieraz tak znaczna, że woda wydobywa się na powierzchnię ulicy, to znaczy, że kanały pracują pod ciśnieniem i położenie zaczyna być groźne.

Przekrój wybudowanego w 1903 roku kanału burzowego pod ulicami Mostową i Boleść Cross-section for storm sewer built in 1903 under Mostowa Street and Boleść Street

Storm sewers Lindley initiated various measurements concerning storm water levels. Based on the data gathered in the years 1889-1892, he verified previous calculations, and also introduced the water‑flow delay coefficient (13.23 l/sec./ha for the central part of the city and 8,82 l/sec./ha for the remaining part was assumed) essential to the correct functioning of the sewers. Two collector sewers built in Powiśle, which ran from opposite directions and met at the pumping station, which began working in 1904 in Karowa Street — fed sewage to relevant sewer. Sewer D-1 which started at Zakątna Street and Sewer D-2 were combined into one main sewer, running through Lasek Bielański and discharging sewage into the Vistula from an outlet submerged in the river (the so‑called lower city collected all sewage in the tank of the lift station on the corner of Karowa and Dobra Streets, in the Marconi waterworks pumping station location; the sewage was flowing to the tank from two main interceptors denoted as D and D1). Marian Gajewski, historian of municipal utilities wrote: “Apart from the collector sewers, lateral (street) sewers and house sewers connecting individual properties and buildings to the network, this whole system has to be assisted by stormwater sewers”; there were five such sewers in the left‑bank Warsaw in 1918 and seven were built in the whole city by 1936.

Knowledgeable people plainly explained the issue in question as follows: “The significance of a storm sewer may be compared to a safety valve in a steam boiler.

When the amount and pressure of steam becomes too big and there is a risk of damage to or even bursting of the boiler, the valve mechanism is raised automatically and releases excessive amount of steam accumulated inside. In a storm sewer a similar process takes place periodically. During heavy rain the whole network of street sewers begins to fill up, and the volume of rain water is sometimes so large that water flows out onto the streets, which means that the sewers work under pressure and the situation is becoming dangerous.

93.

Przejazd przez kanał ściekowy przy ul. Petersburskiej (Jagielloƒska)

Ebefatus, meri, nunt haet portem, perei silicaete iae intere, vis Maedem tu quem porterei.

A crossing via sewer in Petersburska Street (Jagiellońska)

Ebefatus, meri, nunt deatum dero ia visum haet portem, perei porterei silicon locupplic.

Na następnej stronie: wieża wentylacyjna kolektora bielańskiego, projekt z 1886 roku Next page: ventilation tower for Bielany main interceptor, 1886 design

94.

95.

Przekrój kanału dzwonowego dla Pragi, rysunek z 1908 roku Cross-section for bell-shaped sewer for Praga district; 1908 drawing Na kalce: rysunek wykonawczy kanału w ul. Starej, zbudowanego w 1906 roku On the tracing paper: working drawing of sewer built under Stara Street in 1906

96.

W dobrze obmyślonych i przeprowadzonych systemach kanalizacyjnych kanały

In a well‑designed and effected sewerage system the storm sewers convey

burzowe prowadzą bezpośrednio, drogą możliwie najkrótszą do rzeki, nadmiar

directly — via the shortest route — excess rain water, which overflows to the

wód, który przelewa się, doszedłszy pewnego z góry określonego poziomu,

side after having reached a predetermined level, and this is a great relief for the

w bok, i to stanowi znakomitą ulgę dla kanału ulicznego, a woda deszczowa,

street sewer, and rain water gets into the river in a few or more locations, with

bez obawy zanieczyszczenia dzielnic przybrzeżnych, dostaje się w kilku lub

no contamination hazard for the riverbank districts”.

kilkunastu punktach do rzeki”.

Sewerage in the Praga district Kanalizacja na Pradze The Municipal Authorities wrote to William H. Lindley in February 1899, W sprawie zaprojektowania kanalizacji na Pradze magistrat zwrócił się do

requesting him to design sewerage system for Praga. On 14 April 1900 Lindley

Williama H. Lindleya pismem z lutego 1899 roku. 14 kwietnia 1900 roku

presented such a plan, referring to the guidelines in the comprehensive design

Lindley projekt taki przedstawił, nawiązując do wytycznych projektu general-

of 1878. The main interceptor for the combined sewerage system was to run

nego z 1878 roku. Główny kolektor kanalizacji ogólnospławnej znaleźć się miał

under Jagiellońska Street (formerly Petersburska Street and Moskiewska Stre-

pod ul. Jagiellońską (dawniej Petersburską i Moskiewską), a Stacja Pomp Kana-

et), the Sewage Pumping Station and sewage treatment plant were to be in Go-

łowych z oczyszczalnią ścieków w Golędzinowie, poniżej Fortu Śliwickiego.

lędzinów, below Fort Śliwicki. The sewage was to be treated using sedimenta-

Ścieki miały być oczyszczane za pomocą osadników i filtrów, a obok pól iryga-

tion tanks and filters, and beside the irrigation fields also biological filters were

cyjnych zaprojektowano także filtry biologiczne oraz oczyszczanie chemiczne

envisaged; there was also an idea for chemical treatment in winter. This plan

zimą. Projekt ten obejmował tereny położone pomiędzy Wisłą, Koleją Obwo-

covered the land between the Vistula, the Eastern Circular Railway, the Mili-

dową Wschodnią, Szosą Wojskową, ul. Grochowską i łachą oraz Saską Kępą,

tary Road, Grochowska Street and the sandbank, as well as Saska Kępa, in all

w sumie ok. 1160 ha. Przewidywał on także podłączenie terenów położonych

an area of about 1,160 hectares. It also envisaged connecting the land beyond

poza Koleją Obwodową do oddzielnego kolektora. Samą Pragę, w zależności

the Circular Railway to a separate collector sewer. W.H. Lindley divided Praga

od zabudowy i ukształtowania terenu, Lindley podzielił na cztery części, które

itself, depending on the development type and land forms, into four zones

podłączone miały być do właściwych im kanałów głównych.

which were to be connected to appropriate main interceptors.

Jeszcze w 1902 roku pisano, że projekt skanalizowania Pragi z dokładnymi

In 1902 newspapers wrote that the design for the sewerage system in Praga,

planami i kosztorysami jest już opracowany i przesłany do magistratu „celem

including detailed plans and cost estimates, had already been prepared and

wyjednania ich zatwierdzenia przez władze właściwe”. A „Kurier Warszawski”

sent to the municipal authorities “in order to ensure that they are approved by

opisywał spór, jaki wybuchł wokół całej sprawy: „Jedni pragną, aby odchody

competent authority”. “Kurier Warszawski” described the dispute which arose

z kanałów były rozlewane na pola irygacyjne i aby tym sposobem grunta

in connection with the case in question: “Some people would like the sewer

1900

97.

piaszczyste za Pragą były obrócone na pola urodzajne; inni zaś twierdzą, że odchody z kanałów należy odprowadzać wprost do Wisły, tj. tak samo jak to się dzieje w Warszawie”.

We wrześniu 1903 roku Lindley przedstawił osobiście nowemu prezydentowi Warszawy, generał-lejtnantowi Nikołajowi W. Bibikowowi i członkom Komitetu Budowy Kanalizacji i Wodociągów szczegółową koncepcję oraz plan przebiegu sieci kanalizacyjnej Pragi. Brak odpowiedzi spowodował wniosek Komisji Technicznej przy Komitecie Budowy Kanalizacji i Wodociągów, aby nie zamieszczać w planach wydatków na rok 1904 kanalizacji na Pradze, a właściwie aby całość spraw odłożyć do czasu stosownych decyzji. W sprawozdaniu Komisji z grudnia tego roku zamieszczono jednak plan robót i kosztorys robót na Pradze na nadchodzący rok.

Faktycznie jednak do prac przystąpiono w 1906 roku, prawie ćwierć wieku później niż w lewobrzeżnej Warszawie. W roku 1911 długość sieci kanałów wynosiła 180 kilometrów. Na system składało się pięć kanałów głównych, trzy kanały burzowe i kolektory.

Włazy do wyrzucania śniegu W 1907 roku zapadła decyzja o zbudowaniu nad warszawskimi kanałami specjalnych studzien do wrzucania śniegu z ulic i placów. Studnie śniegowe projektowano na kanałach w odległości 500 – 1000 m. W przypadku szczególnych opadów śniegu, „komisja wydelegowana do spraw oczyszczania miasta” mogła zezwolić na zrzucanie do studzien spławnych śniegu czystego, wywożonego z domów prywatnych. Ponadto mogła wydać decyzję o otwarciu pewnej 98.

liczby włazów kanałowych na ulicach, o czym dzień wcześniej powiadamiano właścicieli domów. Do włazów tych można było wsypywać śnieg „co najwyżej

Potrójne połączenie kanałów i przelew burzowy na rogu ulic: Petersburskiej, Szerokiej i Konstantynowskiej na Pradze Triple sewer joint, and storm overflow on the corner of Petersburska, Szeroka and Konstantynowska Streets in Praga district

discharge to be dispersed in irrigation fields and consequently that sandy land beyond Praga be converted into fertile land; while others claim that the sewer discharge should be conveyed directly to the Vistula, i.e. in the same way like it happens in Warsaw”.

In September 1903 Lindley presented in person the detailed concept and layout for the Praga sewerage to General‑lieutenant Nikolai W. Bibikov, the new mayor of Warsaw and to the members of the Construction Committee for Waterworks and Sewerage. Due to the absence of any reply the Technical Committee affiliated with the Construction Committee for Waterworks and Sewerage lodged an application not to include the Praga sewerage in the 1904 budget, or to be more precise, to postpone the whole matter until relevant firm decisions are taken. However, the Praga sewerage works schedule and cost estimate for next year were included in the Committee’s report of December 1903.

However, the works in question actually began in 1906, almost a quarter of a century later than in the left‑bank part of Warsaw. In 1911 the total length of Praga sewers was 180 km. The system comprised five main sewers, three storm sewers and interceptor sewers.

Pits for snow disposal A decision was made in 1907 to build special pits over the sewers into which snow from the streets and squares could be thrown. These snow pits were to be installed along sewers and spaced every 500‑1,000 m. In the case of heavy snowfall “the commission in charge of the city cleaning affairs” could allow to discharge uncontaminated snow collected in privately‑owned property into the manholes. In addition, the commission could make a decision to open a certain number of manhole covers in the streets, and property owners were

99.

pomieszany z nawozem, lecz bez stałych cząstek w postaci gruzu i śmieci”.

W zamian za tę oszczędność poczynioną na wywózce, właściciele domów zobowiązani byli do wydania polecenia stróżom, aby oczyszczali chodniki i ulicę „celem ułatwienia ruchu”. Ponieważ nie wszystkie włazy mogły być otwarte jednocześnie, przy każdym z nich ustawiony był „dozorca kanalizacyjny”, aby kontrolować czystość śniegu i otwierać lub zamykać śluzy kanałowe dla efektywnego spławiania zwożonego śniegu. Do 1911 roku zbudowano w Warszawie 12 studni tego typu.

Uzdrowienie Warszawy Najważniejszą korzyścią, jaką Warszawa odniosła dzięki budowie wodociągów i kanalizacji, była zdecydowana poprawa warunków zdrowotnych w mieście.

W latach 1880-1910 śmiertelność w Warszawie zmalała z 33,55 do 19,27 osób na tysiąc, a liczba przypadków zgonu na tyfus spadła ze 103,7 do 18,2 na 100 tysięcy mieszkańców. „Przyjmując, że śmiertelność ogólna spadła w ciągu 30-lecia z 33 na 19, to znaczy że ocalono życie 14 mieszkańcom na 1000, otrzymujemy w rezultacie, że w mieście liczącym 781 000 mieszkańców ocalono życie (...)10 934 ludziom przez rok, nie licząc tych cierpień i tej nędzy ludzkiej, która idzie w parze z każdą nieomal chorobą, chociażby nie kończącą się śmiercią. Powyższe rezultaty, powtarzam, nie dają się wyrazić ilością zaoszczędzonych rubli, jednakże (...) zasługują one na szczególną uwagę tych czytelników, którzy mają głos przy omawianiu spraw kanalizacji i wodociągów miejskich, zarówno miast większych, stołecznych, jak i mniejszych, prowincjonalnych” – pisał na początku XX wieku współpracownik Lindleya, późniejszy dyrektor Wodociągów Edward 100.

Szenfeld.

Projekt przebudowy zbiornika w Ogrodzie Saskim Design for alteration of the reservoir in the Saski Garden

notified about that one day earlier. One could discharge snow “at most mixed with manure, but without any solids like debris or waste” into these manholes.

In exchange for the saving in the snow transport costs, the property owners were obligated to order janitors that they clean the pavements and streets “in order to facilitate traffic”. Because not all manholes could remain open at the same time, a “sewerage caretaker” was supervising each manhole in order to check, whether the snow was clean and to open and close sewer gates to ensure effective discharge of the snow collected. Twelve such pits were built in Warsaw by 1911.

Health-related benefits for Warsaw The most important benefit for the city, however, was the definite improve-

1910

ment in the health of its inhabitants. Between 1880 and 1910 the death-rate declined from 33.55 to 19.27 people per thousand, and the number of deaths from typhoid fell from 103.7 to 18.2 per 100,000 inhabitants.

Edward Szenfeld, Lindley’s co‑worker and in later times the director of the Waterworks wrote at the beginning of the 20th century that ,,If we consider that the overall death-rate has fallen over a 30‑year period from 33 to 19, then this means that the lives of 14 inhabitants in 1,000 have been saved, then we have got as a result that in a city of 781,000 inhabitants the lives of 10,934 people have been saved in a year, not counting the suffering and poverty that go hand in hand with practically every illness, even if it does not end in death.

The above results, I repeat, cannot be expressed in the number of roubles saved, but (...) they are worth noticing by those readers who have a voice in the discussion about the sewerage system and municipal water supply, both in larger, capital cities and in smaller provincial towns”.

101.

102.

W okresie prowadzenia robót zatrudnienie znajdowało około 2,5 tysiąca osób

When the works were in progress about 2.5 thousand people were employed,

o różnych zawodach i kwalifikacjach. Przy rozwiązywaniu problemów

from many occupations and with a variety of qualifications. While the organi-

o nieznanej dotąd skali kształtowała się nowa warstwa polskiej inteligencji

zational and technical problems — on a hitherto unknown scale — were being

technicznej, podnosił się poziom i asortyment krajowej produkcji, która powoli

resolved a new Polish technical intelligentsia was formed, the standard and

zastępowała wyroby zagranicznych firm.

range of domestically manufactured products was improved and they were gradually replacing the products of foreign companies.

A słynny architekt i inżynier Julian Majewski twierdził we „Wspomnieniach”: „Co do inżynierów wykonawców tak kanalizacyjnych jak i wodociągowych

“It has to be said that the engineers working on both the sewerage system

robót przyznać trzeba, że chlubną pozostawiają po sobie pamięć. Dzieła te

and the water supply have made a commendable impression. These engine-

inżynierskie pierwszy raz u nas w kraju wykonane, odznaczają się precyzją,

ering feats, effected in our country for the first time, have been remarkable for

z jaką nawet za granicą rzadko można się spotkać. Nabyte doświadczenie

a precision which is rarely found even abroad. The experience gained will

pozwoli im na własną rękę zająć się tak pożądanym uzdrowotnieniem naszych

enable them to undertake much desired health-giving projects for our towns

miast”.

on their own”, wrote Julian Majewski, prominent architect and engineer in his

Na poprzedniej stronie: projekty urządzenia do polewania drzew w Ogrodzie Saskim i wodopoju dla psów Previous page: design for a tree-watering device in the Saski Garden and design for a water-drinking place for dogs

memoirs.

W ćwierć wieku później opinię tę potwierdziło kolejne pokolenie inżynierów. „(...) Wodociągi i kanalizacja Warszawy były swego rodzaju szkołą – i nie tylko

A quarter of a century later the next generation of engineers endorsed this

w kraju, ale i poza jego granicami – dla działaczy samorządowych, inżynierów

opinion. “(...) the construction of the water supply and sewerage system for

techników, rzemieślników i robotników; szczegóły tych urządzeń weszły do

Warsaw provided a certain kind of training for municipal government servants,

całego szeregu podręczników i znane są szerokim kołom fachowców” – pisali

engineers and technicians, craftsmen and workers, not only in Poland but

z okazji jubileuszu 50-lecia wodociągów i kanalizacji Władysław Rabczewski

abroad as well; the details of these installations have entered a whole series

i Stanisław Rutkowski.

of textbooks and are known among wide circles of professionals”, wrote Włodzimierz Rabczewski and Stanisław Rutkowski, on the occasion of the 50th anniversary of that water supply and sewerage project.

103.

Wojna kończy epokę Lindleya

Lindley’s era terminated by World War I

„Sezon budowlany w roku 1914 (...) rozpoczął się dla wodociągów i kanalizacji

“In 1914 the construction season (...) began under a good sign for the water

m. Warszawy pod dobrą wróżbą. Roboty VII serii zbliżały się już ku końcowi

supply and sewerage system in Warsaw. The seventh series works were

i najpoważniejsze zagadnienia były już rozwiązane, bądź przynajmniej zapo-

already nearing completion and the most important problems had already been

czątkowane (...)” – pisali autorzy monografii „Wodociągi i kanalizacja m.st.

resolved, or at least work on them had begun (...)”, wrote the authors of the

Warszawy 1886-1936”.

monograph ,,The Water Supply and Sewerage System in the City of Warsaw 1886-1936”.

Na ten rok zaplanowano budowę IV hali pomp na Czerniakowskiej oraz wstawienie do niej dwóch maszyn i kotłów parowych, budowę V grupy filtrów i III

The plan for that year was to build pump‑room IV in Czerniakowska Street

hali pomp z dwiema pompami parowymi i trzema kotłami, budowę oczyszczalni

and to install two machines and steam boilers there, to build group V filters

ścieków na Kaskadzie, budowę kanału wylotowego na stacji pomp kanałowych

and pump‑room III with two steam pumps and three boilers, to build sewage

w Golędzinowie, budowę przewodów wodociągowych na kolejnych ulicach,

treatment plant in Kaskada, to build an outlet sewer at the sewage pumping

budowę licznych kanałów, w tym kolektora A niezbędnego dla skanalizowania

station in Golędzinów, to build water supply pipelines under next streets, to

Woli i Ochoty, który przebiegać miał od Al. Jerozolimskiej pod ulicami Towaro-

build a number of sewers, including “A” collector sewer of crucial importance

wą, Okopową i Młocińską do głównego kolektora ścieków na Bielanach.

for constructing the sewerage system in Wola and Ochota; this collector sewer was to run from Jerozolimskie Avenue under Towarowa, Okopowa and

W umowie z W.H. Lindleyem na wykonanie tej serii robót zawarto także punk-

Młocińska Streets to the main interceptor in Bielany.

ty o przygotowaniu projektów wstępnych na zwiększenie zapasu wody oraz rozbudowę wodociągu ponad przewidywaną górną granicę 140 000 m sześc.

W.H. Lindley’s contract for this series of works also contained some clauses

na dobę, oraz opracowanie projektów kanalizacji dla miejscowości, wówczas

about preparing preliminary designs for increasing the water reserves and

jeszcze podmiejskich, takich jak: Mokotów, Sielce, Wola, Ochota, Czyste, Koło,

for developing the water supply system beyond the envisaged upper limit of

Powązki, zewnętrzna strefa Pragi, Saska Kępa. Początkowo prace postępowały

140,000 cubic metres per day, and for drawing up sewerage system designs for

zgodnie z planem.

places that lay outside Warsaw at that time, such as Mokotów, Sielce, Wola, Ochota, Czyste, Koło, Powązki, the outer zone of Praga, Saska Kępa. Initially the works progressed according to plan.

104.

1914 Rysunek syfonu pod kanałem burzowym na ul. Aleksandrowskiej, który łączył kanały ulic Namiestnikowskiej i Michajłowskiej na Pradze Drawing of drain trap under Aleksandrowska Street storm sewer, which connected sewers in Namiestnikowska Street and Michajłowska Street in Praga district

105.

Karty z pamiątkowego albumu podarowanego W.H. Lindleyowi przez pracowników w roku 1909 Pages from commemorative album given in 1909 by the employees to W.H. Lindley as a gift

106.

107.

Jeszcze w maju 1914 roku ogłoszono przetarg na budowę wspomnianej IV hali

In May 1914 tenders were invited for constructing machine room IV, men-

maszyn na Czerniakowskiej oraz na budowę wykopu dla nowej hali pomp na

tioned above, in Czerniakowska Street and for making excavations for a new

Stacji Filtrów. 26 maja zawarto umowę z fabryką Orthwein, Karasiński i S-ka

pump‑room at the Filter Station. On 26 May 1914 a contract was executed with

na dostawę dwóch pomp parowych. Wypadki wojenne spowodowały, że było

the “Orthwein, Karasiński i S-ka” factory for delivery of two steam pumps. The

to ostatnie duże zamówienie dla przemysłu krajowego w zaborze rosyjskim.

outbreak of war meant that this was the last large‑scale purchase order for the

Budowa filtrów postępowała normalnie i spodziewano się zakończyć ją na

domestic manufacturing industry in the Russian sector of partitioned Poland.

przełomie lat 1914-1915.

The construction of the Filter Station progressed normally and it was expected that it would be completed at the end of 1914 or the beginning of 1915.

Podobnie było w przypadku robót przy kanałach. Jedynie prace na Golędzinowie zostały wstrzymane i wyłączone z VII serii robót. Niezbędne w tym

It was a similar situation with respect to the work on the sewers. Only the works

celu prace regulacyjne na Wiśle a także przeszkody piętrzone przez wojskowe

in Golędzinów were halted and excluded from the seventh series of works. The

władze rosyjskie, odsunęły roboty na dalszy plan.

required vital flood control works on the Vistula and the obstacles piled up by the Russian military authorities resulted in the works being postponed.

Tę dobrą passę dla miasta definitywnie przerwał wybuch wojny. Mobilizacja zabrała warszawskim wodociągom znaczną liczbę pracowników, ustały

This run of luck for the city was decisively interrupted by the outbreak of war.

niektóre źródła zaopatrzenia w materiały i rozkołysał się rynek finansowy.

Mobilization took a considerable number of employees away from the Warsaw

W.H. Lindley, który przebywał w tym czasie w Anglii, był od Warszawy

waterworks; some of the sources supplying materials dried up and the financial

odcięty. Ze swoimi zastępcami porozumiewał się korespondencyjnie.

market became volatile. W.H. Lindley, who was in England at the time, was cut

Jeden z jego zastępców, inż. Gomóliński był poddanym austriackim i grozi-

off from Warsaw. He remained in contact with his deputies by means of letters.

ło mu internowanie. W wyniku zabiegów członków Komitetu i prezydenta

One of these deputies, engineer Gomóliński, was an Austrian subject and was

miasta, wyjazd Gomólińskiego udało się odroczyć do sierpnia 1915 roku,

threatened with internment. His departure was delayed, thanks to the efforts

t.j. ewakuacji magistratu.

of Committee members and the city mayor, until August 1915, that is until the evacuation of the Municipal Authorities.

Wycofujące się z Warszawy wojska rosyjskie przystąpiły do wysadzania mo-

108.

stów. Wobec interwencji Zarządu Wodociągów Rosjanie zezwolili na zamknię-

When retreating from Warsaw, the Russian army began to blow up the bridges.

cie zaworów wodociągowych przed planowanym zniszczeniem mostu Kierbe-

Following intervention by the Water Supply Department, the Russians allowed

dzia, pod którym zawieszony był główny przewód. Ochroniono w ten sposób

the water-supply valves to be closed before the Kierbedź Bridge, under which

warszawską sieć wodociągową przed opróżnieniem i tym samym jej uszkodze-

the main pipe ran, was destroyed. Thus the Warsaw water-supply network was

niem.

preserved from being emptied and thereby damaged.

Rosjanie opuścili Warszawę w nocy z 4 na 5 sierpnia 1915 roku. Po wysa-

The Russians left Warsaw on the night between 4 and 5 August 1915. After the

dzeniu mostu Praga pozbawiona została wody ze Stacji Filtrów na okres sied-

bridge had been blown up, Praga was deprived of water from the Filter Station

miu tygodni. Mieszkańcy tej części miasta zaopatrywani byli z czterech studni

for seven weeks. The inhabitants of that part of the city were supplied mainly

artezyjskich, znajdujących się na terenie zakładów Monopolu Spirytusowego

from four artesian wells on the land of the Spirits and Rectification Monopoly

i Rektyfikacji przy ul. Ząbkowskiej. W dniach 26-30 września wznowiono do-

company (in Ząbkowska Street). Water delivery from the central water main

stawy wody z wodociągu centralnego.

was resumed between 26 and 30 September.

Nowa władza okupacyjna przejęła kontrolę nad wodociągami już 7 sierpnia.

The new occupying powers took control of the water supply system on 7

Powołana przez nowy Zarząd Miasta Sekcja Wodociągów i Kanalizacji

August 1915. The Section for the Water Supply and Sewerage System, set up

urzędowała (po raz pierwszy od 1869 roku w języku polskim!) od 10 sierpnia.

by the new City Authority, was in charge from 10 August (using the Polish

Kontrakt z W.H. Lindleyem został formalnie zawieszony. Obradująca 13 sierp-

language for the first time since 1869!) The contract with W.H. Lindley was

nia sekcja nie odwołała W.H. Lindleya ani też nie wyznaczyła nowego

formally terminated. The Section did not dismiss W.H. Lindley, nor did it ap-

głównego inżyniera. Utworzono natomiast nowe stanowisko kierownika

point a new Chief Engineer at its meeting held on 13 August. However, a new

sekcji, które objął inż. Leszek Gembarzewski, od 30 lipca następca

post was created, that of Section Head, which was taken by engineer Leszek

inż. Gomólińskiego.

Gembarzewski, who replaced engineer Gomóliński on 30 July.

Kolejne zmiany organizacyjne administracji niemieckiej krok po kroku likwido-

Successive organizational changes made by the German administration disman-

wały struktury, które powołał, bądź którymi kierował osobiście W.H. Lindley.

tled step by step the structures which W.H. Lindley had either supervised or

1 stycznia 1917 roku Biuro Pomiarów znalazło się w Wydziale Technicznym

had established personally. On 1 January 1917 the Surveying Office became

Magistratu, a 30 marca tego roku skasowany został Komitet Budowy Wodocią-

a unit within the Technical Department of the City Authority and on 30 March

gów i Kanalizacji oraz Oddział Budowy. Zatrudnionych tu 28 osób przeniesio-

that year the Construction Committee for Waterworks and Sewerage, and the

no do Oddziału Eksploatacji.

Construction Section, were closed down. The 28 people employed there were transferred to the Department for Operation.

Zakończył się niezbyt korzystny dwupodział władzy, ale wraz z nim odeszła epoka, w której W.H. Lindley zarządzał budową wodociągów i kanalizacji

A not entirely beneficial division of authority came to an end, but with

Warszawy.

it passed an era during which W.H. Lindley had organized the construction of water supply and sewerage system for Warsaw.

109.